Қазақстанның жергілікті басқару органдар жүйесін модернизациялаудың стратегиялық приориттері мен саяси механизмдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ - 3 -

І БӨЛІМ. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарынын зерттеудің теориялық-
методологиялық негіздері. - 5 -

1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негізі - 5 -

1.2 Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының негізгі моделдері:
еерекшеліктері және жалпы белгілері - 9 -

1.3 Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын зерттеудің методологиялық
қағидалары - 16 -

ІІ БӨЛІМ. Қазақстанның жергілікті басқару органдар жүйесін
модернизациялаудың стратегиялық приориттері мен саяси механизмдері - 18 -

2.1 Мәслихаттар мен әкімияттардың саяси-құқықтық статусы, биліктің
орталықсыздандырылуы - 18 -

2.2 Бюджеттік әкімшіліктендіру облысындағы жергілікті өкілетті
органдардың мәселелері мен құзыреттері - 22 -

2.3 Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімділігін
және әлеуметтік сенімділік деңгейін көтеру механизмдері және олардың даму
перспективалары - 24 -

Қорытынды - 26 -

Қолданылған әдебиеттер тізімі - 28 -

КІРІСПЕ

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің
мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн - деуінің мәні ерекше.
Нақты ғылыми жұмыс Қазақстанның жергілікті басқару органдарының
тиімділігі мен халықтың оларға деген сенімділік деңгейін талдап, бағалауға,
және Қазастан Республикасы үшін ең тиімді деген жергілікті басқару моделін
анықтауға арнлаған.
Ғылыми еңбектің мақсаты:
Қазақстанның жерілікті өзін-өзі басқару органдарына кешенді саяси
тиімділік талдауын жүргізу және біздің еліміз үшін екі негізгі талапқа –
жоғары тиімділік пен сенімділік – жауап беретін жергілікті өзін-өзі
басқарудың ең тиімді деген моделін анықтау.
Зерттеулердің өзектілігі. Ғылыми жұмыстың тақырыбы актуалды.
Қазақстанның тәуелсіздің алуы республикамызыдың мемлекеттілігінің құрылуына
жаңа сапалы кезеңді ашты, мемлекеттік биліктің тиімді орналасуына белсенді
бастау болды.
Нақты контекстіде жергілікті өзін-өзі басқарудың мәселелерін ғылыми
түсіну мен практикалық шешу қажеттілігі пайда болды. Оның саяси және заң
ғылымдарымен белсенді зерттелуі Қазақстанды 90-шы жылдардан бері болып
жатқан процестерге тікелей байланысты.
Орталық және жергілікті органдар арасындағы құзыретті бөлмейінше және
мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару институттарын
дамытпайынша Қазақстан Республикасындағы саяси жүйе бәсекелестәкке қаілетті
50 елдің қатарына ену стратегиясын жүзеге асыруға дайын болмайды.
Қазіргі кезде жергілікті басқару органдары сөзсіз маңызды рөлге ие
болуы тиіс, олар территорияларды дамыту жөніндегі экономикалық және
әлеуметті мәселерді шешуге барынша әсер етіп мемлекеттің азаматтары
алдындағы жауапкершілігін көтеріп, оны нақты адамның күнделікті мәселелріне
бір адым жақындатуы тиіс.
Қазіргі таңда қызмет етіп келе жатқан жергілікті өзін-өзі басқару
моделі – мұнда негізгі өкілетті орган – мәслихаттар және атқарушы орган –
әкімияттар - әліде жақсартуларды талап етеді, ең алдымен жергілікті өзін-
өзі басқару органдырының тиімділігн арттыру және қоғамдық сеніміділік
деңгейін көтеру.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ғылыми еңбекте қарастырылған
тақырыпты талдау отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері және деректі
материалдар негізінде жүргізілген.
Аймақтардағы билік пен басқару мәселелеріне кеңес кезеңінінің
көптеген кітаптары, мақалалары арналған. Жалпы сипаттағы ғылыми зерттеулер
қатарына С.А.Авакьян, А.А.Аимбетова, А.А.Аузан, Г.В.Барабашев, О.Е.Кутаифн
және тағы да басқа авторлардың еңбектері жатады.
Біздің елде жергілікіті өзін-өзі басқаруды зерттеулердің тарихы
салыстырмалы түрде қысқа, ол өз бастауын 1991 жылдан алады. Ең көп
зерттеулер үлесі 90-шы жылдардың соңы мен 2000-шы жылдардың басына тиесілі.

Биліктің реформалану, соның ішінде жергілікті, мәселелріне өтпелі
кезеңде Қазақстан және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектері арналған:
Абенова Е.М., Арынова И.Н., Ашимбаева М.С., Бижнова А.Х., Бурханова К.Н.,
Зиманова С.З., Кубаева К.Е., Машана М.С., Махмутовой М.М., Мацупа Л.,
Нысанбаева А.Н. және т.б.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдырының теориялық-әдіснамалық
талдау сұрақтарын қарасытыра отыра келесіедй классиктердің еңбектері де
қолданылған болатын – Платон, Сократ, аристотель, Макиавели, Монтескье,
Ж.Ж.Руссо, Дж.Локк, Т.Гоббс, Ф.Фукуяма, К.Дойч, Р.Пантема.

5

І БӨЛІМ. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарынын зерттеудің теориялық-
методологиялық негіздері.

1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негізі

ЖӨӨБ-дың құрылуы мен дамуының теориялық негізі бұрынғы кездері орталық
және жергілікті биліктің әрекет етуі кезінде қандай мәселелер болғаны
туралы, осы мәселелерді шешудің қандай жолдары табылғаны туралы білуге,
жергілікті өзін-өзі басқару концепцияларының эыолюциясын көруге мүмкіндік
береді.
Институттардың пайда болуы жалғыз идеялар, мақсаттармен емес, көбіне
адамдардың индивидуалды деңгейде қанағаттандырылуы мүмкін емес
қажеттіліктерімен шартталған. Нақ осы аталған қажеттіліктер адамдарды жаңа
құрылымдарды дүниеге әкелуіне себепші болады, олар тәртіп пен ережелерге,
жаңа құндылықтарға ие болады деп санаған болатын француз саясаткері
Н.Прело.[3]
Осылайша, жергілікті өзінөзі басқару инсттитуттары пайда болып, жаңа
өмір сапасын, жаңа жағдайларды әкелді, сондықтан олар жай ғана әлеуметтік
байланыстардың шоғырлануы емес, олар басқару тиімділігнде туған
мәселелерді шешуге арналған жүзеге асырылған қажеттіліктер болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың пайда болуы мен дамуы туралы толық ақпарат
алу үшін, өкілетті демократия концепциясының тарихи даму ерешеліктерін
зерттеу қажет. Көне құлиеленушілік заманнан бері мемлекет туралы алғаш
ойлар, алғаш саяси билік туралы алғаш теориялар бастау алады.
Халықтың басқаруға қатысу қажеттілігі туралы философтар әр түрлі
көзұараста болды. Мысалға, Сократ афиндік демократияны сынға салды, халық
жиыны – Афин мемлекетінің жоғарғы органының құрамы туралы теріс ой
білдірді. Оның ойынша халық жиыны бір нәрсені арзан сатып алып, оны қымбат
сатып жіберуді ойлайтын және ...мемлекетттік істер туралы тым
құбалжымайтындар болып табылатын саудагерлер мен ұсталардан тұрады деп
есептеген-ді [4 ]. Ол басқаруды патшалық өнер деп санап, оған тек шынайы
білімге ие, ойшыл, ең керемет адамдар, туысынан осы іске икемділер
жіберілуі тиіс деген.

6
Платонның ойынша, азаматтардың екі категориясы мемлекет басқаруға
лайықты емес: ...білімсіз адамдар және де өмір бойы өзін-өзі жақсартумен
айналысуға тура келетіндер.... [5 ]
Платон халық жиынына қарсы көзқараста болған, ол жалпы бұқара
мемлекеттік істерден алыс болуы тиіс деп есептеген.
Басқа антикалық ойшыл, Аристотель, халық жиынының рөлін сипаттай отыра,
керісінше, халық өзін әрдайым жоғары билікке қатыстылығын сезінуі керек деп
есептеген. Аристотель ойы бойынша : ...жоғарғы биліктің ең күштілерден
құралған аздың қолында шоғырланғанынан гөрі көптің құзырында болғаны дұрыс.
Көпшілік бір адамға қарағанда көп нәрсе туралы жақсырақ ойлайды.[6 ]
Батыс Еуропаның ортағасырлық феодалды мемлекеттерінде заң шығарушылық
билік аристократиялық топтардың билігін жүзеге асыратын институттарда
болатын, дегенмен, олардың арасында бас рөлге өкілетті үкміет ие болатын.
Жобамен ХІ ғғ Францияда коммуналды өзін-өзі басқару органдары орын ала
бастайды. Өзін-өзі басқаратын қалаларда басқару органдары мен өкілетті
институттар пайда бола бастады, кейін олар қазіргі муниципалды жүйе мен
парламенттердің бастауы болды.
ХVІ ғасырдан бастап Батыс Еуропаның мемлекеттерінде өкілетті
институттарды жаңа даму кезеңіне әкелген халық – биліктің бастауы деген
идея кең қанат жайды.
Ойына келгенін істей алатын патша, есуасқа айналады, ал өздік
басқаруға душар болған халық оқыс қадам жасайды. -деп санайтұғын
Макиавелли.[8] макиавелли бойынша халық саяси жүйеге әрдайым қосылуда, ол
өз алдына шынайы және жеткілікті түрде салмақты саяси күш болып табылады,
онымен мемлекет санаспауы мүмкін емес. Басшы және халық бір біріне екі
саяси күш ретінде қойылады, әне басшыларға халықпен достықта болғаны жөн.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесіне назар аударғандардың алғашқысы
француз мемлекеттік қайраткері және тарихшы А.Токвиль болатын. Өзінің
атақты Америкадағы демократия еңбегінде ол жазған болатын:
Тәуелсіздік құрылуы үшін қоғамдық институттардың маңыздылығы ғылым
үшін бастапқы мектептер маңыздылғымен пара-пар; олар

7
халыққа бостандыққа жол ашады және оны осы бостандықты қолдануды үйретеді,
оның бейбіт мінезімен рахаттануға мүмкіндік береді. Қоғамдық институттарсыз
ұлт ерікті үкімет құруы мүмкін, бірақ шынайы рух бостандығын бере алмайды.
Тез өтетін құлшыныс, минуттық қызығушылықтар, кездейсоқ жағдайлар
тәуелсіздікің көрінісін ғана беруі мүмкін, бірақ қоғамдық ағзанығ ішіне
қуып тығылған деспоттық ерте ме, кеш пе сыртқа шығады [9 ].
Тек ХІХ ғасырдың екінші ширегінде ғана батысеуропалық социалситік
теориялардың пайда болуымен халық саяси қызметтің толыққанды субъектісі
статусын алды.
Бүгінде, жергілікті істерді басқару орталықтан бекітілген жергілікті
дерлердегі мемлекеттік әкімшілік органдарымен де, сонымен қатар бөлек
әкімшілік-территориялық бірліктердің тұрғындары сайлап таңдаған өкілетті
органдар арқылы да жұзеге асады. Шетелдік әдебиеттерде мұндай өкілетті
органдар жиі жергілікті өзін-өзі басқару органдары немесе муниципалды
басқару деп аталады.
Көптеген зерттеушілер көзқарасы бойынша, Еуропа, сонымен қатар АҚШ пен
Жапониядағы және өзге елдердегі де муниципалды жүйелердің құқықтық негізі
ХІХ ғасырдағы реформалар кезінде қаланған деп есептейді, бірақ қоғамдық,
қалалық жергілікті өзін-өзі басқару дәстүрлері жоғарыда аталып өткендей
түп-тамырымен ғасыр тереңдігіне кетеді: антикалық әлемнің полистік
демократиясы, ортағасырлық сословиелік мемлекеттердің қалалық және ауылдық
қоғамдастықтары.
Осыдан, ХІХ ғасырдың муниципалды реформалары ортағасырда қаланған
фундаментке негізделген[21 ].
Ғасырдан астам уақыт бойы жергілікті өзін-өзі басқару термині маңында
пікірталастар тоқтаған емес. Мәселе мынада , әр уақытта және әр елде –
Англия, Франция, Германияда – ЖӨӨБ-ға анықтама беру үшін түрлі анықтамалар
қолданған болатын [21 ].
ХVІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың соңында орын алған буржуаздық
көтерілістер жаңа саяси және құқықтық жүйелердің құрылуына жол ашты. Мұндай
жағдайда орталық және жергілікті билік арасындағы қарым-қатынаста мәселелер
туды. Мемлекеттік билікте халықтың қатысу деңгейі, жергілікті басқару
органдарының құзыретітуралы сұрақтар баса орын алды [22 ].
8
Неміс зерттеушілері Г.Штимпфл мен Х.Шоллер жергілікті өзін-өзі басқару
терминнің пайда болуын 1789 жылдарда болған француз көтерілісімен
байланыстырылады. Мұны растайтын факт 1790 жылы француздық Ұлттық Жиналыста
жергілікті басқару реформасы атты баяндама тыңдалған болатын.
Тап осы баяндамада алғаш рет жергілікті басқару немесе ЖӨӨБ
орталықсыздандыру ретінде белгіленген болатын [ 23].
Өзін-өзі басқару негізі Англияда ХVІ ғасырда қаланған болатын, тап осы
уақыттан бастап ең төменгі әкімшілік аймақ және Англияның ең ұсақ өзін-
өзі басқарушы бірлігі – шіркеулік приход маңызға ие болды. Бірақ
ӨӨБ(self-government) тек ХVІ І кең қолданысқа енді[24 ].
self-government – бұл мемлекеттен қоғамдық кеңестерге берілген бастапқы
жергілікті басқару [ 25].
Жергілікті басқару саяси жүйенің спецификалық элементі болып табылады.,
ол біршама өзгешелік пен тәуелсіздікке ие. Бұл олардың жалғыз ұлттық
парламенттің геінен тыс билік орталығы болуымен байланысты, ол
легитимдікке ие, сайлау және халық дауыс беруіне сүйенеді. Осы
тәуелсіздіктің автономияға қараған да өзгешелігі бар, себебі жергілікті
органдар әдетте жеке заңшығарушылық құзыретке ие емес және жоғары тұрған
өкілетті органдардың заңдарына бағынады.
Жергілікті органдардың тәуелсіздік деңгейін қатты көтермеген жөн.
Себебі, белгілі бір құзыреттерді бекіту практика жүзінде орталық пен
жергілікті аймақтардың арасындағы ортақ мемлекеттік механизм үшін
компетенция бөлісуі ғана. Жергілікті органдар өз құзыретін белгілейтін
құзыретке ие емес.
Бүгінгі таңда саяси-құқықтық ой тарихында жаңа деңгей орын алуда. Оның
дамуы үздіксіз өткенді талдуамен, бүгінгіні түсінумен, және де болашақ
туралы сұрақты шешумен байланысты.
Тарауды аяқтай отырып, айта кету керек, жалпы өкілеттілік институты
өзінің классикалық түрінде емес қазақ халқының да тарихында орын алғын. Осы
институт өз бастауын жиі шақырылатын құрылтайлар, ақсақалдар жиынында
тапты.

9

1.2 Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының негізгі моделдері:
еерекшеліктері және жалпы белгілері

ЖӨӨБ органдарын зерттеуге арналған оқулықтарда әдетте, оның үш моделін
бөліп көрсетеді: англосаксондық (ағылшын), континенталды (француз) және
кеңесік [14]. Аталған модельдерді бөлу ең алдымен түрлі жергілікті
органдар өздері және жоғары тұрған органдармен болатын қатынастарына
негізделген қағидаларда құрылған.
Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Аустралия және өзге де англосаксондық
құқықтық жүйесі бар елдерде осы модель шегінде жергілікті басқаурдың
өкілетті органдары формалды, өздеріне берлігне құзырет аясында автономды
қызмет ететін және жоғары органдарға төмен тұрған органдардың тікелей
бағынуы жоқ. Сонымен қатар, англосаксондық модельге жеке әкімшілік-
территориалдық бірліктерде халықпен таңдалатын өкілетті органдарды бағып-
қарап отыратын орталық үкіметтердің бомауы сипатты.
Англосаксондық мемлекеттерде жергілікті органдарды бақылау негізінен
жанама түрде жүргізіледі: орталық мнистрліктер, және сот арқылы. Саяси
жүйедегі жергілікті органдардың рөлі мен орнына талдау жасасақ, басты
назар олардың мемлекеттің механизмі екеніне аударылады. Осы елдердің
заңнамаларында жергілікті органдардың қызметі мен ұйымдастырылуын белгілеу
үшін қабылданған жергілікті басқару термині олардың өзге мемлекеттік
органдардан шеттетілу нышанына, олардың локалды сипатына сілтеу береді [
15].
Континенталды Еуропа, француз тілді Африкада ЖӨӨБ-дың континенталды
моделі таралған. Ол жергілікті басқару мен орындардағы тікелей мемлекеттік
басқарудың қосапыс болып табылады. Осы модельдің бастамасы Франция елі.
Оның ерекшелігі сол елдің тарихи түп-тамырына кетеді, сол кезде корольдік
биліктің басты көмекшілері болып монархтың орныдардағы өкілдері табылған.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың континенталды моделі иерархиялық
пирамидаға ұқсас, бұл пирамида бойымен түрлі дерективтер мен ақпараттар
тасымалы жүреді және оның шегінде орталық билікке орындардағы агенттердің
жаппай сериясы жұмыс атқарады. Аталған модель төмендегі звенолардың
жоғарыдағыларға бағыныштылығымен сипатты [16 ].

10
Француз жүйесінде өкәлетті органдар кейде тек заңнамалармен
территориалды коллективтер ретінде белгіленген әкімшілік-территориалды
бірлік терде ғана құрылады. Сонымен, кейбір жеке бөлімшелерде жергілікті
органдар болмауы да мүмкін (мысалы, Францияның округтары мен
кантондарында).
80-жж Франциядағы реформаларда жергілікті басқару органдары арасындағы
қатаң бағыныштылығы біраз жеңілдетілген болатын. Ешбір территориалды
коллектив екіншісінен үстінен бақылау жүргізу алмайды, тек арнайы
қарастырылған жағдайларда ғана: аймақ білім және мәдениет жөнінде коммуна
мен департамент үстінен, департамент коммуналар үстінен әлеуметтік,
денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығын жабдықтау, мектеп транспроты жөнінде
ғана. Сонымен қатар,, орталықтыі жергілікті өкілетті органдар үстінен
бақылауы біршама азайтылған еді [17 ].
Дамыған демократияларда жоғарыда қарастылыған екі модель арасында
айтарлықт ай айырмашылықтар жоқ, және олардың арасындағы біршама жақындасу
туралы да сөз айтуға болады. Екі модельдің қызметі ұқсас принциптерге
негізделе жүзеге асады. Жергілікті басқару жүйесінің негізі болып мұнда
еркін және бәсекелес сайлау арқылы халықпен құрылатын жергілікті өкілетті
органдар табылады, сондықтан, біраз легтимділікке ие [ 18].
Үшінші әлем қатарына жататын елдерде жағдай тіпте басқа, мұнда
демократиялық мемлекеттерден алынған жергілікті басқару моделі өз алдына
түп-негізі авторитарлық болып табылатын ерекше бір фасадтың тек құраушы
бөлігі ғана, шын мәнінде мұнда азаматтардың еркі-жігерлері көбіне
тәелсіз сипатқа ие бола алмайтын және дәстүрлі мобилизация механизмдері
арқылы бағытталады. Жергілікті басқару кейбір елдерде (Аустрия, Германия,
Жапония) англосаксондықпен де континенталды модельдермен де ұқсас бола
тұра, өзне тән бірқатар ерекшеліктерге ие, бұл орныдардағы аралас,
гибридті басқару формалары туралы айтуға мүмкіндік береді.
Англосаксондық жүйеге тым тән емес орныдардағы тағайындалатын
шенеуніктер арқылы тікелей мемлекеттік басқару жүзеге асырылады
[ 19].
Жоғарыда аталған екі модельден тіптен ерекше болып табылатын кееңестік
модель КСРО құлағаннан кейін тарихқа айналып кеткен.
11

Осы модель Кеңес Үкіметіне және әлемдік социализм жүйесіне тән өзге де
елдерге, және де социалистік перспективаларға негізделген кейбір адмушы
елдерге тән.
Қазір ол азда болса өздерін социалситік деп есептейтін Қытай, Куба және
КХДР елдерінде сақталған.
Кеңестік модель негізінде биліктің бөлінуін жоққа шығару және белгілі бір
террториядағы өкілетті органдардың толық билігінің жариялануы жатыр.
Жергілікті басқарудың кеңестік жүйесін сонымен қатар, оған енетін
звенолардың қатаң иерархиялық өзара тәуелділігі сипатты.
Жалпы, әлемдік тәжірибе жергілікті деңгейде қолданылатын
ұйымдастырушылық-құқықтық формалардың кең таңдауын ұсынады. Елдердің
ерекшеліктерін ескере отыра авторлар классификацияға түрліше қарайды да
оннан астам ұйымдастырушылық құқықтық формаларда бөліп көрсетеді [14,7 ].
Әлемдік тәжірибені зерттей отырып, біз жергілікті басқару органдарының
негізгі 5 моделін бөле отыра, схематикалық түрде былайша көрсете аламыз:
1. Күшті кеңес – әлсіз әкім формасы жергілікті органдардың қызметін
координациялау және бақылау жөнінде әкімнің құқықтарын шектеумен
сипатталады. Әкімнің артынан негізінен өкілеттілік және оперативті-
атқарушылық функциялар бекітіледі. Кеңес басқару, шаруашылық және
қадрылық, әсіресе қызметке орналастыру сферасында кең құқықтарға ие.(1-
сурет)

1 сурет

Өкілетті орган таңдайды

т
а
ң
д
а
й
д
ы

Тұрғындар
12

2. Күшті әкім - әлсіз кеңес. бұл форма үшін атқарушы органды, яңни
әкімді халық таңдауы сипатты, бұл оның өкілетті органға салмақты
позициясын анықтайды. Әкім өз бетінше ағымдағы мәселелерді шешеді және
кеңесте вето құқығына ие (2-сурет).

2 сурет

Т
А
Ң
Д
А
Й
Д
Ы
халық

бұл сызба АҚШ-тың муниципалды білімінде баса назарға ие. Бұл
американдықтардың билікті бөлісуге деген ұмтылысын бірден-бір айқын
бейнелейді. Әкімді тікелей сайлау оның ззін кеңестен тәуелсіз сезініп, өз
бетінше жергілікті саясатты анықтауға мүмкіндік береді.
Әкім муниципалды кеңес жарлықтарымен сөйлеуге құқығы бар. Әкім
кеңестің ортырыстарына қатысыпғ мәселерді шешуде өз ұсыныстарын айтуға
құқылы. Көбісі әкімдер вето құқығына ие, ол белгілі бір саясатты
жүргізгенде аса әсерлі болып табылады. Әкімдердің осы вето құқығын
қолданамын деп үрей туғызған бойы ғана кеңестің кейбір даулы сұрақтар
бойынша оның шешіміне дауыс берусіз-ақ келіскен мысалдар көп. Бірқатар
муниципалитеттерде әкімдер таңдамалы вето құқығына ие, яғни жергілікті
актілердің бөлек бір жағдайларын қабылдамауы мүмкін.
Нәтижесінде, муниципалды кеңес әкімнен тәуелсіз саясатты жүргізуден
алшық. Әкімнің кеңес-әкім схемасындағы институты жергілікті басқаруды
ұйымдастыруда аса зор нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді.

13

3. Кеңес- басқарушы формасы қалалық саясатты тазартуға және
жемқорлықтығ авторитарлы және нәтижесіз басқаруды жоюға деген
ұмтылысты бейнелейді. Басқарушы саяси бейтарап фигура, әлеуметтік
басқару сферасындағы маман болып келеді. Халықпен сайланған кеңеспен
қызметке тағайындалады және қызметінен босатылады. Осы модельдің
әлсіз жағы басқарушы жүргізетін саясатқа әсер етуге мүмкіндігінің
жоқтығы немесе қиындығы (3-сурет).
3 сурет.

Тағайындайды

Т
А
Ң
Д
А
Й
Д
Ы

халық

АҚШ-та кеңес-басқарушы схемасы ең алдымен территориясында басқарушы-
маманға ақы төлеуге дайын ауқатты тұрғындары бар муниципалитеттерде
қолданылады. Басқарушы атқарушы аппаратты басқарады және көбіне муниципалды
басқару органдарында кадрлық саясатты анықтайды. Менеджер муниципалды
кеңеспен келісімшарт негізінде жұмыс істейді. Бұл кезде кеңес үміткерлерді
өзінің отырыстарында талқылап, кейңн сұрақ жалпы дауыс беруге шығарылады.
Ең көп дауыс жинаған кандидатпен келісімшартқа отырады.
4. Комиссионды форма. Комиссия қалалық үкіметтің белгілі бір
бөлімшесін басқаратын өкілетті тұлғалардан құралады. Бұл модельде
жоғары өкілетті тұлғаның (әкімнің) болуы міндет емес.

14
Бір жағынан, бұл модельдің артықшылығы шешім қабылдауды баяулататын
биліктің бөлінуінің болмауы. Ал екінші жағынан, бұл биліктің бқлінуін
болдымайтындықтан демократиялық емес деп мамандармен қатал сынға душар
болады (5-сурет).
Мұндай формада халықпен таңдалатын комиссионерлер кеңесі (әдетте, 3-7
адам) бір мезгілде атқарушы да өкілетті де орган қызметін атқарады.
Комиссионердің әр біреуі белгілі бір департаментті басқарады. Аталған
жүйенің басты артықшылығы сол жалпы қалалық саясатты айқындайтын тұлғалар
өздері оны жүзеге асырумен айналысады. Дегенмен, аз уақыт аралығында оның
бақылаусыздығы мен шеңберлі порука сияқты кемшіліктері анықталды. Бұдан
басқа комиссионерлер жиі қажетті квалификацияға ие болмаған (әсіресе,
тақарушылық функцияларды жүзеге асыру үшін). Отырыстарда олар кейде тек
өздерінің бөлімдерінің көзқарастарын жақтаған, әсіресе бюджеттік
ассигнованяһия кезінде, ал бұл ақыр соңында жалпы қалалық басқаруды без-
берекет етті.

Т
А
Ң
Д
А
Й
Д
Ы
Халық

5. Аралас форма. Басқарушы немесе бас администратор кеңеске емес, әкімге
бағынады. Басқарушы-маманның болуы жоғары маманданудың қамтамасыз
етеді, ал сайлаушылар қалалық саясатқа тікелей әсер ете алады, себебі
басқарушыны тағайындайтын немесе қызметінен босататын, әкімге оң
немесе қарсы дауыс бере отырып, олар муниципалды білім әкімшілігін
қалдыруға немес алып тастауға шешім қабылдайды (5-сурет).

15
Жергілікті басқарудың жалпы дұрыс қызмет етуі үшін тиімді жергілікті
өзін-өзі басқару қажет. Қазіргі заманғы елдерінде жергілікті өзін-өзі
басқару түсінігі органдардың екі түрін қамтиды: тиісті әкімшілік-
территориалды бірліктің тұрғындарымен сайланатын және дәтте, ең маңызды
сұрақтар бойынша шешім қабылдайтын жергілікті өкілетті орган және атқарушы
орган (әкім, бургомистр және т.б.), әдетте, өкілетті органның шешімдерін
орындауға және оперативті басқаруды жүзеге асыруға тағайындалған органдар.
5 сурет.

тағайындайды

Т
А
Ң
Д
А
Й
Д
Ы Халық
Сонымен, жоғарыда айтылғанды қорытындылай келе қазіргі кезде жергілікті
өкілетті органдардың үш моделін бөліп көрсетуге болады: англосаксондық,
континенталды және кеңестік. Мұндай дифференциялау жоғары өкілетті
органдармен және өзара байланыстарына негізінде жатқан принциптерге сүйене
отырып жүргізілген. Дегенмен, соңғы кезде осы аталған модельдердің өзара
жақындасуы тіпті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.