Аймақтық саясатты жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1бөлім. Аймақтық саясатты мемлекеттік реттеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5

1.1.Аймақтық басқару- аймақтық саясатты жүзеге асыру құралы ретінде ... ...5

1.2. Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясат
ерекшеліктері ... ... ... ... 8

1.3. Аймақтық саясатты жүзеге асырудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... .11

2бөлім Аймақтық саясатты мемлекеттік реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... 17

2.1. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17

2.2 Экономикалық саясатты аймақтық деңгейде жүргізу және үйлестіруді
қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29

Қолданылған
әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..31

Кіріспе

Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі
бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық
бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды
орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік
шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып,
жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару
мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару
тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер
қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебаб үлгі жоқ, әрбір мемлекет
тарихы дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай
келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және
шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу
міндеттерін жүктейді
Курстық жұмыстың мақсаты-аймақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге
асыру бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс,
тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелері
болып табылады.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі, оның
аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және
жанама ресурстары, ғылыми- техникалық, қаржы- несиелік, несие және
әлеуметтік байланысы дамыған біртұтас бөлігі болуы тиіс; бұл жерде ұдайы
өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен ұлттық байлықтың жартысы,
үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады;басқару органдарының
біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің дамуына орындаушы органдардың
бірігуіне әкеледі;аймақтың табиғи құзіретіне
жоспарлау,қаржыландыру,несиелеу, ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын
жетілдіру жатады.
Аймақтық басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық
механизмі аймақтық ерекшелігін, олардын шешетін стратегиялық және
тактикалык міндеттерінің сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы
керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
- республиқалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының
функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларыньң
қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымыньң иерархиялылығын
белгілеуге, әpбip деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелерне
жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік береді;
- республикалык басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің
аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының қатысуның
негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық
жүргізу тәжірибесі мен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық
даму трұғысынан алдынғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа
ие аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуметке ие
болу шарт емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары
деңгейінің кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін
игеру, шаруашылық айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту,
аймақтық өзі үшін, басқа аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін
пайдалана білу екендігі шет ел тәжірибесімен айқындалған.
Курстық жұмысты орындау барысында заңнамалық және нормативтік
актілер, оқулықтар және оқу құралдары, мерзімдік басылымдар мен
монографиялар қолданылды.

1бөлім. Аймақтық саясатты мемлекеттік реттеу негіздері
1.1. Аймақтық басқару - аймақтық саясатты жүзеге асыру құралы ретінде

Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым. Академик
Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы ретінде
аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш
күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын
экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде
ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған
ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен,
Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да
басқа АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс істеуінде
қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-дырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын
үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады.
Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет
етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм
қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және өндірістік
емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық даму
жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты қорғау
саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық жүйе
бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне территориялық
әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен ұлттық
байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің дамуына
орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу, ақшалай
айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Біздің пікірімізше, аймақтық инновациялық-өнеркәсіптік бағдарламаларды
қалыптастырудың негізі мемлекеттік-жеке әріптестікке сүйенуі тиіс. Бұл
мемлекеттік билік органдары мен жеке корпоративтік құрылымдар — шаруашылық
жүргізу субъектілері арасындағы алуан түрлі келісім-шарттар формалары
арқылы жүзеге асар еді. Инновациялық салада (бұл, ең алдымен, біз ұсынып
отырған, жоғары оқу орындарының, салалық және академиялық ғылымның
инновациялық әлеуетін тартуды қажет ететін инновациялық жобалар)
ынталандырушылық рөлді венчурлық капитал атқарар еді. Осы капитал ғана,
әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ғылым мен техниканың мүмкіндігінше
перспективалы, үдемелі бағыттарының индикаторы бола алмақшы. Бұл ретте
Республика Үкіметі мен облыстық мәслихаттардың венчурлық инвесторлармен
қарым-қатынасы белсенді болуы керек. Ал бұлай болуы үшін өнеркәсібі дамыған
елдердің тәжірибесіне жүгініп, олар жиі пайдаланатын төмендегідей
модельдерді қолдануға болады.
1.Қорлардың қоры моделі — мемлекет ұлттық венчурлық қор қалыптастырып,
оның қаржысы кейін аймақтық қорлардың қызметіне жеке инвесторлар қаржысы
тартылатын аймақтарға бөлініп беріледі. Мұндай модель экономиканы
мемлекеттік қормен мығым реттеп отыратын көптеген елдерге тән. Соның ішінде
Израиль тәжірибесі ең сәттілерінің бірі болып есептеледі. Бұл елдегі
қорлардың қоры — Yozma — басқа елдердегі тәжірибелерді мұқият талдау
арқылы, бірте-бірте, ұзақ мерзім бойы құрылды.
2. Пилоттық аймақ моделі — тоқыраудағы аймақтары бар елдерге тән. Бұл
ретте екі стратегия қолға алынуы мүмкін:
Мемлекеттік капиталдың қатысы бар венчурлық қор (және аймақ бюджетінен
түсетін инвестиция) елдің экономикасы әжептәуір дамыған аймақтарында
құрылады (мысалы, Испаниядағы Каталония, Италиядағы Пьемонт пен Ломбардия).
Кейін келе венчурлық капитал басқа аймақтарға да телінеді, сөйтіп,
тоқыраудағы аймақтарды рыноктық жетектеу дамыған аймақтардың капиталы
есебінен жүзеге асады;
Мемлекеттік капиталдың қатысы бар венчурлық қор (және венчурлық
инвесторларға арналған кепілдеме жүйесі) тоқыраудағы аймақтарда (мысалы,
Франциядағы Тулуза, Италиядағы Сардиния) құрылады, мұнда венчурлық капитал
негізінде жоғары технологиялық кластерлер қалыптасады. Міне, осылайша
венчурлық капитал негізінде тоқыраудағы аймақтарды рынокқа итермелеу
әрекеті қызмет етеді. Бұл екі стратегия бір мезетте қолданылу жағдайлары да
аз кездеспейді.
3.Аймақтық венчурлық компаниялар моделі кәсіпкерлікке сүйенген елдерге
тән. Ең жарқын үлгі — АҚШ-тың шағын бизнестік инвестициялық компаниялары.
Олар мемлекеттік капиталдың қатысуымен құрылады (штаттар бюджеттерінен
қржыландырылады), бірақ жеке инвестициялар тартылып, тәуелсіз кәсіби
басқарушылар арқылы басқарылады.
Территорияларды дамытудың стратегиялық бағдарламалары шеңберінде
аймақтық инновациялық жүйені орнықтыру мен дамыту бөлімін қарастыру
керек. Ол басқа бөлімдермен байланыста болуы тиіс. Инновациялық бөлімді
технологиялық қалыптастыру осыған сәйкестенетін аймақтарды әлеуметтік-
экономикалық дамыту жоспарын жасақтаумен ұқсас және осы құрылыммен
мазмұндалады. Ол инновациялық әлеуетті бағалаудың мәрелік жағдайлары және
орнықтанудың алғашқы белгілері арқылы, сондай-ақ аймақтық инновациялық
жүйенің дамуы бойынша талданады. Бұған сондай-ақ ғылыми-инновациялық
қызметтерді ынталандарудың экономикалық механизмдері, әртүрлі бағыттағы
мақсатты инновациялық бағдарламалар мен ғылымға негізделген инновациялық
технологияларға арналған мейлінше тиімді трансферлер (ақша аударымдары)
енеді.
Қазір елімізде жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік жоспарлау жүйесі,
еліміз бен оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуы Қазақстан
Республикасының 2007-2024 жылдарғы орнықты дамуға көшу Тұжырымдамасының
ережелеріне сүйенеді. Бұл еліміздің орнықты дамуға көшуінің қысқа мерзімді,
орта мерзімді, ұзақ мерзімді жоспарларын көп деңгейде қарастыруды көздейді.
Одан аймақтардың, салалардың, жалпы алғанда республиканың еш тұсы шет
қалмайды. Бұл ретте орнықты даму индикаторларының жүйелері, соның ішінде
интегралдық, ұйымдастырушылық, экономикалық, энергетикалық, әлеуметтік,
экологиялық, аймақтық жүйелер анықталған. Іске асырылып жатқан мемлекеттік
жоспарлау жүйесіне жоспарды жүзеге асыру мен орнықты даму индикаторлары
жиынтығының тағы бір түрі енуі керек. Бұл тұрғылықты жерлерде жоспарларды
игеруге қатысты еңбек өнімділігін ұлғайтып, облыстық мәслихат аппаратындағы
мамандарды көбейтуді талап етеді.
Жоспарланған есептердің ақпараттық жүйесін игеру мен енгізу баламалы нұсқа
ретінде ұсынылады, бұған жоспарлы шешімдер қабылдау үшін автоматтандырылған
талдау тәртібі қосылады. Біздің ойымызша, біздің жағдайымызда мемлекеттік
жоспарлаудың басқалай да моделін енгізуге болар еді. Бұл модель орнықты
даму стратегиясын жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік-экономикалық дамуды
жоспарлау жүйесіне дербес бөлім ретінде ене алады. Бұл жоспарлардың
көпшілігі аймақтардың орнықты дамуына қызмет көрсетіп те жатыр.

1.2 Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясат ерекшеліктері.

Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары
толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта ресрублика кеңістігіндегі әлеуметтік-
экономикалық даму жағдайларының біркелкі болмауы мемелект тарапынан
жүргізілетін аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай
мемелекеттің аймақтық саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге
асыру механизімдері анықталады.
Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей
араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тимді
қызымет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын
мемелекеттік реттеу олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемелекеттік реттеудің ерекше бағытты ретінде
қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның
тимді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселердің бірі болып
табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған
жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау
өзекті мәселеге айналды.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
индустриялық дамыған;
агроөнеркәсіптік;
дағдарыстық.
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық
- әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстанның экономикасын
дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары
үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
- минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
- отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
- ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа- ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру үшн қолайлы
экономикалық жағайлары және жоғары ғылми-өндісті әлеуеті бар, негізінен
қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
- жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника
құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын дамыту;
- нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ- ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге асыру;
- ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану,
- тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа- қысылшаң (экстремльный) табиғи-климаттық, әлеуметтік
- экономикалық және техника - технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың
салалық құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
мәселелерден арылу үшін мемелекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
- экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
- осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру
үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
- қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
- шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді
пайдалану.
Аймақтағы дағдарыстың нақты белгілері мынадай:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы табыстың
төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың етек алуы
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету саласындағы
мәселелердің күшеюі және т.б.

1.3. Аймақтық саясатты жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі

Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзеге асыру
барысындағы тәжірибелерін ескеру қажет екендігі айқын. Өйткені,
экономиканы басқарудағы жинақталған әлемдік тәжірибені оқып-үйренбей,
оларды жан-жақтылы зерттемей экономиканы мемлекеттік басқарудың жаңа
сатысына өту мүмкін емес.
Ел экономикасын басқарудың орталықсыздандырылған жаңа жүйесіне өту
барысында әлемдік тәжірибеде бар модельдерді, тұжырымдарды ескере отырып,
елдің саяси, әлеуметтік – экономикалық дамуына, ұлттық ерекшеліктеріне
қарай аймақ экономикасын басқарудың өз мемлекетімізге тән үлгісін
қалыптастыруға тиіспіз.Осы орайда бірқатар шет мемлекеттердің аймақтық
саясатты қальштастыру, оны жүзеге асыру бағытындағы онды тәжірибелерін
ұсынуды жөн санаймыз.
Мемлекеттің кұрылымы аймақтық саясат саласындағы
өкілеттіліктерді орталықсыздандыру немесе бөлу денгейін анықтайды. Егер
интеграцияланған мемлекеттер тәжірибесі суйенсек, онда Ирландия,
Португалия, Греция сияқты мемлекеттерде аймақтық саясат мәселелеріне
қатысты орталықтандырылған әдіс қолданылады. Бұл мемлекеттерде шағын
жобаларға қатысты жауапкершілікті аумақтық деңгейге жүктеуге әрекет
жасалынғанымен, жергілікті жерлерде кажетті тәжірибенің болмауы салдарынан
одан әpi жалғасын таппады.
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрлымы
интеграцияланған мемлекеттердің басқару құрылымынан түбегейлі түрде
ерекшеленеді. Бұл, әрине, аймақтық саясаттың жасақталу, жүзеге асу барысын
айкындайды. Мысалы, Германияда аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі
Жерлерге жүктелген, ал итальяндық жуйенің көпшілік элементтерн
орталыктандырылган сипатка ие. Германияда аймактык саясат саласындағы
федералды үкіметтің негізгі функциясы - GA (Біріккен оперативті топ)
шеңберінде Жерлермен серіктестік қатынастар құру. Жоспарлау жөніндегі
Комитет GA құрамын анықтап, жыл сайынғы бас жоспар жобасын және аймактық
даму басымдықтарын қалыптастырады. Бас жоспар жобасы аймақтарға кажет көмек
көрсету шаралары мен шарттарынан тұрады. Аймақтық саясатты жүзеге асыру екі
жақтан (Федералды үкімет және Жерлермен) бірдей үлеспен қаржыландыру
негізінде жүргізіледі. Жерлер әкімшілігі аймақтық саясаттың icкe асуына
жауапты болады.
Финляндияда аймақтық саясаттың кұрылуына, яғни, аймақтық
саясатты үйлестіруге, зандарды жасақтауға, проблемалы аймақтарды анықтауға
т.б. Ішкі істер министрлігі жауап береді. Аймақтық саясатты жургізу
жауапкершілігі әр түрлі орталық министрліктерге жүктелген. Финляндияныц
аймактары жеке-жтен шeшiмдepдi (шағын жобаларды) кабылдайды, ал негізгі
шешімдер орталықтан кабылданады.
Ал Швецияда қалыптасқан жүйе бойынша аймақтық әкімшіліктер
жалпыұлттық директиваларды іске асырады. Бұл жүйеде Өнеркәсіп және сауда
министрлігі басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға
қатысты аймақтық саясатты жасақтау, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен
байланысты жүзеге асыру істерін атқаратын бөлімдер кұрылған. Аймақтарды
дамыту стратегиясын жасактау-мен графствалардың әкішлік кеңесі (CAB)
айналысады. Өздерінің саясатын icкe асыру үшін олар бюджеттен
каржыландырылады.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясатты жүргізудің бай
тәжірибелерімен ерекшеленеді:
• Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
• Нидерланды мен Ұлыбританияда орталықсыздандырудың жоғары деңгейң.
• Австрия мен Бельгиядагы федералдык жүйе.
Францияда министр CIALA-дан (қолдау көрсету жөніндегі ведомствоаралык
комитет) алынған ұсыныстарға негізделген аймақтық саясатқа жауап береді
және оның құзыретіне аймақтық дамытуды ынталандыруға қатысты шешімдер
қабылдау кіреді. DATAR - Франциядағы аймақтарды дамыту жөніндегі басты
ұйым. 1995 жылы қабылданған негізгі Заңға сәйкес аймақтық даму саясаты
ұлттық деңгейде анықталып, жергілікті әкімшіліктермен жүргізіледі.
Нидерландыда Экономика министрлігі мен провинциялар әкімшілігі
аймактык саясат мэселелерімен айналысатын негізгі ведомоствалар болып
табылады. Экономика министрлігі аймақтарға көмек керсетуде 10 млн.флориннан
асатын инвестициялар көлеміндегі жобаларға жауап береді, ал одан төмен
келемдегі басқа жобалар орталықсыздандыру түрінде icкe
асырылады.Ұлыбританияда аймақтық саясат мәселелерімен Сауда жэне өнеркәсіп
министрі және Шотландия мен Уэльс icтері жөніндегі Министр айналысады.
Англияда аймақтық саясатты калыптастыру Сауда және өеркәсіп министрлігі мен
аймақтық үкіметтік ведомстволарға жүктелген. Аталмыш министрлік
Англиядағы үкіметтік ведомстволардың құзырет шегінен тыс көптеген жобаларды
және Ұлыбританияға өз салдарларын тигі-зетін жобаларды бағалайды, сонымен
катар, ұлттық деңгейдегі директиваларды жасақтап, олардың орындалуына
бақылау жүргізеді. Үкіметтік ведомствалар құзіретіне аймақтарға көмек
көрсетуге қатысты шешім қабылдау кіреді.
Австрия Конституциясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттілігін
шектемейді. Федералды деңгей, жерлер әкімшілігі және жepгiлiктi билік
арасында өкілеттілік аялары бейресми бөлінеді. Аймақтарға көмек көрсету
федералды үкіметпен және сол аймақтың жер каржыландырылатын және жүзеге
асырылатын біріккен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады.
Бельгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейлерде
қарастырылады. Ірі жобаларға көмек көрсету шешімі аумақтық әкімшілікпен
қабылданады, ал қалған шешімдер аймақтық Экономика министрімен
қабылданады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әр мемлекеттер үшін маңызы әр
түрлі көптеген құралдары бар.Тарихи даму тұрғысынан мұндай құралдардың
бес үлкен тобын көрсетуге болады:
- халық тығыз қоныстанған аймақтарда жаңа кәсіпорындарды орналастыруды
қолдауға кететін қаражат;
- экономикалық даму саласында мемлекеттің қызметін кеңістіктік бөлу;
- қаржылық қолдау жолымен компания қызметін ынталандыру;
- инфрақұрылымды қалыптастыру;
- дамуды ынталандыру жөніндегі жұмсақ шаралар.
Қазіргі уақытта алғашқы екі құралдың рөлі айтарлықтай төмендеп
кетті. Қолдау құралдары Франция,Ұлыбританияда қолданылғанымен, бұл
құралдардың қолдану ауқымы уақыт өткен сайын азаюда.
Қазіргі уақытта Еуропадақтың (ЕО) көпшілік мемлекеттерді
аймақтық саясат құралы ретінде соңғы үш топты қолданады. Қаржылық
ынталандыруларға жұмыс орнын құрумен байланысты жәрдемақылар, субсидиялар,
несиелер және т.б. жатады. Бұл әдістер фирмаларды проблемалы аудандарды
инвестициялауға ынталандыру үшін жасалған. Осы аталған құралдар
Еуроодақтың барлық мемлекеттерінде кеңінен қолданылуда. Инфрақұрылымның
жұмсақ элеменнттеріне ақпараттық желілерді қолдау, консалтингілік
қызмет, ғылыми зерттеулер жатады.
Интеграцияланған мемлекеттерде саясат құралдарының құрамы
айтарлықтай көлемді болып келеді. Оның себебі аймақтық проблемалардың
тереңдігімен байланысты. Аймақтық саясатты дамытуды ынталандыру үшін
құрылымдық және интеграциялық қорлар құрылған. Бұл қорлар тек өндірісті
инвестициялауды ғана емес, сонымен қатар инфрақұрлымды дамытуға қолдау
көрсетуді және бизнестің дамуына жағдай жасауды да көздейді. Интеграциялық
қор көлік және қоршаған ортамен тікелей юайланыста болатын инфрақұрлымның
дамуына қатысты үлкен жобалармен айналысады.
Скандинавия елдеріне қатысты аймақтық саясаттың тар және кең
астарлары бар. Тар мағынасында мұндай саясат бизнес пен экономиканы дамыту
іс-шараларын қамтиды.Аймақытық саясаттың кең астары халық аз қоныстанған
аймақтардағы өмір сүру деңгейін қолдау мақсатында үкімет тарапынан
байланыс білім және көлік, денсаулық сақтау саласындағы әрекеттер кешенін
көздейді. Скандинавия елдерінің негізгі ерекщелігі ЕО-ның басқа
мемлекеттерімен салыстырғанда аймақтық саясаттың тар астарының өзінде де
маөмұны кең болып табылады. Мысалы, проблемалы аудандардың өздеріне тән
ерекшелігін ЕО-ның басқа мемлекеттерінде қолданылмайтын ұзаө мерзімді
қолдаулар бар.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясаттың әрекет ету аясын
кеңейту туралы шешімдер қабылдауда. Атап айтқанда Францияда аймақтық
саясат ауқымы кеңейту туралы шешідіер қабылдауда. Атап айтқанда, Францияда
аймақтық да аймақттық саясат ауқымы кеңейе түсуде, онда аумақты
басқару түсінігі аймақты дамытудың саяси шараларының кең жүейсін
құрайды. Аймақты дамыту туралы заңдардың бірі аймақта сараланған салық
салу, инфрақұрлымды дамыту, аймақтарды дамытуды ынталандыру туралы
шешімдер қаблдау және т.б. қамтиды. Сонымен қатар кедей аймақтарға
көмек көрсететін аймақтардың дауын жоспарлау жөнінде келісімдердің
мемлекеттік жүейсі бар. Нидерланды мен Австрияда аймақтық саясаттың
маңыздылығы әлдеқайда төменірек, бірақ мемлекеттер фирмаларға қаржылық
көмек көрсету егінен шығатын аймақтық саясатты жүргізуге талпынуда.
Нидерландыда аймақтық саясаттың негзі тар мағынада капитал салуға келіп
саяды, ал кең мағынасында – қолайлы бизнес ортаны құру және инфрақұрлымды
дамыту жөніндегі іс-шаралар кешені. Австрияда аймақтық саясатты дамытуда
саяси шаралар абылдануда, яғни аймақтардың экономикалық даму саясаты
бизнес ортаның дамуына қолдау, көрсету сондай-ақ көлік, білім беру және
өмір сүру деңгейін жоғарлату сияқты жергілікті факторларды қамтуы тиіс.
Данияда аймақтық саясат шекті шаралар аясында құрылған. Оған
фирмалар қолдана алатын, бірақ ақшалай қаражат беруді немесе қандай да
бір фирмаға көмек көрсетуді көздемейтін қызметтер кіреді. Техникалық
және коммерциялық қызметтер жиынтығына еркін қол жеткізуге болатын
мұндай шаралар бүкіл мемлкетте жүргізіледі. Дания 1991 жылдан бері
жеке аймақтарды дамытуды ынталандыруға қатысты бағдарламаны
жүргізбеген ЕО-дағы жалғыз мемлекет.Данияда әлеуметтік
қамтамасыздандырудың біртұтас мемлкеттік жүйесі бар, сондай-ақ қаржылық
механизмдердің жұмыс істеуі табыс деңгейі мен әлеуметті мүмкіндіктерде
айырмшылық тудыруы мүмкін жекелеген аймақтардың экономикалық
дамуындағы теңсіздікке жол бермеуге бағытталған.
Белгия, Ұлыбритания сияқты мемлекеттердің аймақтық саясаты
ынталандыру саячсаты болып табылады. Қолайлы бизнес – ортаны құруға
бағытталған шараларды аймақтық саяасттың емес, жалұлттық саясаттың бір
бөлігі ретінде қарастырған жөн. Ұлыбританиядағы аймақтарды дамыту
шараларын екі түрге бөлуге болады:
- ынталандыру саясаты деп атауға болатын аймақтық индустриялық саясат;
- ауылдық және қалалық аудандарын дамытуға арналған бағдарламалардың
тұтас жүйесін құрайтын қайта өрлеу саясаты.
Бұл екі бағыт бұрын бір-бірін бөлек орындалатын, қазіргі
уақытта бірге орындалуда Қайта өрлеу саясатының ереке белгісі жекелеген
аймақтарды дамыту және олардың бәсекелестігін арттыру болып табылады.
Соңғы кездері қайта өрлеу саясатын жүргізудің тиімділігі артып
келеді. Қазір аумақтық индустриялық саясаттың бюджеті қайта өрлеу
саясатының бюджетіне қарағанда он есе аз, бұрын бұл бағыттарға бөлінетін
қарджы көлемі бірдей болатын.
Еуроодаққа мүше мемлекеттердің аймақтарды дамытуға қатысты саясатын
талдай отырып, олардағы (Данияны қоспағанда) аймақтық саясаттың өзегі
аймақтық дамуды ынталандыру екендігіне көз жеткіздік. Енді айматық
саясатты жүзеге асырудың бірқатар механизмдеріне тоқатылп өтейік.
Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері.
Берілген әдіс механизмдерін үш тұрғыда қарасытырған жөн:
ЕО ішінде экономикалық және әлеуметтік интеграцияның дамуына ықпалын
тигізетін Құрылымдық қордың бағдарламалық әдісі;
Аймақтық экономикалық құрылымдарды жетілдіру үшін құрылған GA
(Gemeinshaftsaufgabe) міндеттерді бірлесіп шешудің германиялық жүйесі.
Бұл жүйе федералды үкімет пен Жерлердің келісу нәтижесі болып
табылады.Мемлекет пен аймақтар арасындағы француздық жоспарлық
келісімдер (GPERs)
Жоғарыда көрсетілген барлық ұйымдардың түрлі мақсаттары мен
механизмдері бар, олардың жалпы негізгеі ерекшелігі: аймақтарды дмытуға
басқарудың әр түрлі элементтерін қатыстыруды ұйымдастыра отырып, олардың
күштерін біріктіреді.
Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері
Қарастырылған еуропалық тәжірибе республикалық та, аймақтық та
деңгейлерді қамтитын аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту жүйесін
енгізудің айқын артықшылықтарын дәлелдеп отыр. Жалпы мемлкеттік деңгей
аймақтардың проблемаларын шешуге мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды
белгілесе, аймақтық деңгей өзінің әлеуеті мен проблемаларын бөлшектеп
қарастыруды көздейді. Аймақтардың экономикалық даму аясындағы жинақталған
тәжірибелері аумақтарды дамытуға қатысты мақсаттары ұқсас болғандықтан,
әр аймақтың өз ерекшеліктеріне сай бірінен –бірен тарала алады.
Осындай жүйелерді құрудың еуропалық тәжірибесі айқындағыдай, олардың
табысы болуы үшін белгілі шарттар мен факторлар қажет екен. Соларға
кеңірек тоқталып өтуді жө санаймыз. Ең алдымен, нашар және күшті дамыған
аймақтар арасында ынтымақтастық туралы такт қажет. Нашар дамыған
аймақтарды дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген
қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты –жақсырақ және нашар
қамтамасыз етілген аудандар арасындағы ынтымақтастық пактінің болуы.
Ынтымақтастық пактісін жалпы мақсатқа сай құрылатын кез келген
жүйені қалыптастыруды алуға болады.Мұндай жүйе екі әдіспен енгізілуі
мүмкін: тікелей және жанама.Тікелей әдіс елдің барлық аумағында
аймақтық дамуға ықпалын тигізгені үшін қандай нысанда болсын
ынталандырларды көздейді, дегенмен, нашар дамыған аумақтар үшін ынталандыру
артығырақ боладады.
Жанама әдіс те тиімді болып табылады. Оған экономикалық кеңістікте
дамыған аймақтардың қолайсыз аймақтардың дамуынан алатын экономикалық
және әлеуметтік жанама артықшылықтары жатады.
Міндеттерді бірігіп шешудің германиялық жүйесі міндеттерді бөлу
тұрғысынан алғанда нақты жүйе болып табылады: жоспарлау кезеңін нақты
құрылымы, ақша қаражаттарын аудару және шешім қабылдау жүйесі бар
Жоспарлау жөніндегі комитет жүзеге асырады; қабылданған Rahmenplan-ды
жүзеге асыру түгелімен Жерлерге жүктеледі.
Бүгінгі күні Еуропаның дамығын елдері мен АҚШ-та аймақтық саясаттың
негізгі тенденциясы болып табылатындар:
билік пен экономиканы орталықсыздандыру, аймақтарға өзіндік дербестік
беру;елдің және аймақтың экономикалық даму стратегиясын өзінің жеке
табиғи есурстық әлеуетін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.