Тіл мәселесінің шиеленісу тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2

2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1) Тіл мәселесінің шиеленісу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. 1937 ж. ҚазССР-ның 1-ші
конституциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 4
2. 1978 ж. ҚазССР-ның конституцияның
қабылдануы ... ... ... ... ... ... . ... . 5
2) Тіл мәселесінің шешілу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
2.1. 1989 ж. Тіл мәселесіне байланысты
Заңдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7
2.2. Тіл мәселесінің қоғамдық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3 Қазақтың ұлт зиялыларының тіл мәселесіне
көзқарасы ... ... ... ... ... ..19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28

Кіріспе
Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі. Қазақ тілі – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тілі. Алайда, Қазақстанда мемлекеттік тілді
енгізу және дамыту мәселесі қазіргі уақытқа дейін толық шешілген жоқ. Бұл
мәселе уақыт еншісінде деп санаймыз. ХХ ғасырдың басында Абай өзінің жиырма
бесінші сөзінде Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да -
бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын,
ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды.
Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Әрбіреудің тілін, өнерін
білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды.
- деген болатын. Әрине, мақсат орыс тілінен бір күнде бас тарту емес, қазақ
тілі мен орыс тілін бір біріне қарсы қою да емес. Дегенмен, қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебесін шын мәнінде алуы ғана мемлекетті мемлекет ете алады.
Сондықтан, мемлекеттік, яғни қазақ тілін оқу қажеттілі туып отыр.
Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа Қытай,
Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын
қазақтардың да ана тілі. Қазақ тілі – батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына
жатады. Бұл тармаққа кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт,
қырғыз, қырым татары, қарайшай, балқар, құмық және тағы басқа тілдер. Қазақ
тілі - өзіндік әдеби, ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл.
Қазақ тілінің тарихы әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының
тарихымен тығыз байланысты. Оның қалыптасуға бет алуы VI ғасырлардағы Түрік
қағанатының пайда болу кезеңінен басталып, ХҮ ғасырдағы қазақ хандығы
тұсында әбден қалыптасып болған еді. Басқа түркі тілдерімен салыстырғанда,
сөздік қоры жөнінен, қазақ тілі – ежелгі таза қалпын тұтас сақтап келе
жатқан тілдердің бірі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ тілінің ауыз
әдебиеті және жазба әдебиеті сияқты екі қайнар көзі бар.Қалыптасудың барлық
сатыларын бастан кешірген ана тіліміз – мейлінше жетілген ұлттық тіл. Ана
тілімізде әдеби шығармалар, ғылыми-бұқаралық, техникалық, құқықтық,
педагогикалық, саяси, өнертанушылық әдебиеттер жарияланады. Тіліміз
еліміздегі азаматтардың өзара қарым-қатынас тілі болумен ғана шектеліп
қалмайды, оның мұрағаттық, ақпараттық қасиеттері де мол. Қазақ тілі – бай
да құнарлы тілдердің қатарына жатады. Ежелгі бабаларымыздың тарихы,
шежіресі және түрлі әдеби мұралар бүгінгі ұрпаққа өзіміздің осы ана тіліміз
арқылы жетіп отыр. Тіл тарихы халық тарихына ұқсас. Қоғамның жылжып,
өзгеруіне байланысты тіл де дамып, өзгеріп отырады. Қазақ тілі тарихында
орын алған түрлі қиындықтар мен дағдарыстардың объективті себептері бар.
Біріншіден, қазақ халқы екі ғасырға жуық орыс отаршылдығының қыспағында
болып, ұлт ретінде жойылып кетудің бірнеше сатыларын бастан кешірді.
Екіншіден, Кеңес өкіметі жетпіс жылдан астам уақыт бойы ұлттардың
жақындасуы деген желеумен ұсақ ұлттардың тілдеріне қысым жасап келгені
белгілі.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ тілі туралы, ҚР-ның тіл мәселесінің шешу
жолдарының тарихи деректеріне сүйене отырып, тіл мәселесін шешу жолдарын
табу.
Зерттеу кезеңдері:
1. Қазақ тілі тарихы туралы материалдармен танысу
2. Қазақстан тарихындағы тіл мәселесін шешу жолдарының тарихын
қарастыру
Жұмыс істеу әдісі:
1. Ғылыми әдебиеттермен жұмыс
2. Тарихи деректермен жұмыс
3. Тіл мәселесінің шешу тарихымен танысу
Ғылымилығы: Қазақ тілі тарихының, Қазақстан тарихындағы тіл мәселесін шешу
туралы тарихи деректерді жинақтап, тіл мәселесін шешуі туралы қарастарып,
жүйелендіру

Тіл мәселесінің шиеленісу тарихы
1.1. 1937 ж. ҚазССР-ның 1-ші конституциясы
1935 ж. ВКП (б) Орталық Комитетінің Пленумында ССРО Конституция туралы
мәселені қарағанда, сайлау жүйесін демократияландыруға, толық тең емес
сайлауды тең сайлаумен ауыстыру, көп сатылыны-тікелейге, ашықты- жабыққа
өзгетуге, сонымен бірге, Конституцияның әлеуметтік – экономикалық негізін
нақтылауға бағытталған өзгерістердің қажеттілігі туралы шешім қабылданды.
1936 ж. 5 желтоқсанда Советтердің төтенше VII съезінде, Конституция жобасын
бес айлық бүкіл халықтың талқылаудан кейін, Советтер Одағының Конституциясы
бекітілді.
ҚазАССР-інің одақтас Республика болып қайта құрылуына байланысты Қазақ
Советтік Социалистік Республикасының Конституциясының жобасын жасау үшін
комиссия құрылды. 1937 жылдың ақпанында комиссия өз жұмысын аяқтап, Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің Президинумының қарауында Конституция жобасын
ұсынды. Президиум жобаны қолдап Советтердің Бүкілқазақтың Кеңестерінің Х
съезінде 1937 жылғы 26 наурызда Республика Конституциясы қабылданды.
Қазақ КСР Конституциясы 11 тараудан және 125 баптан тұрды. Онда КСРО
Конституциясының 14-бабының шегінен тыс Қазақ КСР-і өзінің егенмендік
құқықтарын толық сақтай отырып, мемлекеттік билікті дербес жүзеге асырады,
- деп жазылған. 1937 жылғы Конституцияда сондай-ақ экономикалық, саяси
қорғаныс, басқа тең құқықты республикалармен ерікті бірігу, ҚазКСР
келісімінсіз аумағының өзгертілмейтіні, республиканы басқару мәселелері
бекітілген, сондай-ақ жоғарғы республикалық және жергілікті өкімет
органдарының, заңнамалардың орындалуын бақылау, мемлекеттік және қоғамдық
тәртіпті және азаматтардың құқықтарын қорғау, салық салу т.б. мәселелер
қарастырылған.
ҚазССР Конституциясы: 99-бап. Қазақ ССР-ның азматтарының оқып, білім
алуға құқығы бар. Бұл құқықты жаппай міндетті бастауыш оқу, оқудың ішінде
жоғарғы дәрежелі оқудың да тегін оқытылуы, жоғарғы дәрежелі мектепте
оқушылардың аса көпшілігіне мемлекеттен степенния беру сипаттамасы оқудың
мектепте ана тілінде оқытылуы, зауыттарда, савхоздарда, машина-трактор
станцияларында және колхоздарда еңбекшілерге өндіріс, техника және
агрономия білімдерінің тегін үйретілуі қамтамассыз етіп отырады.

2. 1978 ж. ҚазССР-ның Конституцияның қабылдануы
ІХ шақырылған республика Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс VII сессиясында
1978 жылы 20 сәуірде қабылданған Қазақ КСР Конституциясы кіріспеден, 10
бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрады. Конституцияға сәйкес бүкіл өкімет
билігі жұмысшы, шаруа және еңбек интеллигенциясы таптарына жататын халықтың
қолында болды. Өкімет билігі мен басқару жүйесінің үстінен Қазақ КСР
Коммунистік партиясы бақылау орнатты. Республиканың экономикалық жүйесі
мемлекеттік, кооперативтік-колхоздық және кәсіподақ және басқа да
ұйымдардың меншігі деп жарияланды.
1978 жылғы Конституцияда республиканың ұлттық-мемлекеттік және әкімшілік-
аумақтық құрылысы, жоғарғы және жергілікті билік пен басқару құзыреті,
сайлау жүйесінің принциптері, халық депутаттарының құқықтық мәртебесі,
экономикалық және әлеуметтік даму мемлекеттік жоспары институттары,
мемлекеттік бюджет, сот тәртібі, төрелік соты, прокурорлық қадағалау және
т.б. мәселелер қамтылды.
1990 жылдардың басында Қазақ КСР-інде, одан кейін Қазақстанда 1978 жылғы
Конституцияға елеулі өзгертулер енгізген бірқатар заңдар қабылданды.
Мемлекеттік өкімет құрылымдарын жетілдіру туралы 1990 жылғы 20 қарашадағы
Заңға сәйкес Президент атқарушы және өкім етуші билік басшысы болғаны
туралы ереже енгізілді, Министрлер Кеңесі Министрлер Кабинетіне өзгертілді
және жергілікті өзін өзі басқару, Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының атауын өзгерту, ҚР азаматтығы туралы Заңдар және басқа да
құжаттар қабылданды.
ҚазССР Конституциясы: 34-бап. Казақ ССР-інің нәсілі мен ұлты әр түрлі
азаматтары тең праволы.
Бұл праволардың жүзеге асырылуы СССР-дегі барлық ұлттар мен халықтарды жан-
жақты дамыту мен жақындастыру саясаты арқылы, азматтарды советтік
патриотизм рухында тәрбиелеу арқылы, ана тілін және СССР-дегі басқа
халықтардың тілін пайдалану мүмкіндігі арқылы қамтамасыз етіледі.
Азаматтырдың нәсілдік және ұлттық белгілеріне қарап праволарын қандай да
болсын тікелей немесе жанамалап шектеу, оларға тікелей немесе жанама артық
белгілеу, сондай-ақ нәсілдік немесе ұлттық ала бөтендігі, араздықты немесе
менсінбеушілікті уағыздаудың қай-қайсысы да заң бойынша жазаланады.
ҚазССР Конституциясы: 43-бап. Қазақ ССР-ның азаматтары білім алуға
құқылы.
Бұл құқық оқудың барлық түрінің теңдігі арқылы, жастарға міндетті
түрде жаппай орта білім беруді жүзеге асыру арқылы, оқудың өмірмен,
өндіріспен байланысты болуы негізінде кәсіптік-техникалық, арнаулы орта
және жоғарғы білім берудің кеңінен дамытылуы арқылы; сырттай және кешкі
оқуларды дамыту арқылы; оқушылар мен студенттерге мемлекеттік степендия мен
жеңілдіктер беру арқылы; мектеп оқулықтарын тегін беру арқылы; мектепте ана
тілінде оқу мүмкіндігі арқылы; өздігінен білім алуға жағдай жасау арқылы
қамтамассыз етіледі.
Осындай мәлеметтерге қарағанда қазақ тілінің мәселесі осы жылдары
аралығында мүлде қарастырылмаған, керісінше 1950 жылдарда төте жазудың
орнына Латын кириллица әріптерімен ауыстырды.
Қазақ тіліне өзінің мәртебесін тәуелсіздігімізден айырылғаннан кейін мүлде
назар аударылмаған. Ал 1930-1932 жылдар аралығында өзіміздің тіліміз емес
өзімізде құрып кетуге аз қалдық. Осыдан кейін қазақ халқына жаны ашыған ұлы
тұлғаларымызды репрессия ұшыратып, қазақ халқын 70 жыл бойы қараңғылықта
жүргізді. ( Оған дәлелі 1910 жылы П.П.Румянцев жазған Киргизский народ в
прошлом и настоящем осы кітапта қазақ халқының тәуелсіздігінен айырылып,
халқымыздың жері Ресей патшалығының меншігіне айналып, өзіміздің жерімізде
жат елден келген тұрғындардай болдық десе болады. )
Негізінен алғанда, Қазақстанда мемлекеттік тіл мәселесі 1989 жылы 22
қыркүйекте қабылданған Тіл туралы Заңында алғаш рет заңды түрде
көтерілген болатын. Алайда қазақ тілі өзінің мемлекеттік тіл ретіндегі
тиісілі дәрежедегі мәнін тек қана 1997 жылы 11 шілдеде Қазақстан
Республикасындағы тілдер туралы қабылданған Заңында тапты. Бұл Заңның І
тарауының 4 бабы бойынша қазақ тілі- Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тілі болып бекітілді. Ал орыс тілі аталған Заңның І тарауының 5, ІІ
тарауының 8 -15 және ІІІ тарауының 16-18 баптарында Қазақстан Республикасы
Конституциясының І бөлімінің 7 бабына сәйкес мемлекеттік тілімен қатар
қолданылатыны заңдастырылды. Аталған Заңды жүзеге асыру бойынша кейінен
бірқатар маңызды құжаттар қабылданғаны белгілі. Атап айтқанда, 1998 жылғы
14 тамызда Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолдану аясын
кеңейту туралы Үкіметтің №769 қаулысы қабылданды. Қаулыда іс қағаздарын
мемлекеттік тілде жүргізу туралы айтылды. Әрине, бұл мемлекеттік тілді
дамытудағы ең маңызды құжат деп айтуға болады. Өйткені жетпіс жыл бойы
барлық одақтас республикаларда орыс тілі интернационалдық тіл есебінде
үстем болғаны мәлім. Ал жоғарыда айтылған қаулы қабылданған соң қазақ
тілінің мәртебесі өсіп, шынайы мемлекеттік тіл ретінде көтерілуіне бірден-
бір негіз болғаны сөзсіз. Сондай-ақ, бұл іс-шаралар Қазақстан Республикасы
Президентінің 1996 жылғы 4 қарашадағы №3186 Жарғысымен қабылданған
Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасында өзінің логикалық
жалғастығын тапты.

Тіл мәселесінің шешілу тарихы
2.1. 1989 ж. Тіл мәселесіне байланысты Заңдар
80-жылдардың аяғында 90-жылдардың басына дейінгі уақыт кезеңі бүкіл СССР
териториясында ұлттық сананың өзінің тарихы, мәдениеті, тіліне деген
қызығушылықтың өсуінен сипатталады. Өсіп келе жатқан жас ұрпақты оқыту
және тәрбиелеу құралы ретінде қазақ тілінің беделін арттыру қажеттілігі
туды. 1989 жылы 22 қыркүйекте ҚазССР-інің тілдер туралы Заң республикада
тілдердің қызмет етіп және дамуының құқықтың негіздерін бекітті. Атаулы
заң 1990ж. 1 шілдесінен, ал оның кейбір баптары қоғамдық өмірдің барлық
санасына бірте-бірте орнығу арқылы бірнеше жыл ішінде заңды күшіне енетін
болып белгіленеді. Мысалы, мемлекеттік билік пен басқару, қоғамдық ұйымдар
мен кәсіп орындарда тілдің қызмет етуін реттейтін 16 – бап Заң күшіне енген
сәттен 5 жыл ішінде, ал 19 және 20 баптар 10 жыл ішінде енгізілуі керек
болды. ҚазССР-інің тілдер туралы Заңының 1-тарауында қазақ тілі –
мемлекеттік тіл, ал орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі мәртебесіне ие
болды. Басқа тілдерге республика аумағында еркін қызмет ету қамтамассыз
етілді, тіпті, ұлттық топтардың тіліне жергілікті ресми тіл құзіреті
берілді.
Заң барлық азаматтарға тіршілік ету барысында тіл таңдау бостандығын
қамтамассыз етеді. Бұл Қазақстанның барлық тұрғындарының ұлттық
мәдениетінің үйлесімді дамуы үшін тең мүмкіндік беріледі, туған және
мемлекеттік тілінде, сондай-ақ ұлтаралық қатынас тілінде сөйлей алатын
полилингвистикалық тұлғаның қалыптасуына алғышарттар жасайды. Заңда
бекітілген тәрбиелеу және оқыту тілін таңдау бостандығына берілген құқық
, мемлекеттің тілдік белгілері бойынша ұлттық мәдени орталықтарды,
қоғамдарды және т.б. бірлестіктерді құруға ықпал ету міндеті, соңғыларға
кең көлемдегі құқықтар беру, ұлттық топтардың өзіндік болмысын сақтап
қалуына себін тигизді.
1989 ж. ҚазССР-нің тілдер туралы заңы шыққаннан бері мемлекеттік тіл
саясаты, орыс және басқа тілдер құзіреті бірқатар өзгерістерге ұшырады.
Дегенмен, аталған Заң мәдени, тілдік қызметтестікті нормативтік – құқықтың
қамтамассыз етуге, сонымен бірге, ұлттардың мәдени және тілдік үйлесіміне
бастама болды.

1989 жылғы 22 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңындағы 70-бап.
Қазақ тілі Қазақ Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік тілі
болып табылады.
Қазақ ССР-інде орыс тілінің мемлекеттік тілмен бірдей еркін қолдануын
қамтамассыз етеді.
Қазақ ССР-інде ұлттық-орыс және орыс-ұлттық қос тілдігінің жарасымды дамуы
және ұлттық топтар жинақы тұратын аймақтарда олардың тілінің еркін қолдануы
қамтамасыз етіледі.
Белгілі бір тілді пайдалануда қандайда шектеуліктерге жол берілмейді.

1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңда “Тіл - халықтың ұлы
жетістігі, әрі оның ажырамайтын және бөлінбейтін белгісі”делінген. Ал
бірінші баптың бірінші тармақшасында “Қазақ тілі – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады” деп жазылған. Елбасы
Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” деген тұжырымдаманы
үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейге көтерілген
кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік танытуда.
Бірақ әлі шешілмей жатқан түйінді мәселелер де баршылық.Халық
тәуелсіздігінің ең басты белгісі - оның ана тілі, ұлттық мәдениеті. Өзінің
ана тілі, ұлттық мәдениеті жоқ ел өз алдына мемлекет болып өмір сүре
алмайды. Дүниедегі барлық халық тәуелсіздікке ұлттық қадір-қасиетін,
мәдениетін, ана тілін сақтап қалу үшін ұмтылады. Сондықтан, кез-келген
мемлекет өзінің аумақтық салт-дәстүрін, ана тілін ерекше қорғайды. Ана
тілін дамыту, қорғау дегеніміз – өз ана тілінде таза сөйлеу және оны жақсы
біліп, туған анадай сүю.
Сүйемін туған тілді – анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан,
Құлағыма сіңірген таныс үнін, - деп С.Торайғыров ағамыз жырлап өткен.
Ана тілінің күші мен құдіретін туған халқымыз әуелден-ақ бағдарлап, сөз
өнерін бар өнердің басы деп санаған. Мысалы: “Өнер алды – қызыл тіл”, “Тіл
тас жарады, тас жармаса бас жарады”, “Тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйіні
бар” сөздері халқымыздың орынды сөзге қандай мән бергенін көрсетеді.
Абайдың даналығына, Махамбеттің батылдығына, Бұқардың ақылгөйлігі мен
халқына деген жанашырлығына, Абылайдың данышпандығына, Бөгенбай мен
Қабанбайдың ерліктеріне сүйсініп, рухани өмірімізге азық етеміз.

2.2. Тіл мәселесінің қоғамдық дамуының жолдары
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ тілін мемлекеттік тіл
деп жариялады. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясының 7-бабында мыналар атап
көрсетілген: Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл - қазақ тiлi..
Конституцияға сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы заң
қабылданды. Тіл туралы заңға сәйкес 4-бапта: Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл
аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк
басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын
мемлекеттiк тiлдi меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының
парызы. Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы
органдар: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға,
оның халықаралық беделiн нығайтуға; Қазақстан Республикасының барша
азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық
ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға; қазақ
диаспорасына ана тiлiн сақтауы және дамытуы үшiн көмек көрсетуге
мiндеттi..
Қазақстан Республикасының тiл саясатының тұжырымдамасы және Тiлдердi
қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
қабылданып, онда 2010 жылға қарай барлық орталық және жергілікті атқарушы
органдарда мемлекеттік тілді кезең кезеңмен енгізу жоспарлады. Тiлдердi
қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк
бағдарламасында мынадай міндеттер қойылған : Мемлекеттік тіл бірқатар
мемлекеттік басқару органдарында қолданылмайды немесе мардымсыз
қолданылады. Осыған байланысты мемлекеттік органдар іс жүргізуді, есептік-
статистикалық, қаржылық және техникалық құжаттаманы 2010 жылға дейін
мемлекеттік тілге кезең-кезеңімен көшіру жөніндегі жұмысты Қазақстан
Республикасы Конституциясының 7-бабының 2-тармағындағы қағиданы сақтай
отырып жүргізуі қажет:

1) 2006 жылы - Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі,
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі, Ақтөбе, Батыс
Қазақстан, Қарағанды облыстарының және Алматы қаласының жергілікті
өкілді және атқарушы органдары;

2) 2007 жылы – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты, Қазақстан
Республикасы Бас прокуратурасы, Қазақстан Республикасы Ұлттық
қауіпсіздік комитеті, Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы,
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, Қазақстан Республикасы
Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі,
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, Қазақстан
Республикасы Энергетика және минералды ресурстар министрлігі, Қазақстан
Республикасы Индустрия және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасы
Ішкі істер министрлігі, Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрлігі, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт
министрлігі, Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі (Қаржы полициясы), Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігі, Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігі, Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі,
Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттігі, Алматы,
Павлодар облыстарының және Астана қаласының жергілікті өкілді және
атқарушы органдары;

3) 2008 жылы - Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігі,
Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі, Қазақстан Республикасы
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қазақстан
Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі, Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі,
Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру және байланыс агенттігі, Ақмола,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарының жергілікті
өкілді және атқарушы органдары;

4) 2009 жылы - Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі, Қазақстан
Республикасының Парламенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Қазақстан Республикасы Президентінің Күзет қызметі, Қазақстан
Республикасы Президентінің Іс басқармасы, Қазақстан Республикасы Сыртқы
істер министрлігі, Алматы қаласының өңірлік қаржылық орталығы қызметін
реттеу агенттігі..
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл
комитеті мемлекеттік тілді дамыту және енгізу жөніндегі уәкілетті орган
болып табылады.

2008 жылы мемлекеттік тілді дамыту үшін бюджеттен едәуір қаражат
бөлінді. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамашылығымен Мемлекеттік
тілді дамыту Президенттік қоры құрылды. Сондай-ақ, 2008 жылы Тілдерді
қолдану мен дамытудың 2001 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2009 - 2010 жылдарға арналған іс-шаралар
жоспары қабылданды. Онда мынадай сәттерді атап көрсетуге болады:
Халықаралық тәжірибені жүйелі зерделеу және Қазақстанға енгізу үшін
Қазақстанның ЕО елдерімен тіл саясаты саласындағы халықаралық ынтымақтастық
орталығын құру, қазақ тілін білу деңгейін бағалау бойынша ҚАЗТЕСТ жүйесін
жетілдіру, Қазақстан Республикасының көрнекі ақпаратының жай-күйін зерделеу
бойынша әлеуметтанушылық зерттеулер жүргізу, қазақ тілінде балаларға
арналған анимациялық және көркем фильмдер шығару. Жоғарыда аталған және
мемлекеттік тілді енгізу және дамыту жөніндегі басқа да шаралар үшін 2009
жылы бюджеттен 5 066 313 мың теңге бөлінді, ал 2010 жылы 4 763 727 мың
теңге бөлінді.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін қазақтардың 25 пайызы (кейбіреулер 40
пайызы деп айтып жүрді) өз ана тілін білмеді деген ақпарат кең тараған
болатын.
Әрине, егер ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы қазақтардың пайыздық үлесі
80 пайызды құраған болса, ол үлес 1959 жылы тың және тыңайған жерлерді
игеруден кейін 29 пайызды құрағаны тағы аян. Бірақ, жаппай орыстандыруға
қарамастан қазақ тілі әрбір қазақ отбасында естіліп тұрды. Соңғы уақытта
Қазақстанда мынадай қызық үрдісті байқауға болады: жергілікті емес ұлттар
өкілдері өз балаларын қазақ тіліндегі бала бақшаларға, мектептерге беруде.
Қазақ мектептерінде оқитын өзге ұлт балаларының саны 25 мыңға жетті. Санмен
бірге сапа да өсуде. Мысалы, Ақтөбе қаласында балалар үйінің ұлты қазақ
емес тәрбиеленушілері арасында мемлекеттік тілді білу бойынша сайыста
тәрбиеленуші жасөспірім жігіт қазақ тілін тамаша білетінін көрсеткен
болатын және қала әкімінің қолынан пәтер кілті табыс етілді. Бір қуантатыны
басқа ұлт өкілдерінің арасында мемлекеттік тілді жан-тәнімен үйренушілер де
және жауапкершілікпен қарайтын да жандардың көбеюі. Міне, сондықтан
мемлекеттік тіл – қазақ тілін қоғамдағы өзінің лайықты орнын алатын күн де
алыс емес.Қазақ тарихындағы белгілі Шәкәрім қажы өз шежіресінде Әз Жәнібек
қазақты алып ауарда, Ноғай аталған туысқандарымыздың жақсылары қазақтың
жақсыларымен көрісіп, амандасып жылапты. Соны біздің қазақ домбырашылары
ноғай-қазақ айырылғандағы жылау күй деп, домбырамен Ел айырылған атты
зарлы күй тартады - дейді. Қазақ жыршылары:Орманбет хан өлген күн, он сан
ноғай бүлген күн, Қазақ пен Ноғай айырылды, Қазақ сартқа қайырылды – деп
жырлайтын ноғай бауырларымыздың саны 100000 шамасында. Тарихта Еуразия
даласын дүр сілкіндірген халықтың тек жұрнағы ғана қалды. Міне, сондықтан,
халқымыз ноғайлардың тағдырын қайталамасын - деген оймен қазақ тілі
шынайы мемлекеттік тіл болса екен - деп тілейік.
Қазіргі күні тәуелсіз Қазақстан бүкіл әлемге экономикасы қарқынды
дамушы, жаңа саяси реформалар жүргізу арқылы өзіндік саяси мемлекеттілік
қалыптастырған, халықаралық деңгейде саяси тұрақты мемлекет ретінде
танылған посткеңестік елдер ішіндегі көшбасшы мемлекет. Дегенменен ұзақ
жылдар бойы Қазақстанда жүргізілген Ресейдің отарлау саясаты Отан тарихында
ізін мәңгі өшпестей батыра салып кеткендігі бүгінгі күнгі ащы шындық.
Солардың ішіндегі ең маңыздысы және жанға бататыны- қазақ тілі мәселесі
болып табылады. Тек қана Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін
ғана қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі заң жүзінде бекітілгені аян.
Мемлекеттік тілді барынша дамыту іс-шараларына қатысты қабылданған
өзіндік мазмұны жағынан өміршең мәнді болып келетін келесі бір құжат-
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы №550 Өкімімен бекітілген
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы. Бағдарламада мемлекеттік тілді нығайтудың басты жоспары
айқындалды. Бұл құжатта республикада іс-қағаздарын мемлекеттік тілде
жүргізудің нақты міндеттері айқындалып, оларды жүзеге асыру мерзімі
белгіленді.
Мемлекеттік тілді дамытудың алғашқы жылдарында республикада осы
мақсаттағы іс-шараларды ұйымдастыру және үйлестіру жұмыстарын жүргізу үшін
бірнеше ресми органдар құрылған болатын. Мәселен, 1998 жылы Қазақстан
Республикасы Үкіметі жанынан Мемлекеттік терминологиялық комиссиясы, ҚР
Үкіметінің 1999 жылдың 9 қазанындағы № 1545 Қаулысымен Республикалық
мемлекеттік тілді жеделдетіп оқыту орталығы деген республикалық
мемлекеттік қазынашылық кәсіпорны ашылғаны белгілі.
Алайда осындай кешенді жұмыстардың жүргізілуіне қарамастан, әлі де болса
бүгінгі күні біздің елімізде мемлекеттік тіл шешуін таппай келе жатқан
күрделі мәселелердің қатарында. Мұның басты себептерінің бірі- Қазақстанда
тұратын басқа ұлт өкілдерінің қазақ тілін керек етпеуінің емес, керісінше
орыс тілді өз қандастарымыздың ана тілін уйренуге деген ынтасының жоқтығы.
Тағы осы арада айта кететін өкінішті жағдай. Мемлекеттік тіл мәселесіне
қатысты іштен туындап жатқан осындай жағымсыз жәйттер жалпы алғанда
республикада қазақ тілінің дамып, жетілуіне үнемі бөгет жасайтыны анық.
Дегенменен қазақ зиялы қауымы арасында мемлекеттік тіл мәселесінде аянбай
қызмет көрсетіп жүрген азаматтары бар. Бірақ санаулы десе болады, әсіресе
осы орайда М. Шаханов пен А. Айталы сияқты белгілі қоғам қайраткерлерін
жеке атап өту қажет. Тағы осы арада таңданыс тудыратыны Елбасымен неше
мәрте қазақ тілін дамытудың басты бағыттары белгіленіп, айқындалғанымен,
оның іс жүзінде толық асырылмай жатуы.
Сондай-ақ, ана тілі мәселесінде бар жанын салып еңбектеніп жүрген
қазақстандық басқа ұлт өкілдерінің зиялы қауымының белді мүшелері де
белгілі. Мәселен, Мемлекеттік тіл қоғамдық қозғалысы төрағасының
орынбасары, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі Асылы Осман. Бұл
мәселедегі А. Османның ой-пікірі келесідей: Қазақ тілінің мәртебесі мен
меңгеру туралы әңгіменің айтылып келе жатқанына, қарап отырсаң, 20 жылдай
болыпты. Түк жоқ деуден аулақпын, бірақ көпшілік құлшына меңгеріп,
мойындап, мәртебесін биіктетіп жатыр деп айта алмаймын.
...Тілді меңгеру үшін бұйрықтарды аудармашыға беріп қазақшалап, аптасына
1- 2 рет қазақ тілі сабағына барып қоюмен шектелуге болмайды. Ол-аз. Бұрын
Мәскеуді сылтау етуші едік, енді кімге қарап отырмыз. Тіл-қоғамдық
қызметімен тіл. Тілдің мәні де, сәні де қолданыспен кіреді. Тілді үйрену
жүйелі түрде жүргізілетін үздіксіз үдеріс болуға тиіс.
Тәуелсіздік алған жиырма бір жыл бойы елімізде мемлекеттік тіл
мәселесінің шешуін толық таппай отырған жауыр мәселеге айналуының бірнеше
түбірлі себептері бар. Алайда оның басты айқын себебі- кеңес үкіметінің ұлт
мәселесіндегі солақай саясаты. Басқаша айтқанда, Коммунистік партияның
кеңестік халық қалыптастыру желеуімен үнемі орыс тілінің дамып, нығаюын
барынша күшейтіп отыруы болды. Соның салдарынан қазіргі кезде Қазақ
қоғамында қазақ тілді және орыстілді қазақтар деген екі топ қалыптасқан.
Бұл қазақтардың өз ішінде бөлшектеніп, ата-анасы баласын, баласы ата-анасын
түсінбейтін кер заман болғанының дәлелі. Әрине, мұндай мәселенің түпкі
туындау себебі- Ресей патшалығының, кейіннен Кеңес үкіметінің орыстандыру
саясатында жатыр. Үлкенді де кішіні де қазақша сөйлеуге үйретуге еліміз тек
қана егемендік алғаннан кейін ғана қол жеткізгені жасырын емес. Сол кезден
бастап мемлекет тарапынан қазақ тіліне оқытуға ерекше ден қойылуда.
Елімізде мемлекеттік тілді тиімді оқытуды арттыру мақсатында 16 аймақтық,
15 қалалық, аудандық қазақ тіліне оқыту орталықтары жұмыс істесе, 2008 жылы
осындай тағы отыз орталықтарын ашу, ал 2010 жылы олардың саны жүзден астам
болады деп жоспарланды.
Бүгінгі Қазақстан Республикасында Елбасының тікелей араласуымен
мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және мемлекеттік тіл бүкіл
қазақстандықтардың құндылығына айналуы үшін қыруар жүмыстар жүргізілуде.
Мәселен, мемлекеттік тілді дамытуға мемлекет тарапынан 2005 жылы 133
миллион, ал 2006-да 560, 2007-де 3 миллиардтан астам, 2008 жылы 5
миллиардтан аса теңге бөлінді.
Тәуелсіздік алған кезден бастап Қазақстанда 883 қазақ мектептері жұмыс
істей бастады. Қазіргі кезде барлығы 7 721-нің ішінде 3 788-і- таза қазақ
мектептері. Бұл 50 пайыз дан астамы дегенді білдіреді. Оларда 1 миллион 545
мың оқушы оқиды.
Қазақстанда 140-қа жуық ұлт өкілдері тұратыны белгілі. Елімізде
Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі, 19 бабының 2
тармақшасына сәйкес әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға,
қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға
құқығы бар.
Бүгінгі күні республикамызда қазақ тілінен өзге тілдерде оқытатын жалпы
білім беру мектептерінің саны 1 852. Оның ішінде 1 727-і орыс, 2-і тәжік,
63-і өзбек, 1-і украин, 4-і ағылшын, 1-і түрік, 14-і ұйғыр мектептері[18].

Қазіргі кезде Қазақстан тек қана экономикасы дамуы жағынан ғана емес
білім және ғылым салалары дамуы жағынан алдыңғы қатарға шыққан
мемлекеттердің бірі. Ендеше Елбасы бастамасымен қазақстандықтардың алдағы
уақытта үш тілде: мемлекеттік тіл- қазақ тілінде, сонымен бірге орыс және
ағылшын тілдерінде қоса сөйлеуі әлемдік білім мен ғылым кеңістігіне еркін
енуімізге мүмкіндік ашатыны анық.
Елбасы 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында “Тілдердің үш тұғырлылығы”
мәдени жобасын іске асыруды жеделдету керектігін баса көрсетіп, мемлекеттік
тілді оқытуда халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып, қазіргі заманғы озық
бағдарламалары мен әдістерін қолдану қажеттігін айтқан болатын.
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың үш тұғырлы тіл қалыптастыру идеясының түп
негізіндегі мәнісі осында жатыр. Бұл шындығында Қазақстанның болашақта
өркениетті елдер қатарына қосылуының бірден-бір жолы.
Қазақ тілінің бүгінгі күнгі шын мәніндегі мемлекеттік мәртебесінде дамып,
қалыптасуында Елбасының еңбегі орасан зор. Елбасының осы орайда: Дауға
салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса
қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан
болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы- Ана тілінен артық қазақ
үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.