Тіл біліміндегі сөйлем мәселелері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Тіл біліміндегі сөйлем мәселелері
1.1. Құрмалас сөйлемдер туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Тіл біліміндегі шылаулы жалғаулықтар мәселесі ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі себеп-салдарлы жалғаулықтардың негізгі
қызметі
2.1 Ағылшын тіліндегі себеп-салдарлы жалғаулықтар және олардың негізгі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
2.2. Қазақ тіліндегі себеп-салдарлы жалғаулықтар және олардың негізгі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қосымшалар.

Кіріспе.
Зерттеу жұмысының тақырыбы.
Дипломдық жұмысымыздың негізгі тақырыбы – Ағылшын және қазақ тілдеріндегі
себеп-салдарлы шылаулардың негізгі қызметі.
Тақырыптың өзектілігі.
Таңдалған тақырып өзекті деп санаймыз, өйткені бүгінгі таңда шет тілін
үйренуді халықтардың өзара түсініспеушілігін жойып, дүрдараздығын
бәсеңсітудің құралына айналдырудың қажеттігі туып отыр. Мемлекеттік тіл –
қазақ тілі қыпшақ тобына жататын түркі тілдерінің бірі болғандықтан, өзінің
тереңге жайылған тамыры мен әдеби нормалары бар. Соңғы жылдарда дүние
жүзілік білім беру жүйесінде көптеген өзгерістер орын алуда, оның көпшілігі
шет тілін оқытумен байланысты. Шет тілін оқыту деңгейі қоғамдағы
экономикалық процестермен қатар жүреді. Ұлттық мектепті бітірушілерге
ағылшын тілінің ережелерін оқыту әдістемелік құралдарының жоқтығы көптеген
қиыншылықтар туғызуда. Сонымен қатар жоғарғы оқу орындарында шет тілін ана
тілімен салыстыра оқыту проблемасы жиі көтеріліп отыр.
Бір-бірінің тілін білмегендіктен болған кедергі – Бабыл (Вавилон) у -
шуына жол бермеу үшін ұлттардың өзара тығыз қарым - қатынас жасап, рухани
байлық алмасып, өнер-білімінен сусындаудың маңызы зор. Бүл міндетті атқара
алатындардың бірден бірегейі - шетел тілін үйренушілер.
Шетел тілін үйренуші ол тілдің сөздік қорын игеріп, грамматикалық
ережелерін меңгеріп, мәтіндерді аудара алу қабілетіне жетіп қана қоймай,
сол тілді тудырған халықтың мәдениетін өз халқының мәдениетінен кем
білмеуге тырысу керек. Мәдениет деген ұғымға халықтың өнер-білімі ғана
емес, ғасырлар бойы қалыптасқан өмір сүру стилі, ойлау ерекшелігі, ұлттық
салт-дәстүрі, тұрмысы, өмірге деген көзқарасы да кіреді.
Құрмалас сөйлем мәселесі жай сөйлемнен бұрын қарастырылған мәселе
болып табылады. Құрмалас сөйлемдер синтаксисін зерттеуді 30-50 жылдары
С.Жиенбаев, С.А.Аманжолов, Н.Т.Сауранбаев және тағы басқа да лингвистер
зерттеген. Ал кейіннен М.Б.Балақаев, Т.Қордабаев, М.Х.Есенов, Р.С.Амиров,
Н.Х.Демесинова, С.С.Құнанбаева, К.К.Садирова және С.С.Айжановалар сияқты
қазақ синтаксистерінің еңбектері пайда болды.
Осындай мәселелердің салдарынан дипломдық жұмыстың тақырыбын жөн деп
таптық.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты – Ағылшын және қазақ тілдеріндегі құрмалас сөйлем
құрамындағы себеп-салдар жалғаулықты шылауларының сөйлемдегі негізгі
қызметін анықтау.
Жұмыстың міндеттері.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындауымыз керек:
- құрмалас сөйлемдер табиғатына жалпы шолу жасау;
- салалас құрмалас сөйлемдердегі жалғаулықтарға тоқталу;
- ағылшын тіліндегі себеп-салдарлы шылаулардың негізгі қызметін анықтау.
- қазақ тіліндегі себеп-салдарлы шылаулардың негізгі қызметін анықтау.
Зерттеу объектісі.
Зерттеу объектісі – ағылшын және қазақ тілдеріндегі құрмалас сөйлемдер
құрылысы.
Зерттеу нысаны.
Зерттеу нысаны – себеп-салдарлы жалғаулықтар және олардың сөйлемдегі
негізгі қызметі.
Ғылыми болжам.
Ғылыми болжамымыз – бұл ағылшын және қазақ тілдеріндегі құрмалас
сөйлемдердің құрылымындағы себеп-салдарлы жалғаулықты шылаулардың
сөйлемдегі негізгі қызметін анықтау.
Зерттеу әдістері.
Зерттеу барысында біз төмендегі әдістерді қолдандық – сипаттау, талдау
әдісі және салыстырмалы-типологиялық әдістер және құрылымдық сипаттау
әдістері.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде біз көптеген белгілі лингвист,
грамматистердің еңбектеріне сүйендік. Олар – А.Байтұрсынов, Ш.Бектұров,
М.Серғалиев, Е.М.Гордон, М.Б.Балақаев, Т.Қордабаев, М.Х.Есенов, Р.С.Амиров,
Н.Х.Демесинова, С.С.Құнанбаева және негізгі мысалдарды талдауда негізінен
С.Ж.Тәжібаеваның Каузальные полипредикативные конструкции казахского
языка. (сопоставительный аспект) атты монографиясы бойынша қарастырдық.
[22;6]
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Әр тілдердегі күрделі сөйлемдердің жасалу тәртібін, аудару тәсілдерін,
олардың құрамындағы жалғаулықтардың қызметін анықтай отырып, біздің
практикалық метариалымызды теориялық грамматика пәні бойынша лекциялық және
практикалық сабақтарда қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылысы.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Тіл біліміндегі сөйлем мәселелері.
1.1. Құрмалас сөйлемдер туралы жалпы түсінік.

Қазіргі синтаксисте сөйлем табиғатын зерттеудің үш жағы бар – олар:
құрылымдық ұйымдастыру, коммуникативті (байланысты) бағытталуы және
семантикалық құрылымы.
Морфология сияқты синтаксис те грамматиканың құрамына кіреді. Былайша
айтқанда, морфология мен синтаксис грамматиканы құрайды. Ал синтаксис өз
ішінде екі салаға бөлінеді: сөз тіркестері синтаксисі және сөйлемдер
синтаксисі.
Сөз тіркестері синтаксисі сөйлем ішіндегі сөздердің өзара тіркесіп,
байланысу тәсілдері мен түрлерін қарастырады.
Сөйлемдер синтаксисі жай сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдердің құрылымы,
олардың өзіндік ерекшеліктері туралы заңдылықтарды қамтиды.
Яғни синтаксис – грамматиканың сөз тіркесін, сөйлем жүйесін құрылысын
зерттейтін саласы.
Тіл білімінде құрмалас немесе күрделі сөйлемдерді зерттеудің әр түрлі
жолдары бар, яғни әр автордың өзінше ойлары бар. Енді осы авторлардың
пікірлеріне тоқталатын болсақ: А.А.Шахматов, А.Федоров сияқты лингвистер
құрмалас сөйлемді құрамына енген екі жай сөйлемнің синтаксистік байланысқа
енуі нәтижесінде жасалатынын дәлелдеген. Ал В.А.Белошапкова құрмалас
сөйлемді тұтас синтаксистік құрылым ретінде қарастырып, оның инитонацилық,
коммуникативтік қасиетінің де бөлінбейтінін анықтаған.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсынов өзінің Тіл
тағылымы атты кітабында құрмалас сөйлемге келесі анықтаманы берген – ол-
мағына жақындығынан басқа, қисын жақындығы бар сөйлемдер. Автор мұндай
сөйлемдерді екі түрге бөледі: 1 – сыйысулы құрмалас және қиысулы құрмалас
сөйлемдер. Сыйысулы құрмалас сөйлемдер зерттеле келе кәдімгі бірыңғай
мүшелері бар жай сөйлемдер болып шықты. Ал екінші түр – қиысулы құрмалас
сөйлемдер – бұлар біріне-бірі тең болып та, бірінен-бірі кем болып та
қиысатын сөйлемдер. Егер олар бір-бірімен тең болмай, бір-бірінен кем болып
қиысса, онда сабақтас деп аталынады. Сабақтас сөйлемнің басты белгісі –
бірнеше сөйлемнің бірігіп, біріне-бірі сабақталып, байланысып айтылуы. Яғни
ондай сөйлемдер сабақталып біріккенде, бірі басыңқы болып, екіншісі
бағыныңқы болып бірігеді.
Енді жалпы құрмалас сөйлемдерді қарастырмай тұрып, біз алдымен
сөйлемге тоқтала кетеміз. Тек сөз тіркесі ғана емес, сөйлем де синтаксис
зерттейтін негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Біршама аяқталған ойды
білдіретін жеке сөзді немесе сөз тізбегін сөйлем деп атайды.
Қазіргі уақыттағы синтаксисте сөйлем табиғатын зерттеудің үш тәсілі бар:
оның құрылымдық, коммуникативтік бағыты және мағыналық құрылымы.
Сөйлем – тіл бірлігі деген ғылыми түсінік XIX ғасырдың соңында
қалыптасты. Құрмалас сөйлемнің синтаксистің екі жақтық бірлігі ретіндегі
анықтамасы кейін пайда болды, мұндай түсінік құрылымдық және функциональды-
семантикалық типология құруға әр түрлі тәсілдерге байланысты мүмкін болды.
Құрмалас сөйлем айтылу тұрғысындағы тіл бірлігі ретінде құрылымдық
дербестігін сақтайтын, екі немесе одан да көп предикативті бірліктерден
тұратын синтаксистік құрылым болып табылады.
Мағыналық тұрғыдан алып қарағанда, құрмалас сөйлем бір-бірімен
байланысқан екі немесе бірнеше пропозициялар көмегімен өңделетін, екі
немесе бірнеше экстралингвистикалық оқиғалар арасындағы объективті
байланыстың белгісі.
Соңғы онжылдықтарда осы заманғы синтаксис теорияларында тіл білімі
мамандары құрмалас сөйлемді барынша терең зерттеп келді. Лингвистикалық
зерттеулердің ерте заманғы дәстүрлері бар, барынша көп зерттелген
Үндіеуропа тілдерінде де бұл мәселеде көптеген түсініксіз жағдайлар бар.
Өткен ғасыр аяғында бұл салада көптеген істер атқарылды, бірақ
құрмалас сөйлем табиғатына байланысты сұрақтар ауқымы көбейіп және
тереңделңп жатыр. Қазір құрмалас сөйлемнің жаңа мәселелері, түсініктері мен
тәсілдері талқыланып жатыр. Жалпы тіл білімі теориясында құрмалас сөйлемді
зерттеудің әр түрлі тәсілдері бар. Мысалы, орыс лингвистикасында құрмалас
сөйлем табиғатына деген екі көзқарас бар. Бірінші теорияның жақтаушылары
құрмалас сөйлемдерді синтаксистік байланыстар негізіндегі жай сөйлемдердің
байланысы деген анықтама береді. Бұл көзқарасты А.А.Шахматов,
А.М.Пешковский, А.К.Федоров және басқа да лингвист-ғалымдар ұстанған.
Екінші көзқарасты алдымен В.А.Богородицкий алға қойған, ейін оны
Н.С.Поспелов, С.Г.Ильенко, В.А.Белошапкова, И.П.Распопов және тағы да басқа
тіл білімі мамандары қолдаған. Бұл ғалымдар құрмалас сөйлемді бір
коммуникативті бірлік ретінде көрсетілетін және сөз тәртібі мен интона
циясы бірдей тұтас синтаксистік құрылым деп түсінеді. [8;96]
Қазіргі уақыттағы синтаксис теориясында В.А.Белошапков құрмалас
сөйлемге анықтама берген. Ол құрмалас сөйлемді бір құрылымдық схеиа бойынша
(яғни құрмалас сөйлем формуласы) құрылған предикативтік бірліктердің немесе
олардың контекстік баламаларының және бір коммуникативті бірлік ретінде
қызмет етуге арналған байланыс деп атайды. Коммуникативті тұтастық құрмалас
сөйлемнің ажыратылмайтын көрсеткіші болып табылады.
Тіпті түркі тілдерінде де орыс тілі сияқты құрмалас сөйлемнің
табиғатын зерттеуде көптеген тәсілдер қолданған. Түркі тілдерін зерттеуші
мамандардың көпшілігі құрмалас сөйлем бірнеше дербес сөйлемдердің байланысы
ғана емес, өзінің компоненттерінің мағыналық және грамматикалық бірлігін
көрсететін күрделі механизм. Олар құрмалас тұтастықтың прадикативті
бөліктерінің өзара байланысқан кезде ғана коммуникативті қызмет көрсетеді.
Демек, құрмалас сөйлем дегеніміз аталған оқиғалар арасындағы
байланысты көрстеуге арналған предикативті бірліктер байланысы.
Байланыстарды білдіру тәсілдері әр тілдерде әр түрлі болып келеді. Мысалы,
орыс тілі сияқты флективті тілдерде предикативті бөліктер аналитикалық
көрсеткіштермен байланысады: яғни жалғаулықтармен немесе оның
баламаларымен. Жалғаулық байланысқа жалғаулықсыз байланыс қарсы тұрады.
Мұндай жағдайда оқиғалар арасындағы байланыстар предикативтік бірліктердің
лесикалық толықтырылуына байланысты, ал бұл байланыстардың тәсілі болып
интонация үлкен қызмет атқарады.
Ал түркі тілдерінде болса, предикативті бөліктер арасындағы байланыс
септік жалғаулары жалғанатын етістіктің инфинитивті формалары арқылы
белгіленеді. [1;58]
Тіл білімінде құрмалас немесе күрделі сөйлемдерді зерттеудің әр
түрлі жолдары бар. Енді осы авторлардың пікірлеріне тоқталатын болсақ:
А.А.Шахматов, А.Федоров сияқты лингвистер құрмалас сөйлемді құрамына енген
екі жай сөйлемнің синтаксистік байланысқа енуі нәтижесінде жасалатынын
дәлелдеген. Ал В.А.Белошапкова құрмалас сөйлемді тұтас синтаксистік құрылым
ретінде қарастырып, оның инитонацилық, коммуникативтік қасиетінің де
бөлінбейтінін анықтаған. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсынов
өзінің Тіл тағылымы атты кітабында құрмалас сөйлемге келесі анықтаманы
берген – ол- мағына жақындығынан басқа, қисын жақындығы бар сөйлемдер.
Автор мұндай сөйлемдерді екі түрге бөледі: [5;68]
1 – сыйысулы құрмалас және қиысулы құрмалас сөйлемдер. Сыйысулы құрмалас
сөйлемдер зерттеле келе кәдімгі бірыңғай мүшелері бар жай сөйлемдер болып
шықты.
Ал екінші түр – қиысулы құрмалас сөйлемдер – бұлар біріне-бірі тең болып
та, бірінен-бірі кем болып та қиысатын сөйлемдер. Егер олар бір-бірімен тең
болмай, бір-бірінен кем болып қиысса, онда сабақтас деп аталынады. Сабақтас
сөйлемнің басты белгісі – бірнеше сөйлемнің бірігіп, біріне-бірі
сабақталып, байланысып айтылуы. Яғни ондай сөйлемдер сабақталып біріккенде,
бірі басыңқы болып, екіншісі бағыныңқы болып бірігеді.
Енді жалпы құрмалас сөйлемдерді қарстырмай тұрып, біз алдымен сөйлемге
тоқтала кетеміз. Тек сөз тіркесі ғана емес, сөйлем де синтаксис зерттейтін
негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Біршама аяқталған ойды білдіретін
жеке сөзді немесе сөз тізбегін сөйлем деп атайды. [2;52] Мысалы:
Ленинград. Нева. Мәдени-демалыс паркі. Қалың көк парктің іші гүлдерге
толы.
It is summer. The central park is full of people.
Келтірілген сөйлемдер әр түрлі дәрежеде болғанымен, біршама аяқталған ойды
білдіріп тұр. Оған қоса, сөйлемге тән басты-басты белгілер де бұл
мысалдардан табылады.
Сонымен кез-келген сөйлемде мынандай үш түрлі қасиет болуға тиіс.
1) предикаттылық;
2) модальділік;
3) интонация.
Енді осылардың әрқайсысын жеке-жеке қарастырып көрейік.
Предикаттық дегеніміз – сөйлем ішінде бірдеңе жайлы қостаудың немесе
теріске шығарудың көрінісі. Тұрлаулы мүшелер әлдебір құбылыстың, оқиғаның
не әрекеттің, белгінің, қасиеттің болған немесе болмағанын,бар немесе жоқ
екенін білдірсе, бұл – предикаттылық болады. Мысалы: Жағалауға соғып,
сарқырап ыңыранған алып теңіз ұйықтап кетті. (М.Г.) деген сөйлем жансызға
жанжының қасиетін беріп көркем баяндау арқылы белгілі бір әрекеттің
орындалғанынан хабардар етеді. Мысалы:
Олардың не айтқанын мен ұққаным жоқ. (Ә.Нұрш.)
- деген сөйлемде болуға тиісті жайды теріске шығару бар, солай болса да,
предикаттық қасиет болғандықтан, сөйлем екені дау туғызбайды. [3;26]
Модальділік деп сөйлем мазмұнының шындыққа қатынасын айтады. Осындай
қатынас шындық, мүмкіндік, қажеттілік түрінде көрініс береді. Мысалы:
- Вокзалдан жамырай шыққан көп жұрт топ-топқа бөлінсе де, бір-бірін
нысанаға алып, қарайлап келе жатыр еді, енді ұзаған сайын бір-бірінен
қаралатын үзіп, ыдырай берді. (шындық).
- Білімдіден шыққан сөз, Талаптыға болсын кез. (қажеттілік) (Абай).
Қалтасынан қиылар, Қырғыздың манап шоңдығы. Қазақтың да тыйтылар, Байшыл-
сасық зорлығы (мүмкіндік) (І.Ж.)
Сөйлемдегі ауызша айту кезіндегі дауыс ырғағы интонация деп аталады.
Әдетте ағылшын тіліне қарағанда қазақ тіліндегі сөйлемдер біршама бәсең
дауыспен аяқталады. Сөйлем ішіндегі сөздердің аралығында болатын екпін мен
сөйлем соңында кездесетін интонацияның елеулі айырмашылығы бар. Мысалы:
Мектептің қасында мұнайшылар клубы бар (З.Қабд.) - деген сөйлемнен
әлгі айтылғанды байқауға болады. Басқа бір жағдайларда Мектептің қасы.
Мұнайшылар клубы - деген сөйлемдер де әбден болуы мүмкін. Ондайда бұлардың
әрқайсысында сөйлемге тән интонацмя болып отырады. Ал мына жағдайда
мектептің қасында мен мұнайшылар клубы түріндегі сөз тіркестерінің арсында
сөйлемге тән интонация емес, сөйлем құрамындағы сөз аралығында болатын
логикалық екпін бар. Солай болғандықтан, олар бірыңғай бәсең екпінмен
айтылып, бір сөйлемді құрғанымен, өздігінше жеке сөйлем бола ала тұр.
Сөйлем құрылысына қарай екі түрге бөлінеді:
1) жай сөйлем және
2) құрмалас сөйлем.
Бір предикаттық орталығы бар сөйлемді жай сөйлем деп атайды. Мысалы.
Кеше кешке кітаптан біреудің алғашқа махаббаты жайлы әңгіме оқыдым. –
Yesterday I read a story about one’s first love.
Екі немесе одан да көп предикаттық орталығы бар сөйлемді құрмалас
сөйлем деп атайды. Мысалы: Жуан сары майорды жандаралдай көріп Тәкештің
көңілі жуандап қайтқан еді, еліне жетер-жетпестен Мәдидің сәлемі келіп
жетті де, үмітін үзіп кетті. (Ә.Ә.)
Сонымен, мағыналық жағынан, интонациясына байланысты, грамматикалық
тұлғаларына қарай екі не одан да көп бөліктен құралған сөйлемді құрмалас
сөйлем деп атайды. [2;63]
Құрмалас сөйлемнің әр бөлігі бастауыш пен баяндауыштан кейін, кейде
олардың біреуінен ғана (негізінде, баяндауыш) тұратын предикаттық оралыққа
ие болады. Әдетте бір жай сөйлемде бір предикаттық орт алық болады. Бұған
қарап, құрмалас сөйлемнің бөліктерін жай сөйлем деп есептеуге болмайды.
Сөйлем болған соң, онда біршама аяқталған ой қамтылады, ал құрмалас
сөйлемнің сыңарларында ондай қасиет жоқ. Құрмалас сөйлемнің бір
сыңарларында ой біршама тиянақталғанымен, басқа сыңарларында олай бола
бермейді. Міне, сондықтан да құрмалас сөйлемнің барлық сыңарларын жекелеген
жай сөйлемдер екен деу дұрыс болмай шығады. Мысалы:
1. Қыстың басы тақау болғанмен, әлі қар түсе қойған жоқ.
2. Біреулер мені шетелден келгеніммен құттықтауға келсе, екінші
біреулер Дағыстанға бара жатқан сапарыма жол болсын айта келіпті де, үшінші
біреулері жай әншейін келе салыпт. (Р.Ғ.) [3;45]
Бірінші мысалда құрмалас сөйлемнің алғашқы алғашқы бөлігінде айтылған
ойға екінші бөлігінде айтылған ой қарсы болып тұр. Әлі қар түсе қойған жоқ
деген жай сөйлем болатыны рас, бірақ қыстың басы тақау болғанымен деген жай
сөйлем блмайтыны белгілі, сондықтан да оны сөйлем деп айтуға келмейді.
Екінші мысалдың мазмұнында сәл айырмашылық байқалса да, құрылымы
жағынан, осындай жайға көзді жеткізеді. Құрмалас сөйлемнің үш бөлігінде
айтылған ой бір-бірімен тығыз байланысты: біоінсіз екіншісін жеке сөйлем
түрінде жұмсауға болмайды. Солай болғандықтан олар – құрмалас сөйлемнің
бөліктері, алайда жай сөйлемдер емес.

1.2. Тіл біліміндегі шылаулы жалғаулықтар мәселесі..
Жалғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің
және бірыңай сөйлемдердің аралығында келіп, олардың аралығында әр қилы
қатынастарды білдіреді. Яғни айтайын деген ой негізінен біреу-ақ боады,
дегенмен ой бірінші сөйлемге қарағанда екінші сөйлемде анағұрлым айқынырақ,
дәлірек, басымырақ.
Жалғаулықтардың тағы бір қасиеті олар жеке өзі тұлғаланып өзгермейді.
Шығу тегі мен қалыптсауы жағынан қарасақ, жалғаулықтар да біркезде дербес
атауыш сөздер болған, кейін мағыналары солғындап, соның нәтижесінде
қызметтері де өзгерген. Сөйтіп кейбір шылаулар бірігу арқылы жалғаулықтарға
айналған. Мысалы; дегенмен (де-ген-мен), себебі (себеп-і),сондықтан (сон-
дық-тан) т.б. [3;52]
Құрмалас сөйлемнің синтаксистің екі жақтық бірлігі ретіндегі анықтамасы
кейін пайда болды, мұндай түсінік құрылымдық және функциональды-
семантикалық типология құруға әр түрлі тәсілдерге байланысты мүмкін болды.
Құрмалас сөйлем айтылу тұрғысындағы тіл бірлігі ретінде құрылымдық
дербестігін сақтайтын, екі немесе одан да көп предикативті бірліктерден
тұратын синтаксистік құрылым болып табылады.
Мағыналық тұрғыдан алып қарағанда, құрмалас сөйлем бір-бірімен
байланысқан екі немесе бірнеше пропозициялар көмегімен өңделетін, екі
немесе бірнеше экстралингвистикалық оқиғалар арасындағы объективті
байланыстың белгісі. Соңғы онжылдықтарда осы заманғы синтаксис
теорияларында тіл білімі мамандары құрмалас сөйлемді барынша терең зерттеп
келді.
ІІ. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі себеп-салдарлы жалғаулықтардың негізгі
қызметі.
2.1 Ағылшын тіліндегі себеп-салдарлы жалғаулықтар және олардың негізгі
қызметі.
Ағылшын тілінің жалғаулықтар тарихы өте әріден басталады, яғни
жалғаулықтар туралы көптеген ой-пікірлер қалыптасқан. Солардың ішінен
алдымен ең бастыларына назар аударып көрелік. Лингвист С.П.Ахметова өзінің
К вопросу о путях становления отыменных составных сщюзов в английском
языке атты еңбегінде былай деп жазады: (Пікір орыс тілінен қазақ тіліне
аударылған) – Қазіргі ағылшын тілі шылаулы жалғаулықтары сөз табының басқа
да түрлері сияқты көп ғасырлар бойғы грамматикалық қатарлар дамуының
нәтижесі.
Жалғаулықтар – көмекші сөздер болып табылады, олар сөйлем мен сөйлем
мүшелерін байланыстырады. Жалғаулықтардың лексиалық мағынасы тар немесе
осал десек те болады, өйткені олар сөйлемде сөйлем мүшесі бола алмайды және
сөз табының өзгермейтін бөлігі болып табылады.
Келесі лингвист Е.Т.Черкасова жалғаулықтарды лексикалық та,
грамматикалық та мағынасы бар, бұл жерде лексикалық мағына кең түрде
қолданылады, яғни лексикалық мағына заттық қатыстығы жоқ сөздерде де бар.
Академик А.А.Шахматовтың пікірінше, жалғаулықтар дегеніміз –
синтаксистік бірлік, олардың тек грамматикалық мағынасы ғана бар. Мұндай
қарастыру лексикалық мағынаны тар көлемде анықтауға негізделген, ол кезде
тілдік бірліктер арасындағы байланыстар лексикалық мағына деген ұғымға
жатпайды, ал лексикалық мағына ол лингвистердің ойынша шынайы өмірдегі
құбылыстар мен заттарды, нәрселерді әрекеттерді және белгілерді анықтайды.
Сонымен жалғаулықтар дегеніміз – лексикалық және грамматикалық
мағыналардың бірлігі, бұл жерде лексикалық мағына тілдік бірліктер
арасындағы мағыналық байланыстарды білдіреді. Е.Т.Черкасовтың пікірін
жалғастаыратын болсақ, ол жалғаулықтарды екі топқа бөледі: 1- жалпы
лексикалық мағына, ол барлық дерлік жалғаулықтарға тән, яғни бір ғана
функциональды топты құрайды, 2- жеке лексикалық мағына, яғни берілген
жалғаулықтың басқа жалғаулықтардан ерекшелену қасиетінің болуы.
Дегенмен барлық жалғаулықты шылаулардың мағынасы бір ғана – ол
құрмалас сөйлем құрамындағы сөздер мен сөз таптарының арасындағы
синтаксистік байланыс.. Жалғаулықтар тіларалық бірліктер арасындағы
байланысты анықтайды және жеке сөйлемдерді байланыстырады.
Жалғаулықтардың грамматикалық мағынасы – бұл олардың сөйлем
элементтерін, яғни сөйлемдердің біреу екіншісіне тәуелді болған кезде ғана
мағынасы болады. Сондықтан да салалас құрмалас сөйлемдер мен сабақтас
құрмалас сөйлемдер арасындағы жалғаулықтарды анықтайтын болсақ, салалас
құрмалас сөйлемдегі жалғаулықты шылаулар тек бірдей элементтерді ғана
байланыстырса, ал сабақтас құрмалас сөйлемдегі жалғаулықтар бағыныңқы мен
басыңқы сөйлемдерді байланыстырады. Жалғаулықтардың мұндай мағынасы тек
олардың қызметінде ғана байқалады. Және де салалас құрмалас сөйлемдердің
жалғаулықтары сөйлемнің бірыңғай мүшелерін, күрделі сөйлемнің жеке
бөліктерін байланыстырады да, ал сабақтас құрмалас сөйлемдегі жалғаулықтар
анықтауыш пен анықтаушы қызметіндегі байланысты анықтайды.
Сонымен ағылшын тіліндегі жалғаулықты шылаулардың екі қызметі бар
екен, яғни олардың біріншісі:
- Жалғаулықтар байланыс құралы болып табылады.
- Жалғаулықтар сөйлемдегі компоненттер арасындағы байланысты білдіреді.
Сонымен жалғаулықтар – бұлар өзінше жеке лексикалық бірлік, олардың
қызметі сөз қызметі сияқты анықталуы тиіс.Жалғаулықтардың қызметі олардың
сөйлемдегі контекстегі мағынасына қарай анықталады. Жалғаулықтардың сөйлем
құрылымындағы орны міндетті лексикалық көрсеткіш болып табылады. Ағылшын
тілінде салалас сөйлемдерді байланыстыратын жалғаулықтардың негізгілері –
and, what, then, but және т.б.
Жалғаулықтар сонымен сөз табына жатады да, байланыстың синтаксистік
қызметін атқарады. Барлық аналитикалық көрсеткіштерді біз жалғаулық
скрепа деп бір ұғымға біріктіреміз. Скрепа сөзін А.Мұсабаевтың сөдігінде
келесі мағынасы, аудармасы берілген- ол скрепа, біріктіргіш.
Лингвист М.И.Черемисина скрепа терминіне мынадай анықтама береді:
Жалғаулық скрепа дегеніміз – кез-келген тілдік форма, ол құрмалас
сөйлемдегі синтаксистік бірліктерді байланыстыру қызметін атқарады.
Жалғаулықты скрепа сөзінің синонимі – жалғаулық.
Енді осы анқтамалардың негізінде жалғаулықты скрепаны жай жалғаулыққа
қарағанда кеңірек мағынада қолдануға болатыны туралы айтуғу болады.
Термин - бұл арнаулы колданыс саласындағы ғылыми немесе өндірістік-
технологиялык ұғымның атауы болып табылатын және дефиницнясы (тиісті
ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі. Ұсынылып жүрген
анықтамалар бірыңғай емес. Негізінде (принципінде) кез келген сөз термин
бола алады, бірақ ол оның ерекше қызметіне (функциясына) байланысты.
Өндіріс жағдайында терминдер белгілі бір адамдар (мамандар) тобының өзара
қарым-қатынас кұралы есебінде пайдаланылады. Яғни олар маман ортада,
арнаулы әдебиетте қолданылады.
Кәсіби терминология әдетте белгілі практикалық мұқтаждыққа, күнделікті
қажеттілікке орай пайда болады. Әдеби тіл мен оның функционалдық стильдері
пайда болмастан бұрын кәсіби лексика өзінше табиғи түрдс жаса-лып отырады,
кейде тіпті оның әрқилы жергілікті (территориялық) қосарлары (варианттары)
да қабаттаса жүреді. Арнаулы әдебиеттердін, пайда болуы сөздік құрамның бұл
саласының дамуына жаңа бір леп қосады, яғни дамудың басқаша арнасына
түседі. Ол белгілі бір мақсатқа орай саналы түрде жасалған терминдермен
толыға бастайды. Бұлардың негізгі көпшілігі нақты, тұрақты мағыналығымен,
стандартталуымен ерекшеленеді. Адамдардың саналы араласуы термин жасау
творчествосын бақылап қадағалап, жүйелеп отыруға мүмкіндік береді, термин
сөздер жасау барысында мамандандырылған әдістерді іркіп қолданылып отыруға
жағдай жасайды.
Дегенмен барлық жалғаулықты шылаулардың мағынасы бір ғана – ол
құрмалас сөйлем құрамындағы сөздер мен сөз таптарының арасындағы
синтаксистік байланыс.. Жалғаулықтар тіларалық бірліктер арасындағы
байланысты анықтайды және жеке сөйлемдерді байланыстырады.
Ал жалғаулықтардың грамматикалық мағынасы – бұл олардың сөйлем
элементтерін, яғни сөйлемдердің біреу екіншісіне тәуелді болған кезде ғана
мағынасы болады. Сондықтан да салалас құрмалас сөйлемдер мен сабақтас
құрмалас сөйлемдер арасындағы жалғаулықтарды анықтайтын болсақ, салалас
құрмалас сөйлемдегі жалғаулықты шылаулар тек бірдей элементтерді ғана
байланыстырса, ал сабақтас құрмалас сөйлемдегі жалғаулықтар бағыныңқы мен
басыңқы сөйлемдерді байланыстырады. Жалғаулықтардың мұндай мағынасы тек
олардың қызметінде ғана байқалады. Және де салалас құрмалас сөйлемдердің
жалғаулықтары сөйлемнің бірыңғай мүшелерін, күрделі сөйлемнің жеке
бөліктерін байланыстырады да, ал сабақтас құрмалас сөйлемдегі жалғаулықтар
анықтауыш пен анықтаушы қызметіндегі байланысты анықтайды.
Ағылшын тіліндегі себеп-салдарлы жалғаулықтар негізінен мыналар –
because, since, as, so, because of, by reason of, for fear of, for the sake
of, in connection with, in consequence of, in the face of, in view of, on
account of, on the ground of, for the benefit of. Мысалы:
- Suturing should be removed because of wound every thing.
- As night came on, the track grew narrower (Ch. Dickens).
- We’ve come a long way since this committee started a year ago (A.
Saxton).
- I love because you brought me up to something better (B. Shaw).
- He offered to accompany her, as the distance was considerable and the
days were short (Th. Hardy).
- At first they were shy, and since Charley was shy too, they sat in
silence (S. Maugham).
- When you rang up this morning, they must have given you the wrong
number. My name is Anthony Eastwood. I came in answer to your appeal
because – well, I came.
Бірақ біздің зерттеу жұмысымызда қарастыратынымыз негізінін қазақ
тіліндегі жалғаулықтарға сәйкес келетін because, since, as, so
жалғаулықтары, яғни себеп-салдарлы жалғаулыөтар. Енді осы жалғаулықтардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық. [13;58]
Себеп-салдарлы жалғаулықтардың ішіндегі ең көп қолданылатыны және ең
негізгісі – because - өйткені – бұл жалғаулықтың құрамындағы cause деген
сөздің өзі себеп деген мағынаны білдіреді. Бұл жалғаулық басқа
жалғаулықтарға қарағанда себеп-салдарлы байланысты жақынырақ білдіреді және
де ол жалғаулық кең қолданылады. Яғни ол жалғаулық сөйлем құрамында егер
себептен шығатын салдар көрсетілсе ғана қоданылады. Сонымен ол
жалғаулықтың өзіндік қызметімен қатар, фразааралық байланыстырушы қызметін
де атқарады. Мысалы:
- He wrapped Langdom up well, because it was a chilly day, and climbed
into the back seat of an open carriage. (Ch.Dickens).
Жазуда because жалғаулығы үтірмен айқындалмайды. Мысалы:
I love you because you brought me up to something better. (B.Shaw)
Ағылшын тілінде қазақ тіліндегідей себеп жалғаулықты шылаулары салдарлы
шылаулардан ажыратылады. Яғни себепті шылауларға негізінен because, because
of, on account of жалғаулықтары жататын болса, салдарлы жалғаулықтарға
as, so, since – жалғаулықтары жатады. Мысалы:
He came to see me because he felt happy.
Suturing should be removed because of wound every thing
He offered to accompany her, as the distance was considerable and the
days were short (Th. Hardy).
At first they were shy, and since Charley was shy too, they sat in
silence (S. Maugham).
Сонымен ағылшын тіліндегі себеп- салдарлы жалғаулықты шылаулардың
негізгі қызметі –
- байланыстыру қызметі;
- фразааралық байланыс қызметі.
Басқа тілдердегі сияқты ағылшын тілінде жалғаулықты скрепалар бар
дедік, яғни олар сөйлемде логикалық байланыс орнатып, сөйлем ішінде
қыстырма сөз немесе байланыстың фразааралық құралы ретінде қолданылады.
Кей жағадайларда құрмалас сөйлемдерде жалғаулықты шылаулар үтірмен
немесе үтірсіз де қолданылады. Сөйлем басында келген жалғаулықты шылаулар
үтірмен ажыратылады. Мысалы:
- “I was only trying do you a favour sir”, too, said Jennings. Because,
you see, I hope you will dome a favor, too, sir.
Ал кейбір жағдайларда, яғни егер өйлем алдыңғы сөйлеммен белгілі бір
байланысы болса, мысалы:
- - I hope you do not think that it is because I am a coward that I
want you to take my place? [38;42]
Берілген мысалдардан көріп отырғандай, барлық жалғаулықтардың ішінде
because - жалғаулығы кеңінен қолданылады, өйткені, берілген жалғаулықтың
құрамындағы cause – сөзінің өзі себеп мағынасын білдіреді. Сонымен біз
білетіндей, ағылшын грамматикасында because жалғаулығы қыстырма сөз
ретінде Why? – сұрағына жауап беру кезінде қолданылады. Мысалы:
- He came so late. Why? Because today he has seen his close friends
seen off. (J.Webster)
I love Matisse’s works because he uses color so brilliantly. (J.Webster.
Because he loved acting, he refused to give up his dream of being in the
movies. (J.London)
I hastened as well as I was able to explain to maul that I was crying
because I coulnd’t help it, and not to give him offence. (Greenwood.)
She made no answer, because she could think of nothing to say (Dreiser)
Now, because Carrie was pretty, the gentleman who made up the advance,
illustrations of shows about to appear for the Sunday papers selected
carries photo along with others to illustrate the announcement. Because
she was very pretty, the gave it excellent space and drew scrolls about
it. (J.London)

Келесі қарастыратынымыз – since жалғаулығы. Бұл жалғаулық негізінен
әр түрлі іс-әрекеттерді салыстыру барысында қолданылады, яғни бір әрекет
екінші бір әрекеттен кейін немесе бұрын келгенде қоданылады. Онда көбінесе
бұрын болған іс-әрекет кейін қабылданған әрекетпен салыстырылады. Тек
қосылу мағынасында өте сирек кездеседі. Сонымен since жалғаулығына
көбінесе салыстыру қасиеті тән. Мысалы:
- He had not heard himself called that name since his mother died.
- Everything has gone wrong since that night.
- He had his last meal in the restaurant car and hasn’t had anything to
eat since.
- He took the long light swift from the cook boy, who had cut it from
the bush, since Tembi’s father had come without it.
Енді қарастыратынымыз – as жалғаулығы. Бұл жалғаулық негізінен
түсіндірмелі мағынада көбірек қолданылады, яғни берілген белгілі
деректер туралы айтылады. . Мысалы:
- He winked at me as he passed.
Келесі бір жалғаулық – so. So жалғаулығы құрмалас сөйлемнің
құрамындағы предикаттық бірліктерді емес, сөйлемдерді бағындырады,
яғни бағындыру қызметін атқарады. Мысалы:
- Josephine’s family went on the reception, so she dined alone or rather
with her little brother and his nurse which was the same thing.
(Fitzgerald)
Сонымен қазіргі кездегі ағылшын тілінің себеп-салдарлы жалғаулықтары
құрмалас сөйлем құрамындағы сөйлемдердің бір-біріне бағыныңқы байланыста
болуын анықтайды.
Аталған жалғаулықтардың сөйлемдегі орын тәртібіне келетін болсақ,
because жалғаулығы көбінесе басыңқы сөйлемнен кейін келеді, ал since және
аs жалғаулықтары болса, керісінше қолданылады.
Сонымен, жалпы себеп-салдарлы жалғаулықтарды қарастырғанда біз олардың
сөйлемдер арасындағы байланысты білдіретінін және олардың ағылшын тіліндегі
шылаулардың негізгілері болып табылатынын байқадық. Енді ағылшын
тіліндегі себеп-салдарлы жалғаулықтарды төмендегідей көрсетуге болады.
Себепті шылаулар Салдарлы шылаулар
because since
By reason of So
On account of As
For the benefit of In order
On he ground of

- A man of this method Mr. Marsh. See how neatly the packets of papers
are docketed; then the key to each drawer has its ivory label – so has the
key of the china cabinet on the wall; and see with what precision the china
within is arranged.
Берілген сөйлемдегі жалғаулық – салдарлы жалғаулық болып табылады.
- Amongst various other minor jobs, they had taken up one of the
bricks of the old-fashioned fireplace, made a cavity beneath, and so the
brick that it was impossible to see the pin. [37;56]
So жалғаулығы құрмалас сөйлемнің құрамындағы сөйлемдерді бағындырып,
салдарлы мағынаны беріп тұр.
Берілген келесі бір сөйлемдерде because жалғаулықты шылауы арқылы
себеп көрсетілген.
- I hope you do not think that it is because I am a coward that I want
you to take my place? [38;42]
- She was shut up with him for an hour or more, and when he left she
was obliged to go to bed, so was she white and shaken by the interview.
[38;96]
- ‘Never mind’, said Mary. ‘It happened. When we quarrel and you throw
it in my teeth that I proposed to you. I can retort that you had to go on
your knees to me before I would marry you. And all because of that blessed
banana skin! It was a blessed banana skin you were going to say? [38;42]
Себеп-салдарлы жалғаулықтардың ішіндегі ең көп қолданылатыны және ең
негізгісі – because - өйткені – бұл жалғаулықтың құрамындағы cause деген
сөздің өзі себеп деген мағынаны білдіреді. Бұл жалғаулық басқа
жалғаулықтарға қарағанда себеп-салдарлы байланысты жақынырақ білдіреді.
- Midwifery advocates argue that home births are safer because the
mother and baby are exposed to fewer people and fewer germs.[38;45]
- Because he loved acting, he refused to give up his dream of being in
the movies. [37;63]
- Because e-mail now plays such a huge role in our communications
industry, the postal service would very much like it taxed in some
manner. [37;98]
- Себеп-салдарлы жалғаулықтардың ішіндегі ең көп қолданылатыны және ең
негізгісі – because - өйткені – бұл жалғаулықтың құрамындағы cause
деген сөздің өзі себеп деген мағынаны білдіреді. Жалғаулықты шылау
сөйлем басында қолданылып тұр. Бұл жалғаулық басқа жалғаулықтарға
қарағанда себеп-салдарлы байланысты жақынырақ білдіреді.
Сонымен себеп-салдарлы жалғаулы шылаулар негізінен сөйлемде жалғаулық
қызметімен қатар, күрделі сөйлем ішіндегі жеке сөйлемдердің байланыстырушы
құралы болып та саналады. Сонымен жалғаулықтар дегеніміз – лексикалық және
грамматикалық мағыналардың бірлігі, бұл жерде лексикалық мағына тілдік
бірліктер арасындағы мағыналық байланыстарды білдіреді. Е.Т.Черкасовтың
пікірін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.