Ғылымды ұйымдастыру - үлкен сөз

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. МӘУЛЕН БАЛАҚАЕВ - ҒЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ 3
2. ҚАЗАҚ ТIЛIНIҢ БIЛIМПАЗЫ 5
3. М.БАЛАҚАЕВТЫҢ СӨЗ ТІРКЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ 10
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 28

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тiл бiлiмiнiң өмiрге келуi мен оның
қалыптасып, өсiп-өркендеу жолдарына ой салатын болсақ, күш-жiгерi мен
саналы ғұмырын ғылымға арнаған жандарды үлкен құрметпен еске аламыз.
Осындай тұлғалы есiмдердiң бiрi - қазақ тiл бiлiмiнiң бiлгiрi, Қазақстан
Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесi, филология ғылымының
докторы, профессор Мәулен Балақайұлы Балақаев.
М. Балақаев - қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаушы ғалымдардың бiрi. Ол
- тiл мәдениетi мен стилистика теория¬сы пәндерiн өмiрге әкелген, алғаш рет
қазақ тiлiндегi сөз тiркестерiн грамматиканың жеке түрi етiп танытуға күш-
жiгерiн жұмсаған, қазақ тiлiнiң басқа да салаларына үлес қосқан ғалым. Бұл
саладағы бiрегей iзденiстерi: Қазақ тiлi сөз тiр¬кестерiнiң негiзгi
типтерi (1957) атты монографиялық зерттеуi, Т. Қордабаевпен бiрiгiп жазған
Қазiргi қазақ тiлi грамматикасы. Синтаксис (1966) деп аталатын еңбегi мен
орыс тiлiнде шыққан Современный казахский язык. Синтаксис (1959) деген
зерттеу еңбектерi осы салаға арналған.
Қазақ тiл бiлiмi пәнiнiң негiзi қаланып, даму жолына түсуi осы бiр бiлгiр
жанның ғылымдағы қадымды iс-әрекеттерiмен тығыз байланысты. Профессор М.
Балақаев қазақ тiл бiлiмiн зерттеуде сол кездерде шешiмiн таба алмай келген
мәсе¬лелердi күн тәртiбiне қоя отырып, үлкен жетiстiктерге қол жеткiздi.
Қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаған талант иесi М. Балақаев грамматика
оқулығын жазды, жалпы қазақ тiл бiлiмi саласында маңызды орын алатын
монографияның авторы болды.
Бiр ерекшелiгi - ғалымның жасаған теориялық тұжырымдары терең де жан-
жақты болып келедi. Оның қазақ тiл бiлiмiн зерттеу мақалаларындағы
маржандай тiзiлген, әсерлi де көрiктi сөз тiркестерiн оқып, көзiң қуанады,
көңiлiңе тоқисың. Әсер аласың. Адамдық болмысын танисың.
Зерттеу нысаны. М. Балақаевтың қазіргі қазақ тілі синтаксисіне қосқан
үлесі, ғылыми зерттеу еңбектері.
Зерттеудің мақсаты. Тілші, зерттеуші М.Балақаевтың синтаксис саласына
арналған еңбектерінің, ғылыми пікірлерінің маңыздылығын талдау
Зерттеудің міндеттері.
- М.Балақаевтың өмірлік жолына шолу жасау;
- Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелу даму тарихына Т.Сайрамбаевтың
қосқан үлесіне тоқталу;
- Тілшінің ғылыми-зерттеу еңбектерін саралау;
- Тілшінің синтаксис саласына қосқан үлесін айқындау;
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында баяндау, салыстыру, сараптау,
жүйелеу, талдау, қорыту әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Курстық жұмысты жазуда жазуда А.Байтұрсынов,
С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Т.Сайрамбаев т.б ғылыми еңбектері
басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмысы кіріспе, бір тараудан,
қорытынды, әдебиет тізімінен тұрады.

1. МӘУЛЕН БАЛАҚАЕВ - ҒЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ

М. Балақаевтың, I. Кеңесбаевтың және Ғ. Мұсабаевтың туғандарына мерей
той болып жатыр. Қазақ тiл ғылымының тарихына да солай ғасыр таянды. Бұл
аралықта шыққан ұлт лингвистерiн шамамен мынадай үш буынға бөлiп
қарастыруға болады: бiрiншiсi - А. Байтұрсынұлы бастаған Қ. Жұбанов пен Т.
Шонанов қатарлылар; екiншiсi - аталмыш мерейтойгерлер және оларға тұстастар
мен өкшелестер; үшiншiсi - ғылымға негiзiнен тәуелсiздiк жылдарында
келгендердiң легi. Қазақ тiл бiлiмiнiң осы межелi асуында жұртшылық назарын
А. Байтұрсынұлы атындағы Тiл бiлiмi институты мен әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетiнде қырық жыл бойы қанатының астына алып, ғылымның қилы
қыр-сырын үзбей санама сiңiрген ұстазым М. Балақаев шығармашылығының әлi
күнге көп айтылмай, еленбей жүрген, қағаберiс қалып келе жатқан бiр маңызды
қырына аударғанды жөн көрiп отырмын. Ол - оның ғылымды ұйымдастырушы
ретiндегi қызметi.
Ғылымды ұйымдастырушы деп кiмдi айтады - жауап берiп көрейiн. Қазақ
тiлiнiң қазiргi синтаксис деңгейi үлкен екi саладан тұрады: сөйлем
синтаксисiнен және сөз тiркесi синтаксисiнен. Соңғы сала қазақ тiл
бiлiмiнде алғаш өткен ғасырдың елуiншi жылдарынан былай ғана сөз бола
бастады. Ол М. Балақаевтың еңбектерiнде ғана. Мысалы, оның С. Е. Маловтың
жетпiс жасқа толған мерейтойының қарсаңында Мәскеуде шыққан Тюркологический
сборник жинағының бiрiншi санындағы (1951) О комбинированном управлении
прямого дополнения в казахском языке, Қаз КСР ҒА-ның Хабаршысындағы (1952)
Қазақ тiлiндегi сөз тiркестерiнiң кейбiр мәселелерi, одақтық Вопросы
языкознания журналындағы (1956) Типы именных словосочетаний в казахском
языке iспеттi ғылыми мақалаларында. Ол осы бағыттағы көп жылғы
iзденулерiнiң негiзiнде кешiкпей Основные типы словосочетаний в казахском
языке (1957) атты жеке кiтабын шығарды. Бұл - тек қазақтың ғана емес,
ортаазиялық түрiк халықтарының да лингвистикасындағы сөз тiркесi жөнiндегi
тұңғыш монографиялық зерттеу болды. Автор еңбегiнiң кiрiспесiнде былай деп
жазады. Ұсынылып отырған жұмыстың негiзi Қазақ мемлекеттiк университетiнiң
студенттерiне сөз тiркесi арнайы курсынан әлденеше жыл үзбей дәрiс оқу
процесiнде қаланған болатын. Дәрiс оқу барысында жиналған нақты тiлдiк
материалдар мен осы салаға қатысты түркологиядағы, орыс ғалымдарының
еңбектерiндегi теориялық тұжырымдар кейiн де талай пысықталып, қатаң ғылыми
жүйеге келтiрiлдi. Ғалымның бұл аталмыш зерттеуi көзi тiрiсiнде өңделiп,
толықтырылып бiрнеше рет басылды. Одақтық түркологтар назарын да аударды.
Оны КСРО ҒА-ның корреспондент мүшелерi Н. К. Дмитриев, А. К. Боровков сынды
ғалымдар жоғары бағалады. А. К. Боровков бұл еңбек туралы мысалы былай деп
жазды: Первые исследования по теории синтаксиса, типологии словосочетания
(Е. И. Убрятова, М. Б. Балакаев) намечают широкий круг вопросов, очень
интересных и перспективных. М. Балақаев былайғы жерде сөз тiркесi
проблемасынан аспиранттарға, iзденушiлерге тақырыптар берiп, оларға
кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғатып, синтаксистiң осы жаңа
саласынан ондаған бiлiктi мамандар қатарын тәрбиелеп шығарды. Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетте кезiнде өзi жолға қойған Сөз тiркесi
арнайы курсы қазiр Қазақстанның барлық жоғары оқу орындарында оқылады. Ол
сөз тiркесi синтаксисiн қазақ тiл бiлiмiнде алғаш осылай қалыптастырды,
осылай оны аяғынан тiк тұрғызды. Оның сөз тiркесi синтаксисi мектебi де
қазақ тiл бiлiмiнде, түркологияда мiне осылай қалыптасты.
М. Балақаев 1941 жылы Халық мұғалiмi журналының бiрiншi-екiншi
сандарында Қазақтың әдебиет тiлiнiң өсу жолы дейтiн көлемдi мақала
жариялады. Ол тiл бiлiмiнiң бұл саласына былайғы жерде де жиi-жиi айналып
соғып, оның нормасы, функционалдық стильдерi сияқты әртүрлi мәселелерiн
зерттей жүрiп, осы бағытта бiрге еңбек жазуға ең әуелi М.Томанов пен менi
кейiнiрек Р. Ғ. Сыздықова екеуiмiздi тартты. Сөйтiп Қазақ әдеби тiлiнiң
мәселелерi (1961), Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы (1968) дейтiн университеттер
мен институттардың филология факультетiнiң студенттерiне арналған тұңғыш
көмекшi құрал да, тұңғыш оқу құралы да жасалды. Тiкелей М.Балақаевтың
ұйымдастыруымен, басқаруымен жасалды. Алғы сөзде айтылғандай: Қазақ әдеби
тiлiнiң қалыптасу, даму тарихын баяндайтын жүйелi оқулық не оқу құралы
бұларға дейiн шынында болған жоқ. Ұсынылып отырған оқу құралы - әдеби
тiлiмiздiң екi ғасыр iшiндегi даму тарихын жүйелi түрде баяндаудың тұңғыш
бастамасы. Әл-Фараби атындағы Ұлттық университетте әдеби тiлдiң стильдiк
жүйесiнiң дербес курс ретiнде оқытыла бастауына да Мәкең (Мәулен Балақаев)
өзi мұрындық болды. Өзi бастап бағдарламасын жасады, өзi бастап дәрiс
оқыды. Дәрiс оқумен қатар қасына тағы шәкiрттерiн (Б. Манасбаевты, М.
Томанов пен менi) алып, Қазақ тiлiнiң стилистикасы атты оқулық дайындауға
кiрiстi. Бұл да - жоғары оқу орындарының филология факультетiнiң
студенттерiне арналған, қазақ тiл ғылымы тарихындағы бiрiншi оқулық-тын.
Алғашқы тәжiрибе-тiн. Ол бүгiнде үш қайтара (1966, 1974, 2005 жылдары)
басылып шықты.
М. Балақаевтың бұл (әрiптестерi қызығарлық) ұйымдастырушылық қызметi
оның шығармашылығының сондай-ақ мына бiр тұсынан да айқын аңғарылады. Ол
1947 жылы Тiл мәдениетiндегi елеулi қателер деп аталатын мақала
жариялады. Осы тақырыптан 1989 жылға дейiн (40 жылдан аса уақыт бойы) бiр
сәт те қол үзген емес. Тезис, жеке ғылыми мақала, кiтап түрiнде артына бай
мұра қалдырды. Бәрiнде де сол тiл мәдениетi, тiл жатықтығы, сөз қолдану
мәдениетi, баспасөз тiлiнiң мәдениетi, тiл өнерi, сөз өнерi, сөйлеу
мәдениетi, әдеби тiл мәдениетi, жазу мәдениетi, сөз мәдениетi, оқушының тiл
мәдениетi, жастардың тiл мәдениетi, жазушының сөз мәдениетi төңiрегiнде
толғанды. Бәрiн де сол қазақ тiлiнiң қамын жей отырып, оның iш-мазмұны мен
сырт сымбатының жарасымын, ертеңiн ойлай отырып жазды. Осы мақсатпен ұзақ
жылдар өзi дәрiс оқыған Қазақ ұлттық университетiнде тiл мәдениетiнiң
тұрақты түрде арнайы курс ретiнде оқылуына тiкелей бастамашы болды: оның
тұңғыш типтiк оқу бағдарламасы мен оқу құралын дайындап, көзi тiрiсiнде екi
рет (1965 және 1971 жылдары) кiтап етiп жариялады. Бұл арнайы курс кешiкпей
Қазақстанның өзге жоғары оқу орындарында да оқыла бастады. Дербес жаңа пән
ретiнде қалыптасты. Ол өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында Тiл бiлiмi
институтының басшылығы алдына да тiл мәдениетi бөлiмiн ашу туралы мәселе
қойды. Ұсыныс түсiнiстiкпен қабылданды. Институт құрамындағы бұл жаңа
құрылымның ең бiр жетекшi бөлiмге айналуына да Балақаев өзi жетек ұйытқы
болды. Оның қазақ тiлiнiң мәдениетi мектебi де мiне осылай қалыптасты.
Сөйтiп, қазақ тiл бiлiмiндегi бұл үлкен саланы да қырық жыл бойы осылай бiр
өзi алып жүрдi. Жоғарыда айтылғандардан көрiнеу бiр нәрсе – М.Балақаевтың
ғылымды ұйымдастырудағы қызметiнiң, қарым-қамтымының осыншалықты
ауқымдылығы. Ғылымды ұйымдастырушы деп оның мiне осындай, ноқта басы
тұлғаларын айтса болады.
Сонымен сөз тiркесi синтаксисi, тiл мәдениетi дейтiн тұтас екi үлкен
саланың бастауында тұрған да, оларды бүгiнгi қазақ тiл бiлiмiне ендiрген
де, қалыптастырған да - Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесi,
Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, Қазақстан ғылымының еңбек
сiңiрген қайраткерi, филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен
Балақаев. Осы жерде айрықша бiр бөле айтатын нәрсе: Балақайұлы Мәуленге
дейiн жеке тұлғаның сөз тiркесi синтаксисi мен тiл мәдениетiне бұлай әрi
көшбасшы болып, әрi оларды ары қарай дамытып, ақырында екеуiн бiрдей қазақ
тiл бiлiмiнiң жаңа дербес салалары ретiнде қалыптастыруы ғылымда жалпы
сирек кездесетiн құбылыс саналады. Ол мұнымен қоса жоғары оқу орындарында
өтiлетiн қазақ әдеби тiлiнiң тарихы, қазақ тiлiнiң стилистикасы, қазақ
тiлiнiң мәдениетi дейтiн негiзгi пәндердiң тұңғыш оқу құралдары мен
оқулықтарының жазылуына да өзi ұйытқы болды және өзi бiрге жазысты. Бұл
айтылғандардан М. Балақаев шығармашылығы сөз болғанда әдетте бiрiншi,
алғашқы, тұңғыш, тырнақалды тәрiздi сипаттамалардың ауызға жиi алынатыны
сiрә түсiнiктi болса керек. Осы жерде әсiресе көңiл аударайын дегенiм: ол
ғылымды ұйымдастырушы ретiндегi жоғарыда аталған сан сала қыруар жұмысты
өзi еңбек еткен А. Байтұрсынұлы институты мен әл-Фараби универститетiнде
құдай берген сол данадай маңғаз, баладай аңқау кiшiк қалпында, жалаулатпай,
жар салмай, қашанғы қарапайым, сабырлы, алды кең байсал мiнезiмен,
дабырасыз, дақпыртсыз елеусiз жүрiп тындырды. Әр кез әдемi жымиып қойып,
ешкiмге зiл-зәрi жоқ әзiлiн де айта жүрiп.
Мәулен Балақаев қазақ тiл бiлiмiнiң аясын мiне осылай кеңiттi, ғылымды мiне
осылай ұйымдастырды. Ғылымды ұйымдастыру - үлкен сөз. Мағанасы да кең. Сөз
- әдетте жоғарыдағыдай тұтас бiр қауым игiлiгiне, ел мүддесiне қалтқысыз
қызмет ететiн биiк мұратты игi iстен өрбiсе ғана үлкен. Оған жемiстi еңбек
еткендердiң бiрi Мәулен Балақаевтың да үлесi бар.

2. ҚАЗАҚ ТIЛIНIҢ БIЛIМПАЗЫ

Қазақ тiл бiлiмiнiң өмiрге келуi мен оның қалыптасып, өсiп-өркендеу
жолдарына ой салатын болсақ, күш-жiгерi мен саналы ғұмырын ғылымға арнаған
жандарды үлкен құрметпен еске аламыз. Осындай тұлғалы есiмдердiң бiрi -
қазақ тiл бiлiмiнiң бiлгiрi, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының
корреспондент мүшесi, филология ғылымының докторы, профессор Мәулен
Балақайұлы Балақаев.
М. Балақаев - қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаушы ғалымдардың бiрi. Ол
- тiл мәдениетi мен стилистика теория¬сы пәндерiн өмiрге әкелген, алғаш рет
қазақ тiлiндегi сөз тiркестерiн грамматиканың жеке түрi етiп танытуға күш-
жiгерiн жұмсаған, қазақ тiлiнiң басқа да салаларына үлес қосқан ғалым. Бұл
саладағы бiрегей iзденiстерi: Қазақ тiлi сөз тiр¬кестерiнiң негiзгi
типтерi (1957) атты монографиялық зерттеуi, Т. Қордабаевпен бiрiгiп жазған
Қазiргi қазақ тiлi грамматикасы. Синтаксис (1966) деп аталатын еңбегi мен
орыс тiлiнде шыққан Современный казахский язык. Синтаксис (1959) деген
зерттеу еңбектерi осы салаға арналған.
Қазақ тiл бiлiмi пәнiнiң негiзi қаланып, даму жолына түсуi осы бiр бiлгiр
жанның ғылымдағы қадымды iс-әрекеттерiмен тығыз байланысты. Профессор М.
Балақаев қазақ тiл бiлiмiн зерттеуде сол кездерде шешiмiн таба алмай келген
мәсе¬лелердi күн тәртiбiне қоя отырып, үлкен жетiстiктерге қол жеткiздi.
Қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаған талант иесi М. Балақаев грамматика
оқулығын жазды, жалпы қазақ тiл бiлiмi саласында маңызды орын алатын
монографияның авторы болды.
Бiр ерекшелiгi - ғалымның жасаған теориялық тұжырымдары терең де жан-жақты
болып келедi. Оның қазақ тiл бiлiмiн зерттеу мақалаларындағы маржандай
тiзiлген, әсерлi де көрiктi сөз тiркестерiн оқып, көзiң қуанады, көңiлiңе
тоқисың. Әсер аласың. Адамдық болмысын танисың.
Тiл - халық байлығы. Тiлдiң әдеби түрi - ғасырлар мен жылдардың,
iзденiс пен таңдаудың, көп салалы сараптал тәжiрибелердiң жемiсi. Сөздi
орнымен, тиiмдi түрде пайдалану жайы әр уақытта да өзектi мәселе болып
келедi.
Қай тiлдiң тарихын алсақ та, өзiнiң белгiлi бiр даму кезеңiнде,
грамматикалық құрылысын жетiлдiрiп, лексикалық байлығын екшеп, көркейе
түсетiн уақыты болады. Тiл мәдениетiн көтеру дегенiмiздiң мәнi қалыптасқан
тiл нормаларын сақтау және оны әрi қарай дамыту болып табылады.
Ойды тыңдаушыға дұрыс жеткiзе бiлу - сөйлеушiнiң де, жазушының да басты
мақсаты. Сондықтан да, тiл мүмкiндiгiн еркiн пайдаланып, әр сөздi өз
орнында қолдану, ойды бейнелеп айту, ұтымды сөйлеу сияқты нәрселерге халық
әр кезде өзiнiң сыншыл көзқарасын бiлдiрiп келген. Осы орайда әр түрлi сөз
тiркестерi де пайда болып отырған. Мысалы, тiлi мен жағына сүйенген,
аузымен орақ оратын, аузына ақ ит, кiрiп көк ит шығатын, тисе терекке,
тимесе бұтаққа сияқты тiркестер.
Тiл ғылымында зор мән берiлетiн келелi мәселелердiң бiрi - тiл (сөз)
мәдениетi. Тiл - адам ойының көрiнiсi. Адамның тiл жұмсауынан, сөз
саптауынан, тiл мәдениетiнен оның қандай адам екендiгiн аңғаруға болады.
Сөйлеу тiлiнде бардың бәрiн емес, iнжу-маржандарын әдебиетке енгiзе бiлу де
шеберлiк пен талантты керек етедi. А. С. Пушкиннiң: Жазба тiл сөйлеу
тiлiмен бiрдей болуы мүмкiн бе? Жоқ, сөйлеу тiлi еш уақытта жазба тiлге
дәлме-дәл ұқсас болуы мүмкiн емес... Жазба тiл минут сайын сөйлеуде туатын
тiлдiк тәсiлдермен жанданып отырады... Тек сөйлеу тiлiнде жазу - тiл
бiлмегендiктiң белгiсi деген сөздерi ойға оралады.
М. Балақаевтың ең басты көңiл қойған мәселесi қазақ тiлiнiң шынайы
таза, мәдениеттi болуы.
Тiл мәдениетi - баспасөз тiлiнiң мәдениетi және сөйлеу тiлiнiң
мәдениетi болып бөлiнедi. Баспасөз - әдеби тiл мәдениетiнiң айқын бейнесi.
М. Балақаев республикадағы жергiлiктi ақындардың, газет тiлшiлерiнiң жазу
стилiне, сөз қолданыстарына да сын көзiмен қараған. Олардың тiлiн әдеби
нормаға бағындыру қажеттiгiн үнемi назарда ұстаған. Тiл тазалығына, ой
дәлдiгiне әрдайым қамқоршылық жасап отырған.
Тiл мәдениетiн арттыруда көркем әдебиеттiң алатын орны ерекше. Тiлдiң
грамматикалық нормаларымен қатар, стильдiк нормалары да болады. Стильдiк
нормалардың қалыптасуында сөйлеушiлер мен жазушылардың көркемдiк талғамы,
тiл құдiретiн сезiне бiлу қабiлетi ерекше рөль атқарады. Тiлдiң әдеби
түрiнiң нормаларын, әсiресе сөздi орнымен әсерлi қолдануда, сөз байлығы
сияқты кең байтақ дүниенiң iшiнен ең керектi, ең тиiмдi элементтердi таңдай
бiлуде, сөздердi сол тiлге тән синтаксистiк заңдылықтарын сақтай отырып,
айтылатын ой мен шығарманың мәнiне, мазмұнына, сипатына, түпкi мақсатына
үйлестiре отырып, тiркестiре бiлуде.
Егер жазушы қазақ сөздерi мен сөз тiзбектерiн өз шығармаларында дұрыс
қолданбайтын болса, шығармасы қандай деңгейде болар едi?
Тiлдiң бәрi әдеби тiл емес. Тек жазба әдебиет тiлi ғана әдеби тiл деп
танылады. Мiне, ғалымның көбiрек көңiл аударған мәселесiнiң бiрi - қазақ
әдеби тiлi.
Көркем әдебиет - халыққа қызмет етушi, әрi тәрбиешi. М. Балақаев әрбiр
ақын-жазушының қаламынан туған шығармалары қаламгердiң тiл байлығына, тiл
жұмсау шеберлiгiне негiзделiп, оқырмандарына әлеуметтiк, эстетикалық тәрбие
берудi сөз еткенде, әрбiр қаламгердiң көңiлiнде тiл жұмсауда үлгiлi, ұқыпты
болу мақсаты да тұру керектiгiн өз еңбектерiнде атап көрсетiп жүрдi.
Әдеби тiлде бiрiздiлiк болмаса, мысалы жазуда, терминдердi, басқа да
сөздiктердi, грамматикалық ережелердi т.б. жұмсауда, әркiм өз бетiнше сөздi
талғамсыз пайдалана беретiн болса, тiл мәдениетiнiң берекесi кетер едi. Тiл
жұмсаушылар тiлдiк норманың сақталуына мән беруi тиiс.
М. Балақаев балалар әдебиетi тiлiне қойылар талапқа да ерекше
жауаптылықпен қараудың қажет екендiгiн үнемi назарда ұстаған. Өйткенi
балалардың жас ерекшелiгi мен қабылдау деңгейiн ескере отырып, оқушы
сезiмiне, психологиясына жету үшiн тiл шеберлiгi мен шынайылығы, тiлдiң
эстетикалық әсерлiгi қажеттi екендiгi, сонымен қатар балалардың тiл
ұстартуында халық тiлiнiң мұрасын, тiл құдiретiн оқушы бойына сiңiруде
тiлдiң маңызы ерекше екендiгiн үнемi есте ұстайтын.
Академик Қажым Жұмалиев айтқандай, тiлiмiзде жаман сөз жоқ, кiнә -
сөздi орнына қолдана бiлмейтiндердiң өзiнде, әр сөзге сөйлемдегi өзiнiң
таңдаулы, талғаулы орындарын дұрыс тауып бере бiлсе, жай сөздiң өзi де
поэтик тiлдiң рөлiн атқарады.
Тiлдiк норма қай уақытта таңдамалы әрi орнықты болады? Олар тек жазу
арқылы тiлдiң жалпы қорларын бiрнеше жылдар бойы таңдап, оны
талғампаздықпен қолдану процесiнде баянды болады. Жазу болмаса норма
тұрақты болмайды, бiршама тұрақты нормасы болмаса, норма әлсiз болса,
тiлдiң әдебиеттiк тiрегi орнықты болмайды.
Түсiнiктiрек болу үшiн халық тiлiнiң қандай ерекшелiктерi әдеби тiл
нормасынан тыс тұрады? - деген сұраққа жауап iздейтiн болсақ, олар:
диалектизмдер, профессионализмдер, жаргондар, ескiрген архаизмдер, қара
дүрсiн жасанды сөздер, жарыспалы сөздердiң әдеби тiлге тән емес
варианттары, қазақ тiлiнде бар сөздiң орнына қалай болса солай айтыла
салынатын және өзге тiлдерден орынсыз қолданылған сөздер т.б.
Мiне, осы мәселелерге арналған ғалымның айтулы еңбегi - Қазақ әдеби
тiлi және оның нормалары (Алматы, Ғылым. 1984) атты монографиялық
зерттеуi. Монографияда ғалым мынадай тұжырым жасайды: Жазба әдебиет арқылы
белгiлi нормаға түскен, стильдiк тармақтары бар, қоғамдық қызметi әр алуан
тiлдi әдеби тiл деймiз (85 бет). Сондай-ақ әдеби тiлдiң нақты баю, кеңею
әдiстерiн де көрсетедi.
Ғалымның туғанына биыл 100 жыл толып отыр. Осы орайда Бiлiм және ғылым
министрлiгiне қарасты Орталық ғылыми кiтапхана М. Балақаевтың 100 жылдығына
арнап Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясы сериясы бойынша Мәулен
Балақайұлы Балақаев атты кiтапша шығарды.
Биобиблиографиялық көрсеткiште М. Балақаевтың өмiрi мен қызметiнiң негiзгi
белестерi ал¬ғашқы беттерден орын алған.
Кiтапта ғалымның өмiрi, шығармашылық, ғылыми-педагогтiк және қоғамдық
қызметiнiң қысқаша очеркi қазақ және орыс тiлдерiнде берiлген.
Мәулен Балақаев 1907 жылы 7 қарашада Шымкент облысы Түркiстан ауданының
Шаға ауылында дүниеге келдi. Ата-анасынан жастай қалған оның балалық шағы
балалар үйiнде өтедi. Бастауыш бiлiмдi ол сонда алады. Кейiннен ол Шымкент
педагогикалық техникумына түсiп, оны бiтiргеннен кейiн оқу-ағарту саласында
жұмыс жасайды. Аз ғана уақыттан кейiн ҚазПИ-дi аяқтап, лингвист-ғалым,
профессор Қ. Жұбановтың ақыл-кеңесiмен М. Балақаев, М. Қаратаев, Т.
Жароковтар Петерборға аспирантураға жiберiледi. Мұнда ол белгiлi ғалымдар
И. И. Мещанинов, Л. В. Щерба, С. Е. Малов т.б. ұлағатты ұстаздардан дәрiс
алады. Аспирантураны бiтiрген соң журналистика институтында кафедра
меңгерушiсi, Алматы педагогикалық шет тiлдер институтының ректоры болып
қызмет атқарады. 1942-1943 жылдары Ұлы Отан соғысына қатысады. Сталинград
түбiндегi шайқаста ауыр жараланып, елге оралады. Одан кейiнгi ғылыми-
педагогтiк қызметi С. М. Киров атындағы Қазақтың мемлекеттiк университетi
мен Қазақ ССР Ғылым академиясында өтедi.
Сондай-ақ очеркте оның ғалым болып қалыптасқан кезеңi, тiл бiлiмi
саласындағы ғылыми еңбектерi кеңiнен сөз болады.
Ғалымның ғылыми-педагогикалық қызметi мектеппен тығыз байланыста
болды. М. Балақаев мектептер мен жоғары оқу орындарына арнап оннан астам
оқулықтар мен оқу құралдарын жазды. Оның еңбек жолы сонау 30-жылдары
басталады. Қазақ тiл бiлiмiнiң теориялық мәселелерi бойынша жасап жүрген
ғылыми зерттеулерiн кейiнге қалдыра тұрып, сауатсыздықты жою, жазу жұмысын
реттеу, оқу бағдарламаларын жасау сияқты жұмыстармен айналысуына да тура
келдi. Осындай еңбектердiң ал¬ғашқысы 1938 жылы ересектерге арналған Ана
тiлi грамматикасы мен бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тiлi оқулығы.
Сонымен қатар ол 1948 жылы қазақ тiлiнiң әлiпбиi мен орфографиясына
арналған Емле сөздiгi кiтабын, бұдан кейiн орта мектептiң 6-7 сыныптарына
арналған Қазақ тiлi грамматикасы (1949) оқулығын жазды. Ғалымның еңбегi
Қазақ ССР Оқу министрлiгiнiң арнайы сыйлығымен атап өтiлдi.
М. Б. Балақаев 1954 жылы шыққан қазақ тiлiнiң алғашқы ғылыми
грамматикасын жасауға қатысты. Бұл еңбек ғылыми ортада белсендi қолдау
тауып, өте жоғары бағаға ие болды.
Тiл мамандарын даярлауда қыруар еңбек жасады. Оның жетек¬шiлiгiмен 11
докторлық және 33 кандидаттық диссертациялар қорғалды. Бұл мамандар бүгiнгi
күнi ғылыми жұмыстармен айналыса жүрiп, Қазақстандағы қазақ тiлiнiң
мәртебесi, тiл бiлiмi мен мәдениетiнiң негiзгi проблемаларын зерттеуге өз
үлестерiн қосып, еңбек етуде. Кiтапшаның соңында ғалымның жазған
еңбектерiнiң әлiпбилiк көрсеткiшi берiлген. Мұнда көрсетiлген сiлтеме
еңбектер туралы мәлiметтi кiтаптан тез тауып алуға көмектеседi.
Кiтапшада оның жазған еңбектерi хронология бойынша әлiпби ретiмен берiлген.
М. Балақаевтың жазған кiтаптарына берiлген рецензиялар мен оның өмiрi,
творчествосы жайлы ғалымдар, әрiптестерi, шәкiрттерi жазған әдебиеттердiң
тiзiмi орын алып отыр. М. Балақаевтың редакциялығымен шыққан 50-ден асатын
ғылыми еңбектер тiзiмi де берiлген.
М. Балақаевтың жазған оқу құралдары мектеп пен жоғары оқу орындары
бағдарламаларында берiлiп жүр. Қазақ ССР-iне еңбегi сiңген ғылым
қайраткерi,
Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесi, филология
ғылымдарының докторы, профессор М. Балақаевтың ғылыми-педагогтiк еңбектерi
өзiнiң лайықты бағасын алып отырды. Еңбек Қызыл Ту орденi мен бiрнеше рет
Қазақ ССР Жоғарғы Советi Президиумының грамоталарымен марапатталған
болатын.
2004 жылы Қазақстан жоғары оқу орындары қауымдастығы Мәулен Балақаевты
(қайтыс болған) бiлiм стандартына сай оқулық жазудағы нәтижелi еңбегi үшiн
Саңлақ автор грамотасымен, сонымен қатар Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
медальмен марапаттады.
Ол Қазақстанның әлеуметтiк жағдайында қазақ тiлi зор мәнге ие
болатынын бағдарлай бiлген едi.
Республика Президентi Н. Назарбаевтың Болашақта барлық қатынас
қағаздары мемлекеттiк тiлiмiзде жүргiзiледi. Сол кезде тек аудармашылардың
қызметiне иек сүйеп отырған кейбiр жауапты қызметкерлер қолымды мезгiлiнен
кеш сермедiм деп өкiнiп жүрмесiн. Бұлғақ заманы өтедi де, нақты да қатал
сұраныс кезеңi келедi. Осы бастан дайын болайық - дегенi мемлекеттiк тiлдi
меңгеру деңгейi жолға қойылып келе жатқанымен де, iс жүргiзе бiлу әлi де
төмен екендiгiн ойға салса керек.
М. Балақаев тiлдiк тәрбие берушi шебер ұстаз, тiл мәдениетiнiң
көр¬нектi қайраткерi едi.
Қазақ халқы өнер алды - қызыл тiл дейдi. Сондықтан да тiл өнерiне,
тiл мәдениетiне деген ынталылық адамның жас уағынан бастау алып, кемел
кезiне ұласып жатса керек. Тiл байлығы, сөйлеу мәдениетi - адам болмысын
танытады. Осындай адамдық мол қасиеттердi бойына жинақтаған абзал адам,
шынайы ғалым, өзiнiң бар бiлiмi мен жiгерiн қазақ тiлiнiң мәселелерiне
арнаған М. Балақаевтың мұрасы болашақ ұрпаққа жете берерi сөзсiз.

3. М.БАЛАҚАЕВТЫҢ СӨЗ ТІРКЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ

Сөз тіркесіне енген сөздерді байланыстыру үшін тілде мынандай тәсілдер
жұмсалады:
1. Жалғаулар (септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулар). 2. Шылаулар
(жалғаулық, септеулік), 3. Сөздердің орын тәртібі, 4. Интонация.
Осы амалдарды біз былай топтап атаймыз: қосымшалар синтетикалық
тәсілдер деп, шылаулар, сөздердің орын тәртібі, интотацияны аналитикалық
тәсілдер деп аталады. Осы аталған тәсілдерді қолданып сөз тіркестерін
құрауда тілдің қалыптастырған формасы бар. Сөздердің тіркесу формасы 5
түрлі: 1) қиысу, 2) матасу, 3) меңгеру, 4) қабысу, 5) жанасу .[13-б]
ЗАТ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Зат есімді тіркестер негізінен үш
формада—қабысу, меңгеру, матасу арқылы кұралады: қол сағат (қабысу),
колхозға мүше (меңгеру), балтаның сабы (матасу).[13-б]
ҚАБЬІСА БАЙЛАНЫСҚАН ЗАТ ЕСіМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Зат есім — зат есім типті сөз тіркестері
Қабыса байланысқан зат есімді тіркестердің ішінде өнімді
жұмсалатындарының бірі — екі зат есімнен (зат есім — зат есім болып)
құралатыны: қол орамал, ағаш күрек. Бұл құрамдағы сөз тіркестер
анықтауыштық қатынасты білдіреді.
Анықтауыштық деп грамматикалық қатынасты жалпы белгісіне (қандай? деген
сұраққа жауап болып, заттың сынын білдіруіне) қарай атаймыз. Іштей оларды
былай даралауға болатын сияқты:
Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың мате-
риалын атап анықтайды: ағаш қасық, тас жол, темір жол,
түлкі тымақ.
Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді неге арналғанын
атап анықтайды: қой ферма, мойын ағаш, көлік күш.
Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді мекенін атап, орын
жайын атап анықтайды: көл бақа, ауыз үй, тау ешкі,
төс қалта.
Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді кәсіп, жыныс, жас
мөлшерін атап анықтайды: сушы жігіт, ұл бала, әйел
кісі.
Басыңқы сөз жалпы атау болып, бағыныңқы сөз
оның түрлік тобын атап анықтайды: тоты құс, қайың
ағаш, қанар қап.
Бұл тіркестердің қызметі — түр атауын жалпы атауға теліп, оның жалпыға
қатысын білдіру.
6. Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді ұқсастық белгісіне
қарай анықтайды: теке сақал, қой көз, пісте мұрын.
Бұл қатынастағы тіркестер көркем сөзде, поэтикалық туындыларда кеп
ұшырайды: су жүрек, без бүйрек, тас бауыр.

Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ,

Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
(Абай).

7. Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді өлшем, көлем жа-
ғынан анықтайды: қора қой, топ адам.
Айта кететін бір жай—бұл тіркестерде анықтауыш-тық компонент ретінде
мөлшер мағыналы зат есімнің дара қатысуы өте сирек. Зат есім сөздер сан
есімдермен бірігіп бір анықтауыш компонент құрайды немесе сөз ретінде
қатынасады: екі шөміш қымыз, екі машина бидай, тау-тау астық т. т.
Зат есім — зат есім түрінде келген сөз тіркестері мүмкіншілігі,
перспективасы тұрғысынан қарағанда, белгілі мағыналық қатысына қарай қай
зат есім болса да қатыстырып құрала береді. Бірақ тіліміздің әр кезеңінде,
тіпті осы күнгі синхрондық күйінде де әр стильде бұл типтегі тіркестерге
сөздердің қатысуының, өлшеулі нормалық, дәстүрлік қалпы бар екені
байқалады.
Көп қыз-келіншек нөкерімен... Қарагөз келе жатыр (М. Ә.) Тау жақ жолмен
жүрдік.
Аталған сөйлемдердегі қыз-келіншек нөкерімен, тау жақ жолмен деген
тіркестер ауызекі сөйлеу тілінің сөзді жинақы, үнемді құрау талабынан
туған. Бұлар жазбаша тілде көп қыз-келіншектен ерген нөкерімен, тау жақтағы
жолмен түрінде құралған болар еді.
Екі зат есімнің қабысуы арқылы құралған сөз тіркестері — көнеден келе
жатқан, тіліміздің грамматикалық жүйесіне икемділік беретін тіркестер,
сондықтан бұлар тілімізде мол жұмсалады.
Кейбір еңбектерде атрибутивтік тіркестерге анықтауыш сөз ретінде зат есім
сөздің кіруін былай түсіндіреді. Атрибутивтік қатынастағы тіркестер үнді-
еуропа тілдерінде бағыныңқы компонент ретінде сын есім сөздердің қатысуы
арқылы құрылады. Атрибутивтік қызмет ол тілдерде тек белгілі ғана
морфологиялық базаға — сын есім сөздерге сүйенеді: железная дорога, чайная
ложка.
Ал түркі тілдеріндегі атрибутивтіктің базасының кең болуы — зат есімдер
мен сын есім сөздердің грамматикалық сипаты жағынан түгел сараланып
шықпауының салдары. Түркі тілдерінде зат есім сөздер әлі де синкреттік
күйінен түгел ажырамаған. Осы сапасы арқылы ол сөздер әлі де анықтаушы
компонент ретінде сөз тіркесіне қатысып жүр дейді. Шындығына келгенде,
қазақ тілінде зат есім мен сын есім грамматикалық тұрпаты жағынан анық
дараланған. Зат есім сездердің атрибутивтік тіркесуге қатысуы тіліміздің
синтаксистік заңдылығына сүйенеді және бұндай заңдылық көп тілдерде бар.
Зат есім — зат есім тіпті тіркестер қазақ тілінде атауыш сөз туғызу
үшін көп жұмсалады: без бүйрек, иін ағаш, темір ұста.
Осыған орай газет тілінде жиі ұшырап жүрген мынадай жайды ескертіп
кетейік. Ертеден қой қора, қой ферма, жүн мата деген атауыш сөздер бар
болатын. Осы атаулар газеттерде соңғы кезеңдерде қой қорасы, қой фермасы,
жүн матасы болып айтылып (жазылып) жүр. Осымен бірге жүк машинасы, газ
құбыры, су құбыры (жүк машина, газ құбыр, су құбыр емес) деген сияқты
атаулар да көп ұшырайды. Осында айтайын дегеніміз дәстүрлі, әрі атауыш сөз
құрауға жатық, оңтайлы тіркесті шеткері шығарып, оған сенімсіз қарап
байланысы морфологиялық тұлға арқылы көрінетін тіркес түріне ауысқанымыз
дұрыс па? Тіліміздің ертеден келе жатқан тәжірибесіне қарасақ, (атау
септіктегі зат есім—тәуелдеулі зат есім) типті тіркестерден атау сөз құрау
жоқ емес: отағасы (от ағасы), киік оты, ат бегі, ауа райы.
Бірақ ертеректе, ауызекі сөйлеу формасы басым кезде бұл тәрізді
тіркестерден құрылған атаулар санаулы-ақ болатын. Атау формадағы зат
есімдердің қабыса бай-ланысқан сөз тіркестерінің атауыш сөз жасау үшін
ерекше талғануына себептер бар. Тұлғасы ықшам сөздерден құрылғандықтан бұл
тіркестер айтуға оңтайлы, бір атау ретінде танылуға оңай. Осы тіркестердің
көбінен біріккен сөздер дамып шыққан: белбеу, қолғап, шекара, т. т.
Бұл тіркестер бір түбір тұлғалы лексема ретінде түрленуге оңай түседі:
жүк машинаға тиеді. Қой қораны ертеден дайындады. Бұларға қарағанда жүк
машинасын, қой қорасын дегендер көп шұбалаңқы көрінеді. Осы айтылғандардан
шығатын қорытынды — қол сағат, жан қалта, төс қалта тәрізді сөз жасау
тәсілдерін тілдің ұтымды, қалыпты амалы деп санап, оны шегеруден
сақтануымыз керек.
Атау тұлғалы зат есімдердің қабысуы арқылы кұрылған сөз тіркестері туралы
соңғы айтарымыз — тіркеске енген компоненттер арасына сөз түсірмейді, орын
қатынасы өте берік, тығыз.[14-16-б]

СЫН ЕСІМ — ЗАТ ЕСІМ ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Сын есім — зат есім типті сөз тіркестерінің құрамындағы сөздер
анықтауыштық (атрибутивтік) қатынасты білдіреді: қызыл түс, ауыр жүк.
Тіркеске сапалық та, қатыстық та сын есім сөздер бағыныңқы компонент
ретінде қатыса береді: қалың киіз, салмақты мінез. Сын есім дара, күрделі
түрінде қатысады: сары ала сиыр, ұзын бойлы жігіт, қаба сақалды шал. Сын
есім сөздер басыңқы компоненттің түсін, дәмін, көлемін, салмағын,
бейімділік (алғыш, жүгіргіш) сияқты сапаларын атап анықтайды. Зат есім
сөздермен сын есім сөздердің тіркесу мүмкіншілігі олардың семантикасына,
яғни сын мен заттың болмыстағы байланысына, сыйыстығына бағынышты: Мысалы,
сай — терең, кең, жазық, тоғайлы, ыстық, суық. Бірақ биік, қыңыр сын
есімдер сай сөзімен тіркеске түсе алмайды.
Осымен бірге сын есім мен зат есім мағына жағынан тіркестіруге келетін
болып көрінгенімен стильдік, дәстүр жағынан үйлеспейтіндері де болады. Көп
сын есім сөздердің тіркесуі мағынасымен ғана өлшенбейді, дәстүрмен,
стильдік нормамен өлшенеді. Қаба мағынасы жағы-нан қалың сөзімен синонимдес
болғанымен, олар тіркеске қатысуы жағынан тең түсе алмайды. Қаба санаулы
сөзбен ғана тіркеседі: қаба сақал, қаба құйрық, қаба жал.
Осы сияқты жай зеңгір (зеңгір аспан, зеңгір тау), шалқар (шалқар көл),
қыпша (қыпша бел), қолаң (қолаң шаш) т. б. сөздердің басында бар. Бұл
тіркестер сөздердің талғап қатынасуы арқылы кұралған. Бірақ бұлар
тұрақталған, жұрттың бәрі бірдей пайдаланатын тіркестер. Өйткені бұлар
тілдің қалыптасқан тәсілдерінін, санына (инвентарь) кірген. Бұлар тілдік
факт қатарына жатады. Бұлардан бөлек тілдегі нормаларға сай кел-мейтін,
бірақ жеке сөйлеушінің, жеке автордың индивидуалдық сөз творчествосының
нәтижесінде пайда болатын тіркестер болады. Мысалы, Т. Әлімқұловтың
Сейтектің сарыны, Сары сыбызғы деген әңгімелерінде сары дыбыс, сүйық
сарын деген сияқты тосын көрінетін тіркестер көп. Бұл тәрізді тіркестер
контекст, сөздің коммуникативтік жайы көтерген жағдайда дұрыс шығады.
Жеке сөйлеушіге тән ілгерідей сөз тіркестері көркемдік үшін, құбылысты
автордың өз тануына сай құралып, көптеп туындап жатады.

Сері көлдің құс базары тарқады

Жастық шақтың тарқар тойы арқалы

Самайлардың қуан тартып әр талы

Қорқыт кеуде, Асан қайғы жүрекпен

Барып, барып үзіледі қарт әні,
(А. Әлімов).Мысалдардағы сері көл, Қорқыт кеуде, Асан қайғы жүрек — жеке
шығармашылық үстінде туған тіркестер. Бұл тәрізді тіркестер — тілді
байытудың, оның икемділігін молайтудың, қайнар көзі. Бұлардың бір қатары
тұрақтап, тілге еніп те жатады.[16-18-б]
САН ЕСІМ —ЗАТ ЕСІМ ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Сан есім сөз бен зат есім қабысу амалы арқылы сөз тіркесін құрғанда, олар
өзара анықтауыштық қатынасқа түседі. Бағыныңқы компонент ретінде енген сан
есім сөз заттың сандық сынын, сапасын білдіреді. Тіркеске сан есімнің
жинақтық деп аталатын түрінен басқасы түгел (есептік, реттік, бөлшектік)
қатыса алады: екі концерт, екінші қатар.
Көп жағдайда сан есім сөздер килограмм, метр, тонна, жасар, күндік деген
сияқты сөздермен бірігіп тіркеске бір компонент ретінде катынасады: үш метр
мата.
Сан есім сөздер мен зат есім сөздердің тіркесуі олардың семантикасына
ғана байланысты. Сандық өлшемге түсетін затты білдіретін есім сөздердің
барлығы сан есім сөздерді бағыныңқы компонент ретінде тіркесіне ала бе-
реді. Зат есім сандық өлшемге түспейтін затты, құбылысты білдірсе, онда ол
сан есіммен тіркеспейді. Сан есім — зат есім типті тіркеске сөздердің
кірігуін бағдарлайтын басқа стильдік норма жоқ.[18-б]

ЕСІМДІК — ЗАТ ЕСІМ ТИПТІ СӨЗ ТГРКЕСТЕРІ
Есімдік — зат есім типті қабыса байланыскан сөз тіркестеріне бағыныңқы
компонент ретінде сілтеу есімдіктері, сұрау, жинақтау есімдіктері қатысады:
мына көпір, қай жыл, нешінші қатар, бүкіл халық т. б.
Жіктік есімдіктерден бұл тіркеске ол есімдігі қатысады: ол қырда.
Есімдіктердің қатарында экспрессивті сөздер жоқтың қасы (күллі),
Сондықтан есімдіктер зат есімдермен еркін тіркеседі.[18-б]
ЕСІМШЕ — ЗАТ ЕСІМ ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Зат есімді сөз тіркесіне бағыныңқы компонент ретінде есімшелердің -ар,
-ер, -атын, -етін, -ған, -ген, (-ңан, -кен) тұлғаларының барлығы да
қатысады: келген кісілер, келетін кісілер, келер кісілер (келді).
Қабысу амалы арқылы зат есімді тіркеске енген есімше сөздер анықтауыштық
қатынасқа түседі. Бұлар зат есімнің қимылдық, процессуалдық сапасын атайды.
Процессуалдық мағынасын сақтағандықтан, бұлар шақтық грамматикалық
мағынасынан ажырамайды, -ған, -ген, формалы есімшелер анықтауыш сөз ретінде
өткен шақтық қимыл-әрекетті сын етіп атайды. Жарыспа варианты жоқ
болғандықтан бұл есімше зат есімдермен еркін тіркеседі: келген көлік,
көшкен бұлт, сусыған құм, кө-ген қала; -атын, -етін, -ар, -ер формалы
есімшелер келер шақтық мағынасында сөз тіркестеріне белгілі талғаммен
қатысады. -ар, -ер ауызекі тілде, көтеріңкі, экспрессивті сөзде жұмсалады
да, -атын, -етін стиль талғамай еркін жүмсалады:
Айтар сөзіңді айт, айтатын сөзіңді айт.
Есімшенің -ар, -ер формасының тұжырымдылығы, экспрессивтігі мына өлеңге
қатыстырылуынан да көрініп тұр.
Айналайын Ақ Жайық,
Ат салмай етер күн қайда
Еңсесі биік боз орда,
Еңкеймей кірер күн қайда.
ҮСТЕУ — ЗАТ ЕСІМ ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Үстеудің бағыныңқы компонент ретінде зат есімді тіркестерге қатысуы өте
сирек. Зат есім баяндауыштық қызметте келгенде ғана үстеу сөзді қабылдап
қабыса байланысқан сөз тіркесін құрайды: бүгін кезекші, қазір инженер,
жылма — жыл бастық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.