Мамандық таңдау жолдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
2.Негізгі бөлім
1.Болашақ мамандық таңдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Е.А.Климовтың
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5-9
2.Мамандық таңдау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
2.1 Педагогтың субъектілік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0-15
3. Таңдалған мамандық- таңдалған
болашақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
3.1Мамандықтың адам өміріндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 16-23
3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
4. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..26

Кіріспе
Өзектілігі:Болашақ мамандыққа даярлаудың психологиялық ерекшеліктерінің
мәнін ашу.Оқушылардың болашақ мамандыққа даярлаудың психологиялық
ерекшеліктерін қарастыру.
Мақсаты:Мамандық таңдаудың адам өміріндегі маңызды жолдарын анықтау.Болашақ
мамандыққа даярлаудың психологиялық ерекшеліктеріне мән беру.
Міндеті:Болашақ мамандыққа даярлаудың психологиялық ерекшеліктеріне мән
беру.Зерттеу пәні:Болашақ мамандыққа даярлаудың психологиялық
ерекшеліктеріЗерттеу объектісі:Мамандық таңдаудың өзіндік жолдары.Зерттеу
әдістері:Жинақталған материалдарды талдау және жинақтау.Ғылыми
әдістері:Талдау, жинақтау, баяндау әдістері.Болжамы:Болашақ мамандықты
дұрыс таңдай білу,адамның өзінің сүйген мамандық тұсында жұмыс
істеп,басқаларға көмек берері сөзсіз,ал ол таңдауды жасауға ата-ана,мұғалім
мен психологтар бағыт беруі нық қадам басуға жол болар еді.
Мамандық таңдау – адам өміріндегі ең маңызды қадамдардың бірі.
Өйткені адам тағдырының бір бөлігі таңдаған мамандығымен ұштасып жатады.
Адам асқақ арманға, биік мақсатқа ие.Әрбірінің өз бағыты, арман қылған
бағындырар биігі болады.
Биік шың адамға оңайлықпен беріспесі анық.Кемеңгер дана Абай атамыздың Сен
де бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан деген қасиетті сөзі өз
мақсатына жету үшін жол тартқан әрбір жас үшін зор мүмкіндіктерге жол ашар
сөзсіз.
Бүгінде қыздар мұғалім, дәрігер, журналист, экономист, заңгер, сынды
белді мамандықтармен қатар нәзік жанды қыздар үшін тігінші, шаштараз,
аспазшы сынды маман иелері болуды армандайды.Десек те, нәзік жанды
қыздарымыздың арасында ерлермен тең түсіп, олар таңдаған мамандыққа да
барып жатады. Осы жолда ерлермен тізе қосып, сол мамандықтың тізгінін еркін
әрі бекем ұстайдындар қаншама!
Бүгінде әскери мамандықтарды таңдап, полицей, ұшқыш, түрлі техникалармен
жұмыс жасайтын қаракөз қыздарымыз баршылық.Аспан әлеміне көтеріліп, ұшақ
кілтін ұстаған қыздарымыздың еңбегі – үлкен ерлікке баланары сөзсіз.Өйткені
бұл жұмыс адамнан қажыр-қайратты, ерлікті, табандылықты қажет етеді.Сұрапыл
соғыс жылдары етік киген ер азаматтарға бергісіз ерлікке барған осындай
қаракөз қазақ қыздарының батылдығын, батырлығын әсірелеп, әспеттеудің
қажеті де жоқ шығар. Олардың ерлігімен, есімдерімен мақтанумыз керек.
Егер сен бала кезіңнен дәрігер немесе ғарышкер болғың келсе және осы
уақытқа дейін өз таңдауыңның дұрыстығына күмәнданбасаң - сенде ешқандай
проблема жоқ.Анаң және апаң не айтса да, химия және биология бойынша
оқулықтарға қызығушылық танытасың немесе жас физик үйірмесіне барасың
және мектеп бітірген соң не істейтініңді жақсы білесің.Өйткені соңғы
қоңырау соғылған кезде көптеген балаларда кім боламын, қайда оқуға түскім
келеді және жалпы оқу орынына барғым келе ме деген мәселелер шешілмеген.
Мамандықты таңдау мәселесінің мазалауы өте жақсы - бұл сенің әлеуметтік
және психологиялық кемелденгеніңді білдіреді.Егер саған бәрібір болса, ең
жаманы сол: анаң қолыңнан жетелеп заңгерлік институтқа апарады (өйткені
саған тарих ұнайтын сияқты), содан соң саған қағаздармен жұмыс істеу және
адамдармен қарым-қатынас жасау ұнамайтындығы анықталады.
Кәсіби өз тағдырын өзі шешудің қиыншылықтары балалардың екі категориясында
пайда болады.Біріншілері осы өмірде әлі қызықты еш нәрсе тапқан
жоқ.Мұғалімдері мұндай балаларда қандай да бір пәнге деген қызығушылық
тудыра алмаған, ал таланттары жерге көмілген.Мұндай балалар жақсы оқи
алады, бірақ ештеңеге әуестіктері жоқ, олардың өмірі зеріккен немесе бір
сарынды.Міне, сондықтан немен айналысатындығын анықтай алмайды, өйткені
өмірде оларды ешнәрсе өзіне ерекше еліктіре алмайды.Неден таңдау жасайды?
Балалардың екінші категориясы оқуда да және белсенділіктің басқа
формаларында да өте белсенді.Оларға барлығы қызықты, бір уақытта үш
үйірмеге, бес факультативке және он спорттық секцияға қатысады.Олардың
қолынан бәрі келеді.Егер адам талантты болса, онда барлығында талантты
дегендей. Қолына не алса да, барлығында табысқа жетеді. Бірақ ол да өзіне
не ұнайтынын, өз өмірін немен байланыстыратынын анықтай алмайды.
Өзіңді қалай тануға болады? Психологтардың есептеуінше,мамандықты таңдауда
адамның психологиялық ерекшеліктері мен мамандықтың сәйкесінше
сипаттамалары сай келуі керек.Мамандық қызықты болуы тиіс.Егер саған
өсімдіктер, жануарлар ұнаса, онда өз кәсіби іс-әрекетінде тірі табиғат
объектілерімен кездесу сен үшін қызықты болады.
жасауға ата-ана,мұғалім мен психологтар бағыт беруі нық қадам басуға жол
болар еді.

1. Болашақ мамандық таңдау ерекшеліктері
1.1 Е.А.Климовтың зерттеулері.
Егер сен техниканы ұнатсаң – онда оған деген қызығушылық инженер –
конструктор немесе физик-теоретик іс-әрекеттерінде қолдау табады.
Кез келген мамандық адамда кәсіби маңызды сапалар деп аталатын сапаларды
талап етеді, мысалы, корректорға зейінділік, суретшіге – бейнелік ойлау
және т.б. Сондықтан, қандай да бір мамандықты таңдай отырып, сенде кәсіби
маңызды сапаларға сәйкес қабілеттер бар ма екендігін ұғыну қажет.
Мамандықты таңдауда күмәнділік жағдайында, сенің қабілеттерің толығымен
жүзеге асатын болса, бұл іс-әрекетте үлкен жетістіктерге қол жеткізесің.
Жүзеге асыратын мамандық типі сенің тұлғалық, мінездік типіңмен сәйкес
келуі керек. Егер сен қарым-қатынасқа жоғары деңгейде түсе алатын болсаң,
онда саған көптеген қарым-қатынастар орнатумен байланысты мамандық таңдау
қажет.
Егер эмоционалды тұрақты емес болсаң, онда сен ұзақ уақыттық зейін
шоғырланушылығын талап ететін, бір сарынды іс-әрекеттермен шұғылдана
алмайсың.
Сонымен, мамандықты таңдау үшін, ең алдымен өзіңді тануың қажет.Сен өзіңе
Мен қандаймын?, Осы әлемде мен кіммін?, Немен өмір сүремін? деген
сұрақтарды жиі қоятын шығарсың.Өзіңді жақсы тануға және бұл сұрақтардың бір
бөлігіне жауап беруге (бұл сұрақтарға толығымен ешқашан жауап бере
алмайсың) қарапайым жаттығу көмектеседі: өзіңе басқа адамның көзқарасымен
қара.Өзің жақсы білетін нақты адамның, мысалы, досыңның, партада бірге
отыратын көршіңнің, анаңның немесе сүйікті қызыңның көзқарасымен. Өз
қылықтарыңды басқа адам шынайы мотивтерін білмей қалай түсіндіре алса,
сондай етіп түсіндіруге тырыс.Сені басқа адамдар қалай көретінін
түсінесің,бірақ екінші жағынан,субъективизмнен айырыласың, өйткені өз
кемшіліктерін көру адам үшін өте ауыр.
Сенің мінезің әлі қалыптасуда, сондықтан өзіңе қолайсыздық туындатып және
артист мамандығынан сен өзіңді ұялшақпын деп есептеуіңе байланысты бас
тартуыңа болмайды.Күрес, өзіңмен жұмыс жаса, өзіңді таны.Адамның психикалық
қасиеттері (қабілеттер, қызығушылықтар немесе мінез сипаттары) өте
майыспалы, өзгергіш сапалар екенін естен шығарма[1;156].Музыкаға деген
қабілеттері жоқ, бірақ онымен айналысуға тілектері өте жоғары адамдарда,
музыкалық естуді дамыта алғандықтары жайлы жағдайлар өте көп. Ең бастысы-
қызығушылық; қабілеттер іс-әрекет барысында қалыптасатындығын есте сақта.
Еңбектенуге, жұмыс істеуге дағдылан.Жалғыз қабілеттермен алысқа
бармайсың.Екінші жағынан, қызығушылық – тұрақты зат емес.Көптеген балалар
қандай да бір оқу пәнін жақсы көреміз деп ойлайды, бірақ шын мәнінде оларға
мұғалім өте ұнайды.Сонымен бірге саған психология немесе экономика
пәндерінің ұнайтындығын түсіну қиын, өйткені бұл пәндерді мектеп
қабырғасында оқытпайды ... Мамандық таңдауда қателік жасамас үшін
мамандықтар әлеміне деген қатынас шеңберін кеңейту керек.Ересектерге
олардың кәсіби іс-әрекеттері жайлы сұрақтар қойыңдар - әдетте, адамдар
өздерінің нақты жұмыстары және студенттік өмірлері жайлы үлкен тілекпен
айтып береді.
Сол кезде сен бұл аймақ саған қызықты ма, әлде сен өз құжаттарыңды
тапсырғалы отырған мамандықтың тек атын ғана білетіндігіңді саналы шеше
аласың ...
Сонымен, өз қабілеттеріңді, қызығушылықтарыңды және тұлғалық сипаттарыңды
біле отырып, енді сен мамандықты емес, жоғары оқу орынын немесе факультетті
таңдайсың. Сені қызықтыратын іс-әрекет түріне қандай мамандықтар және
маманданулар сәйкес келетінін анықта. Бұл тек бір жақты сәйкес келулер емес
(мысалы, жаңа бағдарламалар жасау үшін, Информатика мамандығын алу
қажет).Шешім қабылдау психологиялық емес көптеген факторларға негізделуі
керек: университеттің беделі және сайыс, достардың, ата-ананың пікірлері,
оқу ақысы.Параққа ерінбей әрбір нұсқаның оң және теріс жақтарын тізіп жазып
шық.Алынған мәліметтерді достарыңмен және туыстарыңмен талда.Ең соңғы
таңдау тек өзіңде, өйткені мамандықты таңдай отырып, тағдырыңды
таңдайтыныңды ешқашан естен шығарма.Мамандық қанағаттанушылық әкелуі (тек
оң эмоциялар) және сенің (қоғамға пайдалы) мүмкіндіктеріңнің толықтай
жүзеге асуын қамтамасыз етуі тиіс.
Мұғалім мамандығын таңдауды қалай қалыптастыруға болады деген сұраққа
берер жауап, бір замандары мұндай үрдіс болған, соны дәуірге сай жаңғыртсақ
ұтылмас едік.Оны бейіндік педагогикалық сыныптар, сондай-ақ мұғалім
мамандығына бағдарланған педагогикалық гимназиялар арқылы іске асыруға
болады.
Педагогикалық психология дәстүрлі түрде арнайы бөлім – мұғалім
психологиясын қамтиды, мұнда мұғалімнің кәсіби рөлінің маңыздылығы атап
көрсетіледі, оның функциялары, қабілеттері, ептіліктері қарастырылады, оған
қойылған талаптар мен қоғамда оған қатысты қалыптасқан әлеуметтік күтулер
талданады.А.К. Маркованың айтуынша: Мамандықтар - бұл қоғамға қажетті,
тарихи қалыптасқан іс-әрекет формалары, оны орындау үшін адам білімдер мен
дағдылар қосындысына сәйкес, қабілеттер мен кәсіби маңызды сапаларға ие
болуы керек [2; 15 б.].
Мұғалім, Педагог мамандығы, дәрігер мамандығы сияқты, – ең көне
мамандықтардың бірі. Онда ұрпақтар сабақтастығының мыңжылдық тәжірибесі
жинақталған.Шын мәнінде, педагог – бұл ұрпақтар арасындағы байланыстырушы
буын, қоғамдық-тарихи тәжірибені тасушы.Халықтың қоғамдық-мәдени тұтастығы,
жалпы өркениет, ұрпақтардың мираскерлігі көп жағынан Мектеп - Мұғалім
рөлімен шартталған.Жалпы саны бірнеше он мыңдап саналатын, мұғалім
(педагог) мамандығы, оның мазмұны, еңбек жағдайлары, сандық және сапалық
құрамы өзгергенмен де, кәсіптердің өзгермелі дүниесінде айнымас болып
қалады.Мысалы, әлеуметтік зерттеулердің көрсетуінше, мұғалімдердің
сандық құрамы 1980 жылдан 1994 жыл аралығындағы жылдар бойынша тең емес
мөлшерде қалады да және ауылдық жерлерде де өзгере отырып, 1993 жылға дейін
өсу беталысына ие болған [2;203]. Педагог мамандығының бүкіл дүние жүзінде
феминизациялану фактісі өзіне назар аудартады,әсіресе Ресейде әйел-
мұғалімдердің саны 80% артық [2;203], мұның өзі ер адамның ықпалын талап
ететін, ұлдарды, жасөспірімдерді тәрбиелеу сипатына әсер етпей қоймайды.
Педагогикалық іс-әрекеттің даралық субъекті ретінде бола отырып,
педагог сонымен бірге, қоғамдық субъект – қоғамдық білімдер мен
құныдылықтарды тасушы да болып табылады.Осыған орай, педагогтың субъективті
сипаттамасында үнемі аксиологиялық (құндылықтық) және когнитивті (білімдік)
жазықтықтар бірігеді. Бұл жерде екіншісі, сонымен қатар жалпы мәдениеттік
және пәндік–кәсіби білімдерді қамтиды. Даралық субъект бола отырып,
педагог әр қашан, даралық-психологиялық, мінез-құлықтық және
коммуникативтік сапалардың алуан түрлігі тұсында да тұлға болып табылады.
Е.А. Климовтың зерттеулерінде мамандықтардың бүкіл саналуандығы адамның
айналасындағы табиғат, адамдар, техника әлеміне және т.б. қатынасының
схемаларымен көрсетілген.Е.А. Климов ұсынған әдіс оларды еңбек пәні, оның
мақсаттары, әрекеттер сипаты, еңбек қаруы және оның шарттары бойынша бөлуге
мүмкіндік береді.Еңбек құралдары бойынша барлық мамандықтар – биономикалық
(табиғат),техномикалық (техника), сигноникалық (белгілер),артономикалық
(көркем бейнелер) және социономикалық (адамдардың өзара әрекеттесуі) болып
бөлінеді. Е.А. Климов кәсіби іс-әрекеттің бес схемасын анықтайды:
Адам – табиғат
Адам – Техника
Адам –Белгі
Адам – Бейне
Адам – Адам [3;88-90].
Педагогикалық мамандық Адам - Адам деген типке жатады.Е.А. Климов
бойынша мамандықтың бұл типі адамның келесі сапаларымен анықталады:
адамдармен жұмыста тұрақты жақсы көңіл күй, қарым-қатынасқа деген
қажеттілік, өзін ойша басқа адамның орнына қоя білу қабілеті, басқалардың
ниеттерін, пиғылдарын, көңіл-күйлерін жылдам түсіне қою, адамдармен өзара
қатынасты тез талғау, көптеген және әр түрлі адамдардың жеке қасиеттерін
есте сақтап, ойда ұстау т.б. Осындай мамандық схемасындағы адамға тән:
басқару, оқыту, тәрбиелеу ептілігі, адамдардың түрлі қажеттіліктеріне
қызмет етуде пайдалы әрекеттерді іске асыру;тыңдау және ести білу;кең ой-
өріс;тіл (коммуникативтілік) мәдениеті; ақыл-ойдың жантанушылық бағыты,
адамның сезімдерін, ақылын және мінезін, мінез-құлқын аңғара білу, оған
өзінің немесе өткен тәжірибеден таныс ішкі дүниені жапсырмай, дәл оның
өзінің ішкі дүниесін ойша елестету, модельдеу ептілігі немесе қабілеті;
адам әрқашан жақсырақ бола алады деген сенімділікке негізделген, адамға
деген жобалаушы қатынас; уайымдаса білу, байқампаздық; тұтастай халыққа
қызмет ету идеясының дұрыстығына деген терең және оптимистік иланым;
стандартқа сай емес жағдаяттарды шешу; өзін-өзі реттеудің жоғарғы дәрежесі
[4;176-181].
Бұл жерде, Адам - Адам схемасы типтік қалаулардың, қызығушылықтардың,
адамның тұлғалық ерекшеліктерінің (Дж.Холланд,Е.А. Климов) жинағымен
сипатталатынын есепке алсақ,онда оның кәсіби сипаттамасы терең даралық
түрлендірілген болып шығады.
Адам-Адам схемасымен жұмыс істейтін адамның кәсіби жарамдылығын талдау
үшін, кәсіби қол бос болмаушылықтың осы типіне қарсы нәрселер тізімі
орынды.Берілген типтегі кәсібін таңдауға қарсы көрсеткіштер:сөйлеу
ақаулары, мәнерсіз сөз, тұйықтық, өз-өзіне беріліп кету, айқын көрінетін
дене кемістіктері, өкінішке орай, ебедейсіздік, шектен тыс баяулық,
адамдарға селқостық, адамға ешбір пиғылсыз қызығушылық білдірудің болмауы
[4;181]. Бұл Адам - Адам типіндегі кәсіп субъектісінің жалпыланған
портреті. Осы типке жататын педагогикалық мамандық тағы да бірқатар өзгеше
талаптарды қояды, олардың ішінде негізгілері – кәсіби құзырлылық және
дидактикалық мәдениет.
Педагогикалық іс-әрекетті еңбек қаруы позициясынан қарастырғанда өзіне
назар аудартатын жағдай – онда басқа да қатынастар схемаларының
шоғырлануы, ең алдымен Адам – Белгі схемасы. Белгілік, соның ішінде,
тілдік жүйелер педагогикалық іс-әрекетте қоғамдық-тарихи тәжірибені
тасымалдаушы негізгі құрал болып табылады,сонымен бірге таңбалық жүйелер
өз тарапынан меңгеру пәні болып келеді. Бүгінгі күнгі білім беру
процесінде компьютерлік техника да аз рөл атқармайды.Педагог оны білімдерді
беру құралы ретінде де, зерттеу, сонымен қатар, оқыту пәні ретінде де
қолданады
Мамандықтың әр типі үшін әрекеттер құрамын талдай отырып, Е.А. Климов
олардың төрт тобын ұйғарады:
Қозғалыстық әрекеттер (орын алмастыру, орналасу, бұрылу және т.б.).
Танымдық (гностикалық) әрекеттер, оған қабылдау, қиял және логикалық
әрекеттер жатады.
Тұлғааралық қарым-қатынас әрекеттері, оған диагностикалаушы, әрекет-талап,
серіктесті ақпаратпен басқару әрекеті.
Жігерді келісімдеу әрекеті.
Педагог субъект ретінде осы әрекеттердің барлығын орындайтынын айта
кетейік (аз мөлшерде бірінші топ әрекеттерін, және егер олар тек
механикалық болған жағдайда). Аталған әрекеттер тобының барлығының
педагогтың кәсіби іс-әрекетіне енуі оның интеллектуалдық және мінез-
құлықтық мәдениетінің жан-жақтылығын анықтайды.
Кәсіби іс-әрекет субъект қойған мақсатқа байланысты жіктелуі мүмкін:
гностикалық (танымдық), қайта құру немесе іздеу мақсаттары.Бұл жерде
екіншісі мен үшіншісі міндет қоюмен және оларды орныдаудың жаңа тәсілдері
мен құралдарын табуына байланысты.Қайта құрушы іс-әрекет заттардың,
құбылыстардың, процестердің кез-келген класымен ара қатынаста.
Педагогикалық іс-әрекет ең алдымен, субъектте қайта құру (өзгерту, дамыту)
міндеттерін қою мен орындау іскерлігін және осы міндеттерді орындаудың жаңа
құрал-тәсілдерін іздеу іскерлігін ұйғарады.
Еңбектің функционалды қаруларын белгілеген кезде – Е.А. Климов санаға
қатысты сыртқы және ішкі кәсіби іс-әрекет құралдары мен тәсілдерін ойға
алады, және де ең алдымен, ауызша және жазбаша сөз, бейнелеуді алады.
Педагог сөзі оның іс-әрекетінің маңызды сипаттамаларының бірі екені
белгілі.
Педагогтың педагогикалық іс-әрекет субъектісі ретіндегі жалпы
сипаттамасын, оның мақсаттарын, пәнін, құралдарын, әрекет тәсілдерін
анықтау негізінде келтіру осы мамандықтың жалпы күрделілігі мен көпжақтығын
көрсетеді.
Әр мамандықты таңдау ол адам қалауы,бірақ педагогикалық мамандықты
таңдаудың өзі ерекшелігімен ерекшеленеді.
Қорыта айтсақ,педагогика мамандығы өз ерекше жақтары мен әдіс-тәсілдері
бар және қиындығы мен нәтижесі бар мамандықтардың бірі деуге болады.

2. Мамандық таңдау жолдары
2.1 Педагогтың субъекттілік қасиеттері
Мамандық таңдауды не анықтайды деген сұраққа жауап бере отырып, Е.А.
Климов негізгі сегіз факторды ұйғарады:
1) үлкендер, отбасы позициясы;
2) құрдастар позициясы;
3) мектептегі педагогикалық ұжым позициясы (мұғалімдер, сынып
жетекшілері және т.б.);
4) жеке өмірлік және кәсіби жоспарлар;
5) қабілеттер және олардың көрінулері;
6) қоғамдық танушылыққа ұмтылу;
7) қандай да бір кәсіби іс-әрекет жайлы ақпаратты болу;
8) бейімділік [5;121-128].
Бұл факторлар, сөзсіз, педагогикалық іс-әрекетті мамандық ретінде
таңдау үшін де маңызды. Алайда, келесі тарауда көрсетілетіндей, дәл осы
мамандықты таңдауды анықтайтын ерекшелік факторлардың бірі, балаларға деген
сүйіспеншілік, оларға тәжірибені игеруге көмектескенге бейімділік.Бұл
фактор, Н.В. Кузьминаның мәліметтері бойынша неғұрлым типті.Басқаша
айтқанда, педагогикалық іс-әрекет мазмұнының өзі – балаларды оқыту
мүмкіндігі – педагогикалық мамандықты таңдауға неғұрлым көп әсер етеді.Н.В.
Кузьминаның зерттеулерінің нәтижесі бойынша оны кездейсоқ таңдау 9%
аспайды.
Олар педагогикалық іс-әрекеттің өзі үшін де мәнді болып табылады.
Олардың ішінде аса маңыздысы:
1) мұғалім мен сүйікті пәннің әсері;
2) отбасы, отбасылық дәстүр әсері;
3) алдыңғы жұмыс тәжірибесінің әсері.
Н.В. Кузьминаның мәліметтері бойынша,педагогтарда мамандыққа және іс-
әрекет процесіне қанағаттану индексі жалпы жоғары [5;100].
Осылайша, педагог мамандығы кәсіби іс-әрекеттің жалпы сипаттамасы
позициясынан Адам - Адам қатынастар схемасында оның ерекшелік түрі болып
табылады, ол ең алдымен, шәкірттерді оқу пәнінің құралдарымен және өзінің
педагогикалық іс-әрекетінің тәсілдерінің көмегі арқылы дамыту мақсатымен
анықталады.
Ғасырдың басында-ақ П.Ф. Каптерев: оқыту ахуалында мұғалім бірінші
орынды алады, оның қандай да бір сапалар оқытудың тәрбиелік ықпалын
жоғарлатады немесе төмендетіп отырады, – деп көрсеткен [6; 595].Сонда ол
педагогтың, ұстаздың қандай қасиеттерін негізгі деп анықтаған?Ең алдымен,
ол арнайы мұғалімдік қасиеттерді көрсеткен,оған мұғалімнің ғылыми
дайындығын және жеке мұғалімдік талантты жатқызады.
Объективті сипаттағы бірінші қасиет мұғалімнің өзі оқытып отырған
пәнін білу дәрежесінде, берілген мамандық бойынша, туыстас пәндер, кең
білімдегі ғылыми даярлық дәрежесінде жатыр; содан кейін – пән
әдіснамалығымен, жалпы дидактикалық принциптермен таныстықта, және ең
соңында, мұғалім жұмыс істеуіне тура келетін балалар жаратылысының
қасиеттерін білуде жатыр; субьективті сипаттың екінші қасиеті – оқытушылық
өнерде, жеке педагогикалық талант пен шығармашылықта жатыр [7;595].
Екіншісі педгогикалық әдепті, педагогикалық өз бетіншелікті және
педагогикалық өнерді қамтиды. Мұғалім үнемі ізденісте, қозғалыста, даму
үстіндегі дербес, еркін жасампаз тұлға болуы керек.П.Ф.Каптеревтің:
шығармашыл оқушы мен мұғалімді өздігінен білім алу мен дамуға деген
қажеттілік байланыстырады, біріктіреді, және де олар іс жүзінде, бір
алаңның, бір баспалдақтың екі қарама-қарсы жағы болып табылады деген
пікірі,мұғалім мен оқушының оқыту процесіндегі нағыз оқудағы
еңбектестігінің психологиялық табиғаты мен қажеттілігін түсіну үшін негізгі
болып табылады.
Ақыл-ойлық қасиеттерге жатқызылған арнайы мұғалімдік қасиеттермен
қатар, П.Ф. Каптерев мұғалімнің қажетті тұлғалық адамгершілік–еріктік
қасиеттерін де көрсетіп, оларға бейтараптылықты (объективтілік),
ілтипаттылықты, сезгіштік (әсіресе, әлсіз оқушыларға), адал ниеттілікті,
төзімділікті, шыдамдылықты, әділеттілікті, балаларға деген шынайы
сүйіспеншілікті жатқызады. Бұл жерде балалар мен жастық шаққа деген
сүйіспеншілікті мұғалімдік мамандыққа деген сүйіспеншіліктен ажырата білу
керек: балаларды өте жақсы көріп, жастық шақты терең ұнатып, ал мұғалімдік
іс-әрекетке көңіл соқпауы мүмкін; керісінше, мұғалімдік іс-әрекетке қарсы
болмай, тіпті оны басқалардан артық көріп, бірақ, балаларға, жастық шаққа
мүлдем көңіл соқпауы мүмкін [9;83]. Сірә, тек шәкірттер мен педагогикалық
мамандыққа деген шынайы сүйіспеншіліктің бірігуі ғана мұғалімнің
кәсіптілігін қамтамасыз ететін болар.
Қазіргі кездеггі зерттеушілердің барлығы, дәл балаларға деген
сүйіспеншілікті ғана мұғалімнің маңызды тұлғалық және кәсіби қыры деп
есептеу керектігін, және де оларсыз тиімді педагогикалық іс-әрекеттің
мүмкін еместігін көрсетеді. В.А. Крутецкий осыған адамның балалармен жұмыс
істеуге және араласуға бейімділігін қосады.Сонымен қатар, мұғалім үшін өзін-
өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту тілегінің маңыздылығын да атап өтейік,
себебі, К.Д. Ушинский дәл көрсеткендей, мұғалім оқу үстінде болса ғана өмір
сүреді, ол қалай оқуды тоқтатса, оның бойында мұғалім өледі. Осы маңызды
ойды П.Ф. Каптерев, П.П. Блонский, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және
тағы басқа педагогтар мен психологтар да атап көрсеткен.
Ғасырдың басында, педагогикалық психология дамуының екінші кезеңінде,
педагогтың, мұғалімнің тиімді іс-әрекетін қамтамасыз ететін қасиеттерінің,
сапаларының дербес проблемасы қалыптаса бастайды. Жоғарыда келтірілген осы
қасиеттердің сипаттамасын, П.Ф. Каптерев бойынша, құрылымдық көрсетудегі
алғашқы әрекет жасауларының бірі деп санауға болады. Шынымен де, П.Ф.
Каптерев объективті және субъективті қасиеттерді, факторларды бөліп,
олардың жоғарыдан төмен дамуын (иерархиясын) ұйғарады. Жалпы алғанда ол
келесі түрде көрсетілуі мүмкін:

МҰҒАЛІМ ҚАСИЕТТЕРІ
Арнайы
Тұлғалық

Объективтік Субъективтік (адамгершілік-еріктік
(мұғалімнің (жеке мұғалімдік қасиеттер)

ғылыми талант)
дайындығы)
Қазіргі кезде отандық педагогикалық психологиядағы Н.В. Кузьмина және
оның мектебінің, А.К. Маркованың, С.В. Кондратьеваның, В.А. Кан-Каликтің,
Л.М. Митина және т.б. зерттеулерінде, педагогикалық іс-әрекет тиімділігін
(өнімділігін) анықтаушы педагогтың субъекттілік қасиеттері проблемасы
арнайы теоретикалық және эксперименталды зерттеу пәніне айналды. Бұл
педагогтың субьекттілік қасиеттерінің жалпы құрылымын елестетуге мүмкіндік
береді.
Н.В. Кузьмина бойынша субъекттілік факторлар құрылымы: табиғаттылық
типін, қабілеттер деңгейі мен құзырлылықты қамтиды, оларға арнайы-
педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік-психологиялық, дифференциалды-
психологиялық, аутопсихологиялық құзырлылық жатады.Осы факторлық құрылымның
үш негізгі құрастырушысы айқын: тұлғалық, даралық (немесе даралық-
педагогикалық) және кәсіби-педагогикалық.Құрылымның соңғы компоненті кәсіби
білімдер мен іскерліктерді қамтиды. Бұл кәсіби құзырлылық, оның
қалыптасуына және өзіндік даму деңгейіне қосқан үлесі жетекші (педагогика,
әдістеме, әлеуметтік және дифференциалды психология) болып табылатын пәндік
негіздері бойынша анықталады.Мұнда автор ұсынған құзырлылық құбылысының
өзінің жіктелінуі және оның аутопсихологиялық құзырлылық сияқты маңызды
деңгейін бөлу мәнді болып табылады.Ол әлеуметтік интеллектті ойлау
процестерінің өзгешелігін, тиімді елеу мен әлеуметтік тәжірибе жинауға
негізделген, өзін, және басқа адамдарды, олардың өзара қатынастарын
түсінуге және тұлға аралық оқиғаларды болжауға тұрақты қабілеттелік
ретінде түсінуге негізделеді [10;105].
А.К. Маркова бойынша, субъектілік қасиеттер құрылымы келесі
сипаттамалар блоктарымен көрсетілуі мүмкін:

Объективтік сипаттамалар Субъективтік сипттамалар
Кәсіби, -Кәсіби Кәсіби, -Тұлғалық
психологиялық, іскерліктер психологиялық ерекшеліктер
педагогикалық позициялар,
білімдер ұстанымдар

Н.В. Кузьмина ұсынған, осы құрылымды педагогтың субъективтік қасиеттер
құрылымымен салыстырудан көрініп отырғандай, онда қабілеттер блогы арнайы
бөлінбеген және құзырлылық түсінігінің өзі біршама бөлек
түсіндіріледі.Мысалға, егер Н.В. Кузьмина тұжырымдамасында құзырлылық
педагогикалық кәсіби іс-әрекеттің басқа факторларымен қатар қойылған фактор
болса, онда А.К. Маркованың тұжырымдамасында кәсіби құзырлылық тектік
түсінік болып табылдаы. Ол іс-әрекетте көрінетін және оның тиімділігін
қамтамасыз ететін барлық факторларды қамтиды.А.К. Маркова бойынша,
педагогикалық іс-әрекет, педагогикалық қарым-қатынас жеткілікті жоғары
деңгейде іске асырылатын, мұғалім тұлғасы жүзеге асырылатын, мұнда мектеп
оқушыларының оқылуы мен тәрбиеленуінің жақсы нәтижелеріне жететін, педагог
еңбегі (осы жақтар кәсіби құзырлылықтың бес блогын құрайды) кәсіби құзырлы
[10,129].
Осы келістің үлкен жетістігі, кәсіби құзырлылықтың барлық сипаттамалары
мұғалім еңбегінің үш жақтарымен ара қатынаста болуы: оның технологиясымен –
өзіндік педагогикалық іс-әрекетпен, педагогикалық қарым-қатынас және
мұғалім тұлғасымен. Бұл А.К. Маркова бойынша, біріншіден, педагогикалық
еңбек субъекті – мұғалімнің өзін көрнекі елестетуге мүмкіндік береді:

МҰҒАЛІМ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢБЕК СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ

Мұғалім тұлғасы

Мұғалім педагогикалық іс-әрекет Мұғалім педагогикалық
субъектісі ретінде қарым-қатынас субъектісі ретінде

Екіншіден, ұсынылған түсініктеме іс-әрекет пен қарым-қатынасты кейбір
шектеулермен педагогикалық субъекттілік қасиеттерді, оларды модулды көрсету
көмегімен қарастыруды операционалдандыруға мүмкіндік береді.
А.К. Маркова бойынша мұғалімнің
кәсіби құзырлылығын модулды көрсету

Еңбектің әрбір жағы үшін психологиялық модуль

Мұғалім еңбегінің жақтары
Мұғалім еңбегі үшін Мұғалім еңбегінің
объективті қажеттілер психологиялық сипаттамсы
Кәсіби Кәсіби-педагКәсіби Кәсіби-психолог
білімдер огика-лық ұстаным-даиялық
іскерліктер р ерекшеліктер
(сапалар)
Еңбек Мұғалімнің
процесі педагогикалық
іс-әрекеті
Мұғалімнің
педагогикалық
іскерліктері
Мұғалім тұлғасы
Еңбек Мектеп
нәтижесі оқушыларының
білімділігі
Мектеп
оқушыларының
тәрбиелілігі

Үшіншіден, А.К. Маркованың кәсіби құзырлылықты оның өзіндік іс-әрекеттік
компоненті – іскерліктерде түсіндіруге келісі авторға іскерліктердің он бір
тобын бөліп қана қоймай, сондай-ақ оларды мұғалім еңбегінің барлық жақтары
үшін жарып өткіш қылуға мүмкіндік берді.
Л.М. Митина өңдеп, дамытып отырған, іс-әрекет–қарым-қатынас –тұлға
схемасының контексіндегі мұғалім тұлғасының моделі [11;19-22] бес кәсіби
маңызды сапаларға бөлінеді, олар педагогикалық қабілеттердің екі тобын
айқындайды (Н.В. Кузьмина бойынша).

ЖОРАМАЛДАУШЫ-ГНОСТИКАЛЫҚ РЕФЛЕКСИВТІ-ПЕРЦЕПТИВТІ
ҚАБІЛЕТТЕР ҚАБІЛЕТТЕР

Педагогикалық Педагогикалық Педагогикалық Педагогика-лыПедагоги-калы
мақсатты ұйғаруойлау рефлексия қ әдеп қ бағыттылық

Өзіне назар аудартатын жағдай, біріншіден, қабілеттердің өздері де
тікелей іс-әрекет тиімділігін анықтаушы субъекттілік факторлар ретінде
бола алмайды, екіншіден, бағыттылық басқа да тұлғалық сапалармен қатар
қойылған.
Педагогикалық іс-әрекеттің тағы да бір субъекттілік қасиеті
эмоционалдық жану немесе психофизиологиялық жүдеулік синдромына қарсылық
көрсету болып табылады.Е. Малерға сілтеме жасай отырып, Н.А. Аминов осы
синдромның негізгі және факультативтік белгілерінің тізімін келтіреді:
1) жүдеу, шаршау;
2) психологиялық күрделену (асқыну);
3)ұйқысыздық;
4) клиентке қатысты негативтік ұстанымдар;
5) өз жұмысына қатысты негативті ұстанымдар;
6) өз міндеттерін орындауды елемеу;
7) психостимуляторларды пайдалануды көбейту (темекі, кофе, ішімдік, дәрі-
дәрмек);
8) тәбеттің азаюы немесе артық жеп қою;
9) негативті өзін-өзі бағалау;
10) агрессивтіліктің күшейуі (ашушаңдық, ызақорлық, қысымдылық);
11) пассивтіліктің күшейуі (цинизм, пессимизм, үмітсіздікті сезіну,
селқостық); 12) күнәлілік сезімі.
Н.А. Аминов, соңғы синдром басқа адамдармен, кәсіби, интенсивті өзара
әрекеттесуші адамдарға тән екенін атап өтеді.Бұл жерде ол, эмоционалдық
жану синдромы, кәсіби жарамсыздықтары айқындалған мұғалімдерде күштірек
көрінетінін көрсетеді.Осы шынымен де субъекттілік синдромның дамуына
қарсылық көрсету сапасы (себебі ол іс-әрекет процесі мен нәтижесінде
дамиды) даралық психофизиологиялық және психологиялық ерекшеліктермен алғы
шарттанады, олар елеулі мөлшерде жану синдромының өзін де шарттайды [11; 67-
68].
Жалпы субъекттілікті қасиеттердің (сапалар, сипаттамалар, факторлар)
сапалық құрылымы жайлы көрсетулер келесі төрт топты бөлуге негіз береді:
1) субъекттің психологиялық (даралық) қасиеттері, нышандар ретінде
болатын, оның субъекттік рөлін іске асыру алғы шарты ретінде;
2) қабілеттер;
3) бағыттылықты қамтитын тұлғалық қасиеттер;
4) кәсіби-педагогикалық және пәндік білімдер мен іскерліктер тар мағынадағы
кәсіби құзырлылық ретінде болады.
Қорыта айтқанда,субъекттілік қасиеттердің осы топтарын біз ары қарай
педагогикалық іс-әрекет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.