Туризм және ішкі туризм индустриясының дамуының теориялық негіздемесі мен Қазақстандағы туризм индустриясының құрылымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...

1 Туризм және ішкі туризм индустриясының дамуының теориялық негіздемесі
мен Қазақстандағы туризм индустриясының құрылымы
1.1 Туризм туралы түсінік және ішкі туризм индустриясының даму
мәселелерінің теориялық негіздемесі
1.2 Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар және туристік қоғамдардың
құрылуы
1.3 Қазақстандағы қазіргі таңда кездесетін туристік аймақтар мен туризм
индустриясының құрылымы

2 Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайының, негізгі туристік
аудандарын және Амари Тур туристік фирмасының қызмет көрсетуін
экономикалық талдау
2.1 Амари Тур туристік фирмасының сипаттамасы мен қызметінің
ұйымдастырылу құрылымына экономикалық талдау жасау
2.2 Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайы және негізгі туристік
аудандарын талдау
2.3 Қазақстанның қазіргі экономикасында ішкі туризмнің рөлі

3 Қазақстан Республикасындағы ішкі туризмнің даму болашағы
3.1 Қазақстан Республикасындағы туристік кешенін басқару, туризмді дамыту
стратегиясы және мақсаттары мен қағидалары
3.2 Туризм дамуының ғаламдану концепциясын құрастыру және туристік
ресурстарды дамытудағы мәселелер, жасалып жатқан шаралар, ұсыныстар

Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .

Кіріспе

Жұмыс барысында Қазақстанның ішкі туризмін мына тұстардан қарастырылды:
- ішкі туризм индустриясының даму мәселелері;
- Қазақсанның ішкі туризмінің қазіргі жағдайы;
- Қазақсанның ішкі туризм саласының даму мүмкіндіктері;
- ішкі туризмінің дамуының алғы шарттары;
- Қазақстанда қазіргі кезде кездесетін туристік аймақтар;
Жұмыстың негізгі мақсаты мынандай бөліктерден тұрады:
- Қазақстандағы ішкі туризм дамуының мүмкіншіліктерін қарастыру;
- Қазақсанның ішкі туризм саласының даму мүмкіндіктерін қарастыру;
- Қазақсанның ішкі туризмінің қазіргі жағдайына шолу жасау;
- ішкі туризм дамуының алғы шарттарын белгілеу;
Бітіру жұмысы негізінен, мазмұны, кіріспе, үш бөлім мен қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 70 бет.
Жыл сайын көрме алаңдары ұлғаюда, республиканың туристік ұйымдарының
өкілдіктері кеңеюде, жарнамалық – ақпараттық өнімнің сапасы артуда.
Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігінде Ұлыбритания және
Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігінде 2004 жылғы қарашада Қазақстанның
бірінші туристік өкілдігі ашылды. Бүкіләлемдік туристік ұйымның іс -
шаралары күнтізбесіне енгізілген KITF – Қазақстан халықаралық жәрмеңкесі
алматы қаласында, Белуха халықаралық туритсік фестивалі Шығыс Қазақстан
облысында жыл сайын өткізіледі. 2005 жылы KITF жәрмеңкесіне әлемнің 23
елінен 200-ден астам компания қатысты, ал 2009 жылы оның экспоненттері 30
елден 450 компания болды. Сонымен қатар негізгі мақсаты туристер ағымының
елдің орталық және солтүстік өңіріне тарту, ел ордасы – Астананың үшінші
мыңжылдық қаласы ретінде имиджін қалыптастыру болып табылатын Астана -
Демалыс халықаралық Қазақстандық туритсік көрме жыл сайын өткізіліп
тұрады.
Бүгінде республика іс жүзінде туризмнің қолданыстағы барлық түрін ұсынып
отыр. Туристк кластерді дамыту шеңберінде республикада туризмді дамытудың
іскерлік, экологиялық, мәдени - танымдық, сондай-ақ шұғыл түрлері сияқты
басым бағыттары айқындалады
Елде әртүрлі туристік қызмет көрсетулерде қазақстандық және шетелдік
азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға кең мүмкіндікті қамтамасыз
ететін қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік
кешеннің жұмыс істеуі үшін жағдайлар жасалуда, ұлттық туристік өнімнің
сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттар әзірленіп қабылданды.
Қазақстан Республикасы аумағында туристік ұйымдарды дамыту.
Қазақстан Республикасында туризмнің материалды- техникалық базасын
дамытуға инвестициялар тарту үшін жағдайлар айқындалды. Ішкі туризмді
дамыту көлік инфрақұрылымын дамытумен тікелей байланысты. Елімізге туристер
негізінен әуе көлігімен келеді. Ішкі туризм мақсатында көбіненсен автожол
көлігі пайдаланылады. Жыл сайын респуликалық маңызы бар жолдар тізбесі
толықтырылып, олардың құрамында ірі туристік нысандарға апаратын жолдар
бар.
Сырттан келушілер туризмі мен ішкі туризм көлемін ұлғайтудың негізгі
факторлардың тармақталған көлік желісін дамыту және жолаушылар тасымалының
барлық түрлереінің географиясын кеңейту болып табылады. Осыны ескере
отырып, ұлттық тасымалдауышы-Қазақстан Темір Жолы ұлттық компаниясы
акционерлік қоғамы мен Жолаушылар Тасымалы акцоинерлік қоғамы туризм
саласындағы уәкілетті органның қолдауымен 2002 жылдан бастап Алматы –
Тараз - Шымкент – Ташкент - Самарканд- Үргеніш - Бішкек – Рыбачий - Алматы
бағыты бойынша Жібек Жолы меруерті мамандырылған поезын ұйымдастыру
жөніндегі жобаның бірінші кезеңін іске асырды.
Болашақта Тегеранға дейін екінші кезеңді, Қытайдың Шынжан Ұйғыр
автономия округы арқылы Пекинге дейін үшінші кезеңді жүзеге асыру
жоспарлануда.
2007 жылдан бастап 2010 жылды қоса алғандағы кезеңде Қазақстан
Республикасының шетелдермен туризм саласындағы халықаралық
ынтымақтастығының нормативті - құқықытық базасы кеңейді. Қазіргі кезде
туризм саласында 26 келісім қолдануда. Жапония, Грекиямен, Франциямен,
Катармен, Сауыд Арабиясымен, Словениямен, Польшамен, Монғолиямен,
Малазиямен туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім жобалары
конрагенттерге келісу үшін жіберілген. Қазіргі уақытта БҰҰ мамандырылған
мекемесі болып табылатын ДТҰ - мен ДТҰ - ға мүше елдердің туристік
әкімшіліктерімен ынтымақтастық нығайтылды.Резидент еместердіе ел
экономикасына шетелдік валюта ағынының тұрақты артуы есебінен елдің төлем
теңгерімі жақсарып отырғанын айта кету керек Бүгінгі таңға дейін туризм
саласы мемлекетттік экономикада қаржылай нақты қамтамасыздандырылмаған. Осы
себептермен туризм саласын дамыту кейінге қалдырылып отыр. Сонымен бірге
мемлекеттік деңгейінде туризм дамуының маңыздылығы есептелген. Осыған
байланысты Қазақстанда бірнеше шаралар қолданылған еді.
- туризмнің заңи негізін құра бастауы;
- жеке кәсіпкерлікті дамыту мен туризм саласына қосқанда инвестицияны тарту
үшін белгілі жағдайлар жасалған;
- туристік саланы басқаратын мемлекеттік және жергілікті органдар құрылған;
- туризмге инвестицияларды дамыту жөніндегі саясатты айқындау;
- бюджеттік заңдарға сәйкес туризмді дамыту.
Осылайша, мемлекет тарапынан туризм саласына жеткіліксіз көңіл бөліп, ең
алдымен, туризм өнеркәсібіне экономикалық және заңи жағдайларының
жасалмауы, туристік саланы дамытқысы келмеуінен емес тарихи, экономикалық
және т.б. объективті себептермен түсіндіріледі.
1 Туризм және ішкі туризм индустриясының дамуының теориялық негіздемесі
мен Қазақстандағы туризм индустриясының құрылымы
1.1 Туризм туралы түсінік және ішкі туризм индустриясының даму
мәселелерінің теориялық негіздемесі

Қазіргі кезде адам қызметінің әртүрлі формалары бар, олар жалпы жағдай
жасауға және әлемді тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа
әлемді ашуға адамның қажеттілігін, соның шінде саяхатқа құштарлығын
арттырады. Саяхат дегеніміз – туризм.
Туризм тек орын ауыстыру емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтік
аспектілерді құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға
айналды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның мәліметтері бойынша туризм әлемнің
өндірістік- сервистік нарық айналымының 10%-ын қамтамасыз етеді. Туризм
сферасына әлемдік ұлттық жиынтық өнімнің 6%- ын, әлемдік инвестицияның 7%-
ын, әр 16 жұмыс орны, әлемдік тұтынушы шығындарының 11%-ын, барлық салық
түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм индустриясының экономиаға тікелей
әсерін көрсетеді.
Туризм түсінігіне теориялық және практикалық тұрғыдан нақты анықтама
берілуі керек.
Көптеген авторлар туризмге толық анықтама беруге тырысты. Әр пікір
өзгеше болып табылады және бұл терминнің көптеген өлшемін көрсетеді. Алайда
туризмнің әр түрлі түсіндірмесін жинақтап қорыту, белгілі бір оптимум
таңдау өте қиын.
1980 жылы Манила декларациясы Туризм – халықтар өмірінде маңызды орын
алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданында, мемлекет өміріне
және оның халықаралық қатынастарына тікелей әсер ететін қызмет түрі
(Филиппин, қазан 1980 жылы) - деп жариялады. 1993 жылы БҰҰ-ның
статистикалық комисииясы туризмге кең анықтама берді: Туризм – бұл өзінің
тұрғылықты жерінен басқа жерде болатын, бір жылдан аспайтын уақытта демалу,
іскерлік және басқа да мақсаттарда саяхаттайтын тұлға қызметі.
Халықаралық туристік Акдемия баспасында берілген анықтамада (Монте
Карло): туризм – көңіл көтеру, демалу немесе емделу үшін жаяу немесе қандай
да бір трнспорт түрімен жасалатын саяхат.
П.Г. Олдактың пікірінше, қазіргі ғылыммен жинақтап айтқанда: Туризм-
бұл өмір сүрумен және жұмыс орнын ауыстырумен байланыссыз халықтың
қозғалысы, демалу, емделу, ғылыми іскерлік және мәдени кездесулер
мақсатында саяхаттау - дейді.
Туристік қызмет саласындағы қатынастарды реттеу.
Қазіргі күнге дейін туризм түсінігінің көпшілік қабылдаған нақты
анықтамасы жоқ. Жоғарыда келтірілген анықтамалар оның тек кейбір жақтарын
қамтиды. Бірінші анықтамада әлеуметтік және экономикалық жақтары, ал
екіншісінде – әлеуметтік және құқықтық жақтары (адам уақытын есептеуге
арналған туризмнің шектелген уақыты) көрсетілген.
Туризмнің әлеуметтік жақтарының басым болуы бақыланып отыр, бұл
адамдардың қоғамдақ – экономикалық өмірін әлеуметтендіру тенденциясымен
түсіндіріледі. Бұрыңғы ҚСРО кезінде тіршілк деңгейінде барлық әрекеттің
әлеуметтік аспектісі алдыңғы орында болды. Туризмде бұл мағына айтпаса да
түсінікті. Профсоюз жолдаманың өзі төлеп немесе арзан бағамен және
көрсетілген қызметті тегін ұсынып отырды[1].
Қазір туризм терминін кең және терең түрде түсіндіру керек. Біздің
ойымызша туризм анықтамасы екі бағытта беріледі:географиялық және
экономикалық. Туризм географиялық тұрғыдан сұраныс және ұсыныстың кеңістік
– территориялық қолданылу негізін білдіреді. Экономикалық тұрғыдан туризм
сұраныс және ұсыныстың тұтынушылық шаруашылық негізі.
Туризмге экономикалық тұрғыдан бірнеше анықтама берілген:
Г.А. Папирян,туризм ол қызметтер жиынтығы,оларды тұтыну барысында ғана
байқауға болады және ол өндірістік өнім сияқты жүйелі түрде ұдайы
өндірілмейді.
П.В. Шульгиннің ойынша, қазіргі туризм анықтамасы 2 көзқарасты
көрсетеді. Оның бірі туризм индустриясы – халық шаруашылығы құрылымында
ерекше саланың қалыптасуы. Ол барлық келушілерге сұраныстарын
қанағаттандыру үшін маманданған бірқатар өндірістік қызметтер мен қызмет
көрсету мекемелерінің жиынтығы. Екіншісі, туризмді дербес салаға бөлу. Егер
туристік мекемелерге қатысты туризмнің өзіне тән еңбек ұсынысының ортасы
болса, онда бұл қызмет туризмді дамыту және ұйымдастыру ерешеліктеріне
байланысты болады.
Біздің ойымызша, туризмнің экономикалық мәнініе нақты анықтама қазіргі
туризмнің экономикасы жұмысында берілген: Туризм қызмет және тауар
нарығының бөлігі болып табылады. Сұранысқа ішкі және халықаралық туристік
нарық жатады, ал ұсынысқа транспорт, туристік көрікті жерлер және бос уақыт
түрі, туристік нысандар, қызмет көрсету жүйесі және инфрақұрылымы, сондай-
ақ жарнамалық анықтамалық қызмет жатады.
Біздің ойымызша, туризм дегеніміз – рекреация, емдік, танып білу және әр
түрлі қызметпен айналысу мақсатында келген елінде тұрғылықты жерін ауыстыру
немесе жұмыс істеуге байланысты емес адамдардың уақытта және кеңістіктегі
қозғалысы. Бұл анықтама географиялық мәнге ие.
Туризмнің негізгі түсініктерін анықтай отырып оның дамуына себепші
болатын және әсер ететін факторларға тоқтаймыз (1-сурет) [1, 74-76 бет].

1-сурет. Туризмнің негізгі түсініктерін анықтай отырып оның дамуына әсер
ететін факторлар
Аталған факторлар біздің мемлекетке тән және Қазақстанның әлемдік
туристік бірлестікте орнын айқындайды.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі фактолар статистикалық және
динамикалық болып бөлінеді. Статистикалық факторларға табиғи – географиялық
факторлар жиынтығы кіреді. Олардың өзгермейтін және қалпына келмейтін
мағынасы бар. Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтк –
экономикалық, материалды – техникалық және саяси факторлар жатады. Олар
уақытта және кеңістікте өзгеретін әртүрлі бағасы, мағынасы болады.
Бұл факторлар жалпыланып айтылған және туризм ңегізгі аспектілерін
көрсетпейді. Туризмге әсер ететін факторлар тағы да сыртқы (экзогенді) және
ішкі (эндогенді) болып бөлінеді. Сыртқы факторлар туризмге демографиялық
және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Бұл факторлар тобына:
тұрғындар жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяға
кірістің өзгеруі, тұрмысты және жанұяны кеш құру, тұрғындар құрамында
баласыз жанұяның көбеюі, иммиграциялық шектеулердің азаюы, төленетін іс –
сапардың өсуі және жұмыс уақытының қолайлы графигі, зейнетке ерте шығу,
туризмге жағадайлардың өсуі жатады.
Аталған көрсеткіштер тура немесе жанама түрде адамның бос уақыт
құрылымына әсер етеді. Бұл туризмнің дамуына объективті әлеуметтік
демографиялық жағдай туғызады. Сондықтан туризмді дамыту бағдарламасын
құрғанда бос уақыт бюджетін және тұрғындарының уақыт құрылымын анықтау
керек.
Экзогенді факторларға:
- экономикалық факторлар;
- қаржылық факторлар жатады.
Алайда біздің ойымызша, бұл факторлар ерекшелініп тұрады және оларды
бөлек қарастыру керек, өйткені олар туризмнің дамуын көбірек анықтайтын
факторлар болып табылады.
Сонымен қатар экзогенді факторларға:
- саяси;
- құқықтық бақылаудың өзгеруі;
- технологиялық өзгерістер;
- транспорт инфрақұрылымының және сауданың дамуы;
- саяхаттың қауіпсіздік жағдайының өзгеруі жатады;
- туристік азық – түліктік бағасы және оны төлеу тәртібі;
- келісім шартты өзгерту.
Ішкі факторлар – бұл факторлар туризм сферасына тікелей әсер етеді. Ең
алдымен оларға материалды техникалық факторлар жатады. Бұл жерде біз ішкі
факторлар туризмге ғана емес, туризм индустриясына да қатысты деп
көрсеткіміз келеді. Себебі олар таза экономикалық көрсеткіштерге ие.
Мысалы, орналастыру орындарының, транспорт, тамақтану, орындары,
рекреациялық сфера, жекеше сауда және т.б. өсуі.
Туризм факторларын анықтап және анлиздеп болған соң туризм индустриясын
зерттеуді бастау керек.
Туризм индустриясы экономиканың жеке саласы ретінде жоспарлы экономика
жағдайында болған жоқ.
Туризм индустриясы терминінің анықтамасын берейік:
Туризм және туризм индустриясы түсінігі ұқсас және бір мағыналы
сияқты. Ғылыми әдебиеттерле ғалымдар бұл терминге әртүрлі анықтама береді.
Туризм индустриясы түсінігі өте көлемді және қиын. ҚСРО кезінде оған
бірінші рет П.Г. Олдак анықтама берген: Туризм индустриясы туризм қызметін
сату және құруға маманданған қызмет көрсетуші мекемелерімен мінезделеді
немесе туристердің төлеу қабілеттілік сұранысын қанағаттандыруға
мамандырылған экономиканың бөлек саласы.
С.Р. Ердаулетовтың ойынша туризм индустриясы туризмнің шаруашылық
деңгейіy анықтайды. Туризм индустриясы - таза экономикалық категория
болып табылады. И.В. Зорин, В.А. Квартальнов туризм индустриясын шаруашылық
құрылымның дербес звеносы деп анықтады; комплексті салалар мен бөлімдерден
құралған экономикалық жүйе, олардың функциялары демалыс пен көңіл көтерудің
барлық түріне қиын және әртүрлі сұранысты қанағаттандырумен шектеледі.
Сонымен, туризм индустриясы бұл табиғаттағы рекреациялық байлығына
сүйенетін, сервис инфрақұрылымның барлық формалары кіретін демалу және
көңіл көтеруге қоғамнаың сұранысын қанағаттандыратын қиын, шаруашылық,
өндірістік және әлеуметтік қызметтің көрқырлы жүйесі.
Туризм және туризм индустриясы терминнің анықтамасы жалпы
қабылдағаннан бірнеше айырмашылығы болу керек. Олардың айырмашылығы
теориялық бағыттың Туризм терминіне географиялық тұрғыдан қарау. Туризм –
бұл саяхат, ал саяхат – ғасырлардан қалыптасқан түсінік, олар саяхатшы –
географтармен жасалған географиялық ашылулар. Сондықтан туризм – бұл таза
географиялық түсінік.
Туризм индустриясының экономикалық мәні бар. Индустрия сөзі үлкен
өнеркәсіп деген мағынаны білдіреді (л.т. industria- қызмет). Туризм
индустриясын экономикалық тұрғыдан қарау бұл саланың масштабтылығы мен
тиімділігіне аз капиталдың сиымдылығы және құйылған қаржының тез өтелуіне
байланысты.
Туризм индустриясының ерекше қасиеттері: Туристік мекемелердің
ресурстарға байланысты орналасуы, өндірістің маусымдылық және циклді
мінезі, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымға үлкен инвестицияның
міндеттілігі жатыр.
Туризм индустриясының оң және теріс жақтары оның экономикадағы және
қоғамдағы орнын анықтайтын факторлардың бір бөлігі ғана. Туризм
индустриясын дамытуды дұрыс түсіну үшін экономикалық саланың оң және теріс
жақтарын бөліп көрсету керек. Туризм индустриясының оң жақтарын төменде
көрсетілген (2-сурет) [2, 87-90 б].

2-сурет. Туризм индустриясының оң жақтары
Келесі сұлбада туризм индустриясының теріс жақтарын толық қарастырған (4-
сурет) [2, 94-96 б].

Туризм индустриясының оң және теріс жақтары оның экономикадағы және
қоғамдағы орнын анықтайтын факторлардың бір бөлігі ғана.
Біздің атап өткен туризм индустриясы дамуының оң және теріс жақтары
тұрақты емес, олар біздің ұлттық экономикамыздың жаңа секторларының
қалыптасуына байланысты өзгертіліп және толықтырылып тұрады.

1.2 Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар және туристік қоғамдардың
құрылуы

Қазақстандағы ұйымдасқан саяхат пен ішкі туризмнің тарихы негізінен
әлемдік туризмнің тарихын дәуірлеумен сәйкес келеді.
Дегенмен Қазақстан туризмінің тарихының өзіндік ерекшеліктері де бар.
Қазіргі Қазақстан территориясын біздің жыл санауымызға дейін мекендеген
адамдар аңшылық пен терімшіліктен өндірісті еңбекке әлемнің баска
аудандарына қарағанда кешірек көшкен. Қазқстан ғалымдардың пікірінше,
біздің республикамыздағы ең көне адамдар осыдан шамамен жарты миллион жыл
бұрын пайда болған. Оның негізгі дәлелі — адам колымен жасалған еңбек
құралы. Көне Қазақстандағы тұрғындардың өндірістік шаруашылығы б.д.д. III
мыңжылдықта басталған.
Көне әлемнің тарихында қазіргі Қазақстан территориясын-дағы алғашқы
ұйымдаскан саяхатгар басты туристік нысан -Үлы жібек жолымен байланысты. Ал
оның қалыптасуының ба-стапқы дәуірі б.д.д. III мыңжылдьщқа сәйкес келеді.
Б.д.д. зер-тгеушілер өз еңбектерінде Қытай туралы мәліметгер келтіріп, ол
елге баратын жолдардың сипаттамасын берді. Кейіннен ¥лы жібек жолы аталған
жолдың алғашқы бізге жеткен сипатгама-сы осы. Ал бүл сипаттаманың қағазға
түсуі — б.д.д. I ғасыр-дың аяғы. Птолемейдің өзі бүл сипаттаманы біздің
заманымызға жетпеген Марк Тирскийдің шығармасынан және саудагер-лердщ
ұрпағы Май Тицианның Евфрат өзенінің жағасындағы аралық қала Гиераполь
арқылы Месопотамияны көктеп өтіп, одан әрі Мидиядағы Экбатанға, сонан соң
Каспий теңізінің оңтүстігін орай жүріп, Парфияның астанасы Гекатомпилге,
Маргияндық Анохияға, Бактрияға және Камед таулары арқылы (бұл Алай және
Алайдан арғы қыраттар болуы мүмкін) Татим өзенінің бассейніне түскен. Ол
жерден Қытай астанасына барған. Кейіннен ¥лы жібек жолы деп аталған жолдың
классикалық көне сипаттамасы осы. Көптеген зерттеушілер ұлы жолға бұл
атауды немісі ғалымы ф. Рихтгофен өзінің Қытай деген кітабында 1877 жылы
берген деген пікірді ұстанады. Дегенмен де атақты экономика тарихшысы А. М.
Петровтың пікірінше, мұндай атау көне әлемде болған.
Римдіктер жібекті серикум, ал өндірушілер мен сатушыларды сера, яғни
жібек адамдар деп атайды. Келешек атаудың қайдан шыққаны туралы
мәліметтер К. Птолемейде де бар, онда жол Жібек еліне апарады. Аллмиан
Марцелиннің Тарихының 23-кітабында Сералармен қарым-қатынастағы үлкен
сауда жолы деп көрсетіледі [5].
¥лы жібек жолының қалыптасуының үзақ процесс ( батыс пен шығыс
өркениеттерінің, көне әлем мен Қытайдың бірін-бірі біртіндеп тануының
дәлелі. Бірнеше ғасыр, тіпті бірнеше мың жыл әлем Қиыр Шығыстағы ірі
отырықшы өркениет иесі Қытай жайлы ешнәрсе білмеді десе де болады.
Көне заманның саяхатшылары, зерттеушілері және басқыншыларының (Геродот,
Аристотель, А. Македонский, Эратосфен және т.б.) ойынша б.д.д. II ғасырға
дейін ойкумен (әлем) Шығыста шөл даламен аяқталады деп түсінді.
Ал шындығында ¥лы жібек жолы қазіргі Орталық Азия территориясындағы
тарамдары бұрыннан бар болатын. А.М. Петров бойынша, Алдыңғы және Орта
(Орталық) Азияның бір- бірімен байланысы сонау б.д.д. III мыңжылдықтан
бастау алады. Сол кездің өзінде-ақ Бадахшаннан (қазіргі Тәжікстан
территориясы) Иранға көк тас (лазурит) тасылды. Кейіннен Таяу және Орта
Шығысқа көгілдір ақық (бирюза), Согдианадан қызғылт сары асыл тас
(сердолик) әкелінетін. Ахмемидтер дәуірінде лазурит, бирюза, сердоликтер
жолы ерекше қарқынмен дамыды, А.М. Петров сондықтан да Геродит —
маршрутына жолдың орта азиялық бөлігін де косуға әбден болады
дейді.Бадахшан лазуриттері Месопотамия мен Сириядан да табылған.
Археологиялық олжалар Тәжікстанның Орта Азия, солтүстік Үндістан, орта
Шығыспен байланысының б.д.д. III және II мыңжылдықтын басында болғандығын
дәлелдейді.
Қалыптасқан қарым-қатынастар бойынша Орта Азияға Үндістаннан, Жерорта
теңізінен, тіпті Аравиядан келуге болатын. Суец мойнағы аркылы Африкаға
баратын. Бадахшан лазуриті тіпті Египеттен де табылды. Орта ғасырдағы
Қазақстан Жерінде ұйымдасқан саяхаттар мен белгілі бір мақсаттағы туристік
нысандардың болғандығы аныкталып отыр.
VI-XIV ғасырларда ¥лы жібек жолының солтүстік түркі трассасымен саудамен
ғана емес, қажылық, емдік, ағартушылық мақсаттардағы да сапарлардың
болғандығына толық негіз бар. Монғол-татар басқыншылығы кезінің өзінде
қазіргі Қазақстан жерінде кең көлемді иеліктер арасында жақсы қарым -
қатынастардың болуы хан жаушылары арқылы іске асып, оларға да демалатын,
түнейтін жерлердің қажет болғаны ақиқат. Атақты саяхатшы Марко Поло қазақ
жерімен өтетін жолдармен жүре келіп: ¥лы ханның жаушысы Канбаладан қай жол
аркылы шықса да олар 25 мильден кейін станцияға, оларша Ямб, бізше ат
поштасы, келеді, әдемі үйлер бар. Ол қоналқалық сарайлардың төсегінде
құлпырған жібек көрпесімен бай, мұнда патша түссе де үялмастай.
Қазақстан территориясындағы ең алғашқы туристік нысандардың пайда болуы
түркі тайпаларының көші-қонымен, басқыншылықпен байланысты. Қазақстанда
алғашқы қажылық туризмді үйымдастырушы Темір болды, оның атымен байланысты
ескерткішті жерлер әр түрлі жылдарда түрлі әлеуметтік туризмдерді
ұйымдастыруға септігі тиді. Мүндай негізгі ес-керткіш — 1399 жылы Ақсақ
Темірдің бүйрығымен Ахмед Яс-сауиге салынған мавзолей. Қазақстан туризмінің
тарихының айрықша табыстарға қол жеткізуі жаңа дәуірде болды. Қазақстандағы
туристік.индустрияның біртіндеп қалыптасуы өлкетану негізінде іске
асырылды.
Қазақстанда алғаш ресми түрде ашылған ұйымдасқан туристік ұйым XX
ғасырдың басында Верный қаласында Ресей тау қоғамының бөлімшесі болды, ол
1927 жылға дейін қызмет етті. Алғашқы ресми тіркілген жорық Верный
қаласынан Іле Алатауына, Ыстықкөлге жасалды, оған Алматы қаласынан 17
мұғалім қатысты. Бұл жорықты 1929 жылы Г.И.Белоглазов, Ф.Л.Савин, В.М.Зимин
үйымдастырды. Бұлар тау туризмінің энтузиастары ретінде Іле Алатауына бұдан
басқа бірнеше жо-рыққа мұрындық болды. Ұйымдасқан белсенді туризмнің кең
таралуы Қазақстанда 1930 жылдан басталады. Осы кезде баспасөзде алматылық
Г.Белоглазов, В.Горбунов, И.Мысловскийлердің Кіші Алматы шыңын (теңіз
деңгейінен 4376 м) бағындырғаны туралы хабар шықты. 1931 жылы Алматы
каласындағы Жетісу губерниялық мұражайында тұнғыш рет 10 адамнан тұратын
туризм мен экскурсия қоғамының тобы ұйымдасты. Оның энтузиастары
Г.И.Белоглазов, тарихшы В.Д.Городецкий, энтолог Б.Н.Дублицкий болды. Осы
топтың бастамасымен туризм және экскурсия қоғамының Қазақ өлкетану кеңесі
Әліби Жангелдиннің төрағалығымен құрылды.
1932 жылы Қазақстанның туристік маршруттарының жолсілтегіші басылып
шықты. Горельник шатқалында туристер күшімен Алматыдан оңтүстікке қарай 22
шақырым туристер тауда паналайтын бөренеден тұрғызылған баспана салынды.
1936 жылы осы жерге 50 орындық Горельник туристік базасы салынды. 1938
жылы алғаш рет туристердің слеті Көкжайлауда өтіп, оған 200-дей адам
жиналды.
Қазақстанның туристік қоғамының жүмысы Ұлы отан соғысы басталысымен
тоқтап калды, себебі оның қызметкерлері мен белсенділері соғысқа кеткен
еді. Горельник турбазасының үйлеріне 1943 жылдың басынан бастап Кеңес
әскерінің таулы жерде атқыштардың инструкторларын дайындайтын бүкілодактык
мектебі орналасты. Соғыстан соң альпинистер мен таулы шаңғышыларының
спорттық кадрларын дайындай бастады, ал 1953 жылдан қайта қабылдана
бастады. 1952 жылы Бүкілодақтық кәсіподақ Қазақстанда экскурсиялық басқарма
ашты. 1958 жылдан бері ол Орта Азиялық туристік-экскурсиялык басқарма деп
аталды. Тасты тіліп, тауды үңгіп жатқан Бозкөл сарқырамасы да сіздің
қиялыңызға қанат бітіреді. Толқындары тастан тасқа секіріп барып омақаса
құлап, қайта көкке шапши аққан Асы өзенін бойлай өрлесеңіз ежелгі
қорғандарды, тақтатастардағы таңбаларды көресіз. Бәрінен де Асының
ақбалығын аулап, дәмін татып қайтпасаңыз, Түрген шатқалында болдым
дегеніңіз бекер.
Шымкент облысының Бадам шатқалында Южная, Көкшетау тауларының арасында
Золотой бор, Ыстықкөлдің жағасында Қазақстан демалыс үйлері болды.1959
жылы Алматы турбазасы, ал 1968 жылы Алматы облысы Талғар ауданының
Горный садовод ауылына жақын орналасқан Алматау турбазасы ашылды.
Медеу мүз айдынының салынуына байланысты Медеу және Алатау қонақ
үйлері жұмыс істей бастады [6].

1.3 Қазақстандағы қазіргі таңда кездесетін туристік аймақтар мен туризм
индустриясының құрылымы

Қазақстандағы туризмдік аймақтар туралы сөз қозғағанда ойымызға келері
тоғыз жолдың торабы – әлемге әйгілі Тау Түрген шатқалы. Алматыдан Шығысқа
қарай тау бөктерлеп 90 километр жол жүрсеңіз, жаң – жағыңызды ылғи да бау –
бақша мен терек, кайың, қарағаш, емен, шетеннің жасыл жапырағы орап отырады
да шыңдары көкке қол созған асқақ таулардың қойнауына кіріп кетесіз.
Шатқалға кіргеннен сізді жақпар – жақпар жартастар қоршап алады. Қожыр –
қожыр қойтастар арасынан бой көтерген шыршаның түбіне назар салсаңыз.
тамырлы тасты жарып шыққан ба деп таң қаласыз. 44 шақырымға созылған бұл
шатқалдан көкорай шалғын майданды, мөлдірдеген көлдер мен көлшіктерді,
тасты тесе, құмды қопара тесіп шыққан тау бұлақтарын көресіз. Ол – ол ма,
сіз бұл шатқалда бұрын соңды көрмеген тау сарқырамаларын тамашалау бақытына
ие боласыз. Сол сарқырамалардың ішінде биіктігі 30 метрден асатын тік
жартастар мен құлама құздары, шыршалар мен қарағайларды аралап өтіп төмен
құлаған Аюлы сарқырамасы сіздің есіңізде мәңгі қалуы сөзсіз. Тасты тіліп,
тауды үңгіп жатқан Бозкөл сарқырамасы да сіздің қиялыңызға қанат бітіреді.
Толқындары тастан тасқа секіріп барып омақаса құлап, қайта көкке шапши
аққан Асы өзенін бойлай өрлесеңіз ежелгі қорғандарды, тақтатастардағы
таңбаларды көресіз. Бәрінен де Асының ақбалығын аулап, дәмін татып
қайтпасаңыз, Түрген шатқалында болдым дегеніңіз бекер.
Алматыға қайтар жолда Есік қорғанына тоқтайтыныңыз сөзсіз. Өйткені мұнда
дүние жүзін аралап шыққан Алтын адам табылған қорған бар. Алтын адам,
ол алтын әшекейлермен тігілген сауатымен жерленген сақ көсемінің мәйеті.
Есік қорғаны біздің дәуірімізге дейінгі 5-4 ғасырлардағы сақтар заманына
жатады.
Колорадо штатындағы Гранд Каньомен салыстыруға әбден лайық Шарын
каньонын көру бір ғанибет болса, Шарын өзені құятын Іле жағалауын тамашалау
да сондай бір тамаша құбылыс.
Шарын – Алматы облысының және Ұйғар аудандары жеріндегі, табиғаты өте
ерекше, әдемі жер бедері Шарын каньоны жарып өтіп ағып жатқан өзен. Іле
өзенінің алабында. Ұзындығы – 427 км, су жинайтын алқабы 7720км2. Шарын
өзені Теріскей Алатауы мен Күнгей Алатауындағы мұздықтардан басталып, Шарын
селосынан 20 км-дей төмен Ілеге атырау жасап құяды. Аңғары жоғарғы және
орта бөлігінде тар шатқалды,
Сөгеті аңғарынан бастап кеңейіп, сағасына таяу батпақты жазыққа еніп,
аңғары жоғалады. Мұздық, жауын-шашын суымен қоректенеді. Өзеннің шағын 427
саласы бар; ірілері – Тасқарасу, Шалкөдесу, Кеген, Қарқара. Суы мол, ағыны
қатты. Көпжылдық орташа су шығыны Талдыбұлақ өзені сағасында 27,5м3сек;
Сарытоғай мекені тұсында 35,6мсек. Жайылмасы – шабындық.
Шарынға жетпей онға бұрылсаңыз тақтақ жол сізді әйгілі Көлсайға бірақ
апарады [6, 102-103 б].
Ал Шарыннан өтіп, Қулық тауын ары ассаңыз, алдыңыздан мен мұндалап
атақты Қарқара жайлауы қол бұлғайды. Бұл жайлаудан шығысқа қарай жүрсеңіз
шалғаннан кілем төсеп Шәлкөде шақырады. Одан әрі Хан - Тәңірін бір көрмей
қайтпайсыз.
Шымбұлақ" тау шаңғылық курорты – Іле Алатауы шатқалында 2510 метр
биіктікте орналасқан. Таудың кереметтей көрінісі, жұмсақ климаты мен шуағы
мол күндердің көп болуы, қар қабатының ұзақ уақыт жатуы, осында туристер
мен тау шаңғы спорты әуесқойларын еріксіз өзіне тартады. Шымбұлақты
желтоқсаннан сәуір мезгіліне дейін қар басып жатады. Мұнда келіп, шаңғыға
алғаш рет тұрғандар да өзін өте ширақ сезінеді. Тау шаңғы спортын
сүйетіндерді кез келген қажеттегі және шеберлік деңгейдегі тау баурайлары
мен шаңғы трассалары, шапшаңдықпен түсетін және слалом –алыптар трассалары,
ыңғайлы көтергіштер, тау шаңғы мектебі қуанта алады. Курортқа
балаларын алып келетін туристерге ыңғайлы болу үшін, бэби-лифт -
көтергіші бар балалар алаңы құрылған. Курортта қонақ-үй, мейрамхана,
боулинг және сауна моншасы бар.Шымбұлақты еш жерде қайталанбайтын ауасы,
ерекше рухани күш жайлаған. Мұнда демалыстың басқа түрлерінен гөрі,
айдындай тайғанақ мұз жолдарын қалайтын, шаңғышылар; шеберлітерімен деміңді
ішінен алып таң қалдыратын, экстремальды секіретін және қилы бұрылыстар
жасап түстін, батыл сноубордшылар келеді.
Шуақты күндері Шымбұлаққа мыңдаған демалушылар ағылып келіп жатады.
Отырғышы бар көтермелермен Талғар асуына (теңіз деңгейінен 3163 м
биіктіктегі) шығуға болады. Бұл кәсіби шаңғышылардың ұнататын жері,
өйткені мұнда асудан түсетін жер өте тік. Талғар асуынан альпинистер
шыңдарды бағындырады.
Сонымен қатар еліміздің әйгілі мақтаныштарының бірі-солтүстіктегі,
Астана мен Көкшетау қалаларының арасында Бұрабай алабы бар. Міне осы
Бұрабай аймағы әрқашан өзектіжәне туризмнің қалыптасуына қазіргі кездегі
тың мәселелердің бірі болып табылады. Көкшетау Бұрабай аймағы- Солтүстік
Қазақстан аймағының ең әдемі жері, демалыс орындарының, шипа жайлардың
спорт - сауықтыру лагерлердің өлкесі.
Өзінің әсемділігімен, бірегейлігімен Қазақстан, Ресей және ТМД елдерінің
түкпір –түкпір жерлерінен он мыңдаған адамдарды баурап алуда. Бурабай
қымыз, балшық емдеулермен және арасан су тоғандарымен әйгілі. Дауалы жердің
бір ерекшелігі оның таза ауасымен татырауындардың және қылқанда ормандардың
қанық жұпар иісінде.
Бұрабай - халықаралық мәннің дауалы жері. Біртұтас дәрәгерлер мен
демалушылардың айтуы бойынша Бурабайдың басты емшісі – табиғат. Оның
негізгі бес кабинеті бар: орман, су, тау, ауа және күн.
Өсімдік және жануарлар әлемінің киелі орны, әсемдік пен көл молдығы
Көкшетау Бұрабай аймағының тағы бір әсем аты – ол Қазақстанның інжу
маржаны.
Оңтүстік Қазақстан облысының Төле би, Түлкібас аудандарынаң жерінде
жатқан теңіз деңгейінен 1500-5000 метр биіктікте жатқан қорықтың
көріктілігін бір сыры Жетісудың жеті өзені аталатын бастауын Тянь-Шаньнан
алатын Ақсу Жабағалы, Майдантал өзендерінің кесіп өтерінде жатыр [7].
Аталмыш қорықты туристер келетін орын деп айырықша атауымыздың себебі,
бұл қорық ЮНЕСКО - ның әлемдік таңдаулы қорықтар қатарына кірген. Жерінің
аумағы сексен мың гектар көлеміндегі жер жанатында таулы өңірінде сирек
кездесетін шөптер болса, беткейінің қалың шырша мен арша екені көзге
шалынады. Шыңдары шағылысып көз қаритын мұз басқан қорықты қар жарып Ақсу
өзені ағып өтеді.
Қазақстанда туризм индустриясының дамуы мемлекеттің бюджетіне қаржы
түсіріп, туризммен байланысты және Қазақстан экономикасының басқа саласына
қатысты қиын әлеуметтік, демографиялық және басқа мәселелерді шешуге
көмектеседі
Сонымен қатар туризм индустриясы Қазақстан экономикасының басқа
салаларына қатысты қиын экологиялық, демографиялық және басқа да туындаған
мәселелерді шешуге көмектеседі.

2 Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайының, негізгі туристік
аудандарын және Амари Тур туристік фирмасының қызмет көрсетуін
экономикалық талдау.

2.1 Амари Тур туристік фирмасының сипаттамасы мен қызметінің
ұйымдастырылу құрылымына экономикалық талдау жасау

Қазақстан Республикасында ұсынылған туризм даму Концепциясы туризм
саласына қатысты қазіргі Қазақстанда бәсекелестік мүмкіншілігін күшейтетін
құқықтық, ұйыдастыруышылық және экономикалық негіздерінің ортақ мемлекеттік
саясатының қалыптасуын көздеп отыр. Соңғы жылдардың қорытындысы бойынша,
146,9 мың туристер мен экскурсаттарға қызмет көрсеткен 690 мекеме (олардың
ішінде – 531 туристік фирмалар) есеп берген (1999 жылғы сәйкестік бойынша
425 мекеме есеп беріп 228,3 мын туристке қызмет көрсетілген).
Туристік фирмалардың көпшілігі Алматы қаласында (356 фирма), Қарағанды
облысында (56 фирма), Астана қаласында (48 фирма) және Шығыс Қазақстан
облысында (42 фирма) орналасқан. Бұл облыстардың мекемелерімен барлық
туристер мен экскурсатнттардың 86 пайызына қызмет көрсетілген.
Сондай туристік кәсіпорынның бірі, Алматы қаласында орналасқан Амари
Тур туристік фирмасы. Амари Тур туристік фирмасы Жауапкершілігі Шектеулі
Серіктестік түрінде ұйымдастырылған. Өз қызметтерін, туристік қызмет
нарығын, тұрғындардың қажеттіліктерін ұзақ барлық ұжымның жұмысын
ұйымдастырып, фирманың жағдайына және оның қызметіне толықтай жауапты
болады. директорға бас бухгалтер, басқарушы директор бағынса, бас
бухгалтерге бухгалтер, ал басқарушыға Генеральный директорға бас бухгалтер
зерттеудің, жан-жақты туристік сұраулардың, кадрларды мұқият іріктеп алудың
және орналастырудың, халықаралық КITF туристік көрмесінде шет елдік
туристік операторлармен және тікелей келісім шарттар жасаудың нәтижесінде
қол жеткізді. Агенттіктің ресми ашылған күні 2007 жылдың 06 тамыз айы.
Туристік кәсіпорынның ассортименті әр түрлі және тұрғындардың
қажеттілігін қанағаттандырады. Кәсіпорын тұтынушыларға жолдамаларды алды –
ала да және қатты керек тығыз-таяң кезде де тауып бере алады.
Кәсіпорынның бәсекелестерінен мықты жағы-қызметкерлерінің жұмыс жасау
бағыттары нақты анықталып, белгіленіп берілген, әр қызметкер өз жұмысын
жақсы біледі.
Бұл бөлімнің негізгі мақсаты, кәсіорынның бөлімдеріндегі персоналдардың
жұмыс жасау міндеттері мен ұйымдастыру құрылымын жан-жақты талдау.
Негізінен, кәсіпорын алдында тұрған, ұйымдастыру құрылымының мақсаттары мен
атқаратын жұмыстары және де оны, ұйымдыстыру құрылысының әдістемелік
нормаларына баға берілген. Амари Тур туристік фирмасындағы басты адам-
фирманың иесі. Ол барлық ұжымның жұмысын ұйымдастырып, фирманың жағдайына
және оның қызметіне толықтай жауапты болады. Генеральный директорға бас
бухгалтер, басқарушы директор бағынса, бас бухгалтерге бухгалтер, ал
басқарушыға – заңгер, құжатамалар маманы мен лиенттермен жұмыс жасайтын
басқарушы, ал оған өз кезегінде – менеджер, хатшылар, тасымалдаушылар мен
көлік жүргізушілер бағынады (3-сурет) [11].

3-сурет. Амари Тур туристік фирмасының басқарылу құрылымы

Амари Тур туристік фирмасы Қазақстан Республикасының Заңнамасы
негізінде қызмет етеді және алдына табыс табуды басты мақсат етіп қояды,
сонымен қатар:
- заманға сай туристік нарық ретінде, Қазақстанның туризм дамыған
аймақтарының беделін құру, қалыптастыруға көмектерін жасау;Халықаралық
туристік нарық жүйесінде Қазақсанды интеграциялу және туризм саласында
халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- бәсекелестік негізінде туристерге қызмет көрсету сапасын арттыру,
туристік кәсіпорындар жұмысында кооперация мен мамандануды тереңдеттіру;
- туризм сферасында кадрлар біліктілігін жоғарылату мен дайындау жүйесін
дамыту;
- туризм мен қызмет көрсету саласындағы, әлемдік көшбасшы елдерді тартудың
негізінде, жоғары технологияларды ендіру;
- жоба қатысушыларының ұйымдық, интелектуалдық және қаржылық капиталдарын,
тиімді пайдалану және осы мақсат үшін, туристерге қызмет көрсетудің барлық
сатысын қамтитын, ұйымдық құрылым құру;
- тұтынушыларға бәсекеге қабілетті қызметтердің ұйымдық және қаржылық
формасын ендіру;
- қоғамның тұрмыстық жағдайын көтеру;
- туристік агенттікті құратын қаржылық, ұйымдық, материалдық-техникалық
және еңбек ресурстарын пайдалануды оптимизациялау.
Амари Тур туристік фирмасының алдына қойылған мақсаттарына сәйкес,
келесі міндеттер шешіледі:
- Қазақстан Республикасындағы туристік нарықтың белгілі бір сегментін
иемдену;
- клиенттерге жоғары сапалы қызметтер көрсету кешені жүйесін құру;
- туристік қызмет облысында жаңа ұйымдық технологияларды игеру.
Кәсіпорын қызметінің құрылымына экономикалық талдау жасау
Жоғарыда айтылған мақсаттарға қол жеткізу үшін және міндеттерді шешу
үшін, кәсіпорын келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады.
Қызметтің басты түрі, халықаралық және ішкі туризмнен тұратын туристік
қызмет болып табылады, сонымен қатар ол төмендегілерді біріктіреді:
- туристік операторлық қызмет (өзіндік турларды шығару);
- туристік агенттік қызмет (делдалдық қызметтер);
- экскурсиялық қызмет (экскурсияларды ұйымдастыру және өткізу);
- әуе билеттерін сату;
- сондай-ақ, Қазақстан Республикасының заңнамасы рұқсат беретін, кез-келген
қызмет түрлері [11, 75-77 б].
Турфирманың қаржылық қорытындысы оның шығындарды төмендетуіне байланысты
болады. Амари Тур туристік фирмасының осындай мүмкіндіктерінің қандай
екендігін көру үшін, жылдар бойынша айналыс шығындарының құрылымы мен
құрамын қарастыру қажет (1-кесте) [12].

1-кесте
Амари Тур туристік фирмасының айналыс шығындарының құрылымы

Айналыс шығындары 2009 жыл 2010 жыл Ауытқу,
теңге
Сомасы,тенге Табыс-тағСомасы, Табыс-тағ
ы үлесі, теңге ы үлесі,
% %
Басқа ұйымдардың 531730 5,43 568297 5,7 36567
қызметтері
Автокөлікті жалға 96300 1,0 100510 1,02 4210
алу
Еңбекақы 6235200 65,2 6275335 61,1 40135
Амортизациялық 47550 0,39 48070 0,38 520
аударымдар
Банктік қызмет 86895 0,8 80581 0,82 6314
көрсету бойынша
шығындар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.