Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

І. КІРІСПЕ.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Қосымша туралы түсінік

1. Қосымшаның түрлері: жұрнақ және жалғау

2. Қосымшаның жалғануындағы кейбір ерекшеліктер

3. Қосымшаның түбірге кірігу заңдылығы және оның зерттелуі.

3.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы

3.2. Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы

ІІІ. ТАЛДАУ ЖҰМЫСЫ. БАҚ материалдарындағы қосымшаның жалғануы

IV. ҚОРЫТЫНДЫ

V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Әр сөзді мағынасына қарай орнымен қолдану – тіл мәдениетінің ең
өзекті мәселелерінің бірі. Сөзқолданыс барысындағы орын алатын кемшіліктер
көбінесе сөз мағынасын анық білмеуден, оның тура мағынасы мен ауыс
мағынасының аражігін айқын ажырата алмаудан немесе жауапсыздық салдарынан
туындап жатады. Қазақтың тілін бір
кісідей білетін, қаламы төселген, әр сөзді талғап-таңдап орнымен
қолданатын, қағаз бетіне түскен немесе аузынан шыққан әр сөйлеміне үлкен
жауапкершілікпен қарайтын тәжірибелі, білікті журналистер аз емес. Олардың
жазғанын кім де болса сүйсініп оқиды, сөйлеген сөзіне зейін қойып
ілтипатпен тыңдайды. Алайда үнемі олай бола бермейді. Кез келген өзге
салалардағы мамандар сынды журналистердің де біліктілігі, кәсіби деңгейі,
жазу шеберлігі, сөз қолдануға деген жауапкершілігі бірдей емес. Сондай-ақ
газет-журналда тек журналистердің ғана емес, білімі мен кәсіби дайындығы,
тілді білу деңгейі әркелкі түрлі сала мамандарының жазғандары да жарық
көріп жатады. Осының бәрі баспасөз тілінің сапасына әсер ететіні сөзсіз.
Бұл секілді факторлардың қай-қайсысын да ескере отырып, бүкіл қоғам көз
тігетін қазақ баспасөзі тіл мәдениетінің жоғары болуына, әдеби тіл
нормаларының сақталуына, публициcтикалық стильдің кемелдене түсуіне айрықша
мән беріп отырғанымыз абзал. Бұған қолына қалам ұстағандар да, осы
басылымдардың оқырмандары да мүдделі болуы керек. Кеңестік
дәуірмен салыстырғанда қазақ басылымдары санының артуы тәуелсіздік
арқасында қол жеткен жетістік екені даусыз. Бүгінгі таңда Қазақстанда қазақ
тілінде 449 газет пен 117 журнал шығады десек, оның сыртында қазақ, орыс
тілдерінде екі тілде шығатын газет-журналдар тағы бар. Осы басылымдар қазақ
тілінің шешімін таппаған сан алуан мәселелерін үздіксіз көтеріп, тіліміздің
дамуына, оның Ата Заңда көрсетілген мәртебесіне сәйкес қолданылуына қатысты
жазудан жалыққан емес. Тек журналистердің ғана емес, тілші ғалымдар мен
филологтардың, тіл жанашырлары мен түрлі сала мамандары тарапынан тілдің
жайын сөз еткен сан алуан мақалалар да негізінен қазақ тілінде жарық
көретін газет-журналдарымыз арқылы қалың жұртшылыққа жол тартады. Жалпы,
қазақ тілінің мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын да қазақ баспасөзі, қазақ тілді
журналистер қауымы екені баршамызға белгілі. Тіліміздің дамуы мен
қолданысына елеулі үлес қосып отырған төл баспасөзіміздің тілі жөнінде
дүркін-дүркін сөз қозғалып жатады. Бұл мәселе тіл мамандарының назарынан да
ешқашан тыс қалып көрген емес. Әрине, қазақ баспасөзінің бүгінгі биігінде
ондағы тіл мен стиль мәселелерінің негізінен ойдағыдай шешіліп келе
жатуының мәні үлкен. Газеттер мен журналдардағы мақала, сұхбаттардың тілі
жетік, содан да ойы айқын бола түскені талас тудырмайды. Әйтсе де,
қолдағымызды ешкім де тартып алмайтынын ескере кетіп, бұл тілтанымдық іс-
тәжірибе есебінде негізінен баспасөз тілінің мәдениетіне, сөз қолданыcта
орын алып жүрген кейбір кемшіліктерге, сондай-ақ қазақ тіл біліміндегі
сөзге қосымшаның жалғану, сауатты жазу заңдылықтарына баса тоқталамыз.
Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін түбір дейді.
Мысалы: жолдастық, сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердің
түбірлері — жол, сау, мектеп, көр. Себебі бұлар қосымшасыз тұрып та белгілі
бір мағынаны білдіреді: жол — із немесе сапар, сау — сүт алу, мектеп —
оқитын орын, көр — көзбен байқау. Осы түбірлерге жалғанған -дас, -тық
(жолдастық деген сөзде) -ын, -шы (сауыншы деген сөзде), -тер, -діқ
(мектептердің деген сөзде) -ін, -ген (көрінген деген сөзде) бөлшектері
қосымша деп аталады. Қосымша
– түбірге жалғанып, оның лексикалық немесе грамматикалық мағынасын
өзгертетін, сөздерді өзара байланысқа түсіретін морфема. Мағыналық,
тұлғалық дербестігі, арнаулы лексикалық мағынасы жоқ. Сөздерден бөлек, жеке
қолданыста болмайды, түбір сөзге тіркесіп қана қолданылады. Түбірге
қосылғанда, оған бүтіндей жаңа мағына қосады, мысалы, жол — із я сапар
болса, жолдас — жолға бірге шығатын адам я серік; не қосымша мән үстейді:
мектеп — оқу оқитын орын болса, -тер деген қосымша сол мектептің біреу емес
көп екенін ғана білдіреді. Сөйтіп, қосымша түбірсіз қолданылмайды және оның
мәні тек түбір арқылы айқындалады.
Қосымшалар түбірге белгілі бір грамматикалық категорияларға тән
заңдылықтар бойынша жалғанады. Түбір сөзбен дыбыстық, әуездік жағынан
үйлесіп тұрады. Бір қосымша әр түрлі түбірге жалғанғанмен, түрлі мағына
бермейді. Мысалы, кел-ді, тұр-ды, айт-ты, кет-ті; ауыл-ға, жер-ге, ат-қа,
т.б. Қазақ тілінде мағыналық және қолданыс ерекшеліктеріне қарай жұрнақ
және жалғау болып бөлінеді.
Жұрнақ өзі жалғанған сөздің мағынасын езгертеді немесе жаңа мағына
тудырады. Жұрнақтың өзі екі түрге бөлінеді: сөз тудырушы жұрнақтар және сөз
түрлендіруші жұрнақтар. Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, жаңа мағына
үстейтін жұрнақты сөз тудырушы жұрнақтар дейді. Жол деген із немесе сапар
мәнін беретін сөз болса, оған -дас қосылып, жолдас — серік мәніндегі адам,
оған -тық қосылып, жолдастық — адамдар арасында болатын қарым-қатынас, сау
деген сүт алу мәнін беретін, қимылды білдіретін сөз болса, оған -ын
қосылып, саууға байланысты жаңа мағынадағы заттық ұғым, оған -шы қосылып
саууды іске асыратын адам, сондай мамандықтың иесі сияқты жаңа мағыналарды
беріп тұр. Осындай жұрнақтар арқылы жасалған сөздер туынды түбір немесе
туынды сөз деп аталады. Сөйтіп, жол, сау деген сөздер — негізгі түбірлер
де, жолдас, жолдастық, сауын, сауыншы деген сөздер — туынды түбірлер. Бір
сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Бір түбірден жасалған әр түрлі сөздер
түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгіш сияқты
сөздердің негізгі түбірі — өн. Жалғау - сөз бен сөзді
байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын,
сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жалғаулардың төрт түрі
бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік. Жалғаулар бірінен соң бірі жалғана
береді. Мұндай жағдайда көбінесе алдымен көптік, онан соң тәуелдік, сөз
соңында септік жалғаулары жалғанады, жіктік жалғауы да сөз соңында
жалғанады: оқушы-лар-ымыз-ға, бала-мыз, келе-сіз.
Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір
затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша
бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін
(заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім
деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) деген
сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені -
өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені,
иілгені, сынғаны деген сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше
формалар.

Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары
мыналар:
Жақ Соңғы дыбыс
Дауысты Дауыссыз
Жуан Жіңішке Жуан Жіңішке
буын буын буын буын
1. I жақ-м -м -ым -ім
2. II -ң -ң -ың -ің
жақ
3. II -ңыз -ңіз -ыңыз-іңіз
жақ
3. III -сы -сі -ы -і
жақ

Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік
жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікелей байланысты болады.
Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің
жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың;
сіздің қаламыңыз, оның қаламы.

Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі

Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше
түрде тәуелденіп тұрса, бір зат бір адамға (я затқа) тән екендігі білінеді.
Ал, сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я бір тектес бірнеше
зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білінеді. Тәуелдіктің бұл
түрі оңаша тәуелдеу деп аталады. Мысалы: Бірдің тәжірбиесі - көптің игілігі
(мақал); Байлықтың атасы - еңбек, анасы - жер (мақал) деген сөйлемдердегі
тәуелдік жалғауының қосымшалары жалғанған сөздерді тәуелдік жалғауларынсыз
қолданса, сол сөйлемдердегі сөздердің қиюлары кетіп, олар өз ара үйлеспей,
қисындаспай тұрады.
Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:
Жекеше Көпше
меніңата-м, қалам-ымата-лар-ым, қалам-дар-ым
сеніңата-ң, қалам-ыңата-лар-ың, қалам-дар-ың

Көптік жалғау — жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша. Көптік
жалғауының дыбыс үндестігіне қарай алты варианты қолданылады: -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер(қала-лар, мекеме-лер, ғалым-дар, езен-дер, ат-тар,
шөп- тер). Көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын бұдан басқа екі түрлі
морфологиялық форма бар. Оның бірі -ыз (-із, -з) формасы қазіргі тілімізде
кене заманнан қалған сарқыншақ ретінде бірен-саран сөздерде кездеседі.
Мысалы, "мен" сөзінің көпше түрі "біз" есімдігіндегі -з формасы сөздің
бөлінбейтін бөлшегіне айнапған. Екіншісі жүрді-к, айтты-қ, кетті-к, жетті-к
дегендегі -к, -қ формасы да ерте кездегі көптік мағынаны білдерген
қосымшалар. Көптік жалғау көптік мағынаға қосымша мынандай әр алуан ұғымды
білдіреді.
1. Біртекті нәрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобын (мектеп-тер,
үй-лер, жас-тар);
2. Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (жақсы-ларды, ақылды-ларды,
оқыған-дарды);
3. Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді
білдіреді (жасы отыз-дарда, са-ғат үш-терде, былтыр-лар);
4. Бір нәрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін
білдіреді (жалғыз қыз-дарың, Сапар әке-лерің, мектеп-терің).
Көптік жалғау бірыңғай мүшенің соңғысына ғана жалғанады. Көптік мағына
көптік жалғауның қатысынсыз лексикассыз, морфологиясыз, синтаксистік
тәсілдер арқылы берілетін сөздер де бар (түз, ұн, құрт-құмырсқа, мәдениет,
феодапизм, ақыл, достық, бала-шаға, кәрі-жас, жолдас-жора, ыдыс-аяқ).
Көптік ұғымның сөз тіркесінен аңғарылатын тұстары аз емес. Мысалы, онсыз да
көптік ұғымды білдіретіндіктен: барлық, көптеген, қанша, әр, бірнеше,
сантүрлі, санмың, біраз сөздерімен, сондай-ақ сан есіммен тіркәсіп келгенде
көптік жалғауы қажет болмайды: 5 адам, барлық адам, көп адам.
Септік жалғаулары арқылы
есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-
өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы: Еңбектен еңбек
шығады, еңбек туады, Еңбекті еңбек ақтап, еңбек
жуады.
Еңбек етіп күшті туған ерлер
Еңбекке ерте тұра бекін буады.
Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар,
Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар,
Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында,
Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар (И. Б.).
Бұл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар
қосылып, әр алуан формада қолданылып тұр. Егер жетінші жолдың басындағы
еңбегім дегеннен басқаларының қосымшаларын алып тастасақ, сөйлемдегі
сөздердің байланысы бұзылып не қиыспай қалады, не сөйлемдердің мағыналары
өзгеріп кетеді. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бірі-бірімен
жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшаларды септік жалғаулары
дейміз. Сөздердің жалғауларды қабылдап өзгерту жүйесін сөздердің септелуі
деп немесе септеу деп атайды.

Септік жал- Сұраулары
ғауларының
аты
Жай септіктің Тәуелдік септік сұраулары
сұраулары
1Атау кім? не? кімім? кімің? кіміңіз? кімі?
нем? нең? неңіз? несі?
2Ілік кімнің? ненің?кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің?
кімінің?
немнің? неңнің? неңіздің? несінің?
3Барыс кімге? неге? кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне?
қайда? неме? неңе? неңізге? несіне?
4Табыс кімді? нені? кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?
немді? неңді? неңізді? несін?
5Жатыс кімде? неде? кімімде? кіміңде? кіміңізде? кімінде?
қайда? немде? неңде? неңізде? несінде?
6Шығыс кімнен? неден?кімімнен? кіміңнен? кіміңізден?
кімінен?
немнен? неңнен? неңізден? несінен?
7Көмектес кіммен? немен?кіміммен? кіміңмен? кіміңізбен?
кімімен?
неммен? неңмен? неңізбен? несімен?

Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана
синтаксистік қызмет атқарады. Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде
тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын
өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет.
Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт үлгі бойынша
жіктеледі:
Бірінші топ
Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат есімдер,
сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;
а) тұр, жүр.

Жекеше
Көпше

1-жақ
тұр-мын, жүр-мін
тұр-мыз, жүр-міз

2-жақ
тұр-сың, жүр-сің
тұр-сыңдар, жүр-сіңдер

тұр-сыз, жүр-сіз
тұр-сыздар, жүр-сіздер

3-жақ
тұр, жүр
тұр, жүр

ә) Есімшелер: барған, келген; б) Зат есімдер:оқушы, мұғалім т. б.
баратын, келетін; барар, келер;
бармақ(шы), келмек(ші). Жекеше
Көпше
Жекеше
Көпше 1-жақ
оқушы-мын, мұғалім-мін
1-жақ оқушы(лар)-мыз, мұғалім(дер)-біз
барған-мын, келген-мін
барған-мыз, келген-біз 2-жақ
оқушы-сың, мұғалім-сің
2-жақ оқушы(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)-сіңдер
барған-сың, келген-сің
барған-сыңдар, келген-сіңдер
оқушы-сыз, мұғалім-сіз
оқушы(лар)-сыздар, мұғалім(дер)-сіздер
барған-сыз, келген-сіз
барған-сыздар, келген-сіздер 3-жақ
оқушы, мұғалім
3-жақ оқушы(лар), мұғалім(дер)
барған, келген
барған, келген

в) Сын есімдер: аласа, үлкен т. г) Сан есімдер: оныншы, үшінші т. б.
б.
Жекеше
Жекеше Көпше
Көпше
1-жақ
1-жақ оныншы-мын, үшінші-мін
аласа-мын, үлкен-мін оныншы-мыз, үшінші-міз
аласа-мыз, үлкен-біз
2-жақ
2-жақ оныншы-сың, үшінші-сің
аласа-сың, үлкен-сің оныншы-сыңдар, үшінші-сіңдер
аласа-сыңдар, үлкен-сіңдер

оныншы-сыз, үшінші-сіз
аласа-сыз, үлкен-сіз оныншы-сыздар, үшінші-сіздер
аласа-сыздар, үлкен-сіздер
3-жақ
3-жақ оныншы, үшінші
аласа, үлкен оныншы, үшінші
аласа, үлкен

ғ) Есімдіктер: қалай, кім т. б. д) Үстеу: бірге

Жекеше Жекеше
Көпше Көпше

1-жақ 1-жақ
қалай-мын, кім-мін бірге-мін
қалай-мыз, кім-біз бірге-міз

2-жақ 2-жақ
қалай-сың, кім-сің бірге-сің
қалай-сыңдар, кім(дер)-сіңдер бірге-сіңдер

қалай-сыз, кім-сіз бірге-сіз
қалай-сыздар, кім(дер)-сіздер бірге-сіздер

3-жақ 3-жақ
қалай, кім бірге
қалай, кім(дер) бірге

Екінші топ
Екінші топқа -а, -е, -й (бара, келе, сөйлей) формалы және -п, -ып, -іп
(қарап, айтып, келіп) формалары көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша
жіктеледі.
Үшінші топ
Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді), мен
шартты рай формасы (барса, келсе) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша
жіктеледі.
Төртінші топ
Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады да, төртінші
үлгі бойынша жіктеледі.

Қосымшалар сөзге үндестік заңы бойынша сөздің соңғы буыны мен дыбысына
үндесе жалғанады: кітап + та, қағаз + ды, әлем + де, қызмет + кер, жұмыс +
шы, бетеге-боз + ды, бетбұрыс + қа т. б. Ескерту: 1.
Бірлі-жарым сөздің алдынан қосылатын қосымшалар бар: ма + қрұм, на + разы,
бей + шара, би + саясат т. б. 2. Буын үндестігіне
бағынбайтын қосымшалар: а) үнемі жіңішке түрде
жалғанып, жіңішке жазылатын қосымшалар: -нікі, -дікі, -тікі; қаланікі,
аспаптікі, қолдікі; -би, -бей: бисаясат, бейшара; -мен, -бен, -пен:
қаламмен, кітаппен, қызбен; -гер, -кер: дауагер, даугер, қызметкер; -еке,
-ке: Асеке, Жұмеке; б) үнемі жуан түрде
жалғанып, жуан жазылатын қосымшалар: -дар: діндар; -тал: сезімтал, өсімтал;
-тай: әкетай, көкетай; -тар: кіріптар; -паз: өнерпаз, әсемпаз;
3. Сөз қ, к, п
дыбыстарының біріне аяқталып, оларға дауыстыдан басталатын қосымшалар
жалғанғанда, бұл дыбыстар ұянданып, ғ, г, б әріптерімен жазылады: қазық + ы
— қазығы, тілек + і — тілегі, мектеп + і — мектебі, сабақ + ы — сабағы,
күрек + і — күрегі, себеп + і — себебі т. б. 4. Тырнақшамен
жазылатын сөздерге, атауларға қосымша тырнақшаның ішінде жазылады: М.
Әуезовтың "Абай жолында" даналық сөздер үлгісі өте мол. С.
Мұқановтың "Ботагөзін" оқы. Ғ. Мүсіреповтың "Оянған өлкесін" талдадық.
5. Бас әріптен қысқарған сөздерге
қосымша дефис арқылы жазылады: ҚазМПУ-діқ студенттері, ҚазМУ-де оқимыз т.
б. АКДІ-тық азаматы. 6. Цифрмен жазылған сан атауларына қосымша
дефис арқылы жазылады: 60-тарда (алпыстарда), 7—8-де, 10-нан (оннан) астам,
100-деген (жүздеген).
7. Реттік сан есім цифрмен жазылса, одан соң дефис қойылады, цифрдан
кейінгі дефис реттік сан есімнің -ншы-нші, -ыншы-інші жұрнағын білдіреді.
Мысалы: 10-үй (оныншы үй), 10 үй (он үй), 35-пәтер (отыз бесінші пәтер), 35
пәтер (отыз бес пәтер).
Қосымшалар, негізінен, сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың
әуеніне қарай буын үндестігі бойынша я жуан, я жіңішке жалғанады да,
естілуінше жазылады: ең- бек-ші-лер- іміз- дің, жұ- мыс- шы- лар- ымыз-
дың, кі- тап- тың, мұ- ға- лім- нің, га- зет- ке, ки- но- ға, ко- нус- ты.
Соңғы
буынында (бір буынды сөздің өзінде) у дыбысы бар орыс тілінен енген
сөздерге қазақ тілі қосымшалары жуан жалғанады: курс-қа, авто- бус-қа,
инсти- тут- қа, кани- кул-ғаү тай- фун- ның, шу-руп-ты. Бұл ережеге г
дыбысына аяқталатын сөздер бағынбайды, оларға қосымша жіңішке жалғанады: ок-
руг-ке, руль-ге, пат-руль-ге, ансамбль-ге, ансамблі. Соңғы буынында
( не бір буынды сөздің өзінде) и дыбысы бар орыс тілінен енген сөздерге
қазақ тілі қосымшылары жіңішке жалғанады: кассир-ге, синтак-сис-тік, маг-
нит-тік, каль-ций-дің, маг-ний-ге, Горкий-ге, Маяков-ский-ге.
Фамилия жасайтын –ев (-ева),
-ов (-ова), -ин (-ина) қосымшалары буын үндестігіне бағынбайды: -ев (-ева)
қосымшасы сөздің соңғы буынының жуан- жіңішкелігіне қарамастан й және ш
дыбысына аяқталған жалқы есімдерге жалғанады. Бұл қосымша жалғанғанда,
түбірдегі й әріпі түсіріп жазылады: Тәжібай- ев- Тәжібаева, Жабай-ев-
Жабаева, Имашев, Рашев, Мұқашев, Жақашева. Дауысты дыбыстарға аяқталған
кісі аттарына да –ев (-ева) қосымшасы жалғануы мүмкін. Мұса-ев-Мұсаев,
Абдолла-ев, Бөке-ев-Бөкеев. Түбір сөздің соңғы дыбысы ы,і болса, -ев (-ева)
қосымшасы жалғанғанда, ол дыбыстардың орнына и әріпі жазылады: Сары-ев-
Сариев, Жұмалі-ев- Жұмалиев, Аққозы-ев- Аққозиев. Й мен ш дыбыстарынан
басқа барлық дауыссыздардан кейін –ов (-ова) қосымшасы жалғанаады, мұнда да
сөздің соңғы буынының жуан- жіңішкелігі есепке алынбайды: Мұ-рат+ов, Ме-
дет+ов, Сұл-тан+ов, Жү-ніс+ов, Сейіт+ов. Дауысты дыбысқа аяқталған кісі
аттарынан, әдетте фамилия –ин (-ина) қосымшасы арқылы жасалады, мұндайда
соңғы дауыстылар түсіріліп, түбірге –ин (-ина) қосымшасы тікелей жалғанады
және сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігі есепке алынбайды: Нұралы+ин-
Нұралин, Алтынсары+ин-Алтынсарин, Дербісалы+ин-Дербісалин, Ғайса+ин-Ғайсин.
–ин (-ина) жұрнақтары жалғанғанда, кейде түбірдегі ұ,ү, о, ө дыбыстары у
болып өзгеріп айтылуы және солай жазылуы мүмкін ( ал -ов (-ова)
жұрнақтарымен жасалғандарында түбір өзгермейді). Мысалы: Мұса+ин-Мусин (ал
Мұса+ев-Мұсаев), Жұма+ин-Жумин ( ал Жұма+ев-Жұмаев), Абдолла+ин-Абдуллин
(ал Абдолла+ев), Бөке+ин-Бөкин (ал Бөке+ев-Бөкеев ). Сонымен қатар Абдоллин
деп түбірін сақтап жазу да орын ала алады.
-ов, -ев жұрнақтары арқылы жасалған фамилияларға қосымша бастапқы түбірдің
соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады: Аймановқа, Тәжібаеваға
дегенде Ай-ман, Тәжі-бай түбірлерінің соңғы буындары жуан болғандықтан,
қосымша да жуан жалғанып тұр. Ал Жүнісовке, !йтиевке дегендерде түбірдің
соңғы буындарында жіңішке дауысты дыбыс болғандықтан (Жү-ніс, Әй-ти),
қосымшаның да жіңішке варианты жалғанып тұр.
Ескертулер. 1. –мен (-бен, -пен), -паз, -қор, -нікі, -тікі, -гер,
-кеш, -гөй, -хана, -тал, -дар қосымшалары сөздің соңғы буынының жуан-
жіңішкелігіне қарамай, осы көрсетілген түрлерінде ғана жазылады: кесемен,
қасықпен, мақтампаз, өнерпаз, әсемпаз, жеңімпаз, пайдақор, әзілқор,
саудагер, жүлдегер, арбакеш, әзілкеш, ақылгөй, шайхана, шеберхана, ұғымтал,
сезңмтал, өсімтал, хабардар, діндар, ауылдікі, мемлекеттікі.
2. Ә әріпіне аяқталған немесе соңғы буынында ә әріпі жазылған сөздерге
қосымшалар жуан жалғанады: кінә+лау (кінәлеу емес), күнә+сыз (күнәсіз
емес), күнә+ға (күнәге емес), күмән+дану (күмәндену емес),т Күлән+ға (
Күләнге емес). Орыс тілінен
енген к, г дыбыстарына аяқталған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары буын
үндестігіне қарай, яғни сөздің буынындағы дауысты дыбыстың әуеніне қарай
жалғанады: фи-зик+тер, лак+тың, га-мак+тың, ма-як+қа, бам-бук+тың.
Ескерту. Ог, уг дыбыстарына
аяқталған сөздеерге қосымша жіңішке жалғанады: педагогке, педагогі,
педагогтік, округке, округі, округтік. Орыс тілінен енген рк,
рг, ск, кт, кс, нк, нг, лк, нкт деген дыбыстар тізбегіне аяқталған сөздерге
қазақ тілінің қосымшалары жіңішке жалғанады: паркке, парктер, Омскіге,
Омскіден, Киоскіге, киоскісі, фактіге, фактісі, танкіге, танкілер, полкке,
полктер, полкі, пунктттке, пункті. Жіңішкелік
белгісіне аяқталған көп буынды сөздерге қазақ тілі қосымшалары буын
үндестігі бойынша жалғанады, яғни сөздің соңғы буыны жуан болса, қосымша
жуан, соңғы буында жіңішке дауысты дыбыс болса, қосымша да жіңішке
жалғанады: ла-герь+ге, ла-гер+і, бан-де-роль+ға, фести-валь+ға.
Ескерту.Жіңішке ль
дыбысына аяқталатын сөздерге тәуелдік жалғаулары ( яғни дауыстыдан
басталатын қосымшалар) сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарамай,
тек қана жіңішке жалғанады: ди-зель+і- дизелі, дизеліміз, фестиваль+і-
фестивалі ( бірақ: фестивальға, фестивальдан, фестивальдық), магистраль+і-
магистралі (бірақ магистральға, магистральдық).
Соңғы екі дауыссыздың арасында жіңішкелік
белгісі бар сөздерге де қазақ тілі қосымшалары буын үндестігі
бойыншатжалғанады. Мысалы: вальс+қа, вальс+ты, асфальт+қа, асфальт+ы,
рельс+ке, рельс+і. Кль, брь, бль тәрізді дауыссыз
дыбыстар мен жіңішкелік белгісіне аяқталған сөздерге және жіңішкелік
белгісіне аяқталатын бір буынды сөздерге қазақ тілі қосымшалары әрдайым
жіңішке жалғанады: ансамбльге, тюльді, оське, осьінің, ткань ( биология
термині), тканьі, тканьге, княздік, князі, верфке.
Орыс тілі жұрнақтары жалғанғанда,
жіңішкелік белгісі л әріпінен кейін жазылатын сөздерге қазақ тілі
жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі жазылмайды: материальный-
материалдық, феодальный- феодалдық, коммунальный- коммуналдық,
патриархальный- патриархалдық. Ал жұрнақтар жалғанбай-ақ
түбірдің өзінде л-дан кейін жіңішкелік белгісі келетін сөздерге бұл белгі
сақталады: моральный- моральдық, артельный- артельдік, акварельный-
акварельді. Соңғы буынында ю, е, э дауысты
дыбыстар келетін орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары жіңішке
жалғанады: полюс-ті, полюс-ке; шлюз-ді, шлюз-ге; дюйм-ге, дюйм-і; велюр-
ге, велюр- ді, парашют-ке, парашют-тер, парашют-і,актер-лер, актер-ге,
дуэль-ге, дуэль-і, дуэт-ке, дуэт-і. Қосымшалар дыбыс үндестігі бойынша
не қатаң, не ұяң, не үнді дауыссыздан басталып жалғанады:
а) Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді
(м,н, р, л, ң, у,й) я ұяң (ж,з) дауыссыз дыбыс болса, қосымша үнді не ұяң
дауыссыздан басталады: теерезе+ге, терезе+нің, терезе+ден, шам+ды, шам+нан,
шам+ның, қаз+ды, қаз+ға, қаз+бен, мұқтаж+дық.
Ескерту. Бұл ережеге с, ш қатаң дыбыстарынан басталатын
қосымшалар: -сыз, -сіз, -са, -се, -сың, -сің, -шы, -ші, -шыл, -шіл, -ша,
-ше, -шаң, -шең, -шық, -шік т.б. бағынбайды. Мысалы: бала+сыз, бала+сың,
көйлек+шең, сөз-шең, көп-шіл, ұран-шыл.
ә) Сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыздардың және в, б, г, д ұяң
дауыссыздарының бірі болса; дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші
дыбысы қатаң болады: кітап+тар, кітап+қа, , хат+ты, клуб+қа, педа+гог+тер,
араб+тар.
б) Сөздің соңғы дыбысы с, з болып, оған с, ш дыбыстарынан басталатын
қосымша жалғанғанда, оның соңғы дыбысы өзгертілмей жазылады:жұмыс+шы
(айтылуы- жұмышшы), бас+шылық (айтылуы – башшылық), ауыз+ша ( айтылуы-
ауұшша), жаз+саң ( айтылуы -жассаң), сөз+сіз (айтылуы- сөссүз), орыс+ша (
айтылуы-орұшша). в) Ш дыбысына бітетін сөздерге с
дыбысынан басталатын қосымша жалғанғанда, қосымшаның басқа дыбысы өзгеше
айтылуына қарамастан, өзгертілмей жазылады: іш+сең (айтылуы-ішшең), ұш+саң
(айтылуы- ұшшаң), күш+сіз (айтылуы- күшшүз), көш+сін ( айтылуы- көшшін).
г) Сөздің соңғы дыбысы қатаң п, қ, к болса, жалғанатын
қосымшалар дауыстыдан басталғанда, қ, к дыбыстары ұяңдап, ғ, г дыбыстарына,
ал п дыбысы б, кейде у ( қосымшада тағы бір п дыбысы болған күнде)
дыбысына айналады да, естілуінше жазылады: күрек+і-күрегі, тарақ+ы-тарағы,
тік+у-тігу, тап+у-табу, тап+ып-тауып, кеп+у-кебу, кпе+іп-кеуіп, блок+ы-
блогы, ток+ы-тогы, бак+ы-багы.
Ескертулер. 1. П, х дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген
сөздерге дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда, п, х дыбыстары
ұяңдамайды: прин-цип+і-принципі, тип+і-типі, окоп+ы-окопы, грипп+і-грипі
(жұқты), телескоп+ы-телескопы, цех+ы-цехы, алманах+ы-алманахы, шах+ы-шахы.
2.
Қатар мағынасындағы сап сөзі мен тарап сөзі де тәуелдік жалғауын
жалғағанда, соңғы қатаң дыбысын сақтайды: сап+ында-сапында, сап+ымызға-
сапымызға (тұрды), тарап+ында-тарапында, өз тарап+ымыздан- өз тарапымыздан.
3. Қазақ, қалмақ
деген сөздерге сын жасайтын –ы жұрнағыжалғанғанда, сөз соңындағы дыбыстар
ұяңдамайды: қазақы ер, қалмақы ат. Ал бұл сөздерге тәуелдік жалғаулары
жалғанғанда, сөз соңындағы қатаң дыбыстар жалпы заңдарға бағынып, ұяңдайды:
Ол кісі- Сыр бойының қазағы. Менің жолдасым- Еділ бойының қалмағы.
ғ) Сөздің соңғы дыбысы н болса, оған
жалғанатын қосымшалар қ, ғ, г, б дыбыстарынан басталғанда, н дыбысы
өзгеріліп, ң, м болып айтылады. Бірақ бұл өзгеріс еске алынбай, н әріпі
жазылады: түн+гі-түнгі (айтылуы – түңгү), бұрын+ғы-бұрынғы (айтылуы-
бұрұнғы), сән+қой-сәнқой (айтылуы- сәнқой), көн+беді-көнбеді (айтылуы-
көмбеді), көрін+беді-көрімбеді (айтылуы- көрүмбеді).
Нд, нз, нк, нг, мп, мб, мт,
кт, ск, вт, фт, пт дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген сөздерге қазақ
тілі қосымшалары ы, і дәнекер дыбыстары (әріптері) арқылы жалғанады:
фонд+ы+сы, фонд+ы+ны, ценз+і+ге, штам+ы+ны, штамп+ы+лау, танк+і+ге,
танк+і+лер, франк+і+сі, митинг+і+ге, митинг+і+сі, шланг+і+ге, шланг+і+сі,
ромб+ы+ға, ромб+ы+сы, объект+і+ге, объект+і+сі, киоск+і+ге, киоск+і+сі,
киоск+і+лер, Омск+і+ден, Омск+і+ге, лифт+і+мен, факт+і+сі, факт+і+лер,
рецепт+і+нің, рецепт+і+ге, мануск-рипт+і+ге, почтамп+ы+ға,, экспромт+ы+ны,
фармацепт+і+ге, ямб+ы+ны. Қатар келген дауыссыздар тіркесінің
қалған түрлеріне (нс, рс, рт, нт, рд, рм, фр т.б.) аяқталған кірме сөздерге
қазақ тілі қосымшалары ы,і дәнекерінсіз, буын үндестігі бойынша тікелей
жалғанады: финанс+қа, финанс+ы, аванс+ы (авансысы емес), цемент+ке,
цемент+ті, фермент+тік, цифр+ға, цифр+ы (цифрысы емес); хлороформ+ға,
хлороформ+нан, хлороформ+ы, фунт+қа, фунт+ы, формант+тар, формант+ы.
Сс, лл, тт, пп, ст, кст, сть, зд, кк дыбыстарына біткен орыс
тілінен енген жалпы есімдер атау күйінде өзгеріссіз жазылады да, оларға
қазақ тілі қосымшалары жалғанғанда соңғы дауыссыз дыбысы түсіріліп
жазылады: кросс, кросқа, кросы, класс, класқа, кластар, класы, металл,
металды, металы, грамм, грамм+ға-грамға, грамм+дық-грамдық, грамм+ы-грамы,
киловатт+қа-киловатқа, грипп+і-грипі, съезд+ге-съезге, съезд+і-
съезі,ведомость+қа-ведомосқа.
Бірдей қос дыбыстарға аяқталған жалқы есімдерге қазақ тілі
қосымшалары жалғанғанда, қос әріп сақталып жазылады, тек қосымшаның басқы
дауыссыз дыбысы түбірдегі қос дыбыспен бірдей болғанда ғана , үш біркелкі
әріп жазылмай, екеуі жазылады: Гримм+мен-Гриммен (Гримммен емес),
Покрасс+тың-Покрасстың, Покрасс+қа-Покрассқа,Кирилл+ге-Кири ллге, Филипп+тің-
Филипптің, Филипп+пен-Филиппен (Филипппен емес), Кузбасс+тың-Кузбасстың,
Донбасс+қа-Донбассқа, Порккала+Уддтан-Порккала-Уддан, Лакснесс+ке-
Лакснесске. Әріптерден қысқарған сөздерге
қазақ тілінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.