Миномата шығанағына ұзақ уақыт сынап қосындылары бар қалдықтарды төкті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Су қорлары және олардың пайдалану проблемалары
1.1. Қазақстан су қорларының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Су көзін ластаушы
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
1.3. Су қорын пайдалану
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының қазіргі экологиялық жағдайын зерттеу және
оның нәтижелері
2.1. Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2.Суару мақсатында қолданылатын су сапасының
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 31
2.3.Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.4. Алынған нәтижелер және оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4.1.Теріс-Ащыбұлақ суының гидрофизикалық және гидрохимиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.4.2.Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының төменгі сатыдағы
гидробионттары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .42 .
2.4.3. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының балықтар қорының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Кіріспе
Адам баласы тіршілігінің алғашқы күнінен бастап-ақ өзін қоршаған
ортамен тікелей қатынас орнатты. Ол кездегі адам әрекеті мен табиғатты
пайдалануы қазіргі жабайы хайуандардың табиғат пен қарым-қатынасынан
аспайды. Табиғат туыдылары бір-бірімен тығыз байланысты, тәуелді етіп
жаралған.
Даму ырғағы бір-бірімен үйлесімді байланыста жүргенде ғана табиғат
заңы бұзылмайды. Осыған орай табиғат байлықтарының ішінде судың орны
ерекше.
Сусыз жерде тіршіліктің болуы мүмкін емес. Орта Азия мен Қазақстан
жерлері суға кедей деп есептелінеді. Ал көне замандарда бұл жерлердің көп
бөлігін су басып жатқандығын ғылым дәлелдеп жатыр. Мыңдаған жылдар бойғы
тарихында адам баласы тұщы судан таршылық көрмей, өзінің тұрмыс қажеттерін
толық қанағаттандырып келеді.
Ғалымдардың есебі бойынша жер шарындағы барлық суды адам баласына
бөленетін болса, әр адамға 3800 млрд. текше метрден су келеді екен.
Суландыру жүйелері жөнінде бірінші мәлімет Европа елдерінде ХII ғасырда
шыға бастады. Өзі ағатын су құбыры бірінші рет Парижде ХII ғасырдың аяғында
құрылды. Су қорының Қазақстан үшін өте маңызды роль атқаратыны белгілі. Су
климат пен ауа райының өзгеруіне байланысты әр бір ауданның климаты өзгеріп
тұрады. Мұны теңіздер мен көлдердің деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа
райының өзгеруінен байқауға болады.
Өндіріс дамыған елдердің көпшілігінде қалалар және кәсіпорындардың лас
сулары, өндіріс қалдықтары кесірінен су дүниесінің ластану қауіпі кең өріс
алды, бұл өсімдік және жануарлар өміріне ғана емес, адамдар денсаулығына да
қорқыныш туғызады. Қазіргі уақытта табиғи суларды қорғау проблемасының
экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің қай-қайсысына болса да белгілі
қатысы бар. Капиталистік елдердің кейбір аудандарында су кеңістіктерінің
кірлі сулар мен нағыз улануы байқалады. Су көздерінің аса ластануы кейбір
жағдайларда қайғылы оқиғаларға апарып соғады. Мысалы: Аламогордо қаласында
және оның төңірегінде ойда жоқ-жерде ғажап бір аурулар байқалады, ол
ересектерді де балаларды да аяған жоқ.
Зерттеулер барлық аурулар да сынаппен суланғандығын көрсетті. Суды
ластаудың әр қилы түрлерінің ішінде термальдық түр, яғни электростанциялар
мен өндіріс орындары жылытқан сулардың кірі кең өріс алып келеді.
Қазіргі уақытта су қоймаларынан шаруашылық және тұрмыстық мақсаттар
үшін алынатын барлық сулардың үштен бір бөлігі жылу және
электростанциялардың мұқтажына жұмсалады. Су дүниесіне лас атмосферадан көп
түседі. Мамандардың есептері бойынша су бетіне жыл сайын 200 мың тонна
қорғасын, 1 мың тонна көміртегі, 5 мың тонна сынап түседі. Мұхиттардағы
пестицидтердің жартысы ауадан барады. Су қоймаларын ауыл шаруашылығында
қолданылатын басқа да химикаттар ластайды. Су қоймаларының ластануынан
туатын бақытсыздықтың сипаты мен мөлшерін Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының санитарлық зерттеулерінің нәтижелері мен көптеген елдерде ол
жинастырған статистикалық материал көрнекті түрде бейнелейді.
Әдебиеттегі деректер бойынша дүниеде жыл сайын шамасы 500 млн. адам
судың ластануынан туатын аурулардан зардап шегеді.Судың сапасына, әсіресе
ылғал аз аудандарда, жер суарудан кейін су қоймаларына құйылатын сулардың
мөлшері тұрмыстық және өндірістік кірлі суларды қоса есептегендегі
мөлшерінен артық суармалы жерден қайтқан судың су қоймаларына әсері әлі
жеткіліксіз зерттелген мен де, ол судың минералдығын арттыратыны,
қышқылдығын өзгертетіні, суға биогендік заттарды ауыл шаруашылығында
қолданылатын химиялық заттардың қалдықтарынан енгізеді. Су қоймаларына
түскен биогендік заттар қалыптасқан экономикалық жүйелердің табиғи тепе-
теңдігін бұзады, ал азот пен фосфор мөлшерінің артуы су өсімдіктерінің күрт
өсуіне себеп болады, бұл каналдар, өзендер, әсіресе ағысы шамалы
бөгендердің кір-қоқысқа толып, көктеп кетуін тудырады.
Бөгендік элементтердің көпшілік мөлшері су қоймалары мен су жолдарына
еріген күйде сыртқы және дренаж ағыстарымен түседі. Су қоймалары мен су
жолдарының ластануы көптеген факторларға тәуелді, олардың ішіндегі
негізгілері мыналар: тыңайтқыштардың мөлшері, оны енгізудің мерзімі мен
тәсілдері; минералдық элементтердің ерігіштігі, сыртқы ағыстың көлемі мен
және жауын-шашын; эрозия процестерінің интенсивтігі. Қазіргі уақытта су
қоймаларының ластануына әсер ететін барлық факторлар жеткілікті
зерттелген. Негізгі көңіл алдын ала қолданылатын шараларға бөліну керек,
олар химиялық препараттардың су көздеріне түсу мүмкіндігін кемітеді. Осыған
байланысты су қоймаларының биогендік элементтермен ластануын кеміту
жөніндегі комплексті шаралар өткізудің аса үлкен маңызы бар. Қазіргі
уақытта еліміздің орталық және солтүстік аудандарында бөгендер белгілі
шипалық тиімділікке жеткізілуде. Бөгендердегі су сапасы бұрынғы кірлі
сулармен салыстырғанда әлбетте анағұрым жақсарады, себебі судың көлемі
өскен сайын ондағы кір заттың концентрациясы азаяды.
Су қоймаларына түскен пестицидтер өсімдікке, балыққа сіңіп жиналады.
Сонан соң биологиялық жолмен адам организіміне жетеді де, бүкіл организм
үшін ауыр әсер етеді.
Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мұнай өңдейтін өндіріс қалдықтарында
ерігіш келеді. Соның нәтижесінде олар бірте-бірте су түбіне шегудің орнына
тұщы су көздерінің немесе теңіздерінің бетіне жиналады.
Бөгендердің су қоймаларына таяу бөлігінде жүзгіш заттардың тұнбаға
түсуінің арқасында су өте мөлдір және жүзгіш заттар тым аз болады. Ақпайтын
үлкен су қоймаларында түйіскен өзендердің биологиялық режимі өзгере
бастайды, ол айрықша биоценоздар пайда болуына себеп болады. Ондай су
қоймаларының биологиялық ерекшеліктерінің бірі оларда жылдың жылы
мерзімінде көк-жасыл су өсімдіктердің күшті дамуы болып табылады.
Шілде, тамыз айларында бөгендерді өсімдік басып кететіні соншалық ол
нағыз кесапатқа айналады. Су көздерінің сапасы төмен болуы мал
шаруашлығының дамуына, атап айтқанда мал суару ісіне теріс әсерін
тигізеді.
Су қоймаларының ластануы балық аулау өнімін күшті кемітеді, тіпті
халық шаруашылығының гидроэнергетика және су транспорты сияқты сырт көзбен
қарағанда судың тек мөлшеріне ғана байланысты салалары үшін де судың
сапасының маңызы зор. Лас су пайдалану үшін мүлдем немесе ішінара жарамсыз
болуымен қатар, өзін қоршаған барлық табиғи ортаға елеулі, көбінесе орны
толмас зиян тигізеді.
Осыған орай, дипломдық жұмыстың мақсаты – Теріс-Ащыбұлақ су
қоймасының қазіргі экологиялық жағдайын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына қол жеткізуде төмендегі міндеттер
қойылды:
1. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының гидрологиялық және гидрофизикалық
көрсеткіштерін анықтау.
2. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының гидрохимиялық көрсеткіштерін анықтау.
3. Су қоймасының биоресурстарын анықтау.
4. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасын қорғауға және тиімді пайдалануға арналған
ұсыныстар жасау.
Тақырыптың көкейкестілігі - Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы Жамбыл
облысының біраз аудандарында егістік жерлерді суару мақсатында
қолданылатындықтан, оның қазіргі экологиялық жағдайы, яғни оның суының
молдығы, жеткіліктілігі, сапалық көрсеткіштері, ластану дәрежесі,
өздігінен тазару қабілеті, минералдануы және т.б. егістік өнімінің
молдығына және сапасына тәкелей әсер етеді. Сонымен қатар су қоймасында
балықтардың біраз түрлері кездеседі, Қызыл кітпқа енген Түркістан шаяны
кездеседі. Олардың өсіп-өнуі, көбеюі алдағы уақытта су қоймасын кәсіптік
балық өндіруге бағытталған кішігірім шаруашылықтар ұйымдастыруға мүмкіндік
берері сөзсіз. Осы айтылғандарға байланысты дипломдық жұмыс тақырыбы
қазіргі заманғы көкейкесті экологиялық проблемалар қатарына жатады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының жаңалығы білімгерлік ғылыми жұмыстар
ішінде алғаш рет Теріс-Ащыбұлақ су қоймасына толық экологиялық сипаттама
беріліп отыр. Қойма суының толық химиялық құрамы анықталған, судағы төменгі
және жоғарғы сатыдағы гидрокарбионттарға толық сипаттама беріліп, олардың
сандық мөлшерлері келтірілген.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Су қорлары және олардың экологиялық проблемалары
1.1. Қазақстан су қорларының жалпы сипаттамасы
Табиғат байлықтарының ішінде судың орны ерекше. Сусыз жер бетінде
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Сондықтан Су – өмір нәрі деп бекер
айтылмайды. Суды басқа затпен алмастыру мүмкін емес. Мысалы, металл жоқ
болса да оны пластмассамен ауыстыруға мүмкіндік бар немесе оның орнына
басқа қатты затты қолдан жасап алуға болады. Өсімдік және жануар болуы
жетпейтін болса, оны синтетикалық жолмен жасап алуға болады. Тіпті кейде
ауаның орнына кейбір газ қоспаларын пайдалануға болады. Жер бетіндегі
тіршіліктің барлық формасы үшін су қажет, онсыз тіршілік процесі жүрмейді.
Планетамыздағы мұхиттардың, өзен, көл, теңіздердің, мұздық-тардың, жер
асты ауа суларының басын қосып гидросфера дейді. Органикалық қосыластардан
тұратын судың табиғаттағы мәні өте күшті. Биосферадағы толып жатқан
организмдер үшін су алдымен тіршілік және эволюциялық даму ортасы болып
табылады. Бұл судағы организмдердің сыртқы температураға байланысты
тіршілік құбылыстарын реттеп отырады. Организмдер температураның баяу
өзгеруіне байланысты тіршіліктегі қимыл-әрекеттерін өзгертіп отырады. Мұның
организмдердің жалпы эволюциялық дамуында мәні зор.
Сұйық судың құрамында біраз ерітінді заттар болады. Олар қозғалмалы су
арқылы тасымалдап тұрады. Су атмосферамен, тау жыныстарымен және
организмдермен үздіксіз қарым-қатынаста болады. Бұл кезде көптеген химиялық
элементтердің әлгі заттардың арасында алмасуы жүреді. Мұның ол заттар үшін
мәні зор, биогеоценоздың су режимі реттеліп, тіршілік процесінің қалыпты
жүруі қамтамасыз етіледі. Жер шарындағы атмосфера суы күн радиациясының
фильтрінің қызметін атқарса, жер үстіндегі су температураны кемітеді.
Су өсімдіктер мен жануарлардың бойында, адам ағзасының құрамында
кездеседі.
Су табиғатта, су айналымы заңының негізінде таусылмайтын табиғат
қорына жатады. Ол – ерекше қасиеті бар минерал. Сусыз өмір жоқ. Суды
пайдаланбай, ешбір халық шаруашылығындағы өнеркәсіпті процесс іске асуы
мүмкін емес. Сол себепті де халық суды өмір нәрі, өмірді алға жылжытатын
қозғаушы күш, денсаулық кепілі, көркемдік көзі ретінде атайды. Жер
бетіндегі су қорының 98%-і тұзды су, оны ауыз су ретінде тұрмыста,
шаруашылықта қолдануға мүлдем болмайды.
Сондықтанда халық арасында Су да отырып та шөлдеп өлуге болады, -
деген нақыл сөзі тараған. Бірақ тұщы су – өмір нәрі қызметін атқара алу
үшін ең міндетті түрде таза, ластанбаған, уланбаған болуы керек. Ал суды
былғап, улайтын адамның өзі ғана. Кейбір жағдайда, табиғат құбылыстарының
әсерінен су табиғи жолмен де ластанып уланып жатуы мүмкін. Ал адам
баласының парықсыз іс-әрекетінің әсерінен уланып, былғанып жатқан су
көздерін табиғат адамның көмегінсіз, өзі тазартып алуға дәрменсіз.
1956 жылдан бастап осы күнге дейін республикамыздың облысында
жүргізілген зерттеулер халықтың ең қадірлі табиғат қорына жататын байлығы –
тұщы су екенін дәлелдеп отыр. Ғасырлар бойы өмірлерін табиғаттың аясында,
тау қойнауларында, орман алқаптарында, халқымыз табиғат сырын түсінген. Су
көздерін ластану мен уланудан қорғау дәстүрі халықтың суға адалдықпен
қарауының, оны мәңгілікке таза сақтауға арналған іс-әрекеттерінің бір түрі.
Есптеулер көрсетіп отырғандай, жер шарында жыл сайын әр түрлі мақсатқа 150
км³ су жұмсалады, ал өзендер мен жер асты суларының есебінен жылына 600
км³ су жинауға болады. Бірінші қарағанда, жер шарындағы су мөлшері
жеткілікті сияқты. Бірақ өзендерге т.б. су қоймаларына жыл сайын 150 км³
ластанған су жіберіледі [1, 60-62 б.]
Су жер шарындағы ауа райын өзгертіп отыратын негізгі күш. Бұл процесте
су буының ролі күшті. Атмосферадағы бу күйінде болатын су негізінен
мұхиттардың булануынан құралады. Жер бетінде буланатын су мен жауын
түрінде жерге түсетін судың мөлшерін өлшесе азды-көпті бірдей. Жыл сайын
шамамен жерден 100 см³ су буланатын болса, осы мөлшерде қайтадан жаңбыр,
қар жауады.
Судың ағыстарының да табиғатта мәні күшті. Судың теңіздегі ағысы
арқылы суық немесе жылы суларды алыс жақтарға алып кетіп, аумақты
аймақтарды жылытып немесе салқындатады. Мысалы, Атлантиканың шығыс
жағалауының жылы болуы оған баратын жылы ағыс Гольфстримге байланысты
болса, сол жердің батыс бөлігінің суықтығы суық Лабрадор ағысының әсерінен
болады. Өзен сулары өзімен бірге көптеген ерітінділерді, топырақ лайын ала
жүреді.
Судың адам баласының күнделікті қимыл әрекетіндегі мәні де өте зор.
Орыс және советтік геология ғылымының атасы А.П.Карпинскийдің сөзімен
айтсақ, судан қымбат қазба байлық болмайды, себебі онсыз тіршілік болуы
мүмкін емес. Тіршілікте және ауыл шаруашылығында судың ең қымбат қазба
байлығы екендігі дәлел талап етпейді. Қазіргі заманда тұщы су табиғаттың ең
құнды байлығы болып тұр.
Адам баласы суға тапшылықты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін сезе
бастады. Осы кезде Европа өндірістері алғаш рет су тапшылығының не екенін
түсіне бастады. Су қоймалары мен өзен суларын ең көп пайдаланатын –
суландыру жүйелері. Екінші орында өндірістер мен энергетикалық
өндірістер, үшінші орында қалалардың тұрмыстық шаруашылықтары тұр. Ауыл
шаруашылығы ең ірі су жұмсайтын жүйе, олар жұмсаған судың төрттен үш бөлігі
қайтып оралмастан мәңгі жоқ болады [1, 60-70 б.]
Ауыл шаруашылығының суды қаншалықты мол жұмсайтындығына мынадай мысал
келтіруге болады: бір тонна бидай өсіру үшін вегетациялық дәуірінде 1500
тонна, 1 тонна күрішке – 7 мың тонна, 1 тонна мақтаға – 10 мың
тонна су жұмсалады. Бір адамға жететін тағамдар жасау үшін 6 м³ су керек
екендігі есептелді. Мал шаруашылығының дамуы да көп мөлшерде су қажет
етеді. Өндірістік негізде қалыптасқан мал шаруашылық комплекстері үшін де
көп мөлшерде жоғары сапалы су қажет. Суармалы жер өнімді мол беретіндіктен
жер шары бойынша оның көлемін көп арттырады. Жер шарында суармалы жер 200
миллион гектарға жетеді. Барлық егістіктің алтыдан бір бөлігі ғана
қамтитындығына қарамастан суармалы алқап жер шарында барлық ауыл шаруашылық
өнімінің тең жартысын береді.
Су өндіріс үшін көмір, мыс, темір т.б. табиғи байлықтар сияқты зат
болып қалуда. Мысалы: бір тонна синтетикалық талшық шығару үшін
1 мың м³ су жұмсалады. Егер жыл сайын дүние жүзінде 7-8 млрд. тонна
минералдық байлық табиғаттан алынатын болса, мұндай мөлшердегі су тәулігіне
ғана жұмсалады.
Ірі жылу энергия станциялары үшін де өте көп мөлшерде су қажет. Қуаты
300 мың кВт болатын бір ғана станция үшін 120 м³ су немесе жылына 300
миллион м³ су қажет. Ал бұл қажеттілік болашақта 9-10 есе артпақшы [2, 40-
45 б.]
Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бір і – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Су адамдар мен жануарлардың дене құрылымына
кіріп онда болатын зат пен және энергия айналымына қатысады. Бұл
айналымдар тек сулы ортада жүретінін де ескерген жөн. Денедегі су мөлшері
10-12% кемісе адам әлсіреп, шөлдеп, аяқ-қолы дірілдей бастайды.
Су - түсі, иісі және дәмі жоқ сұйық зат, жақсы ерітуші, үстіңгі
кернеуі өте жоғары, айқын капиллярлық қасиеті бар. Судың жылуды аз жоғалтып
көп жинайтын қасиеттерін адамдар жылу тарату жүйесінде көп пайдаланады.
Жер шарындағы сулар үнемі қозғалыста болып, барлық бос сулар олардың
агрегаттық (сұйық, бу, мұз түрлерінің жиынтық атауы) күйіне қарамастан,
жердің гидросфера деп аталатын қабатына жатады.
Жер бетінің 77,5%ін су алып жатыр. Су қорларына өзен, көл, теңіз,
жер асты, таулар мен поляр шеңберіндегі мұздар, атмосфералық ауадағы ылғал
кіреді. Өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, тұрмыстық қажетке көбіне өзен,
көл және жер асты тұщы сулар жұмсалады. Олардың қоры бүкіл гидросферадағы
судың тек 1% ғана. Көлемі және су қорларының мөлшері жөнінде гидросфераның
ең ірі бөлігі – мұхиттар. Мұхит суларында пайдалы кендер, биологиялық
ресурстар, энергия қуаты, химия және дәрі-дәрмек өнеркәсіптері үшін қажетті
шикі заттар қоры өте көп.
Құрлықта жыл сайын азайып бара жатқан пайдалы кендер орнын мұхит
суларынан алып толтыруға әбден болады.
Гидросферадағы су қорлары төмендегі мөлшерде
бөлінген (кесте-1).
1-кесте - Гидросферадағы су қорлары
Гидросфера Көлемі (мыңҮлес салмағы Айналым жылдамдығы
бөлшектері м³) (жыл)
Жалпы қордағы Тұщы
судағы
Мұхит сулары 1.33800 9654 - 2600
Жерасты сулар 23400 1,69 - 2000
Олардың ішіндегі 10530 0,76 30,06 880
тұщы сулар
Топырақтағы ылғал 16,5 0,001 0,047 1
Таудағы және поляр24064,1 1,74 68,7 9700
шеңберіндегі мұздар
Жерасты көп жылдық 300 0,022 0,857 10000
мұздар
Көл сулары 176,4 0,013 - 17
Оның ішіндегі тұщы 91 0,007 0,26 -
сулар
Оның ішіндегі тұзды85,4 0,006 - -
сулар
Батпақ сулар 11,5 0,0008 0,03 5
Өзен сулары 2,1 0,0002 0,006 бір жылда 32 рет
Биологиялық сулар 1,1 0,0001 0,003 -
Атмосферадағы ылғал12,9 0,001 0,037 Бір жылда 64 рет
Гидросферадағы 1,385985 100,0 - 2400
барлық сулар
Оның ішіндегі тұщы 35029 2,53 100,0 -
сулар
Теңіз суында алтынның, магниттің, платинаның, алмаздың тантал-
ниобиттің, цирконийдің, тағы басқаларының қоры, құрлықтағы мөлшерге тең.
Онда көмірдің, темірдің, мыстың, никельдің, қалайының қорлары да көп [ 3,
135-137 б.]
Теңіз суында минералды заттар аз емес. Ондағы ас тұзын, натрий
сульфатын, калий тұзын, бромды, магнийді иодты бірқатар елдер қазірдің
өзінде пайдаланып жүр. Теңізде құрылыс минералдары да бар. АҚШ пен Ұлы
Британия жыл сайын 600 млн. тонна құм, қиыршық және ракуш тастарын алады.
Теңіз түбінде фосфорит, қызыл саз, әк қорлары да жеткілікті.
Теңіз су толқындары, әсіресе көтеріліп жағадан шыққанда және кері
серпіліп қайтқанда, энергия қуатын беретіні белгілі. Мысалы, Ла-маншта
болатын толқын есебінен бүкіл Еуропа елдерінің электр қуатын көп
пайдаланатын кездегі қажетін өтеуге болар еді. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың
маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз екені жоғарыда айтылды. Өзендер мен
көлдердегі тұщы сулар қоры гидросфера ресурсының 1 процентіне де жетпейді.
Дүние жүзіндегі тұщы су қоры кісі басына бөлгенде 1970 жылы 11 мың м³
шамасында болады. Басқаша айтқанда 30 жылда екі есеге жуық кемиді. Құрлық
бетінде тұщы сулар қоры бірдей орналаспаған. Мысалы, Аляска мен Гвианада 1
адамға 2 миллион м³, Жаңа Зеландияда – 100 мың м³ болса, Африкада тек 1-2
мың м³ келеді.
Адамдар көп тұратын, өнеркәсібі мен ауылшаруашылығы өркендеген
аудандарда тұщы сулар тапшы, ал адамы аз, шаруашылығы мешеу Сібір жерінде
үлкен өзендер мен тұщы көлдер өте көп.
Қазақстан Республикасы да тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады.
Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері 64,8 км³
шамасында, 1 км²-ге бөлгенде секөнтіне 0,8 литрден келеді. Бұл Орта Азия
елдеріндегі ең төмен көрсеткіш.
Республика территориясында ұзындығы 10 км-ден асатын 8 мыңнан астам
өзендер бар. Олардың ішінде ірілері – Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле еліміздің
шеткі аймақтарын басып өтеді. Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің су деңгейі
төмен, көктемде ғана жайылып ағады.Еліміздің басты өзендеріне Жайық, Ойыл,
Үлкен және Кіші Өзен, Сағыз, Жем, Тобыл, Есіл, Торғай, Ырғыз, Нұра,
Шідерті, Сілеті, Сарысу, Қара Ертіс, Ертіс, Арыс, Сырдария, Талас, Шу,
Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсіні жатқызуға болады. Таудан басталатын Үлкен
Алматы, Кіші Алматы, Қаратал, Есік өзендерінде сел тасқындары болып тұрады.
Егістіктер мен шабындықтарды суландыру, өнеркәсіпті және тұрмыстық
қажетті сумен қамтамасыз ету үшін салынған каналдар да бар. Олардың ішінде
Ертіс-Қарағанды-Жезқазған (пайдалануға берілген ұзындығы 500 км), Арыс-
Түркістан (ұзындығы 200 км), Бөген-Шаян (ұзындығы 29 км), Шыршық (ұзындығы
70 км), Жаңадария (ұзындығы 600 км), Қазалының оң жақ (ұзындығы 120 км)
және Сол жақ (ұзындығы 80 км), Басқара (ұз. 48 км), Қызылорда су торабының
оң жақ (ұзындығы 80 км) және сол жақ (ұзындығы 70 км), Шиелі-Телікөл
(ұзындығы 90 км), Шиелі-шіркейлі (ұзындығы 139 км), Көксу (ұзындығы 103
км), Лепсі (ұзындығы 39 км), Шу (ұзындыңы 82 км) каналдарын айтуға болады.
Қазақстанда көлемі 1 гектардан асатын 48262 көл бар. Олардың орташа
тереңдігі 1-8 м аралығында болғанымен кейбіреулері онан көп терең. Мысалы
Алакөлдің тереңдігі 45 м-ге дейін, Үлкен Шабақты көлі – 37 м-ге дейін,
Шортаңды –31, Марқакөл –27, Балқаш –26 м-ге жетеді.
Көлдердің ішіндегі ең үлкені Балқаш, ұзындығы 605, ені 74 км.,
жиналған су көлемі 112 км³.
Екінші орында Алакөл ұзындығы 104, ені 52 км, су көлемі 56,6 км³.
Олардан басқа ірі көлдер қатарына Сасықкөл, Ұялы, Теңіз, Сілетеңіз, Үлкен
Қараой, Кіші Қараой, Шағалалытеңіз, Теке, Құсмұрын, Марқакөл, Шалқар,
Аралсор, Сарықопа, Қамыстыбас, Арыс, Қызықақ, Жалаулы, Қарасор, Индер
көлдерін қосуға болады.
Барлық көлдердің су көлемі 190 км³, оның ішінде тұщы (тұзы 1грл)
сулар тек 20 км³ шамасында ғана.
Қазақстанда 4 мыңнан астам бөгеттер мен бөгендер бар. Олардың жалпы
көлемі 10 мың км² де, су мөлшері 90 км³ шамасында.
Бөгендер негізінен өнеркәсіп орталықтарын су және электр қуатымен
қамтамасыз ету, маңайдағы жерледі суландыру үшін салынған. Олардың ішінде
ірілері Бұқтырма, Қапшағай, Шардара, Бөген, Теміртау, Сергеев бөгендері,
шағындары – Ақкөл, Теріс-Ащыбұлақ, Жемсау, Қамыскөл, Орал, Тайкешкен,
Желқуар, Қаратомар, Шербайнұра, Кенгір, Сарышығанақ, Күрт, Телес, Шұқырой,
т.б. бөгендер.
Қазақстанда екі теңіз бар. Арал теңізі, ұзындығы 428 км, ені 135 км,
суының көлемі 1000 км³, ең терең жері 67 м. болатын. Қазіргі көлемі жөнінде
нақтылы мәлімет жоқ. Теңізге құйылатын өзен суы 76 км³- ден – 42 км³-ге
дейін азайып, өнімді көп беретін, суы саяз, балықтар уылдырығын шашатын
Шығыс және Оңтүстік жағалау құрғап, істен шыққан соң, теңіз жануарына үлкен
нұсқан келуде. Аралдың қазіргі қайғылы жағдайы дүние жүзін алаңдатып отыр.
Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі ұзындығы 2430 км, теңіздің ең
терең жері 1025м. Мұнда өсімдіктердің 500, балық пен басқа жануарлардың 854
түрлері бар. Өсімдіктері негізінен көкжасыл балдырлар. Соңғы кезде қызыл
және қоңыр балдыр да өсе бастады. Жануарлар дүниесінен бекіре тұқымдас
балықтарды, майшабақтарды, көк серкені, сазанды, табанды, ит балықтарды
кездестіруге болады.
Мұнай, натрий сульфаты, микробалит және эпеолит тұздары өндіріледі.
Ақтау қаласында теңіз суын тұщытатын қуатты қондырғы жұмыс істейді. Ақтау
мен Атырау порттары бар.
Қазақстандағы жер асты сулардың маңызы үлкен. Олар тау жүйелерінде,
Сарыарқада да, шөл және шөлейт алқаптарда кездеседі.
Жыл сайын қосылатын су мөлшерлері 40 млрд. м³ шамасында деп
бағаланады. Қазір 15 облыс орталығы, Алматы және Ленинск қалалары, 150
өндіріс және аудан орталықтары мен қалалар жер асты суын пайдаланып отыр
[4, 60-62 б.]
Жерасты суларының ішінде әр түрлі ауруларды емдеуге жарайтын шипалы
сулар да аз емес. Алма-Арасан, Қапал-Арасан, Сарыағаш, Барлық-Арасан тағы
басқа курорттар жер асты минералды суларды пайдаланады.
Соңғы жылдары әсері күшті радиоактивті, көміртек, темірлі, азотты,
сілтілі тағы басқа шипалы сулар табылды.
Жер жүзінде қазірдің өзінде тұщы су тапшылығы байқалуда. Таза, тұщы
су сауда-саттық айналымына қосылып, бір ел екінші елге ақшаға сататын
болды. Мысалы, Гонконг ауыз суды құбырмен Қытайдан алады. Алжир
Республикасы, Кувейт, Сауд Аравиясы да тұщы суды шет елден әкеледі. ГФР
құбыр арқылы тұщы суды Швейцария Альпісінен немесе Скандинав елдерінен тасу
жолдарын іздестіруде.
Қазір 50 елде тұщы су жеткіліксіз. Сондықтан да адамдар көп жылдар
бойы тұщы суды гидросфераның басқа бөлшектерінен алу жолдарын қарастыруда.
Осыдан 100 жыл бұрын Чили мемлекетінде теңіз суын тұщытатын бірінші
қондырғы іске қосылған болатын, қазір олардың саны 100-ден асып, жыл сайын
бірнеше жүз миллион м³ таза ауыз су береді.
1973 жылы Қазақстанның Ақтау қаласында тәулігіне 100 мың м³ су
тұщытатын қондырғы салынды. Қала тұрғындары санитарлық-тазалық нормаға
сәйкес келетін сапалы ауыз су алатын болды. Теңіз суындағы балдыр исін
кетіру үшін активтендірілген көмірден өткізіп, тазалау үшін мәрмәр
ұнтағынан тұратын сүзгіден өткізіп, құрамын байыту үшін кальций
карбонатын қосып, өткір исті ашық сары түсті газ (фтор) бен араластырып,
минералды су қосады. Сөйтіп судың исі кетіп, тазарып, тұзы азайып, ішуге
қолайлы болады. Су тұщытудан жиналған ертінділерді өңдеп қосымша 250 мың
тонна ас тұзы мен 15 мың тонна натрий сульфатын алуға болады [1, 70 б.]
Күн сәулесімен жұмыс істейтін қондырғыларды пайдаланып Ресейдің
Краснодар өлкесінде, Волгоград облысы және Қалмақ Республикасында жер асты
ащы суларды тұщыту ұйымдастырылған.
Ащы суларды әлсін-әлі қолдан мұзға айналдырып, қайтадан пайдаланып
тұщытуға болады. Тұщы суды магниттен өткізу жолымен алуға болады. Магниттен
өткен суларда химиялық реакциялар жылдам жүреді, қатты бөлшектер тез
бірігеді, минералды қосындылар кристаллға айналып, қаспақ болады.
Мұхит бетінде қоңыр немесе көгілдір түсті дақтар көрінеді. Олар
мұхит түбінен көтерілген органикалық заттардың қалдықтары болуы да ғажап
емес.
І.2.Су көзін ластаушы көздер.
Өндірістік және тұрмыстық қажеттерге жыл сайын 600-700 м³ су
жұмсалады, олардың ішінде 130-150 км³-і гидросфераға қайтып оралмайды.
Қалғандары өзен, көл, теңіз және жерасты суларға қосылады.
Қалдық суларды қанша тазалағанмен 10-20 процент шамасында ластаушы
заттар бөлінбей сақталады. Бір рет пайдаланылған қалдық суларды тазалау
үшін оларды 7-14 есе (кейбіреулерін 30 есе) көп таза, оттегі мол сумен
араластыру керек.
Өндірістік технологияның жаңаруына қарамай, ХХ ғасырдың аяғында қалдық
сулар көлемі 6000 км³-ге жетеді. Ал мұншама қалдық суды таза сумен
араластыру үшін барлық өзендердің бір жылдық ағыны жетпейді. Міне,
сондықтан тұщы судың тапшылығына сапасы жақсы судың жетіспеуі қосылатын
түрі бар. АҚШ-та 100 миллионан астам адам бір рет пайдаланып сосын
тазартудан өткен суды ауыз су ретінде пайдаланады. 1994 жылдың басында
Мәскеу баспасөзінде Ресей халқының 42 проценті сапасы санитарлық нормадан
төмен, ауыз су ішетіні хабарланды.
Ауыз су мәселесі Рейн өзені жағалауында орналасқан Швейцария, Бельгия,
Люксембург, ГДР, Франция, Голландия тұрғындары үшін үлкен проблемаға
айналды. Өндірістік және тұрмыстық су қалдықтарымен Рейн өзеніне мыңдаған
тонна май, химиялық уытты заттар келіп қосылады. 1952 жылы өзен бетінде
қалқып жүрген майлар мен шайырлар жанып, үлкен өрт алды. Суда балық қалған
жоқ, егістік жерлерді суаруға болмайды. БҰҰ комиссиясының қортындысы
бойынша өзенде кемелер ғана жүруге ұлықсат етіледі.
Жапонияның Тиссо химиялық компаниясының зауыттары Сосю аралығындағы
Миномата шығанағына ұзақ уақыт сынап қосындылары бар қалдықтарды төкті. Бұл
уытты қалдықтар балықтар арқылы адам денесіне өтіп, жүйке тамырларына
зиянды у әсер етті. Ауырған адамдар сөйлей алмайтын, көздері көрмейтін,
құлақтары естімейтін түзу жүре алмайтын болып қалды.
Миномата ауыруына шалдыққандардың сынап қалдықтарымен уланғаны
дәлелденген соң Тиссо компаниясы сотқа тартылды. Сот үкімі шыққанға дейін
60 кісі өліп, 344-і мүгедек болып қалды. Бұл елде 1958 жылдан тазаланбаған
қалдық суларды теңізге жіберуге тыйым салынған. Бірақ заң бұзылып,
орындалмау себептен қаншама адам азап шегуде [5, 35-40 б.]
Су көздерін таза ұстау мәселесі бізде де оңып тұрған жоқ. Алматы
қаласының көшелерімен өтетін Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Весновка, Қарасу
өзендерінде мұнай өнімдерінен басқа да зиянды қалдықтар көп.
Автобаздардың, тері комбинатының, қаладан жоғары канализациясы жоқ елді
мекендердің қалдықтары өзен суларын ластайды.
80-шы жылдары Жамбыл облысының химия кәсіпорындарында бірнеше рет
апат болып, олардың уытты өнімдерін маңайдағы көлдерге құйып өлі көлге
айналдырды.
Қарағанды облысында Нұра өзені сынап қалдықтармен уланып адамдар мен
қоршаған ортаға өте қауіпті болып отыр.
Жайық өзеніне Ресей мен Қазақстанның химия, металлургия және мәшине
жасайтын кәсіпорындарды тазаланбаған қалдықтарын төгуде. Осының салдарынан
өте бағалы бекіре балықтар ұрық шашатын алқаптар уланып Атырау өңірі көп
зиян шегуде.
Ертіс өзені мен оның салалары Шығыс Қазақстан, Семей, Павлодар
облыстарының түсті металлургия, құрылыс материалдары, ағаш, тері және жүн
өңдеу кәсіпорындарының қалдықтарымен улануда.
Сырдария өзені Өзбекстан мен Қазақстанның мақта, күріш егістіктерінен,
химия және машина жасау кәсіпорындарынан уытты қалдықтарды көп алуда.
Теңіздер мен көлдердің де экологиялық жағдайлары өте ауыр Арал
теңізінің халі баршаға мәлім. Каспий теңізі мұнай қазғанда танкерлермен
тасымалдағанда, кемелерді жуып тазалағанда мұнай қалдықтарымен ластанады.
Балқаш көлі сол өңірден кәсіпорындардың қалдықтарымен ластанып, Іле өзені
мен келетін ағын сулар азаюына байланысты қиын жағдайда қалды.
Республиканың басқа өзендері, көлдері және су қоймалары да шектен тыс
ластануда.
Соңғы жылдары суды, өндірістік, тұрмыстық қажеттіне және ауыл
шаруашылығына жұмсау өте көбейіп кетті.
Мысалы, 1 тонна болат қорытуға 300 г су қажет болса, соншама мыс
шығаруға 500, қағаз шығаруға – 1000, қатырғы қағаз шығаруға – 5600 тонна
жұмсалады.
1 тонна бидай өндіруге 1500 г, күріш өсіруге 4000, мақта өсіруге –
10000 тонна су кетеді. Бір бас ірі қара малға тәулігіне – 115 л, шошқаға
–234 л су керек.
Коммунальды – тұрмыстық қажетке қалада бір кісіге тәулігіне 300 ден
420 литрге дейін су жұмсалады. Әрине, тұщы су тапшылығы олардың көздерінің
көп ластануынан болып отыр. Бұрын қандай да болмаса су қоймалары ластаушы
заттардан биологиялық жолмен ерітіп, шірітіп, өздігінен тазаланып жататын.
Қазіргі қалдықтар құрамында химиялық және технологиялық жолмен пайда болған
заттар. Олардың құрамы өте экологиялық жүйелер енді өздігінен тазара
алмайтын болды.
Өндірістік қалдықтарда сода, күкірт қышқылы, азотты тыңайтқыштар,
түрлі металл тұздары, басқа да минералды қалдықтар сияқты органикалық емес
қоспалар көбейюде. Олар биологиялық жолмен ерімейді де, шірімейді де. Мұнай
өңдеу, кокс-химия зауыттарының, қалдықтарында уытты заттар да кездеседі.
Қала көшелерімен ағатын суларда тетроэтилқорғасын, күкіртті
қосындылар, ауыру тарататын микробтар, мұнай өнімдері қалдықтары бар.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қалдықтарында минералды тыңайтқыштар,
уытты пестицидтер көп. Олар жауын, қар суларымен өзендерге, көлдерге,
жерасты суларына қосылып жатады.
Алдерин, диоксин, ДДТ, хлоридан сияқты пестицидтер, құрамында сынап
пен мышьяк бар дәрі-дәрмек қалдықтары аса қауіпті, олар қоректік
тізбектерде жиналып, ет, сүт, көкөніс, картоп, бидай, күріш т.б. өнімдер
арқылы адамдарды уландырады [5, 40-45 б.]
Су көздері жылудан да ластанады. Электр станциялардың жылы сулары
өзендерге, көлдерге, су қоймаларына жіберіліп, ондағы қалыптасқан жағдайды
өзгертеді. Судағы оттек азайып биологиялық процесстердің жүру ырғағы
бұзылып, суда уытты көбіктер пайда болады. Балықтың уылдырығы мен ұсақ
жәндіктер өле бастайды.
І.3.Су қорын пайдалану проблемалары
Су жер бетіндегі өмірдің барлық түрлерін сақтап қалуда өте маңызды
мәселе. Ол экономикалық және элеуметтік дамуы, атап айтқанда электр
энергиясын өндіру, ауыл шаруашылық өндірісін даму өнеркәсіптік және
тұрмыстық тұтынуды қамтамасыздандыру үшін өте қажетті болып отыр. Сол
себепті оның әр тамшысы тиімді, әділетті және ақылға қонымды түрде
пайдалануы керек. 1990 және 1995 жылдар арасында суды пайдалану мөлшері 7
еседен астам көтерілді, яғни сол мерзім ішіндегі халық санының өсу
қарқынынан 2 есе асып түсті. Жер бетіндегі барлық су қорларының 97,5%-і
негізінен мұхиттардағы тұзды су. Ал қалған 2,5%-і ғана тұщы судың үлесіне
тиеді., соның өзінің басым бөлігі Антрактида мен Греландиядағы қалың мұз
қабаттарында және жер астында жатыр, көлдерде суаттарда өзендер мен
бұлақтардағысы жер бетіндегі тұщы су қорының 0,26%-ін немесе жалпы судың
0,07%-ін құрайды барлығы да айта кететін жай, судың осы бөлігі орнын
толтыратын қорға жатады, яғни ол тұрақты негізде пайдаланылады. Су
ресурстарын пайдалану жүйесінде біз бүгінгі күні ең төменгі дәрежеде
қамсыздандыру жағдайындағы жұмыс тәжірибесіненде мүлде айырылып қалдық. Су
шаруашылығы ұйымдарының техникалық жағынан өте төмен дәрежеде
жабдықтандырылуы. Алдағы уақыттарда бізді сумен қамтамасыз ету саласында
ешқандай проблеманың болмайтындығына ешкімде кепілдік бере алмайды.
Сондықтан сумен түрлі дәрежеде қамсыздандырылу жүйесін басшылыққа алып,
өзендердің, каналдардың және басқа да гидротехникалық құрылымдардың жұмыс
режимдерінің мәліметтік базасын жасау өз қызметін тиісінше жаңа бағытта
жүргізу қажет-ақ. Бүгінгі нарық заманының талаптары өте қатаң – жер
иемденуші сумен қамсыздандырудың қандай деңгейде қандай жағдайларда
болатынын күні ілері білмей, сенімді түрде қызмет істей алмайды. Соңғы
күндерде Арал апатының даму барысын терең бағамдауға байланысты түрлі
ғылыми зерттеулер нәтижелерін жүйелі және әр түрде талдау ісінің
жүргізілуіне орай Арал зерттеулерінің позициялары айтарлықтай баи түсті.
Су ресурстарын бөлудегі бүгінгі күні қолданылып отырған тұжырымдаманың 1-і
негізгі кемшілігі-маңызы географиялық объект және Орта Азиядағы басты
климат құрушы фактор саналатын Арал теңізі, су ресурстары тұтынушылар
қатарынан толығымен шығарылып тасталған.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31
жұлдызында қабылданды.
Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын ластанудан, таусылудан
қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты күшейту,
халықтық экономика салаларының қажетін өтеу үшін суды ұтымды пайдалану.
Су қорлары мемлекет меншігіндегі бүкіл халықтың байлығы болып
табылады. Оларды сатуға басқаның меншігіне беруге ұрықсат етілмейді, тек
пайдалануға беруге болады.
Еліміздің су қорлары өзендерден, көлдерден, бөгендерден, жерасты
суларынан, мұздардан мемлекеттік шекараға кіретін теңіздерден және теңіз
жағалауындағы территориялық сулардан құралады.
Республиканың Министрлер Кабинеті су қорларына иелік етеді, оларды
пайдалану, сақтау тәртібін белгілейді, судың сапасы мен жалгерлік бағасы
жөніндегі құжаттарды бекітеді. Су қорларын пайдалану мен қорғау жүйелерін
анықтап, оның есебін жүргізеді.
Жергілікті жерде су қорларын пайдалану мен суару мәселері облыстық
және аудандық әкімдер мен үкімет құрған өкілетті мекемелерге жүктелген.
Халықты ауыз сумен қамтамасыз етіп, тұрмыстық қажетті өтегеннен кейін,
өсімдіктер балық және басқа жануарлардың өмір сүруіне, сақтануына зиян
келмейтін болса ғана жаңадан салынатын немесе жөндеуден өтетін кәсіпорындар
құрылысын жобалауға, жүргізуге, технология жабдықтарын жақсартуға рұқсат
етіледі. Сондықтан аталған жұмыстарды жүргізбес бұрын жергілікті
әкімдердің, санитарлық-бақылау инспекцияларының, балық қорғау жөніндегі
басқарманың келісімдерін алу қажет.
Кодексте мына құрылыстарды іске қосуға тыйым салынған:
- қалдық суларды тазалайтын қондырғылары жоқ жаңа салынған немесе жөндеуден
өткен кәсіпорындарды, коммуналдық тұрмыстық мекемелерді;
- су тасқынынан, жайылуынан, батпақтанудан, ащыланудан сақтайтын шамалар
жасалмаған каналдарды, суару және суландыру жүйелерін;
- су қабылдағыштары жоқ су ағызу жүйелерін;
- балық өтпейтін жабдықтары жоқ су тартатын қондырғылар;
- тасқын суларды өткізіп жібере алатын жабдықтары жоқ гидротехникалық ірі
құрлыстарды;
- су шашырап төгілмейтін қондырғылары және санитарлық сақтану аймақтары
жоқ бұрғылау скважиналарын;
- су қоймалары құрлысы толық біткенше оларға су жинауға тыйым салынады.
Құрылыс жұмыстарын, арна тереңдету және кеңейту, жер бұрғылау,
жұмыстар жүргізу, пайдалы кендерді қазу, су өсімдіктерін жинау, кабель
сымдары мен құбыр салынатын жерді қазу, су қоймалары маңайындағы ағаштарды
кесу, тағы басқа жұмыстарды жергілікті әкімдермен, су қорларын қорғау
мекемелерімен келіспей жүргізуге болмайды.
Су пайдаланушылар суды ұтымды және үнемді жұмсауға сапасын
төмендетпеуге, топыраққа, орманға, қазбалы кендерге, жануарлар дүниесіне
зиян тигізбеуге міндетті. Су тазалайтын қондырғылар үнемі түзу қалыпта
болып келгенде жұмыс істейтін болу керек.
Аса қымбат су көздері ерекше бақылауда болып, оларды таусылудан
қорғап, барынша үнемді жұмсау қажет. Мысалы, жерасты ауыз суды, сапасы онан
төмен су бар болса, техникалық қажетке жұмсауға рұқсат етілмейді. Егер
бөтен су көзі болмай ауыз суды немесе емдеу суларын басқа қажетке жұмсау
керек болса жергілікті әкімнің рұқсатын алу керек.
Өндірістік, коммуналдық-тұрмыстық қалдықтарында ластаушы заттар
шектеулі-рұқсат етілген мөлшерден артық болса, қандай суларды өзендерге,
көлдерге, бөгендерге жіберуге болмайды.
Ауыз су қорларымен басқа да су қорларын күзет қойып, ластанудан,
таусылудан, сақтау маңызды мәселе.
70-ші жылдардан бастап Қазақстанда суды пайдаланудың және қорғаудың
республикалық және жергілікті жүйелері жасалып, онда суды ұтымды пайдалану,
облыстар мен аймақтарға бөлу, ластанудан, таусылудан сақтау шаралары
көзделеді.
Су қорларын пайдалануды реттеу үшін әрбір ірі су көздерін, мысалы
Жайық, Сырдария, Ертіс, Іле өзендерін пайдалану жоспарлары жасалады.
Кіші өзендерді қорғауға да көп көңіл аудару қажет. Қоршаған ортаға, су
айналымына зиян келетін болса мұндай өзендерді өтеуге болмайды.
Су кодексінде суды мөлшерден тыс жұмсаған, шашып-төккен, қорғау және
пайдалану тәртібін бұзған рұқсатсыз гидротехникалық жұмыстар жүргізген, су
шаруашылығы құрылыстарын бүлдірген кінәлі адамдар әкімшілік және қылмыстық
жауапқа тартылатыны көрсетілген. Кінәлі мекеме немесе адамдар келтірілген
зиянның орнын толтыруға міндетті.
Екінші мысал ретінде 1 май химия зауытының (Ресей) айналмалы су
жүйесінің үлгісін көруге болады. Мұнда қалдық судың 97 процентін қайта
пайдаланылады.
Қаланың басқа кәсіпорындармен бірлесіп жүргізген айналмалы су жүйесі,
олардың қалдық суларын биологиялық және химиялық тазалаудан өткізгеннен
кейін тазарған су жиналатын тоғанға құйын зауытының қайта пайдалануы өте
тиімді болды.
Алдағы уақытта ластанған қалдық суларды өзенге, көлге, су қоймаларына
жібермей, топырақ-өнім-адам-топырақ жүйесімен тазаласа дұрыс болар еді.
Себебі су қорлары ластанбай, оның құнарлығын арттыра түсер еді.
Ғарыш кемелерінде қолданылып жүрген суды қайтадан қалпына келтіру
жүйесі де болашағы бар әдіс болып саналады. Тек, қазір ол өте қымбат,
мүмкін келешекте арзандату жолы табылар.
Су қорларын үнемді пайдалану кезек күттіртпейтін мәселе.
Егістік пен шабындықтарды суландыруда шығын көп. Инженерлік
есепсіз қазылған ескі арықтар мен каналдар судың шашылып-төгіліуіне, ысырап
болуына әкеліп соғады. Егістіктерді көлдетіп суаруда судың көп жұмсалуына
жердің батпаққа айналуына, жерасты тұзды сулардың жоғары көтеріліп
топырақтың тұздануына ұшыратады. Су құю мөлшері мен мезгілі сақталмайды.
Қазақстанның кейбір ауыл шаруашылықтарында қолданыла бастаған Израильдік
егістікке суды тамшы түрінде жіберіп, Голландияның картоп өсіру
технологиясы бізде суды аз жұмсап, мол өнім алуға болатынын көрсетті.
Табиғи батпақтар туралы да көптеген түсініспеушіліктер бар. Оларды
зиянды санап, тезірек құрғату жолын іздестірушілер де кездеседі. Батпақтың
жойылуы жерасты су қорларының азаюына, ауа-райының өзгеруіне әкелетіні
ескеріле берілмейді. Әуелі батпақты қойып, артынан сол жерді суландыруға су
іздеген кездер де болған. Тағы бір ескермей жүрген мәселе – бұл кіші
өзендердің жағдайы. Әрбір шаруашылық өзінің қалауынша маңайдағы кіші
өзенді, бұлақты, жылғаны кез келген жерден бөгеп, ағысын тоқтатады. Әрине
сол шаруашылық үшін бұл пайдалы да болар. Дегенмен мынаны да ұмытпаған
дұрыс. Ағынсыз су тез жылынып, көп буланады, сөйтіп ысырап болады. Таяз
бөгендерді қамыс пен балдыр басып пайдадан шығарады. Бөгеттен төмен отырған
елді мекендер сусыз қалады. Табиғатта қалыптасқан су айналымы бұзылып
қоршаған ортаға зиян келеді.
Кіші өзендердің жазда кеуіп қалуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Су қорлары және олардың пайдалану проблемалары
1.1. Қазақстан су қорларының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Су көзін ластаушы
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
1.3. Су қорын пайдалану
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының қазіргі экологиялық жағдайын зерттеу және
оның нәтижелері
2.1. Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2.Суару мақсатында қолданылатын су сапасының
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 31
2.3.Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.4. Алынған нәтижелер және оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4.1.Теріс-Ащыбұлақ суының гидрофизикалық және гидрохимиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.4.2.Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының төменгі сатыдағы
гидробионттары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .42 .
2.4.3. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының балықтар қорының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Кіріспе
Адам баласы тіршілігінің алғашқы күнінен бастап-ақ өзін қоршаған
ортамен тікелей қатынас орнатты. Ол кездегі адам әрекеті мен табиғатты
пайдалануы қазіргі жабайы хайуандардың табиғат пен қарым-қатынасынан
аспайды. Табиғат туыдылары бір-бірімен тығыз байланысты, тәуелді етіп
жаралған.
Даму ырғағы бір-бірімен үйлесімді байланыста жүргенде ғана табиғат
заңы бұзылмайды. Осыған орай табиғат байлықтарының ішінде судың орны
ерекше.
Сусыз жерде тіршіліктің болуы мүмкін емес. Орта Азия мен Қазақстан
жерлері суға кедей деп есептелінеді. Ал көне замандарда бұл жерлердің көп
бөлігін су басып жатқандығын ғылым дәлелдеп жатыр. Мыңдаған жылдар бойғы
тарихында адам баласы тұщы судан таршылық көрмей, өзінің тұрмыс қажеттерін
толық қанағаттандырып келеді.
Ғалымдардың есебі бойынша жер шарындағы барлық суды адам баласына
бөленетін болса, әр адамға 3800 млрд. текше метрден су келеді екен.
Суландыру жүйелері жөнінде бірінші мәлімет Европа елдерінде ХII ғасырда
шыға бастады. Өзі ағатын су құбыры бірінші рет Парижде ХII ғасырдың аяғында
құрылды. Су қорының Қазақстан үшін өте маңызды роль атқаратыны белгілі. Су
климат пен ауа райының өзгеруіне байланысты әр бір ауданның климаты өзгеріп
тұрады. Мұны теңіздер мен көлдердің деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа
райының өзгеруінен байқауға болады.
Өндіріс дамыған елдердің көпшілігінде қалалар және кәсіпорындардың лас
сулары, өндіріс қалдықтары кесірінен су дүниесінің ластану қауіпі кең өріс
алды, бұл өсімдік және жануарлар өміріне ғана емес, адамдар денсаулығына да
қорқыныш туғызады. Қазіргі уақытта табиғи суларды қорғау проблемасының
экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің қай-қайсысына болса да белгілі
қатысы бар. Капиталистік елдердің кейбір аудандарында су кеңістіктерінің
кірлі сулар мен нағыз улануы байқалады. Су көздерінің аса ластануы кейбір
жағдайларда қайғылы оқиғаларға апарып соғады. Мысалы: Аламогордо қаласында
және оның төңірегінде ойда жоқ-жерде ғажап бір аурулар байқалады, ол
ересектерді де балаларды да аяған жоқ.
Зерттеулер барлық аурулар да сынаппен суланғандығын көрсетті. Суды
ластаудың әр қилы түрлерінің ішінде термальдық түр, яғни электростанциялар
мен өндіріс орындары жылытқан сулардың кірі кең өріс алып келеді.
Қазіргі уақытта су қоймаларынан шаруашылық және тұрмыстық мақсаттар
үшін алынатын барлық сулардың үштен бір бөлігі жылу және
электростанциялардың мұқтажына жұмсалады. Су дүниесіне лас атмосферадан көп
түседі. Мамандардың есептері бойынша су бетіне жыл сайын 200 мың тонна
қорғасын, 1 мың тонна көміртегі, 5 мың тонна сынап түседі. Мұхиттардағы
пестицидтердің жартысы ауадан барады. Су қоймаларын ауыл шаруашылығында
қолданылатын басқа да химикаттар ластайды. Су қоймаларының ластануынан
туатын бақытсыздықтың сипаты мен мөлшерін Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының санитарлық зерттеулерінің нәтижелері мен көптеген елдерде ол
жинастырған статистикалық материал көрнекті түрде бейнелейді.
Әдебиеттегі деректер бойынша дүниеде жыл сайын шамасы 500 млн. адам
судың ластануынан туатын аурулардан зардап шегеді.Судың сапасына, әсіресе
ылғал аз аудандарда, жер суарудан кейін су қоймаларына құйылатын сулардың
мөлшері тұрмыстық және өндірістік кірлі суларды қоса есептегендегі
мөлшерінен артық суармалы жерден қайтқан судың су қоймаларына әсері әлі
жеткіліксіз зерттелген мен де, ол судың минералдығын арттыратыны,
қышқылдығын өзгертетіні, суға биогендік заттарды ауыл шаруашылығында
қолданылатын химиялық заттардың қалдықтарынан енгізеді. Су қоймаларына
түскен биогендік заттар қалыптасқан экономикалық жүйелердің табиғи тепе-
теңдігін бұзады, ал азот пен фосфор мөлшерінің артуы су өсімдіктерінің күрт
өсуіне себеп болады, бұл каналдар, өзендер, әсіресе ағысы шамалы
бөгендердің кір-қоқысқа толып, көктеп кетуін тудырады.
Бөгендік элементтердің көпшілік мөлшері су қоймалары мен су жолдарына
еріген күйде сыртқы және дренаж ағыстарымен түседі. Су қоймалары мен су
жолдарының ластануы көптеген факторларға тәуелді, олардың ішіндегі
негізгілері мыналар: тыңайтқыштардың мөлшері, оны енгізудің мерзімі мен
тәсілдері; минералдық элементтердің ерігіштігі, сыртқы ағыстың көлемі мен
және жауын-шашын; эрозия процестерінің интенсивтігі. Қазіргі уақытта су
қоймаларының ластануына әсер ететін барлық факторлар жеткілікті
зерттелген. Негізгі көңіл алдын ала қолданылатын шараларға бөліну керек,
олар химиялық препараттардың су көздеріне түсу мүмкіндігін кемітеді. Осыған
байланысты су қоймаларының биогендік элементтермен ластануын кеміту
жөніндегі комплексті шаралар өткізудің аса үлкен маңызы бар. Қазіргі
уақытта еліміздің орталық және солтүстік аудандарында бөгендер белгілі
шипалық тиімділікке жеткізілуде. Бөгендердегі су сапасы бұрынғы кірлі
сулармен салыстырғанда әлбетте анағұрым жақсарады, себебі судың көлемі
өскен сайын ондағы кір заттың концентрациясы азаяды.
Су қоймаларына түскен пестицидтер өсімдікке, балыққа сіңіп жиналады.
Сонан соң биологиялық жолмен адам организіміне жетеді де, бүкіл организм
үшін ауыр әсер етеді.
Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мұнай өңдейтін өндіріс қалдықтарында
ерігіш келеді. Соның нәтижесінде олар бірте-бірте су түбіне шегудің орнына
тұщы су көздерінің немесе теңіздерінің бетіне жиналады.
Бөгендердің су қоймаларына таяу бөлігінде жүзгіш заттардың тұнбаға
түсуінің арқасында су өте мөлдір және жүзгіш заттар тым аз болады. Ақпайтын
үлкен су қоймаларында түйіскен өзендердің биологиялық режимі өзгере
бастайды, ол айрықша биоценоздар пайда болуына себеп болады. Ондай су
қоймаларының биологиялық ерекшеліктерінің бірі оларда жылдың жылы
мерзімінде көк-жасыл су өсімдіктердің күшті дамуы болып табылады.
Шілде, тамыз айларында бөгендерді өсімдік басып кететіні соншалық ол
нағыз кесапатқа айналады. Су көздерінің сапасы төмен болуы мал
шаруашлығының дамуына, атап айтқанда мал суару ісіне теріс әсерін
тигізеді.
Су қоймаларының ластануы балық аулау өнімін күшті кемітеді, тіпті
халық шаруашылығының гидроэнергетика және су транспорты сияқты сырт көзбен
қарағанда судың тек мөлшеріне ғана байланысты салалары үшін де судың
сапасының маңызы зор. Лас су пайдалану үшін мүлдем немесе ішінара жарамсыз
болуымен қатар, өзін қоршаған барлық табиғи ортаға елеулі, көбінесе орны
толмас зиян тигізеді.
Осыған орай, дипломдық жұмыстың мақсаты – Теріс-Ащыбұлақ су
қоймасының қазіргі экологиялық жағдайын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына қол жеткізуде төмендегі міндеттер
қойылды:
1. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының гидрологиялық және гидрофизикалық
көрсеткіштерін анықтау.
2. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасының гидрохимиялық көрсеткіштерін анықтау.
3. Су қоймасының биоресурстарын анықтау.
4. Теріс-Ащыбұлақ су қоймасын қорғауға және тиімді пайдалануға арналған
ұсыныстар жасау.
Тақырыптың көкейкестілігі - Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы Жамбыл
облысының біраз аудандарында егістік жерлерді суару мақсатында
қолданылатындықтан, оның қазіргі экологиялық жағдайы, яғни оның суының
молдығы, жеткіліктілігі, сапалық көрсеткіштері, ластану дәрежесі,
өздігінен тазару қабілеті, минералдануы және т.б. егістік өнімінің
молдығына және сапасына тәкелей әсер етеді. Сонымен қатар су қоймасында
балықтардың біраз түрлері кездеседі, Қызыл кітпқа енген Түркістан шаяны
кездеседі. Олардың өсіп-өнуі, көбеюі алдағы уақытта су қоймасын кәсіптік
балық өндіруге бағытталған кішігірім шаруашылықтар ұйымдастыруға мүмкіндік
берері сөзсіз. Осы айтылғандарға байланысты дипломдық жұмыс тақырыбы
қазіргі заманғы көкейкесті экологиялық проблемалар қатарына жатады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының жаңалығы білімгерлік ғылыми жұмыстар
ішінде алғаш рет Теріс-Ащыбұлақ су қоймасына толық экологиялық сипаттама
беріліп отыр. Қойма суының толық химиялық құрамы анықталған, судағы төменгі
және жоғарғы сатыдағы гидрокарбионттарға толық сипаттама беріліп, олардың
сандық мөлшерлері келтірілген.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Су қорлары және олардың экологиялық проблемалары
1.1. Қазақстан су қорларының жалпы сипаттамасы
Табиғат байлықтарының ішінде судың орны ерекше. Сусыз жер бетінде
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Сондықтан Су – өмір нәрі деп бекер
айтылмайды. Суды басқа затпен алмастыру мүмкін емес. Мысалы, металл жоқ
болса да оны пластмассамен ауыстыруға мүмкіндік бар немесе оның орнына
басқа қатты затты қолдан жасап алуға болады. Өсімдік және жануар болуы
жетпейтін болса, оны синтетикалық жолмен жасап алуға болады. Тіпті кейде
ауаның орнына кейбір газ қоспаларын пайдалануға болады. Жер бетіндегі
тіршіліктің барлық формасы үшін су қажет, онсыз тіршілік процесі жүрмейді.
Планетамыздағы мұхиттардың, өзен, көл, теңіздердің, мұздық-тардың, жер
асты ауа суларының басын қосып гидросфера дейді. Органикалық қосыластардан
тұратын судың табиғаттағы мәні өте күшті. Биосферадағы толып жатқан
организмдер үшін су алдымен тіршілік және эволюциялық даму ортасы болып
табылады. Бұл судағы организмдердің сыртқы температураға байланысты
тіршілік құбылыстарын реттеп отырады. Организмдер температураның баяу
өзгеруіне байланысты тіршіліктегі қимыл-әрекеттерін өзгертіп отырады. Мұның
организмдердің жалпы эволюциялық дамуында мәні зор.
Сұйық судың құрамында біраз ерітінді заттар болады. Олар қозғалмалы су
арқылы тасымалдап тұрады. Су атмосферамен, тау жыныстарымен және
организмдермен үздіксіз қарым-қатынаста болады. Бұл кезде көптеген химиялық
элементтердің әлгі заттардың арасында алмасуы жүреді. Мұның ол заттар үшін
мәні зор, биогеоценоздың су режимі реттеліп, тіршілік процесінің қалыпты
жүруі қамтамасыз етіледі. Жер шарындағы атмосфера суы күн радиациясының
фильтрінің қызметін атқарса, жер үстіндегі су температураны кемітеді.
Су өсімдіктер мен жануарлардың бойында, адам ағзасының құрамында
кездеседі.
Су табиғатта, су айналымы заңының негізінде таусылмайтын табиғат
қорына жатады. Ол – ерекше қасиеті бар минерал. Сусыз өмір жоқ. Суды
пайдаланбай, ешбір халық шаруашылығындағы өнеркәсіпті процесс іске асуы
мүмкін емес. Сол себепті де халық суды өмір нәрі, өмірді алға жылжытатын
қозғаушы күш, денсаулық кепілі, көркемдік көзі ретінде атайды. Жер
бетіндегі су қорының 98%-і тұзды су, оны ауыз су ретінде тұрмыста,
шаруашылықта қолдануға мүлдем болмайды.
Сондықтанда халық арасында Су да отырып та шөлдеп өлуге болады, -
деген нақыл сөзі тараған. Бірақ тұщы су – өмір нәрі қызметін атқара алу
үшін ең міндетті түрде таза, ластанбаған, уланбаған болуы керек. Ал суды
былғап, улайтын адамның өзі ғана. Кейбір жағдайда, табиғат құбылыстарының
әсерінен су табиғи жолмен де ластанып уланып жатуы мүмкін. Ал адам
баласының парықсыз іс-әрекетінің әсерінен уланып, былғанып жатқан су
көздерін табиғат адамның көмегінсіз, өзі тазартып алуға дәрменсіз.
1956 жылдан бастап осы күнге дейін республикамыздың облысында
жүргізілген зерттеулер халықтың ең қадірлі табиғат қорына жататын байлығы –
тұщы су екенін дәлелдеп отыр. Ғасырлар бойы өмірлерін табиғаттың аясында,
тау қойнауларында, орман алқаптарында, халқымыз табиғат сырын түсінген. Су
көздерін ластану мен уланудан қорғау дәстүрі халықтың суға адалдықпен
қарауының, оны мәңгілікке таза сақтауға арналған іс-әрекеттерінің бір түрі.
Есптеулер көрсетіп отырғандай, жер шарында жыл сайын әр түрлі мақсатқа 150
км³ су жұмсалады, ал өзендер мен жер асты суларының есебінен жылына 600
км³ су жинауға болады. Бірінші қарағанда, жер шарындағы су мөлшері
жеткілікті сияқты. Бірақ өзендерге т.б. су қоймаларына жыл сайын 150 км³
ластанған су жіберіледі [1, 60-62 б.]
Су жер шарындағы ауа райын өзгертіп отыратын негізгі күш. Бұл процесте
су буының ролі күшті. Атмосферадағы бу күйінде болатын су негізінен
мұхиттардың булануынан құралады. Жер бетінде буланатын су мен жауын
түрінде жерге түсетін судың мөлшерін өлшесе азды-көпті бірдей. Жыл сайын
шамамен жерден 100 см³ су буланатын болса, осы мөлшерде қайтадан жаңбыр,
қар жауады.
Судың ағыстарының да табиғатта мәні күшті. Судың теңіздегі ағысы
арқылы суық немесе жылы суларды алыс жақтарға алып кетіп, аумақты
аймақтарды жылытып немесе салқындатады. Мысалы, Атлантиканың шығыс
жағалауының жылы болуы оған баратын жылы ағыс Гольфстримге байланысты
болса, сол жердің батыс бөлігінің суықтығы суық Лабрадор ағысының әсерінен
болады. Өзен сулары өзімен бірге көптеген ерітінділерді, топырақ лайын ала
жүреді.
Судың адам баласының күнделікті қимыл әрекетіндегі мәні де өте зор.
Орыс және советтік геология ғылымының атасы А.П.Карпинскийдің сөзімен
айтсақ, судан қымбат қазба байлық болмайды, себебі онсыз тіршілік болуы
мүмкін емес. Тіршілікте және ауыл шаруашылығында судың ең қымбат қазба
байлығы екендігі дәлел талап етпейді. Қазіргі заманда тұщы су табиғаттың ең
құнды байлығы болып тұр.
Адам баласы суға тапшылықты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін сезе
бастады. Осы кезде Европа өндірістері алғаш рет су тапшылығының не екенін
түсіне бастады. Су қоймалары мен өзен суларын ең көп пайдаланатын –
суландыру жүйелері. Екінші орында өндірістер мен энергетикалық
өндірістер, үшінші орында қалалардың тұрмыстық шаруашылықтары тұр. Ауыл
шаруашылығы ең ірі су жұмсайтын жүйе, олар жұмсаған судың төрттен үш бөлігі
қайтып оралмастан мәңгі жоқ болады [1, 60-70 б.]
Ауыл шаруашылығының суды қаншалықты мол жұмсайтындығына мынадай мысал
келтіруге болады: бір тонна бидай өсіру үшін вегетациялық дәуірінде 1500
тонна, 1 тонна күрішке – 7 мың тонна, 1 тонна мақтаға – 10 мың
тонна су жұмсалады. Бір адамға жететін тағамдар жасау үшін 6 м³ су керек
екендігі есептелді. Мал шаруашылығының дамуы да көп мөлшерде су қажет
етеді. Өндірістік негізде қалыптасқан мал шаруашылық комплекстері үшін де
көп мөлшерде жоғары сапалы су қажет. Суармалы жер өнімді мол беретіндіктен
жер шары бойынша оның көлемін көп арттырады. Жер шарында суармалы жер 200
миллион гектарға жетеді. Барлық егістіктің алтыдан бір бөлігі ғана
қамтитындығына қарамастан суармалы алқап жер шарында барлық ауыл шаруашылық
өнімінің тең жартысын береді.
Су өндіріс үшін көмір, мыс, темір т.б. табиғи байлықтар сияқты зат
болып қалуда. Мысалы: бір тонна синтетикалық талшық шығару үшін
1 мың м³ су жұмсалады. Егер жыл сайын дүние жүзінде 7-8 млрд. тонна
минералдық байлық табиғаттан алынатын болса, мұндай мөлшердегі су тәулігіне
ғана жұмсалады.
Ірі жылу энергия станциялары үшін де өте көп мөлшерде су қажет. Қуаты
300 мың кВт болатын бір ғана станция үшін 120 м³ су немесе жылына 300
миллион м³ су қажет. Ал бұл қажеттілік болашақта 9-10 есе артпақшы [2, 40-
45 б.]
Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бір і – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Су адамдар мен жануарлардың дене құрылымына
кіріп онда болатын зат пен және энергия айналымына қатысады. Бұл
айналымдар тек сулы ортада жүретінін де ескерген жөн. Денедегі су мөлшері
10-12% кемісе адам әлсіреп, шөлдеп, аяқ-қолы дірілдей бастайды.
Су - түсі, иісі және дәмі жоқ сұйық зат, жақсы ерітуші, үстіңгі
кернеуі өте жоғары, айқын капиллярлық қасиеті бар. Судың жылуды аз жоғалтып
көп жинайтын қасиеттерін адамдар жылу тарату жүйесінде көп пайдаланады.
Жер шарындағы сулар үнемі қозғалыста болып, барлық бос сулар олардың
агрегаттық (сұйық, бу, мұз түрлерінің жиынтық атауы) күйіне қарамастан,
жердің гидросфера деп аталатын қабатына жатады.
Жер бетінің 77,5%ін су алып жатыр. Су қорларына өзен, көл, теңіз,
жер асты, таулар мен поляр шеңберіндегі мұздар, атмосфералық ауадағы ылғал
кіреді. Өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, тұрмыстық қажетке көбіне өзен,
көл және жер асты тұщы сулар жұмсалады. Олардың қоры бүкіл гидросферадағы
судың тек 1% ғана. Көлемі және су қорларының мөлшері жөнінде гидросфераның
ең ірі бөлігі – мұхиттар. Мұхит суларында пайдалы кендер, биологиялық
ресурстар, энергия қуаты, химия және дәрі-дәрмек өнеркәсіптері үшін қажетті
шикі заттар қоры өте көп.
Құрлықта жыл сайын азайып бара жатқан пайдалы кендер орнын мұхит
суларынан алып толтыруға әбден болады.
Гидросферадағы су қорлары төмендегі мөлшерде
бөлінген (кесте-1).
1-кесте - Гидросферадағы су қорлары
Гидросфера Көлемі (мыңҮлес салмағы Айналым жылдамдығы
бөлшектері м³) (жыл)
Жалпы қордағы Тұщы
судағы
Мұхит сулары 1.33800 9654 - 2600
Жерасты сулар 23400 1,69 - 2000
Олардың ішіндегі 10530 0,76 30,06 880
тұщы сулар
Топырақтағы ылғал 16,5 0,001 0,047 1
Таудағы және поляр24064,1 1,74 68,7 9700
шеңберіндегі мұздар
Жерасты көп жылдық 300 0,022 0,857 10000
мұздар
Көл сулары 176,4 0,013 - 17
Оның ішіндегі тұщы 91 0,007 0,26 -
сулар
Оның ішіндегі тұзды85,4 0,006 - -
сулар
Батпақ сулар 11,5 0,0008 0,03 5
Өзен сулары 2,1 0,0002 0,006 бір жылда 32 рет
Биологиялық сулар 1,1 0,0001 0,003 -
Атмосферадағы ылғал12,9 0,001 0,037 Бір жылда 64 рет
Гидросферадағы 1,385985 100,0 - 2400
барлық сулар
Оның ішіндегі тұщы 35029 2,53 100,0 -
сулар
Теңіз суында алтынның, магниттің, платинаның, алмаздың тантал-
ниобиттің, цирконийдің, тағы басқаларының қоры, құрлықтағы мөлшерге тең.
Онда көмірдің, темірдің, мыстың, никельдің, қалайының қорлары да көп [ 3,
135-137 б.]
Теңіз суында минералды заттар аз емес. Ондағы ас тұзын, натрий
сульфатын, калий тұзын, бромды, магнийді иодты бірқатар елдер қазірдің
өзінде пайдаланып жүр. Теңізде құрылыс минералдары да бар. АҚШ пен Ұлы
Британия жыл сайын 600 млн. тонна құм, қиыршық және ракуш тастарын алады.
Теңіз түбінде фосфорит, қызыл саз, әк қорлары да жеткілікті.
Теңіз су толқындары, әсіресе көтеріліп жағадан шыққанда және кері
серпіліп қайтқанда, энергия қуатын беретіні белгілі. Мысалы, Ла-маншта
болатын толқын есебінен бүкіл Еуропа елдерінің электр қуатын көп
пайдаланатын кездегі қажетін өтеуге болар еді. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың
маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз екені жоғарыда айтылды. Өзендер мен
көлдердегі тұщы сулар қоры гидросфера ресурсының 1 процентіне де жетпейді.
Дүние жүзіндегі тұщы су қоры кісі басына бөлгенде 1970 жылы 11 мың м³
шамасында болады. Басқаша айтқанда 30 жылда екі есеге жуық кемиді. Құрлық
бетінде тұщы сулар қоры бірдей орналаспаған. Мысалы, Аляска мен Гвианада 1
адамға 2 миллион м³, Жаңа Зеландияда – 100 мың м³ болса, Африкада тек 1-2
мың м³ келеді.
Адамдар көп тұратын, өнеркәсібі мен ауылшаруашылығы өркендеген
аудандарда тұщы сулар тапшы, ал адамы аз, шаруашылығы мешеу Сібір жерінде
үлкен өзендер мен тұщы көлдер өте көп.
Қазақстан Республикасы да тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады.
Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері 64,8 км³
шамасында, 1 км²-ге бөлгенде секөнтіне 0,8 литрден келеді. Бұл Орта Азия
елдеріндегі ең төмен көрсеткіш.
Республика территориясында ұзындығы 10 км-ден асатын 8 мыңнан астам
өзендер бар. Олардың ішінде ірілері – Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле еліміздің
шеткі аймақтарын басып өтеді. Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің су деңгейі
төмен, көктемде ғана жайылып ағады.Еліміздің басты өзендеріне Жайық, Ойыл,
Үлкен және Кіші Өзен, Сағыз, Жем, Тобыл, Есіл, Торғай, Ырғыз, Нұра,
Шідерті, Сілеті, Сарысу, Қара Ертіс, Ертіс, Арыс, Сырдария, Талас, Шу,
Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсіні жатқызуға болады. Таудан басталатын Үлкен
Алматы, Кіші Алматы, Қаратал, Есік өзендерінде сел тасқындары болып тұрады.
Егістіктер мен шабындықтарды суландыру, өнеркәсіпті және тұрмыстық
қажетті сумен қамтамасыз ету үшін салынған каналдар да бар. Олардың ішінде
Ертіс-Қарағанды-Жезқазған (пайдалануға берілген ұзындығы 500 км), Арыс-
Түркістан (ұзындығы 200 км), Бөген-Шаян (ұзындығы 29 км), Шыршық (ұзындығы
70 км), Жаңадария (ұзындығы 600 км), Қазалының оң жақ (ұзындығы 120 км)
және Сол жақ (ұзындығы 80 км), Басқара (ұз. 48 км), Қызылорда су торабының
оң жақ (ұзындығы 80 км) және сол жақ (ұзындығы 70 км), Шиелі-Телікөл
(ұзындығы 90 км), Шиелі-шіркейлі (ұзындығы 139 км), Көксу (ұзындығы 103
км), Лепсі (ұзындығы 39 км), Шу (ұзындыңы 82 км) каналдарын айтуға болады.
Қазақстанда көлемі 1 гектардан асатын 48262 көл бар. Олардың орташа
тереңдігі 1-8 м аралығында болғанымен кейбіреулері онан көп терең. Мысалы
Алакөлдің тереңдігі 45 м-ге дейін, Үлкен Шабақты көлі – 37 м-ге дейін,
Шортаңды –31, Марқакөл –27, Балқаш –26 м-ге жетеді.
Көлдердің ішіндегі ең үлкені Балқаш, ұзындығы 605, ені 74 км.,
жиналған су көлемі 112 км³.
Екінші орында Алакөл ұзындығы 104, ені 52 км, су көлемі 56,6 км³.
Олардан басқа ірі көлдер қатарына Сасықкөл, Ұялы, Теңіз, Сілетеңіз, Үлкен
Қараой, Кіші Қараой, Шағалалытеңіз, Теке, Құсмұрын, Марқакөл, Шалқар,
Аралсор, Сарықопа, Қамыстыбас, Арыс, Қызықақ, Жалаулы, Қарасор, Индер
көлдерін қосуға болады.
Барлық көлдердің су көлемі 190 км³, оның ішінде тұщы (тұзы 1грл)
сулар тек 20 км³ шамасында ғана.
Қазақстанда 4 мыңнан астам бөгеттер мен бөгендер бар. Олардың жалпы
көлемі 10 мың км² де, су мөлшері 90 км³ шамасында.
Бөгендер негізінен өнеркәсіп орталықтарын су және электр қуатымен
қамтамасыз ету, маңайдағы жерледі суландыру үшін салынған. Олардың ішінде
ірілері Бұқтырма, Қапшағай, Шардара, Бөген, Теміртау, Сергеев бөгендері,
шағындары – Ақкөл, Теріс-Ащыбұлақ, Жемсау, Қамыскөл, Орал, Тайкешкен,
Желқуар, Қаратомар, Шербайнұра, Кенгір, Сарышығанақ, Күрт, Телес, Шұқырой,
т.б. бөгендер.
Қазақстанда екі теңіз бар. Арал теңізі, ұзындығы 428 км, ені 135 км,
суының көлемі 1000 км³, ең терең жері 67 м. болатын. Қазіргі көлемі жөнінде
нақтылы мәлімет жоқ. Теңізге құйылатын өзен суы 76 км³- ден – 42 км³-ге
дейін азайып, өнімді көп беретін, суы саяз, балықтар уылдырығын шашатын
Шығыс және Оңтүстік жағалау құрғап, істен шыққан соң, теңіз жануарына үлкен
нұсқан келуде. Аралдың қазіргі қайғылы жағдайы дүние жүзін алаңдатып отыр.
Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі ұзындығы 2430 км, теңіздің ең
терең жері 1025м. Мұнда өсімдіктердің 500, балық пен басқа жануарлардың 854
түрлері бар. Өсімдіктері негізінен көкжасыл балдырлар. Соңғы кезде қызыл
және қоңыр балдыр да өсе бастады. Жануарлар дүниесінен бекіре тұқымдас
балықтарды, майшабақтарды, көк серкені, сазанды, табанды, ит балықтарды
кездестіруге болады.
Мұнай, натрий сульфаты, микробалит және эпеолит тұздары өндіріледі.
Ақтау қаласында теңіз суын тұщытатын қуатты қондырғы жұмыс істейді. Ақтау
мен Атырау порттары бар.
Қазақстандағы жер асты сулардың маңызы үлкен. Олар тау жүйелерінде,
Сарыарқада да, шөл және шөлейт алқаптарда кездеседі.
Жыл сайын қосылатын су мөлшерлері 40 млрд. м³ шамасында деп
бағаланады. Қазір 15 облыс орталығы, Алматы және Ленинск қалалары, 150
өндіріс және аудан орталықтары мен қалалар жер асты суын пайдаланып отыр
[4, 60-62 б.]
Жерасты суларының ішінде әр түрлі ауруларды емдеуге жарайтын шипалы
сулар да аз емес. Алма-Арасан, Қапал-Арасан, Сарыағаш, Барлық-Арасан тағы
басқа курорттар жер асты минералды суларды пайдаланады.
Соңғы жылдары әсері күшті радиоактивті, көміртек, темірлі, азотты,
сілтілі тағы басқа шипалы сулар табылды.
Жер жүзінде қазірдің өзінде тұщы су тапшылығы байқалуда. Таза, тұщы
су сауда-саттық айналымына қосылып, бір ел екінші елге ақшаға сататын
болды. Мысалы, Гонконг ауыз суды құбырмен Қытайдан алады. Алжир
Республикасы, Кувейт, Сауд Аравиясы да тұщы суды шет елден әкеледі. ГФР
құбыр арқылы тұщы суды Швейцария Альпісінен немесе Скандинав елдерінен тасу
жолдарын іздестіруде.
Қазір 50 елде тұщы су жеткіліксіз. Сондықтан да адамдар көп жылдар
бойы тұщы суды гидросфераның басқа бөлшектерінен алу жолдарын қарастыруда.
Осыдан 100 жыл бұрын Чили мемлекетінде теңіз суын тұщытатын бірінші
қондырғы іске қосылған болатын, қазір олардың саны 100-ден асып, жыл сайын
бірнеше жүз миллион м³ таза ауыз су береді.
1973 жылы Қазақстанның Ақтау қаласында тәулігіне 100 мың м³ су
тұщытатын қондырғы салынды. Қала тұрғындары санитарлық-тазалық нормаға
сәйкес келетін сапалы ауыз су алатын болды. Теңіз суындағы балдыр исін
кетіру үшін активтендірілген көмірден өткізіп, тазалау үшін мәрмәр
ұнтағынан тұратын сүзгіден өткізіп, құрамын байыту үшін кальций
карбонатын қосып, өткір исті ашық сары түсті газ (фтор) бен араластырып,
минералды су қосады. Сөйтіп судың исі кетіп, тазарып, тұзы азайып, ішуге
қолайлы болады. Су тұщытудан жиналған ертінділерді өңдеп қосымша 250 мың
тонна ас тұзы мен 15 мың тонна натрий сульфатын алуға болады [1, 70 б.]
Күн сәулесімен жұмыс істейтін қондырғыларды пайдаланып Ресейдің
Краснодар өлкесінде, Волгоград облысы және Қалмақ Республикасында жер асты
ащы суларды тұщыту ұйымдастырылған.
Ащы суларды әлсін-әлі қолдан мұзға айналдырып, қайтадан пайдаланып
тұщытуға болады. Тұщы суды магниттен өткізу жолымен алуға болады. Магниттен
өткен суларда химиялық реакциялар жылдам жүреді, қатты бөлшектер тез
бірігеді, минералды қосындылар кристаллға айналып, қаспақ болады.
Мұхит бетінде қоңыр немесе көгілдір түсті дақтар көрінеді. Олар
мұхит түбінен көтерілген органикалық заттардың қалдықтары болуы да ғажап
емес.
І.2.Су көзін ластаушы көздер.
Өндірістік және тұрмыстық қажеттерге жыл сайын 600-700 м³ су
жұмсалады, олардың ішінде 130-150 км³-і гидросфераға қайтып оралмайды.
Қалғандары өзен, көл, теңіз және жерасты суларға қосылады.
Қалдық суларды қанша тазалағанмен 10-20 процент шамасында ластаушы
заттар бөлінбей сақталады. Бір рет пайдаланылған қалдық суларды тазалау
үшін оларды 7-14 есе (кейбіреулерін 30 есе) көп таза, оттегі мол сумен
араластыру керек.
Өндірістік технологияның жаңаруына қарамай, ХХ ғасырдың аяғында қалдық
сулар көлемі 6000 км³-ге жетеді. Ал мұншама қалдық суды таза сумен
араластыру үшін барлық өзендердің бір жылдық ағыны жетпейді. Міне,
сондықтан тұщы судың тапшылығына сапасы жақсы судың жетіспеуі қосылатын
түрі бар. АҚШ-та 100 миллионан астам адам бір рет пайдаланып сосын
тазартудан өткен суды ауыз су ретінде пайдаланады. 1994 жылдың басында
Мәскеу баспасөзінде Ресей халқының 42 проценті сапасы санитарлық нормадан
төмен, ауыз су ішетіні хабарланды.
Ауыз су мәселесі Рейн өзені жағалауында орналасқан Швейцария, Бельгия,
Люксембург, ГДР, Франция, Голландия тұрғындары үшін үлкен проблемаға
айналды. Өндірістік және тұрмыстық су қалдықтарымен Рейн өзеніне мыңдаған
тонна май, химиялық уытты заттар келіп қосылады. 1952 жылы өзен бетінде
қалқып жүрген майлар мен шайырлар жанып, үлкен өрт алды. Суда балық қалған
жоқ, егістік жерлерді суаруға болмайды. БҰҰ комиссиясының қортындысы
бойынша өзенде кемелер ғана жүруге ұлықсат етіледі.
Жапонияның Тиссо химиялық компаниясының зауыттары Сосю аралығындағы
Миномата шығанағына ұзақ уақыт сынап қосындылары бар қалдықтарды төкті. Бұл
уытты қалдықтар балықтар арқылы адам денесіне өтіп, жүйке тамырларына
зиянды у әсер етті. Ауырған адамдар сөйлей алмайтын, көздері көрмейтін,
құлақтары естімейтін түзу жүре алмайтын болып қалды.
Миномата ауыруына шалдыққандардың сынап қалдықтарымен уланғаны
дәлелденген соң Тиссо компаниясы сотқа тартылды. Сот үкімі шыққанға дейін
60 кісі өліп, 344-і мүгедек болып қалды. Бұл елде 1958 жылдан тазаланбаған
қалдық суларды теңізге жіберуге тыйым салынған. Бірақ заң бұзылып,
орындалмау себептен қаншама адам азап шегуде [5, 35-40 б.]
Су көздерін таза ұстау мәселесі бізде де оңып тұрған жоқ. Алматы
қаласының көшелерімен өтетін Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Весновка, Қарасу
өзендерінде мұнай өнімдерінен басқа да зиянды қалдықтар көп.
Автобаздардың, тері комбинатының, қаладан жоғары канализациясы жоқ елді
мекендердің қалдықтары өзен суларын ластайды.
80-шы жылдары Жамбыл облысының химия кәсіпорындарында бірнеше рет
апат болып, олардың уытты өнімдерін маңайдағы көлдерге құйып өлі көлге
айналдырды.
Қарағанды облысында Нұра өзені сынап қалдықтармен уланып адамдар мен
қоршаған ортаға өте қауіпті болып отыр.
Жайық өзеніне Ресей мен Қазақстанның химия, металлургия және мәшине
жасайтын кәсіпорындарды тазаланбаған қалдықтарын төгуде. Осының салдарынан
өте бағалы бекіре балықтар ұрық шашатын алқаптар уланып Атырау өңірі көп
зиян шегуде.
Ертіс өзені мен оның салалары Шығыс Қазақстан, Семей, Павлодар
облыстарының түсті металлургия, құрылыс материалдары, ағаш, тері және жүн
өңдеу кәсіпорындарының қалдықтарымен улануда.
Сырдария өзені Өзбекстан мен Қазақстанның мақта, күріш егістіктерінен,
химия және машина жасау кәсіпорындарынан уытты қалдықтарды көп алуда.
Теңіздер мен көлдердің де экологиялық жағдайлары өте ауыр Арал
теңізінің халі баршаға мәлім. Каспий теңізі мұнай қазғанда танкерлермен
тасымалдағанда, кемелерді жуып тазалағанда мұнай қалдықтарымен ластанады.
Балқаш көлі сол өңірден кәсіпорындардың қалдықтарымен ластанып, Іле өзені
мен келетін ағын сулар азаюына байланысты қиын жағдайда қалды.
Республиканың басқа өзендері, көлдері және су қоймалары да шектен тыс
ластануда.
Соңғы жылдары суды, өндірістік, тұрмыстық қажеттіне және ауыл
шаруашылығына жұмсау өте көбейіп кетті.
Мысалы, 1 тонна болат қорытуға 300 г су қажет болса, соншама мыс
шығаруға 500, қағаз шығаруға – 1000, қатырғы қағаз шығаруға – 5600 тонна
жұмсалады.
1 тонна бидай өндіруге 1500 г, күріш өсіруге 4000, мақта өсіруге –
10000 тонна су кетеді. Бір бас ірі қара малға тәулігіне – 115 л, шошқаға
–234 л су керек.
Коммунальды – тұрмыстық қажетке қалада бір кісіге тәулігіне 300 ден
420 литрге дейін су жұмсалады. Әрине, тұщы су тапшылығы олардың көздерінің
көп ластануынан болып отыр. Бұрын қандай да болмаса су қоймалары ластаушы
заттардан биологиялық жолмен ерітіп, шірітіп, өздігінен тазаланып жататын.
Қазіргі қалдықтар құрамында химиялық және технологиялық жолмен пайда болған
заттар. Олардың құрамы өте экологиялық жүйелер енді өздігінен тазара
алмайтын болды.
Өндірістік қалдықтарда сода, күкірт қышқылы, азотты тыңайтқыштар,
түрлі металл тұздары, басқа да минералды қалдықтар сияқты органикалық емес
қоспалар көбейюде. Олар биологиялық жолмен ерімейді де, шірімейді де. Мұнай
өңдеу, кокс-химия зауыттарының, қалдықтарында уытты заттар да кездеседі.
Қала көшелерімен ағатын суларда тетроэтилқорғасын, күкіртті
қосындылар, ауыру тарататын микробтар, мұнай өнімдері қалдықтары бар.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қалдықтарында минералды тыңайтқыштар,
уытты пестицидтер көп. Олар жауын, қар суларымен өзендерге, көлдерге,
жерасты суларына қосылып жатады.
Алдерин, диоксин, ДДТ, хлоридан сияқты пестицидтер, құрамында сынап
пен мышьяк бар дәрі-дәрмек қалдықтары аса қауіпті, олар қоректік
тізбектерде жиналып, ет, сүт, көкөніс, картоп, бидай, күріш т.б. өнімдер
арқылы адамдарды уландырады [5, 40-45 б.]
Су көздері жылудан да ластанады. Электр станциялардың жылы сулары
өзендерге, көлдерге, су қоймаларына жіберіліп, ондағы қалыптасқан жағдайды
өзгертеді. Судағы оттек азайып биологиялық процесстердің жүру ырғағы
бұзылып, суда уытты көбіктер пайда болады. Балықтың уылдырығы мен ұсақ
жәндіктер өле бастайды.
І.3.Су қорын пайдалану проблемалары
Су жер бетіндегі өмірдің барлық түрлерін сақтап қалуда өте маңызды
мәселе. Ол экономикалық және элеуметтік дамуы, атап айтқанда электр
энергиясын өндіру, ауыл шаруашылық өндірісін даму өнеркәсіптік және
тұрмыстық тұтынуды қамтамасыздандыру үшін өте қажетті болып отыр. Сол
себепті оның әр тамшысы тиімді, әділетті және ақылға қонымды түрде
пайдалануы керек. 1990 және 1995 жылдар арасында суды пайдалану мөлшері 7
еседен астам көтерілді, яғни сол мерзім ішіндегі халық санының өсу
қарқынынан 2 есе асып түсті. Жер бетіндегі барлық су қорларының 97,5%-і
негізінен мұхиттардағы тұзды су. Ал қалған 2,5%-і ғана тұщы судың үлесіне
тиеді., соның өзінің басым бөлігі Антрактида мен Греландиядағы қалың мұз
қабаттарында және жер астында жатыр, көлдерде суаттарда өзендер мен
бұлақтардағысы жер бетіндегі тұщы су қорының 0,26%-ін немесе жалпы судың
0,07%-ін құрайды барлығы да айта кететін жай, судың осы бөлігі орнын
толтыратын қорға жатады, яғни ол тұрақты негізде пайдаланылады. Су
ресурстарын пайдалану жүйесінде біз бүгінгі күні ең төменгі дәрежеде
қамсыздандыру жағдайындағы жұмыс тәжірибесіненде мүлде айырылып қалдық. Су
шаруашылығы ұйымдарының техникалық жағынан өте төмен дәрежеде
жабдықтандырылуы. Алдағы уақыттарда бізді сумен қамтамасыз ету саласында
ешқандай проблеманың болмайтындығына ешкімде кепілдік бере алмайды.
Сондықтан сумен түрлі дәрежеде қамсыздандырылу жүйесін басшылыққа алып,
өзендердің, каналдардың және басқа да гидротехникалық құрылымдардың жұмыс
режимдерінің мәліметтік базасын жасау өз қызметін тиісінше жаңа бағытта
жүргізу қажет-ақ. Бүгінгі нарық заманының талаптары өте қатаң – жер
иемденуші сумен қамсыздандырудың қандай деңгейде қандай жағдайларда
болатынын күні ілері білмей, сенімді түрде қызмет істей алмайды. Соңғы
күндерде Арал апатының даму барысын терең бағамдауға байланысты түрлі
ғылыми зерттеулер нәтижелерін жүйелі және әр түрде талдау ісінің
жүргізілуіне орай Арал зерттеулерінің позициялары айтарлықтай баи түсті.
Су ресурстарын бөлудегі бүгінгі күні қолданылып отырған тұжырымдаманың 1-і
негізгі кемшілігі-маңызы географиялық объект және Орта Азиядағы басты
климат құрушы фактор саналатын Арал теңізі, су ресурстары тұтынушылар
қатарынан толығымен шығарылып тасталған.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31
жұлдызында қабылданды.
Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын ластанудан, таусылудан
қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты күшейту,
халықтық экономика салаларының қажетін өтеу үшін суды ұтымды пайдалану.
Су қорлары мемлекет меншігіндегі бүкіл халықтың байлығы болып
табылады. Оларды сатуға басқаның меншігіне беруге ұрықсат етілмейді, тек
пайдалануға беруге болады.
Еліміздің су қорлары өзендерден, көлдерден, бөгендерден, жерасты
суларынан, мұздардан мемлекеттік шекараға кіретін теңіздерден және теңіз
жағалауындағы территориялық сулардан құралады.
Республиканың Министрлер Кабинеті су қорларына иелік етеді, оларды
пайдалану, сақтау тәртібін белгілейді, судың сапасы мен жалгерлік бағасы
жөніндегі құжаттарды бекітеді. Су қорларын пайдалану мен қорғау жүйелерін
анықтап, оның есебін жүргізеді.
Жергілікті жерде су қорларын пайдалану мен суару мәселері облыстық
және аудандық әкімдер мен үкімет құрған өкілетті мекемелерге жүктелген.
Халықты ауыз сумен қамтамасыз етіп, тұрмыстық қажетті өтегеннен кейін,
өсімдіктер балық және басқа жануарлардың өмір сүруіне, сақтануына зиян
келмейтін болса ғана жаңадан салынатын немесе жөндеуден өтетін кәсіпорындар
құрылысын жобалауға, жүргізуге, технология жабдықтарын жақсартуға рұқсат
етіледі. Сондықтан аталған жұмыстарды жүргізбес бұрын жергілікті
әкімдердің, санитарлық-бақылау инспекцияларының, балық қорғау жөніндегі
басқарманың келісімдерін алу қажет.
Кодексте мына құрылыстарды іске қосуға тыйым салынған:
- қалдық суларды тазалайтын қондырғылары жоқ жаңа салынған немесе жөндеуден
өткен кәсіпорындарды, коммуналдық тұрмыстық мекемелерді;
- су тасқынынан, жайылуынан, батпақтанудан, ащыланудан сақтайтын шамалар
жасалмаған каналдарды, суару және суландыру жүйелерін;
- су қабылдағыштары жоқ су ағызу жүйелерін;
- балық өтпейтін жабдықтары жоқ су тартатын қондырғылар;
- тасқын суларды өткізіп жібере алатын жабдықтары жоқ гидротехникалық ірі
құрлыстарды;
- су шашырап төгілмейтін қондырғылары және санитарлық сақтану аймақтары
жоқ бұрғылау скважиналарын;
- су қоймалары құрлысы толық біткенше оларға су жинауға тыйым салынады.
Құрылыс жұмыстарын, арна тереңдету және кеңейту, жер бұрғылау,
жұмыстар жүргізу, пайдалы кендерді қазу, су өсімдіктерін жинау, кабель
сымдары мен құбыр салынатын жерді қазу, су қоймалары маңайындағы ағаштарды
кесу, тағы басқа жұмыстарды жергілікті әкімдермен, су қорларын қорғау
мекемелерімен келіспей жүргізуге болмайды.
Су пайдаланушылар суды ұтымды және үнемді жұмсауға сапасын
төмендетпеуге, топыраққа, орманға, қазбалы кендерге, жануарлар дүниесіне
зиян тигізбеуге міндетті. Су тазалайтын қондырғылар үнемі түзу қалыпта
болып келгенде жұмыс істейтін болу керек.
Аса қымбат су көздері ерекше бақылауда болып, оларды таусылудан
қорғап, барынша үнемді жұмсау қажет. Мысалы, жерасты ауыз суды, сапасы онан
төмен су бар болса, техникалық қажетке жұмсауға рұқсат етілмейді. Егер
бөтен су көзі болмай ауыз суды немесе емдеу суларын басқа қажетке жұмсау
керек болса жергілікті әкімнің рұқсатын алу керек.
Өндірістік, коммуналдық-тұрмыстық қалдықтарында ластаушы заттар
шектеулі-рұқсат етілген мөлшерден артық болса, қандай суларды өзендерге,
көлдерге, бөгендерге жіберуге болмайды.
Ауыз су қорларымен басқа да су қорларын күзет қойып, ластанудан,
таусылудан, сақтау маңызды мәселе.
70-ші жылдардан бастап Қазақстанда суды пайдаланудың және қорғаудың
республикалық және жергілікті жүйелері жасалып, онда суды ұтымды пайдалану,
облыстар мен аймақтарға бөлу, ластанудан, таусылудан сақтау шаралары
көзделеді.
Су қорларын пайдалануды реттеу үшін әрбір ірі су көздерін, мысалы
Жайық, Сырдария, Ертіс, Іле өзендерін пайдалану жоспарлары жасалады.
Кіші өзендерді қорғауға да көп көңіл аудару қажет. Қоршаған ортаға, су
айналымына зиян келетін болса мұндай өзендерді өтеуге болмайды.
Су кодексінде суды мөлшерден тыс жұмсаған, шашып-төккен, қорғау және
пайдалану тәртібін бұзған рұқсатсыз гидротехникалық жұмыстар жүргізген, су
шаруашылығы құрылыстарын бүлдірген кінәлі адамдар әкімшілік және қылмыстық
жауапқа тартылатыны көрсетілген. Кінәлі мекеме немесе адамдар келтірілген
зиянның орнын толтыруға міндетті.
Екінші мысал ретінде 1 май химия зауытының (Ресей) айналмалы су
жүйесінің үлгісін көруге болады. Мұнда қалдық судың 97 процентін қайта
пайдаланылады.
Қаланың басқа кәсіпорындармен бірлесіп жүргізген айналмалы су жүйесі,
олардың қалдық суларын биологиялық және химиялық тазалаудан өткізгеннен
кейін тазарған су жиналатын тоғанға құйын зауытының қайта пайдалануы өте
тиімді болды.
Алдағы уақытта ластанған қалдық суларды өзенге, көлге, су қоймаларына
жібермей, топырақ-өнім-адам-топырақ жүйесімен тазаласа дұрыс болар еді.
Себебі су қорлары ластанбай, оның құнарлығын арттыра түсер еді.
Ғарыш кемелерінде қолданылып жүрген суды қайтадан қалпына келтіру
жүйесі де болашағы бар әдіс болып саналады. Тек, қазір ол өте қымбат,
мүмкін келешекте арзандату жолы табылар.
Су қорларын үнемді пайдалану кезек күттіртпейтін мәселе.
Егістік пен шабындықтарды суландыруда шығын көп. Инженерлік
есепсіз қазылған ескі арықтар мен каналдар судың шашылып-төгіліуіне, ысырап
болуына әкеліп соғады. Егістіктерді көлдетіп суаруда судың көп жұмсалуына
жердің батпаққа айналуына, жерасты тұзды сулардың жоғары көтеріліп
топырақтың тұздануына ұшыратады. Су құю мөлшері мен мезгілі сақталмайды.
Қазақстанның кейбір ауыл шаруашылықтарында қолданыла бастаған Израильдік
егістікке суды тамшы түрінде жіберіп, Голландияның картоп өсіру
технологиясы бізде суды аз жұмсап, мол өнім алуға болатынын көрсетті.
Табиғи батпақтар туралы да көптеген түсініспеушіліктер бар. Оларды
зиянды санап, тезірек құрғату жолын іздестірушілер де кездеседі. Батпақтың
жойылуы жерасты су қорларының азаюына, ауа-райының өзгеруіне әкелетіні
ескеріле берілмейді. Әуелі батпақты қойып, артынан сол жерді суландыруға су
іздеген кездер де болған. Тағы бір ескермей жүрген мәселе – бұл кіші
өзендердің жағдайы. Әрбір шаруашылық өзінің қалауынша маңайдағы кіші
өзенді, бұлақты, жылғаны кез келген жерден бөгеп, ағысын тоқтатады. Әрине
сол шаруашылық үшін бұл пайдалы да болар. Дегенмен мынаны да ұмытпаған
дұрыс. Ағынсыз су тез жылынып, көп буланады, сөйтіп ысырап болады. Таяз
бөгендерді қамыс пен балдыр басып пайдадан шығарады. Бөгеттен төмен отырған
елді мекендер сусыз қалады. Табиғатта қалыптасқан су айналымы бұзылып
қоршаған ортаға зиян келеді.
Кіші өзендердің жазда кеуіп қалуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz