Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І ТАРАУ. ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР

1. Дауыссыз дыбыс туралы
тсүнік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..8

2. Дауыссыз дыбыс әріптерінің
емлесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .10

ІІ ТАРАУ. ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР

2.1. Дауысты дыбыс туралы
тсүнік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 12

2.2. Дауысты дыбыс әріптерінің
емлесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...18

ПАЙЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .24

КІРІСПЕ

Тілдің дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, құлақпен естілеті үн дыбыс деп
аталады да, оны жазу тілінде белгілейтін шартты белгі әріп деп аталады.
Демек, дыбысты айтамыз және естиміз ал әріпті жазамыз және көреміз. Әріп —
жазуда дыбысты белгілейтін шартты таңба.

Қазіргі казақ тілінде 38 дыбыс көрсетіліп жүр. Олар: а, ә, в, г, ғ, д,
е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, қ, о, ө, п, р, с, т, (дауысты), у (дауыссыз),
ү, ұ, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ы, і, э. бұл жерде мына бір нәрселерді ескерту
керек. 1. Жазуымызда қолданылып жүрген е, ю, я таңбалары білдіретін
дыбыстар қоса (дифтонг) болып келеді, олар жеке-жеке саналатын й+о(е),
й+у(ю), й+а(я) дыбыстарының қосындысы, сондықтан олар жеке дыбыс деп
каралмайды. 2. Бірақ орыс тілінен енген сөздерде ғана кездесетін ц(т+с),
ч(т+ш), щ(ш+ш) дыбыстары жеке дыбыс деп беріліп жүр, соңғы дыбыс (щ) ащы,
тұщы, кеще тәрізді казақ тілінің өз сөздеріңде қос ш (ш+ш) дыбысының орнына
да қолданылады. 3. Әдетте у дыбысы бір-ақ дыбыс деп саналып жүр.

Шындығында дауыссыз у бір дыбыс та (мысалы, тауда, қарауында
дегендегі) дауысты у одан бөлек, соңғысы ұу, үу болып, құраңды (дифонгтік)
сипатта айтылады. Осындай и дыбысы — ый және ій болып (мысалы, сиыр, оқиды
дегенде) құранды сипатта айтылады. Сондықтан и дыбысы жеке дыбыс десек,
дауысты у да жеке дыбыс бола алады.

Тілде әріптің саны дыбыстан көбірек, өйткені жеке дыбыс емес, қосар
дыбыстан құралған немесе басқа да шартты белгілердің жазудағы таңбасы да
әріпке жатады.

Әріптердің белгілі бір ретпен тізілген жинағын алфавит дейді. Қазак
тіліндегі алфавит тәртіппен тізілген әріптер: а, ә, б, в, г, ғ, е, е, ж, з,
и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц; ч, ш, щ, ь,
ы, і, ъ, э, ю, я. Барлығы 42.
Қазақ тілінде дыбыстар дауыс қатысына қарай үлкен екі топқа бөлінеді:
дауысты дыбыстар және дауыссыз дыбыстар.

Түсіп қалған (жылжымылы) дауыстылар - морфемада тек каңа белгілі
фонетикалық позицияда кездесетін дауыстылар (қаз. мұрын - мұрнын).

Екпінсіз дауыстылар - екпін түспейтін дауыстылар. Екпін дауыстылармен
салыстырғанда екпінсіз дауыстылар сөйлеу органдарының аз күшімен және
артикуляциясымен айталады.

Тексере алмайтын екпінсіз дауыстылар - жазуын тексере алмайтын түбір
дауыстылар (орыс. ветчина, каблук, кавычки, т.б.).

Тексере алатын екпінсіз дауыстылар - жазуын тексере алатын дауыстылар.
Тексеру үшін туыстас сез табу немесе тексеретін дауыс дыбысты
екпін буында болу үшін осы сөзді өзгерту керек (орыс. голова - голову,
голов; подписать - подписъ, т.б.).

Қысаң дауыстылар - тіл жоғары жағдайда пайда болатын дауыстылар (қаз. [ы],
[ү], [ү]).

Қатаң дауыстылар - унсіз дауыстылар. Мысалы, қатаң дауыссыз дыбыстардың
арасында болатын дауыстың қатты редукциясында немесе екпінсіз жағдайда
дауыс көрші қатаң дауыссыз дыбыстармен ассимиляциясында (орыс
тіліндегі топот деген сөзде дауысты дыбыс).

Қос дауыстылар - морфемалардың шегінде екі дауыстылардың кездесуінен
жасалатын ұзак дауыстылар (қаз. жуу).

Диффуздық дауыстылар (nam. diffusio - mapamy)- екі жақты универсалды
қасиетті компакты дауыстыларға сәйкес келеді, д.д. спектрдің орталық бөлігі
бос болады (орыс. и [i], у [и]).

Созылыңқы дауыстылар - басқа даустылармен салыстырғанда, ұзақтау дауыстылар
(ағыл. [і:]).

Тіл арты дауыстылар - тіл барыншы артқа жылжиғанда жасалатын дауыстылар
(қаз. [o], [у], [ы], [ұ]).

Дауысты дыбыстар - үн қатысуымен және ауаның ауыз қуысынан еркін өтеуінен
жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстардың жасауында ешқандай сөйлесу
органда бұлшык ет ширығуы жоқ, ал ерін, тілдің мен таңдайдың ерекше ролі
бар. Дауыстылар - буын жасаушы элементтер. Осы белгісінің бәрі әрқашанғы
емес: кейде дауысты дыбыстардың және кейбір мұрын жолды ұнді
дыбыстардың артикуляциялык және аку стикалық өзгешелігі жоқ. Бұдан басқа,
буын жасайтын элементтер тек қана дауыстылар емес, дауыссыздар да болады.

Йорит дауыстылар - алдында [j] деген дыбыс бар дауыстылар (қаз. е [j + э],
ё [j + o], ю [j + y], я [j + a]).

Қысқа дауыстылар - ұзак емес дауыстылар (ағыл. [і]).

Лабиялды дауыстылар - айтылуда еріннің алға карай дөңгелене сүйірленуі
аркылы жа- салатын дауыстылар (қаз. [у], [ұ], [о], [ө]).

Мұрын жолды үнділер - артикуляция кезеңде көрші назал дыбыстың
коартикуляциялы ык- палынан жұмсак таңдай төмен түсіргенде жасалатын
дауыстылар (орыс нос деген сөзінде [о] ) дыбыс).

Назал дауыстылар - мұрын жолды дауыстылар, мұрын қуысының қатысуымен жұмсақ
таңдайдың түсуі, ауаның мұрын куысы аркылы еркін өтуі жасалады (қаз. [м],
[н]).

Қуатты дауыстылар - артикуляция өте күшті болатын дауыстылар.

Езулік дауыстылар - ерін дөңгеленбей, созылмай айтылатын дауыстылар (қаз.
[a], [ы], [и], [э], [*])

Буынсыз дауыстылар - буын жасамайтын дауыстылар.

Астыңғы көтеріңкі дауыстылар- тіл ең төмен жағдайда пайда болатын
дауыстылар (қаз. [a], [э]).

Әлсіз дауыстылар - артикуляциядағы кұш аз болатын дауыстылар.

Ашық дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын дауыстылар (қаз. [o],
[a], [э], [ө], [ә])

Тіл алды дауыстылар - тілдің таңдайдың алғы шеніне жуықтан келіп айтылуынан
пайда болатын дауыстылар (қаз. [a], [e], [i], [ө], [ү]).

Редукциялаған дауыстылар- кұші мен сапасын жоғалтқан дауысты
дыбыстардың көмескіленуі.

Жартылай ашық дауыстылар- тілдің ауыз қуысында орташа қалыпқа ие
болуынан жасалатын дауыстылар (қаз. [ө], [о]).

Тіл орта дауыстылар - тілдің ауыз қуысында созылғанынан жасалатын
дауыстылар(қаз. [ы], [а]).

ОРТА ДАУЫСТЫЛАР - ауыз кең емес те тар емес те ашық болғанда жасалатын
дауыстылар (қаз. [е], [о]).

Қысаң дауыстылар - кең дауыстылармен салыстырғанда ауыз тарырақ ашқанда
жасалатын дауыстылар (қаз. [ы], [u], [у], [ү], [ұ]).

Умалаутталған дауыстылар- көрші морфеманың ықталымен алдыңғы дауыстының
кейінгісімен кезектесуінің нәтижесінде пайда болатын дауыстылар.

Кең дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын дауыстылар (қаз. [а]).

Локалданбаған дауысты - дауыстының дыбысталуы кезінде тілдің ауыз
қуысында козғалуы байқалмайды, сондықтан ол соңғы қатардан қалыптасуына
байланысты локальданбайды, ол дауысты негізінен соңгы қатар дауыстылары
қатарына жатқызылады (орыс тіліндегі [a] жеке қалыпта және қатаң
дауыссыздың алдында).

Белгісіз дауысты дыбыс - ерекше қыска дауысты, тереңдетілмеген, екі жақты
баска дауыстылармен қарсы қатынаска түспейтін, бейтарап дауысты.

Екпінді дауысты - бір фономорфологиялық бірліктің құрамындағы екпін
түспеген дауысты дыбыстармен салыстырғанда күштілігімен, көтеріңкілігімен
ерекшеленетін дауысты.

І ТАРАУ. ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР

1. Дауыссыз дыбыс туралы тсүнік

Дауыссыз дыбыстар (Kонсонантйзм) орыс. согл асные звуки — тек салдыр немесе
салдыр мен үн қатысы арқылы жасалатын, буын құрай алмайтын
дыбыстар.Дауыссыз дыбыстарды айтқанда көмейде кедергіге
ұшырмаған фонациялық ауа ауыз қуысы на күшті қарқынмен келеді. Ауыз тар
ашылғандықтан, көмей арқылы келген қарқынды ауа әр
түрлі артикуляциялық мүшелермен соктығысады. Қазіргі қазақ тілінде 25
дауыссыз бар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п,р, с, т, һ, ф, х,
ц, ч, ш, (у),Бұлардын ішінде һ дауыссызы кейбір шығыс сөздерінде, в, ф, х,
ц, ч дауыссыздары негізінен орыс тілі арқылы кірген халықаралық сөздерде,
қалған 19 дауыссыз қазақтың байырғы сөздерінде қолданылады.

Дауыссыз дыбыстар дауыс қатынасына қарай үшке бөлінеді:

Қатаң дауыссыздар (глухие согласные) — дауыс шымылдығы қатыспай, тек
салдырдан жасалатын дауыссыз дыбыстар: п, к, қ, т, с, ф, х, ц, ч, ш;

Ұяң дауыссыздар (звонкие согласные) — дауыс шымылдығының қатысуымен
жасалатын, салдыр мен үн тең болатын дауыссыздар: б,в, г, ғ, д, ж, з;

Үнді дауыссыздар (сонорные согласные) — дауыс шымылдығының қатысуымен
жасалатын салдырға қарағанда үн басым дауыссыздар: р, л, м, н, ң.

Екі еріннің бір-біріне жабыса тиісуі арқылы жасалатын м, б, п еріндік
дауыссыздар (огубленные согласные) деп аталады.

Жіңішке дауыссыздар (мягкие согласные) — сөз құрамындағы дауыссыз
дыбыстардың көрші жінішке дауыстылармен үндесіп жінішкеруі (сыз — сіз, тұз
— түз). Жуан дауыссыздар (твёрдые согласные)— тілдін орта тұсынын қатты
тандайға көтерілмеуінен тембрі (әуені) темен, қатаң айтылатын дауыссыздар.

Дауыссыздардың жуандауы орыс. твёрдость согласных — көрші жуан дауысты
дыбыстың әсерімен дауыссыздардың жуандап айтылуы. Мысалы: ар, он, тар, бар
ср. ер, өн, тер, бер. Әр уақытта жуан айтылып, буын талғайтын
дауыссыздар: қ, ғ. Мысалы: қар, ғана, сақ, доға.

Дауыссыздардың жіңішкеруі орыс. мягкость согласных — тілдің орта шені
таңдайдын орта шеніне нық тиіп, сонан соң бірден ашылып кетуі арқылы
жасалып, әрдайым жіңішке айтылатын дауыссыздар: к, г. Орыс сөздерінде
кездесетін ч, щ дыбыстарының да жуан сыңары жоқ, ал қалған дауыссыздар буын
ыңғайына қарай жуан, жіңішке болып айтыла береді. Мысалы: қазақ тілінде am
— em, үн — үн, тор — тер, аз — әз.

Дауыссыздарды үш үлкен топқа бөледі:

Қатаң п, к, қ, т, с, ф, х, ц,
ч, ш
Ұяң б, в, г, ғ, д, ж, з
Үнді Мұрын жолды м, л, н, ң
Ауыз жолды л, р, й,
(у)

2. Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі

Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың да сөз ішінде қолданылуында өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы, қазақтың сөздері б, в, г, ғ, д, щ дыбыстарына
аяқталмайды, ң, й дыбыстарынан сөз басталмайды.

1. Б, в, г, д әріптеріне аяқталған орыс тілінен енген сөздерге қосымша
қатаң дыбыстан басталады: клуб — клубқа, актив – активке, педагог —
педагогтен, завод — заводты. Сөз соныңда бұл дыбыстар қатаң болып айтылады.
2. Айыру (ь), жіңішкелік (ь) белгілері ешбір дыбыс білдірмейді, тек орыс
тілінен енген сөздерде ғана жазылады. Сөздік түбірі жіңішкелік белгіге (ь)
бітіп, оған жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, ол түсіріліп, ал
оған жалғанатын қосымша дауыссыздан басталса, жіңішкелік белгі (ь) сақталып
жазылады: календарь — календары, календарьлық. Медаль — медалы, медальға,
медальдан.

3. Бір буынды сөз жіңішкелік (ь) белгіге бітсе, қосымша жінішке түрде
жалғанады, ал сөз көп буынды болып келсе, қосымша сөздің соңғы буынына
қарай жалғанады: ноль — нольге, нольді; февраль — февральда, сентябрь —
сентябрьде, сентябрьден.

4. В, ф, ц, ч, щ әріптері орыс тілінен енген сөздерде жазылады. Мысалы:
физика, цирк, кофе, борщ, лифт, шифр, цифр, очерк, центнер, циркуль т. б.
Ескерту. Щ әрпі қазақтың байырғы сөздерінен ащы, тұщы ,кеще деген сөздерде
ғана жазылады.

Ф әрпі араб, парсы тілдерінен енген кейбір жалқы есімдер мен бірен-саран
жалпы есімдерде жазылады. Мысалы: Фарида, Фатима, Марфуға, саф (алтын),
фәни (дүние) т. б.

X әрпі орыс тілінен және араб-парсы тілдерінен енген сөздерде жазылады.
Мысалы: химия, археология, цех, хал, хат, тарих, кітапхана т. б.
5. Соңғы дыбыстар ог, уг және рк, рг, ик, мк, нк, кс, кт, ск, лк, окт, ель,
брь, кль, бль, сияқты дыбыстар тіркесіне біткен кірме сөздерге косымшалар
жіңішке түрде жалғанады. Мысалы: педагог тер, педагог-тік, бинокль-ді, парк-
тен, пункт-тер, округ-ке т. б.

6. Жіңішкелік белгісіне аяқталған бір буынды кірме сөздер мен соңғы
буынында е, э дыбыстары бар кірме сөздерге қосымша жіңішке түрде жалғанады.
Жіңішкелік белгісіне аяқталған сөздерге дауыссыз дыбыстан басталатын
қосымша жалғанғанда жіңішкелік белгісі сақталады да, дауысты дыбыстан
басталатын, қосымша жалғанғанда жіңішкелік белгісі жазылмайды. Мысалы:
рольдері және ролі, осьтері және осі, дуэтке, актердің т. б.
7. Кт, нк, нд, нг, мп, мб, ск, кс, фт, рв сияқты дыбыстар тіркесіне біткен
кірме термин сөздерге дауыссыз дыбыстан басталатын қосымша жалғанғанда,
түбір мен қосымшаның арасына дәнекер ретінде қысаң ы не і дыбысы жазылады.
Мысалы: факт-і-лері, танк-і-ге, митинг-і-ні, объект-і-лер, штамп-ы-лау,
киоск-і-ні т. б.

8. Қосарлы сс, лл, мм, тт дыбыстарына немесе ст, сть, зд дыбыстар тізбегіне
біткен кірме сөздерге қосымша жалғанғанда, қосар дыбыстың соңғысы немесе
соңғы т, ть, д дыбыстары дыбыстары түсіріліп жазылады.

Мысалы: металл — метал-ға, класс —клас-тын, грамм — грам-дап, прогресс —
прогрес-тік, трест — трес-ке, съезд — съез-ге, поезд — поез-дан, ведомость
– ведомос-қа т. б.

ІІ ТАРАУ. ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР

2.1. Дауысты дыбыс туралы тсүнік

Дауысты дыбыстар (Вокализм) орыс. гласные звуки — дыбыстау мүшелерінің
бірынғай толық қатысуынан, фонаииялык ауанын кедергісіз, еркін және баяу
шығуынан жасалатын дыбыстар.

Дауысты дыбыстар фонациялык ауаның кемейде керіліп тұрған дауыс
шымылдығына соқтығуынан пайда болған дірілден жасалады. Дауысты
дыбыстардың басты қасиеті сөз ішінде буын жасап, дауыссыз
дыбыстармен тіркесе адатындығында. Қазіргі қазақ тілінің дауыстылар жүйесі
9 дыбыстан құралады: а, о, е, ы, і, о, ө, у, у.

Дауысты дыбыстар айтылғанда жақтың, еріннің , тілдің қатысу дәрежесіне
қарай: ашық — қысан, еріндік — езулік, жуан — жінішке болып бөлінеді.

Жуан дауыстылар орыс. твёрдые гласные — тілдің кейін жиырылуы аркылы
жасалатын дауыстылар: а, о, у т.б.

Жінішке дауыстылар орыс. мягкие гласные — тілдін ілгері созылуы арқылы
жасалатын дауыстылар: ә, е, ө, т.б.

Ашық дауыстылар (орыс. широкие гласные, гласные нижнего подъёма)
— тілдің тандайға карай төмендеп барып көтерілуі арқылы жасалатын
дауыстылар, оларды айтқанда жақ кен ашылып, иек төмендейді. Қазақ
тіліндегі ашык дауыстылар: а, ә, е, о, ө.

Қысан дауыстылар (орыс. узкие гласные, гласные верхнего подъёма)
— жақтын кен ашылмай, тілдің таңдайға қарай жоғары көтерілуі арқылы
жасалатын дауыстылар. Қазақ тіліндегі қысан дауыстылар: ы, і, у, у.

Еріндік дауыстылар (орыс. губные гласные) — айтылуда еріннің алға қарай
сүйірленуі арқылы жасалатын дауысты дыбыстар: о, ө, у, у, (у). Бұлар орыс
тіліндегі әдебиеттерде "Лабиализованные гласные" деп те айтылады.

Езулік дауыстылар (орыс. негубные гласные) — айтылуда еріннің кейін
тартылып, езудін жиырылуы арқылы жасалатын дауысты дыбыстар: а, ә, е, э, ы,
і, и. Орыс тіліндегі әдебиеттерде "Нелабиализованные гласные" терминімен де
беріледі.

Айтылу кезінде ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын дыбыстарды
дауысты дыбыстар дейміз.

Дауысты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-біріне жанаспай жатуы арқылы
жасалынады. Олардың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- дауыстылардың жасалатын орны - тамақ тұсы;

- дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа сыртқа - біркелкі, баяу шығады;
- дауыстылардың ішкі сапасы - таза үннен тұрады;

- дауыстылардың үн сапасында - жаңғырық (резонация) мол болады;
- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.