Құқықтық мемлекет қағидаларын қарастыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН МӘНІ

1. Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері ... ... ... ..5
2. Құқықтық мемлекеттің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

ІІ ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ БЕЛГІЛЕРІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Құқықтық мемлекеттің
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .11

III ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРЫЛУЫ
1. Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құрудың теориясы мен
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 22
3. Қазақстанда құқықтық мемлекет
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..28

Кіріспе

Мемлекет дүниете келгенге дейін азаматтық қоғам болған. Алғашқы
қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам негізінде реттелген.
Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық қоғам институттары
жүзеге асырған.
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен отбасылардың
қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер құқығын сақтау,
меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси күштің –
мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарыны нығая бастаған
кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды басқару
мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның
қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында,
тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу азаматтық
қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін жандандыра түсті.
Дамудың демократиялық жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде
азаматтық қоғам қалыптастыруға, оның институттарын дамытуға бағытталды.
Азаматтық қоғамды құруды елді демократияландырудың басты шарты деген
көзқарас адамдар арасында бүгінде берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі ашық
азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық қоғам
адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғышарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Соңғы кездері құқықтық мемлекет идеясы заңды ойлаудың тағы бір ең
маңызды идеясына айналуда, себебі ол жалпы азаматтық құндылықтар санатына
жатады.
Құқықтың мемлекет терминінің өзі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында неміс
ғалымдарының еңбектерінде жарық көрді. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру,
дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды. ХІХ ғасырдың
соңы және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында құқықтық мемлекет теориясы
құқықтық мемлекет
жөніндегі үстемдігін бекітті. В. М. Гессен былай деп көрсетті: Құқықтық
мемлекет деп өзінің қызметінде, үкіметтік және соттық функцияларды
атқарғанда құқықпен шектелетін және байланысты болатын, құқықтан төмен
тұратын, одан тыс және жоғары болмайтын мемлекетті айтамыз.
Қазіргі кезеңде теорияның даусыз мойындалып отырған белгісі – мемлекет
пен адам арасындағы байланыста басымдықтың адамға берілуі. Мемлекеттің
міндеті тек адамдардың кейбір топтарына ғана қатысты емес, жекелей алғанда
әрбір адамның мүддесіне қатысты басқарушылық шешімдер мен бағдарламаларды
жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан да құқықтық мемлекет құрудың
мәселелерін кешенді түрде талқылау бірінші кезектегі міндетке жатады.
Қазақстан тәуелсіздікке ие болған күннен бастап, әлемде дамыған елдермен
иықтас тұру үшін құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. ҚР - ның тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заң оны "құқықтық мемлекет” деп жариялады. Содан
кейін мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын құқықты және
оның негіздерін қайта құру қажеттігі туды және адамның құқығын қорғау
мемлекеттің басты міндетіне айналды.
Құқықтық мемлекет тек әділеттіліктің белгісі ғана емес, сонымен қатар
адамның бүкіл өмір сүру барысындағы бостандық - теңдігін қорғап,
демократияны қалыптастыратын күш.
ҚР - сы құқықтық мемлекет болып қалыптасуына байланысты ”құқықты” пән
ретінде оқу процесіне енгізу мәселесі де туды. Жалпыға бірдей құқықтық
білім беру ісіне көшу, өскелең ұрпақты құқықтық рухта тәрбиелеуде оқу
ұжымының рөлін күшейтуге объективтік мүмкіндік тудырады. Сол себепті
құқыққа ерекше мән беру әрбір педагогикалық ұжымның көкейтесті мәселесіне
айналды.
Құқықтың қоғамға құқықтық мемлекет қаншалықты қажет екенін ұлы Абайдың:
”Егер менің қолымда закон билігі бар адам болсам, адам мінезін құқықпен
реттеу мүмкін емес деген кісінің тілін кесер едім” - деген сөзінен - ақ
ұғамыз .
Курстық жұмыстың міндеттері: Жұмыс мақсатына сай, мынадай міндеттер
қарастырыдлы:
- Құқықтық мемлекет ұғымының мәнін, түсінігін анықтау;
- Құқықтық мемлекет қағидаларын қарастыру;
- Құқықтық мемлекет идеяларын және оны қалыптастыруды зерттеу;
- Курстық жұмыс тақырыбын толығымен ашу.
І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН МӘНІ

1.1. Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері

Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам және
оның құқығы, ал ол саяси іске асырушы – мемлекет. Ондай миссяны орындау кез
келген мемлекеттің қолынан келмейді, тек принципі мен қызметі құқыққа сай
келген, құқық үстемдік құратын мемлекеттің қолынан келеді. Ондай мемлекетті
жалпы түрде, құқықтық деп айтады.
Мемлекет пен құқықтың келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
сасяи биліктің негізін іске асыратын құрал ретінде тануы ерте заманнан
басталады. Соған сай идеялардың бастамасы ертедегі қытайлардың Легистерінде
(Шан Ян – IV ғ.б.э. дейінгі) заңды ғана сараптаған, құқықты мемлекеттің
мәжбүрлеуінің нысаны ретінде емес, тек билікке және олардың міндеттілігі
дегенді ескерді.
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне
оқымыстыларымен құрылған. Оларға: Солон, Гераклит, Пифагор, Платон,
Аристотель, Демокрит, Сократ, Цицерон сонымен қатар софистер, стоиктер және
рим заңгерлері жатады. Олардың басқару нысаны жөніндегі дұрыс және дұрыс
емес ережелері, табиғи және ерікті белгіленген құқық қатынастары,
адамдардың теңдігі туралы табиғи құқық, мемлекетті халықтың жұмысы
құқықты адалдықтың өлшемі ретінде есептеу жеке және көпшілік құқық т.с.с.
Жаңа кезеңде, табиғи құқық доктринасының теориялық дамуына ықпал жасады,
екі мың жылдарға созылған кезеңдерде құқықтық мемлекет идеялары жетіле
бастады.
Континентальдық Еуропада құқықтық мемлекет концепциясы элементтерінің
алғашқы кезеңі, құрылымына сай тарихи алғышарттарының жоқ кезінде өтті.
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н. Макиавелли, тирандарымен
күресушілер Э. Боэсси т.с.с.) бірінші болып, қоғамдық санаға ертедегі
табиғи құқық доктринасын енгізе бастады, оның көптеген ережелерін жаңа
тарихи жағдайда дамытты. Олардың суверенді тәуелсіз ғылыми, құқықтың шығуы
еркіндік тирандарға қарсы тұрудағы арналған халықтың құқығы, табиғи теңдік
және барлық адамдардың еркіндігі, жаңа ғылыми принциптегі мемлекет
проблемаларын зерттейтін теориялық негіз болды.
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет
пен адамға қатынасын табуға мүмкіндік берді – құқықтың принциптерінің
артықшылығын көрсетті. Бірінші рет оны (толық емес құрастырған) көрсеткен,
Гуго Гроций болды. Оның ойы, бойынша жақсылықтың және мемлекеттің тағайынды
болуы жетілген құқыққа байланысты, мемлекеттің қызметі құқық принциптеріне
сай болуы керек – деген ой, И. Кантқа жатады. Халық суверенитетінің
принциптеріне сай, негізгі маңыздылықты атқарушы биліктің, заң шығарушыдан
айырылғандығына берді және оның қызметін тежейтін принципті белгіледі:
халық өзі туралы өзі шешім қабылдай алмайды, заң шығарушы халық жөнңнде
шешім қабылдай алды. И. Канттың мына ойына құлақ салуға болады: заңның
құқыққа сай келуіне байланысты, мемлекет құқыққа мәжбүрлеуге мүмкіндік
алады және құқықты өзінің өмір сүруі үшін сақтайды. Р. Фон Моль бірінші рет
құқықтық мемлекетке анықтама бере отырып, оны жаңа кеіпті конституцияда
бекітілген азаматтарыдың құқығы және бостандығы бар индивидтердің сот
қорғауы қамтамасыз етілген конституциялық мемлекетке жатқызды.
Мемлекеттік билік құқықты мойындайдй және бір мезгілде құқықпен
тежелуі,ертедегі ғалымдардың ойынша, ең адал мемлекеттілікке жатады.
Заңның күші жоқ жерде – Аристотельдің айтуы бойынша – мемлекеттік
құрылым нысаны жоқ. Цицеронның айтуы бойынша, халықтың жұмысы -
құқықтық араласу және жалпы құқықтық тәртіп. Ертедегі Грецияның және Римнің
мемлекеттік-құқықтық идеялары, институттары, құқықтық мемлекеттер туралы
кейінгі прогрессивтік ілімдердің аяғына тұруына, дамуына белгілі әсерін
тигізді.
Феодолизмнен капитализмге өту кезеңіндегі өндіргіш күштердің өсуі,
қоғамдағы әлеуметтік және саяси қатынастардың өзгеруі мемлекетке жаңа
қатынастарды туғызуға мәжбүр етеді және оны қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастырудағы негізгі ролін көрсетеді . Феодализм ыдырауының алғашқы
кезеңдерінегі құқықтық мемлекеттік идеяларды тарихи тұрғысынан сол кездегі
прогрессивті оқымыстылар Н.Макиавелли мен Ж.Боден айтқан.
Макиавелли өзінің теориясында, ертедегі және қазіргі көп ғасырлық
мемлекеттің өміріндегі тәжірибелердің негізінде, саясаттың принципін
түсіндірді, саяси өмірдің дамуындағы қорғаушы күштеді білу арқылы сол
уақытқа қажетті идеалды мемлекеттің нұсқасын салуды көздеді.
Мемлекеттің мақсаты, заттарды ерікті пайдалануға мүмкіндік жасап әр
адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуінде деп білді. Мемлекеттің нысаны
туралы мәселені көтергенде, республика нысанына мейірі түсті. Себебі тек
республика нысаны ғана, көп жағдайда теңдік пен бостандықтың талаптарына
сай келетін. Бұдан, мемлекетті - көптеген отбасыларды және өзіне
қарағандарды құқықтық басқару деп анықтады. Мемлекеттің мақсаты, тек құқық
пен бостандықты қамтамасыз ету деп білді.
Буржуазиялық революциялардың кезеңінде құқықтық мемлекет
тұжырымдамасының дайындалуына пргрессивті оқымыстылар маңызды үлес қосқан:
Г.Гроций, Б.Спиноза, Т.Гоббс, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро, П.Гольбах,
Т.Джефферсон және басқалар. Солардың ішіндегі, құқықтық мемлекет туралы,
көбірек маңыздылау, ғылыми теориялық ойлардың мазмұнын талдап көрсетеміз.
Құқықтық мемлекеттің жағдайындағы адам бостандығы, Локктың сөзімен:
Заңды өкіметпен белгіленген өзгермейтін бәріне бірдей ережеде,
бостандықта, барлық жағдайда заң рұқсат етсе, өзіңнің тілегеніңді жасау
және әрдайым белгісіз басқа адамның еркіне тәуелді болмау.
Кант – құқықтық мемлекет теориясының философиялық егізін жан-жақты
зерттеген адам. Көпшілік құқықтың қағидасына, философтың ойынша, халықтың
шексіз құқығы жатады, яғни өзінің еркін білдіретін конституция қабылдау
арқылы тәртіпті орнату. Халықтың үстемділігі, мемлекеттегі барлық
азаматтардың бостандығын, теңдігін және тәуелсіздігін қамтамасыз етеді,
көптеген адамдардың құқықтық заңға бағынған жиынтығы. Конституцияның
құқыққа сүйенген мемлекеттің жұмысы халаықтың жалпы еркіне сай болады,
азаматтардың құқығы – жеке бастарының еркіндігі, адамгершілігі, ойлары.
Құқықтық мемлекетте, заңды бұлжытпай орындау жолында күштеуге де
баратындай мүмкіншілігі болуы қажет. Керісінше, биліктің сол жөнінде
азаматқа қандай мүмкіншілігі барлығында. Құқықтық құрылымның мүмкіншілігін
Кант заң шығаратын парламентке байланысты, орындайтын үкіметке және
соттыққа бөлумен байланыстырады.
Канттың құқықтық мемлекет туралы тұжырымдамасы, саяси-құқықтық ойдың
әрі қарай дамуына, өркениетті қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құрылымның
қызметіне маңызды әсер етті.
Гегель – мемлекетті өзінің философиялық дүниетанымындағы жалпы
жүйенің контексінде қарайды, оның маңызды бөлігі құқық философиясы.
Мемлекет, Гегельдің ойынша, бұл да құқық, бірақ көбірек жетіліп дамыған
және мазмұны бай. Ол барлық басқа құқықтардың мойындағандарын – жеке
адамның, отбасының, қоғамның құқықтарын өзіне қосып алады. Гегель
мемлекетті жеке адам мен қоғамның үстінде тұрған абсолютке көтеріп,
мемлекеттің дамуын, азаматтық қоғам дамуының алдында болғанын дәлелдейді.
Гегельдің осы дәлелдеуіне Маркс келіспей, мемлекет туралы тұжырымдамасының
қателік жағын көрсетеді.
Шын мәнісінде, қоғам мемлекеттен бұрын пайда болғандықтан, мемлекет
қоғам дамуының жемісі болады. Мемлекет Гегельдің ойынша, жетіліп дамыған
қоғам өмірінің ұйымы, іске асырылған бостандықтың үстемдігін көрсететін
құқық негізінде құрылады.
Тек, мелекетте және мемлекет арқылы адамның ең жоғарғы адамгершілігі,
бағалылығы іске асырылады, сондықтан ол адамгершілік идеясының шындығы.
Азаматтық қоғам құқықтық мемлекеттер арқылы жеке адамдардың мүдделерін
қамтамасыз етіп, тәртіпті қорғайды. Мемлекетте жеке адамның бостандығы және
сыртқы тәртіп біртұтас болады, онда мемлекет өзінің ең жоғарғы құқықтық
және моральдық нысанының бірлігіне жетеді. Гегельдің мемлекетке
өкзқарасында оның функциялары қыстау, күштеу аса маңызды рөл атқармайды.
Маңыздысы – мем лекеттің қызметіндегі оның әлеуметтік және құқықтық
бастамалары, оның терең адамгершілік мазмұнын, ақылдылық және қоғамға, жеке
адамға пайдалылығы.
Маркс – мемлекетті және құқықты ашық түрде қоғам дамуының таптық
теория тұрғысынан қарады. Ол теория бойынша, пролетариат диктатурасының
құрылуына байланысты, таптардың шағынуына байланысты тапсыз қоғамға көшу
процесінде мемлекет пен құқық та жоғалады. Маркс буржуазиялық мемлекеттің
құқықтық қатынастарын талдай отырып, заң-нәтиже, таптық қоғамның өндірістік
қатынастарының материалдық көрінісі ретінде дәлелдейді. Заң шығару тек
экономиклық қатынастардың талабын орындайды. Маркс айтқандай, заң өзінің
күшіне ондағы көрсетілген әлеуметтік қатынастың тәртібі қоғамдық өндіріс
жолымен гармониялық жағдайда болса ғана енеді.
Маркстің құқықтық мемлекет туралы айтқанына көңіл бөлсек:
Бостандық дегеніміз – қоғамның үстінде тұрған орган, мемлекетті тұтастай
сол қоғамға бағынышты органға айналдыру.
Гессен – құқықтық мемлекетті шығыстың саяси-құқықтық орнықты
көзқарасына сүйеніп анықтайды. Құқықтық мемлекет деп айтатыны – оның
ойынша, өз міндеттілігін үкімет ретінде өздері жасаған заңдылық нормаларға,
заң шығарушы ретінде мойындамайтынында. Құқықтық мемлекет өзінің
қызметінде, өзінің үкіметтік және соттық функцияларын орындау кезінде
құқықпен байланысты және тежеледі, құқықтан төмен тұрады, сыртында емес
және жоғары да емес.
Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің мазмұндық жағына белгілі
түзетулер енгізді. Ол заң шығарудағы тәуелсіздікті жақтаған. Оның ойынша,
мемлекет әдет-ғұрыппен және заң шығару құқығымен қатынасы жоқ, себебі
өзгермейтін әдет-ғұрып және заң жоқ. Шын мәнісінде заң шығарушы өкімет,
заңмен тежелмеуі қажет. Бұл идеалда принципиалды іс-әрекеттің мәні жатыр:
заңдар қоғамның өсу деңгейіне сай болуы міндетті, өзгеру үстіндегі
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа да қоғам өмірінің жағдайларын
көрсетуі керек, оның дамуындағы объективтік қажеттілікке жауап беруі қажет.
Құқықтық мемлекеттің көпғасырлық тәжірибесін, теориясы мен жұмысын,
өктемдікпен жоққа шығару және ғылыми жағынан қабылдамау инерциясы қоғам
өмірінде экономикалық-әлеуметтік, мәдени, рухани жеке ұлттық қақтығысуларды
туғызды.

1.2. Құқықтық мемлекеттің мазмұны.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық –
жаңа экономикалық Өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері ” атты халыққа
жолдаған жолдауында Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары
экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға
тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндеттінің бірі: сенімді құқықтық
орта қалыптастыруды жалғастыру екендігі айтылған.
Осы мәселені ескере отырып, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру мақсаты ұлттың ұлы идеясын ұстанып отырған мемлекетіміздің
өмірінде, құқықтық мемлекетті құру жолында саяси реформалар ерекше орын
алады деген пікір баршылық. Құқықтық мемлекеттің нақты-тарихи қалыптасу
тәжірибесі мен дамуы онын әлеуметтік-экономикалық және саяси деңгейімен,
қоғамдық кұқықты сезіне алушылығымен, ұлттық және тарихи салт-дәстүрлермен
анықталады. Мұндай жағдайлардың бірі - аталған мемлекеттің бар болуы болып
табылады. Құкыктык мемлекет проблемаларымен айналысып жүрген ғалымдар,
соның ішінде заңгерлер мен саясаттанушылар, ең алдымен құқықтық мемлекеттің
түсінігіне, оның принциптеріне, заңдылықтарына басты назарларын аударады.
Бұл жолда, әрине, құқықтық мемлекет жайындағы теориялық концепцияларды
ескермей болмайды.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне сәйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекетің экономикалық негізі − өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктіңбасым көпшілігі- өндіргіші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін оларға
толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік, экономикалық
жағдайларын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі − өзін-өзі басқаратын азаматтық
қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы
еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-
бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет, сонымен бірге, − әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі – гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғарғы
дәрежедегі принциптер болса, құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі – халықтың ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттілікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп-басқару.
Міне, қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады.

ІІ ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ БАСТЫ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ

1. Құқықтық мемлекеттің белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара қатынасын қатаң сақтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттілікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органдардың қызметін қатаң
бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша құқықтық тәртіп те, демократия да
жақсы дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан
мынадай өсиет сөз бар: Заң – мемлекеттің ақылы.Сот – мемлекетің
жүрегі. Мәдениет – мемлекеттің тәртібі.
Құқықтық мемлекеттің мәнін ашу оның белгілер жүйесімен жүзеге
асырылады. Заң үстемдігі құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері қатарына
жатады. Аталған қағидаға сәйкес қандай да болмасын мемлекеттік орган,
лауазымды тұлға, ұжым, мемлекеттік немесе қоғамдық ұйым не болмаса жеке
тұлға заңға бағыну міндетінен босатылмайды. Заң үстемдігі туралы
айтылғанда, ол кеңейтілген мағынада емес, тікелей мағынасында қолданылады.
Қазіргі кезеңде практика куәлік етіп отырғандай, кейбір мемлекетерде
формалды түрде негізгі акт ретінде заңдар танылғанымен де, практикада өз
нормативті актілер жүйесінде лайықты орнынан айырылып, ролін жоғалтып
алатын кезеңдері де кездеседі. Заңға бағынышты акт өз өкілеттілігінің
шегінен асып кетіп, заңмен реттелуге тиісті қатынастарды да реттеуге
тырысатыны бүгінгі күннің шындығы. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы қандай
да болмасын елде заңның формалды үстемдігін емес, қоғамның өмірінің барлық
аймақтарындағы шынайы үстемдігін, оның қоғамдық қатынастарға тікелей әсер
ету аймағының кеңеюін бекітуді қажет етеді. Әрине, заңға бағынышты
нормативті актілердің көмегінсіз қоғамдық қатынастардың жан-жақты реттеу
мүмкін емес, дегенмен де ондағы ережелер заң көлемінен аспауға және оның
мазмұнын, мәнін өзгертуге тиісті.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық кепілдендірілуі және ажырамастығы, сондай-ақ
азамат пен мемлекеттің өзара жауапкершілігі қағидасын бектіу және үнемі
қолдап отыру болып табылады. Практикада шынайы тең серіктестік жоқ екендігі
белгілі. Мемлекет пен азамат арақатынасында көптеген жағдайларда
біріншісінің үстемдігі орын алады. Көптеген мемлекеттердің негзігі
заңдарының өзінде басым түрде азаматтардың мемлекет алдындағы
жауапкершіліктері мен міндеттері ескерілмей қалады. Құқықтық мемлекеттерде
орын алып отырған осындай жағымсыз әрекеттердің алдын алу болып табылады.
Келесі бір негізгі қағида – мемлекеттік билікті тәуелсіз тармақтарға
бөлу болып табылады. Билікті бөлісу тұжырымдамасының негізін салушылар
ретінде Джон Локк, Шарль Луи Монтескье танылады. Мемлекет механизмін
қалыптастыру туралы идеялар билікті бір қолға шоғырландыруды жақтамайды.
Мемлекеттің дұрыс қызмет ету процесні қамтамасыз ету үшін, онда бір-бірінен
дербес, тәуелсіз билік және тәуелсіз сот билігі жатады. Заң шығару билігі
парламентке берілген, атқару билігі үкіметке, соттар билігі соттарға
беріледі. Мемлекеттегі билік тармақтары өзіндік құзіретке ие, сондықтан
өзгелерінің ісіне жөнсіз араласпауға тиісті.
Билікті бөлісу қағидасының бір нысанына сәйкес олардың арасында
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі әрекет етеді. Мемлекеттік биліктің әр
тармағы өзара бақылаудың және бір-бірін шектеудің көптеген мүмкіндіктеріне
ие болады. Бұндай мемлекеттік биліктік механизм АҚШ-қа тән. Екінші нысанға
сәйкес, мемлекеттік биліктің билігінің басымдылығы.
Биліктердің теңділігі халық егеменділігіне негізделеді. Оған сәйкес,
заң шығару билігі заңдар қабылдауға, атқару билігі олардың орындалуын
ұйымдастыруға, ал сот билігі заң шығарушы органмен қабылданған заңдарды
негізге ала отырып, құқық туралы дауларды шешуге тиісті.
Құқықтық мемлекеттің өзге де қағидалары дамыған азаматтық қоғамның
болуы; құқықтық сана мен мәдениеттің жоғары деңгейі; заңдылық қағидасы;
мемлекеттік биліктің шектеулілігі; саяси, идеологиялық және экономикалық
плюрализмнің болуы танылған.

2.2. Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары

Құқықтық мемлекеттің қағидалары:
• құқықтық заңның үстемдігі;
• биліктің бөлінуі;
• адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының барынша толық
қамтамасыз етілуі;
• азаматтық қоғамның болуы;
• мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
Құқықтық заңның үстемдігі. Құқықтық құндылықтар жүйесінде адамдар
бостандығын бейнелеудің, ұйымдастырудың және қорғаудың жоғарғы нысаны болып
заң табылады. Мемлекет, заңдарда теңдік және әділеттілік негіздерде
қоғамдық дамудың объективті қажеттіліктерін ескеретін жалпыға міндетті
тәртіп ережелерін бекітеді. Сондықтан, заң жоғарғы заңдық күшке ие. Өзге
барлық құқықтық актілер заңға сәйкес болуы тиіс. Заңдар қоғамдық өмірдің ең
маңызды салаларын реттейді. Заңдар, маңызды салаларда еркіндік өлшемін
анықтайды және қоғамның өнегелік құндылықтарын қорғайды.
Құқықтық мемлекет идеясы әрқашан, мемлекет пен құқықты, билік пен
құқықты салыстыруға негізделген. Сонымен бірге, осы мәселені зерттеген
ойшылдар, өзіндік мазмұнға ие болатын жоғары құндылық ретіндегі, құқық
туралы фәлсәфалық тұрғыдан қалыптасқан көзқарасқа негізделеді.
Табиғатта құқықсыз, құқықтық жүйесіз, құқықтық тәртіпсіз және белгілі
бір дәрежеде өзін құқықпен шектемейтін мемлекет жоқ. Құқықтық мемлекеттің
басты белгісі ретінде заңның үстемдігін жарияласа да, ол заң “құқықтық заң”
деп аталса да, ол ештенені өзгертпейді. Заңның осындай үстемдігі,
тоталитарлы мемлекетте де орын алуы мүмкін: осы жағдайда ол халыққа қарсы
бағытталады, халық болса құқықсыз бағынышты адамдар жиынтығына айналады.
Тоталитарлы заң, кімнің атын жамылсада (ол, Кеңес одағында сияқты, “халық
атынан” әркет етуі мүмкін), қандай сөздермен әшекейленсе де, ол, халық
еркінің көрінісі емес, билік озбырлығының құралы болып табылады.
Сондықтан, құқықтық мемлекетке бағытталған жолды әділ заңнан, құқықтық
заңнан бастаған жөн. Құқықтық мемлекет әлбетте, әділеттілік мемлекеті болуы
тиіс. Құқық және әділеттілік көптеген ұрпақтар және бірнеше дәуір
санасында, мағына бойынша бір – біріне және “шындық” сөзіне жақындасты.
Құқықтық мемлекетті, “құқықтың билеуі” (The rule of law) терминімен
салыстырып, оларды синонимдер деп атауға болады. Билік басындағылардың
әрекеттерін құқықпен шектеу, ертеде танымал болған, “адамдардың емес,
заңдардың билік етуі” формуласына негізделеді. Заңдардың билік етуін
антикалық талқылауларында, заң “адамдардың барлық әрекеттерінің өлшемі”
мағынасына ие болды.
Мемлекеттің құқыққа бағынуы, құқықтық мемлекеттің негізгі және жалғыз
белгісі болғандығы туралы жиі айтылады. Дегенмен, бұл құқықтық мемлекеттің
тар мағыналы теориясы болып табылады, осылайша ол, осы мәселенің тарихи
аспектілерін зерттеуге бағытталған еңбектерде қарастырылады. Мемлекеттің
құқыққа бағынуы, құқықтық мемлекет концепциясының практикалық мағынасын
құрайды, яғни: мемлекеттік органдар әрекетінде озбырлық орын алмауға тиіс,
олардың әрекеті бір нәрсемен (құқықпен) шектелген болуы тиіс.
Ғалымда осы қағиданы түсінудің екі негізгі нұсқасы қалыптасты:
• мемлекет әрекетінің өзі шығарған жазбаша, позитивті құқықпен
шектелуі. Яғни, ол заңдылық мемлекеті.
• мемлекет әрекетінің идеалды, әділ құқықпен шектелуі.
Кеңес одағында құқық, нормативистік тұрғыдан түсіндірілді. Осы
тұрғыдан құқықтың мазмұндық жағы ескерілмеді. Мемлекеттің ғана, еркі
болатын құқық, мемлекеттің күштеу аппаратымен іске асырылады. Осы құқық
әділ болды ма, ол, мемлекеттің әрекетін шектей алды ма?
Егер құқық, билік етуші еркіне ғана бағынса, онда ол мемлекеттің
құқықпен шектелгендігі туралы айтуға мүмкіндік жоқ.
Мемлекеттің әрекеті, әлеуметтік шығу тегіне ие болатын, идеалды және
әділ құқықпен шектелуі тиіс. Осындай құқық ретінде, адамның табиғи
құқықтарын қарастыруға болады.
Құқықтың әлеуметтік шығу тегі, оның мемлекеттен басымдылығын
білдіреді. Мемлекет, адаммен қалыптастырылған құқықты жүзеге асырудың
құралы және әдісі болып табылады. Осы тұрғыдан, құқық салаларының ішінде
жеке (сонын ішінде азаматтық) құқық негізгі орын алады, басқа салалар болса
жеке құқыққа қатысты қосымша, қамтамасыз етуші рөлдерді атқарады. Кеңестік
дәуірде конституциялық құқыққа негізгі рөлді беру, осы құқықтың тоталитарлы
сипатын дәлелдейді.
Адамның, оның мұқтаж – мүдделерінің алғашқы қатарда болуына сәйкес,
жеке (азаматтық) құқық, алдынғы орынға шығады. Ал, құқықтың басқа салалары
жеке құқықты жүзеге асыруға және қамтамасыз етуге бағытталады.
Конституциялық құқықтың негізгі мәні – адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарын тағайындап ұсынуы емес (адамның құқықтары мен бостандықтары
оған тумысынан тиесілі, олар адам мәртебесінен пайда болады),
конституциялық құқықтың негізгі мәні болып, адамның құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруды мақсат ететін мемлекеттік биліктің және
азаматтық қоғам мүшелерінің іс-әрекетінің тиісті негіздерін қалыптастыру
табылады.
Құқықтық мемлекеттің мәні – заңның сақталуы деңгейі емес, заң
актілерінің көп болуы да емес. Құқықтық мемлекеттің мәні – осы заңдардың
сипатында, олардың заттардың шынайы табиғатына сәйкес келуі, тұлғаның
егемендігін қамтамасыз етуге бағытталуы.
“Құқықтың билеуі” түсінігі Ф. Хайекпен, “өзін - өзі қамтамасыз ететін
қоғам – полистің өмір сүруінің кемелденген әдісі” ретінде, талқыланады. Ф.
Хайек өзінің теориясын, “Еркіндік Конституциясы” атты еңбегінде дамытады.
Онда ол, құқықты, еркіндіктің тәртібі, реттелген еркіндік, еркіндіктің
қажетті алғышарты және негізі ретінде, түсуніді ұсынған. Заң, мемлекеттің
мәжбүрлеу күшімен, оның жеке өмірге қолсұғуымен байланысты, сондықтан ол,
еркіндікті жоюға бейім болады. Әлеуметтік тәртіп сияқты, өздігінен
қалыптасатын құқық ғана, еркіндікке қауіп төндірмейді. Адам басқа адамға
емес, әділ заңға бағынғанда ғана, еркін болады. Осы себептен Ф. Хайек үшін,
“құқықтың билеуі” және “құқықтық мемлекет” түсініктері синонимдер болып
табылады.
Мемлекет өзінің әрекет етуінде, адамның табиғи құқықтарының
басымдылығын мойындауға тиісті. Табиғи – құқықтық идеялар Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін, құқықтық позитивизмге және фашистік саяси
жүйеге қарсы реакция ретінде, қайтадан жанданды. Табиғи – құқықтық
көзқарастар, полицейлік мемлекеттен құқықтық мемлекетке өту кезеңдерінде
белсендене түседі.
Адамның табиғи құқықтарының атақты үштігін (өмір, еркіндік және жеке
меншік), негіздеген Дж. Локк жеке құқықтың қағидаларын табиғи деп танып,
олардын позитивті заңдардан үстемдігін көрсетті. Осы табиғи қағидалар,
мемлекеттің шығаратын позитивті заңдарының негізін құрап, олармен қорғалуға
тиісті.
Қазіргі әлемде табиғи құқықтар ретінде, өз көрінісін халықаралық
құқықта және демократиялық мемлекеттердің конституцияларында тапқан, жеке
тұлғаның азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарының жүйесі танылды. Мемлекеттер өздерінің заңнамасын және заңдық
тәжірбиесін адам құқықтары туралы актілеріне, халықаралық келісімдерге
сәйкестендіруге мәжбүр. Сондықтан, осы қағидадан қосымша екі ереже
қалыптасады:
• ішкі заңнаманы халықаралық құқықтың жалпыға танылған нормаларына
және қағидаларына сәйкестендіру;
• конституцияның үстемдігі және тікелей әрекет етуі.
Биліктің бөлінуі. Құқықтық мемлекетте мемлекеттік билік абсолютті
емес. Құқықтық мемлекетте құқықтың үстемдігімен қатар, мемлекеттік биліктің
қалай ұйымдастырылғандығы, қандай органдармен және қандай нысандарда жүзеге
асырылатындығы өте маңызды сұрақтар болып табылады. Биліктің бір тұлға
немесе бір орган қолында шоғырлануы, билікті асыра пайдалану, тирания
сияқты теріс құбылыстарға әкеліп соғады. Осы тұрғыдан мемлекеттік биліктің
тармақтарға бөлінуі, тиімді болып табылады.
Биліктің бөлінуі қағидасы өзінің теоретикалық негізделуін Жаңа
заманның ғалымдары Дж. Локк және Ш.Л. Монтескье еңбектерінен алады. Осы
қағиданың басты талабы – саяси бостандықты тағайындау үшін және заңдылықты
қамтамасыз ету үшін, нақты бір әлеуметтік топтың, мекеменің немесе бір
тұлғаның билікті асыра пайдалануын алдын – алу үшін, мемлекеттік билікті
тармақтарға бөлу қажет.
Халық мемлекеттік биліктің жалғыз қайнар көзі болып табылады. Халық
өзіне тиесілі егеменді биліетің белгілі бір бөлігін,белгіленген шарттарда
және белгілі бір мерзімге өзінің өкілдері болып табылатын, мемлекеттік
органдарға және лауазымды тұлғаларға ұсынады. Мемлекет және оның органдары,
ұсынылған өкілеттіліктерді тек халық мүддесіне және құқыққа сәйкес жүзеге
асырады.
Классикалық үлгіде, осы билік заңшығарушы, атқарушы және сот билік
тармақтарына бөлінеді. Әр билік өз басына дербес әрекет етеді, өз
өкілеттіліктеріне ие болып, басқа билік тармақтарының өкілкттіліктеріне
араласпайды. Халықпен сайланған өкілетті заңшығарушы билігі, заңдар арқылы
қоғам дамуының бағыт – бағдарларын анықтайды.
Мемлекеттік билік механизімінде халықтың тікелей өкілі болатын,
заңшығарушы билікке, Дж. Локк басымдылық және үстемдік орнын ұсынған.
Заңшығарушы билік күшті болуы үшін, өзі шығарған заңдардың атқарылуын
бақылауға мүмкіндігі болуы қажет. Өкілетті органмен тағайындалған атқарушы
билік, заңдарды жүзеге асырып, мемлекеттің оралымды – шаруашылық
қызметімен айналысады. Сот билігі мемлекеттік билік мезанизмінде ерекше
орынға ие. Сот билігі адамдардың бұзылған құқықтарының орнына келуінің және
кінәлілердің, әділ жазалануының кепілі болып табылады.
Биліктің бөлінуі концепциясы “тежемелік және тепе-теңдік сақтау”
жүйесінің болуын қажет етеді, оған сәйкес биліктің әр тармағы бір – бірін
бақылап, шектеу үшін көп мүмкіндіктерге ие болады. Осы арқылы, бір биліктің
басқа билік өкілеттіліктерін иемденіп алуына жол берілмейді және мемлекет
органдарының қалыпты қызмет етуі қамтамасыз етіледі.
Құқықтық мемлекеттілік мемлекеттік биліктің бөлінуісіз мүмкін емес,
сондықтан, біріншіден, билікті асыра пайдаланудың алдын – алу үшін,
мемлекеттік билік тармақтары арасында өзара тежеу және қарсы салмақ
көрсету механизмі қалыптасатындай өкілеттіліктерді бөлу қажет, екіншіден,
қоғамды басқаруда тиімділікке жету мақсатында, биліктер арасында өзара
сабақтастық, біртұтастық қажет. Ал егер, биліктің әр тармағы бір – бірін
тежеп, андып, тек қана күресетін болса, онда мелекеттік құрылым әлсіреп,
нәтижесінде осы жағдай әрине, қоғамға теріс әсер етеді. Аталған осы екі
ереже, билік бөліну теориясының мәнің құрайды.
Биліктің бөліну қағидасы абсолютті емес, ол нақты мемлекеттің нақты
әлеуметтік – экономикалық және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.