Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелдердің мәні, түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРЫЛЫУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несиелік тәуекелді басқару жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ
ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктің несие тәуекелдігін бағалаудың әдістемелік және практикалық
негіздерін жетілдіру
жолдару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 25
3.2 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... 27
3.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік заманауи тәсілдерінің жетілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық құрылымдар жүйесінде
коммерциялық банктер маңызды орынға ие. олардың қызметінің дамуы нарықтық
механизмді нақты құрудың қажетті жағдайы болып отыр. қазіргі уақытта
банктер тәуекелмен байланысты операцияларды атқарады. сондықтан да
тәуекелдер шектеулі, бағаланған және банктің қаржылық мүмкіндіктер
шеңберінде болуы керек.
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер
үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді. Өйткені, банктер
нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін
атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен
байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі
болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің
қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін
банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады.
Сондықтан банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер
тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы
тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді
дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына
көз жеткізуге болады.
Тәуекел қаржылық операциялардың кез – келген жағдайында пайда болуы
мүмкін, бірақ әр түрлі масштабта. Банктік қызметтің мақсаты тәуекелді алдын
алу жолдарын ойластыру, пайда болған тәуекелдің деңгейін алдын ала болжау
және төмендету.
Тәуекел – деп белгілі бір қаржылық операцияларды жүргізу нәтижесінде
банктің қосымша шығындалатын өздерінің қаражат көзін жоғалту қаупі немесе
ықтималдылығы.
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез келген кәсіпкердің
қызметімен, соның ішінде банктің қызметімен байланысты болатын, оның
нәтижелігінің анықсыздығын және сәтсіздік жағдайында қолайсыз нәтиже
мүмкіндігін көрсететін жағдайдағы сипаттама болып табылады. Қолайсыз
жағдай орын алғанда үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: кері
(ұтылу, жоғалту, шығын); нөлдік және оңды (ұтыс, табыс, пайда).
Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдің деңгейін төмендету
бойынша мақсатты бағытталған іздестірулер мен жұмыстарды ұйымдастыру,
табыстылық пен тәуекелдің тиімді қарым – қатынасын табу, белгісіз қаржылық
– шаруашылық жағдайындағы пайданы табу және оны көбейту өнері жатыр. Біздің
республикамыздың ірі банктері үшін қызметтерінің барлығы тәуекелмен
байланысты мақсатты бағытталған деп айтуға болады. Оның ішіндегі ең
маңыздыларының бірі несиелік тәуекел болып табылады.
Несие тәуекелдігі – сыртқы және ішкі орта факторлары әсерінен қарыз
алушы тұлғаның банк алдындағы өз міндеттемелерін орындаудан жартылай немесе
толықтай айырылуы. Шынайы экономикаға жіберілген қарыздарды икемді
басқарудың бірден – бір жолы – тәуекелдерді дұрыс басқара білу.
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез келген аясында бірге
болады және оның қызметінің табыстылығы тәуекел мәселесін жақсы
шешуіне байланысты болады. Несиелік тәуекелді төмендету қаржы нарығының
тұрақтануына жол ашып, тәуелсіз Қазақстан еліміздің экономикалық жағынан
қарқынды дамуын жеделдетеді. Осы тұрғыдан несиелік тәуекелді басқару және
бағалауды зерттеу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – банк секторындағы несиелік тәуекелді
басқарды талдау, бағалау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың қойылған мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- несиелік тәуекел ұғымын, экономикалық мазмұны мен мәнін қарастыру;
- несиелік тәуекелді басқару мен бағалау әдістері;
- несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық негіздері;
- Қазақстан Республикасында несиелік тәуекелді басқару жүйесін
ұйымдастыруды қарастыру;
- несиелік тәуекелді бағалау және басқару жолдары;
- тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау;
- нарықтық эконмика жағдайында несиелік тәуекелді басқару әдістерін
жетілдіруді қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – Қазақстан Республикасының банк
секторындағы несиелік тәуекел.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақақстан Республикасындағы
коммерциялық банктердің несиелік тәуекелі.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, 8 кесте және 4 суреттен тұрады.
Курстық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізіне отандық және
шетел экономикалық әдебиеттері, арнайы экономикалық сайттар, мерзімді
басылымдар, әдеби-статистикалық мәліметтер, ҚР банктер және банктік
қызмет туралы заңы, басқа да нормативтік - құқықтық акілер, ҚР
статистика агенттігінің, ҚР Ұлттық Банкінің ақпараттық бөлімшелерінің
статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші
деңгейдегі банктерінің және ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің жылдық
есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары жатады.
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелдердің мәні, түрлері және жіктелуі
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген
несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей
байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне
итермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен
уақытылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
1 - кесте
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі субжүйеден
тұрады
Басқаратын субъекті Басқарылатын объекті
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат,материалдық және
қаржылық ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тәуекелді басқару процесін
жүзеге асыратын банктің құрылымдық бөлімшесі.
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік тәуекелді басқару
субъектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
- Директорлар кеңесі;
- Басқарма;
- Несиелік комитет;
- Активтерді және пассивтерді басқару жөніндегі комитет;
- Тәуекел басқармасы;
- Шағын және орта бизнесті несиелеу департаменті;
- ипотекалық несиелеу басқармасы;
- Проблемалық несиелер басқармасы;
- несиелік бөлімдер;
- Несиелік менеджер;
- Несиелік-тәуекел менеджері.
Басқарылатын объектіге банктің берген несиелері және олармен
байланысты несиелік тәуекел жатады.
Несиелік тәуекелден туындайтын зияндар банктің несиелеу және өзге де
соған теңдестірілген баланстық және баланстан тыс операцияларын жүргізу
барысында пайда болуы мүмкін.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
- берілген және алынған несиелер;
- есепке алынған вексельдер;
- факторинг;
- форфейтинг;
- лизинг;
- төленген аккредитив бойынша төлеушіге қоятын банктің талаптары;
- кепілхат бойынша банктің талаптары.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама
деп бөліп қарастырған дұрыс. Тікелей шығындар несиені қайтармауға және
қаражаттың түспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шығындар кепілге қоятын
заттың құнының төмендеуі, проблемалық несиелерге байланысты банктің құратын
резервтер көлемінің ұлғайту қажеттігінен туындайды.
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуына;
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуы;
- қарыз алушының тарапынан болатын алдамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл затын
қамтамасыз ету мүлкі ретінде қабылдауына;
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық негіздемесінің
туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптастыруға байланысты несиелік
саясатқа жиі енгізілген өзгерістерге;
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-
ақ қамтамасыз ету түріне.
Сыртқы факторлар тобына мыналар жатады:
- елдің экономикасының даму жағдайы мен болашағы;
- елдегі саяси жағдайлар;
- құқықтық өзгерістер;
- мемлекттік ақша-несие саясаты;
- инфляция деңгейі;
- әлеуметтік факторлар.
Ішкі факторлар банктің несиелеу қызметіне және қарыз алушының
қызметіне байланысты болуы мүмкін. Банктің несиелеу қызметіне байланысты
факторлар негізіне оның менеджментінің деңгейіне, нарықтық стратегиясына,
жаңа несие өнімдерін жасау, оларды клиенттерге өткізу қабілетіне, несиелік
саясатты дұрыс таңдауына, несиелік қоржынның құрылымына, уақыт бойынша
тәуекелдерге (ұзақ мерзімді пайыздың өзгеруі, валюта бағамындағы
өзгерістер) жатады.
Сонымен сыртқы факторлары банк қызметіне байланыссыз босла, ал ішкі
факторлар банк қызметіне тікелей байланысты болып келеді.
Жоғарыда аталған несиелік тәуекелдің факторлары несиелік тәуекелді
жіктеуде басты критерий болып табылады. Демек келтірілген факторлар
негізінде біздің ойымызша, несиелік тәуекелдің мынадай жіктелімін жасауға
болады:
Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
- тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті
басқарумен айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу
саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет,
операцияларға, қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік қоржынның
сапасына байланысты.
1.2 Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері
Нарықтық құрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер маңызды орынға
ие. Олардың қызметінің дамуы нарықтық механизмді нақты құрудың қажетті
жағдайы болып отыр. Қазіргі уақытта банктер тәуекелмен байланысты
операцияларды атқарады. Сондықтан да тәуекелдер шектеулі, бағаланған және
банктің қаржылық мүмкіндіктер шеңберінде болуы керек.
Қазіргі уақытта банктік нарықты тәуекелдің болмауы мүмкін емес. Ол
кез келген операцияларда көрініс табады, бірақ та әртүрлі көлемде
кездеседі. Сол себептен де банк қызметі үшін бастысы – тәуекелді мүлдем жою
емес, оны болжау және ең төменгі деңгейіне жеткізу болып табылады.
Қазақстан Республикасында барлық қызметтер саласында экономикалық қайта
құрулар процесі жүргізілуде.
Банк ісіндегі тәуекел – бұл банктік шығындарға және банкроттылыққа
әкеп соқтыратын, банк қызметіне байланысты немесе байланысты емес жағымсыз
жағдайлардың нәтижесінде мүмкін болатын шығындарды айтамыз.
Несиелік тәуекел - қандайда бір банкпен жұмыс жасауды шешім
қабылдауда ол туралы барлық қолайлы ақпаратты бағалауда негізделуі тиіс.
Мұндай тәсіл қателесу мүмкіндігін төмендетіп, өз қаражатын сақтап
қалуы мүмкін болады.
Басқару концепциясы көбінесе банктердің қаржылық тәуекел қызметін
минимизациялау және бақылауда тәуелді болады.
Қарама қайшы жағдайда тәуекелдің төмендеу мақсаты операция көлемінің
рентабельділігі төмендеу есебінен жету мүмкін. Сенімділіті басқару бірінші
орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада жөн табу керек. Сонымен
бірге күнделікті банктік байланысты басқару жұмысымен байланысты болу
керек.
Банктің практикада қорларды баланстың басқару әдістерін қолдану
тәуекел проблемасына назарын нығайтуға мүмкіндік туғызады. Әрбір тәуекел
түрі банктің менеджерлері мен акционерлері мен қатаң бақылануы тиіс.
Несиелік тәуекел несие беру процесінде ескерілуі қажет.
Анализ және қарыз портфелін бағалау және банктің несиелік қызметі
банктің жалпы қаржылық жағдайын маңызды компоненттерінің бірі болып
табылады. Қарыз портфелімен несиелік тәуекелдің негізгі бөлігі байланысты
болып келеді. Көптеген банктерде қарыз портфелінің сапалық проблемасымен
байланысты дұрыс басқарылмауынан және басқада жағдайлардың әсерінен
банкроттыққа себеп болады. Банктік бақылауының мәліметтері бойынша
өтімділік процесін тартудағы негізгі себеп банк алдындағы ссудалық қарызды
өтеудегі төменгі деңгей болып табылады. Банктің заёмщиктерінің басым бөлігі
төлеуге шамасы келмейтіндер, не болмаса алдақашан заңды тұлғалар болып
табылмайды.
Сондықтанда несиелеу функциясы және осымен байланысты операциялар
банктің басқа салалармен салыстырғанда мұқият қарастырылуы керек. Несиелік
саясат және тегінде несие банктік тәуекелді басқаруда өзегі болып
табылады.Несиелік тәуекелді басқару процесінде төрт негізгі кезеңді атап
көрсетуге болады:
1) Несиелік тәуекелді бағалау және анализдеу – тәуекелді анлмздеудің алғы
шарты теңестіру болып табылады. Банк әртүрлі ақпарат негізінде тәуекел
байланысы мен түрлері анықтау керек. Сонан соң, тәуекелдердің қандай
түрлері өзгеруі мүмкін болатынын анықтау керек. Ақпаратты өңдеу мен
жинаудағы шығынды есептей отырып, сол сияқты ескерілмеген тәуекелді
белгілеу қажет.
2) Тәуекелдердің көлемін анықтау – тәуекелдерді теңестіру проблемасы
әдістерді өлшеумен тығыз байланысты. Тәуекел көлемін анықтау тұрақты
шығындардың көлемін бағалау және тәуекелді басқаруды белсенді деңгей
көмегімен мүмкіндік береді. Несиені балдық көрсеткішін бағалау әдісін
қолдануға болады (5 – кесте). Кестеде несие беру шешімін қабылдау және
тәуекелді есепке ала отырып оның бағасын анықтау көрсетіледі. Онымен қоса
неғұрлым клиент тәуекелі төмен болса (төлем қабілеттілігі жоғары болса),
соғұрлым несие төлемі аз болады.
1 – сурет
Тәуекелді ескере отырып несие бағасын анықтау*
Тәуекел бағасы (%)
Рд Д
Рс
С
Рв
В
Ра А
ТӘУЕКЕЛ РЕЙТИНГІ
* Көзі: Управление Банковскими Рисками,Алматы.:2002г, стр – 34.
Мысалы: В клиентке қарағанда А клинттінің жақсы рейтингі бар болса,
соған сәйкес ол үшін пайыздық ставкасы төмен болады. С және Д клиенттер
банкке сәйкес келмейді. Қаржылық компания үшін тәуекел көз қарасынан
қолайла болуы мүмкін.
Сондықтан жалпы мұндай компаниялар немесе несиелік серіктестіктер
несиені көбірек алу керек.
3)Несиелік тәуекелді басқару – тиісті тәуекелді басқару және оның
мөлшері анықталғандықтан, несиелік тәуекелді басқаруда стратегиямен әдісті
өңдеу қажет. Ол несиелік тәуекелдің пайда болуын болдырмауға бағытталған.
2 – сурет
Несиелік тәуекелді басқару ұйымы мен әдістері*
Банк стратегиясы
*Көзі:Банктік тәуекелді басқару, Алматы.:2002, 25 – бет.
3) Несиелік тәуекелді басқаруда бақылау эффектілігі – несиелік тәуекелді
басқарудағы шешімдер үнемі бақыланып тұруы тиіс. Жоспарланған көрсеткіштен
іске асырылған тәуекел көлемін айқындау және анализдеу себебінің ауытқуына
бақылау. Несиелік қызмет үшін шығын және тәуекел құрылымы тәуекелді іске
асырумен байланысты.
Егер табыстылық деңгейі жоғарыламаса немесе қабылданған шешімдер еш
нәтиже әкелмесе, банк өтімділік несиеге көшуге мәжбүр болады. Банк клиентті
несиелеуде қатыспайды оның орнына өтімділікті қамтамасыз етуге ауысады.
Егер банк бланкілік несие немесе жүзеге асыруды қамтамасыз ету толығымен
проблемалық несиені өтеуге рұқсат етпесе – онда сот арқылы несиені қайтарып
алуға жету. Соттық шешім банкке клиенттің табысын және активтерін анықтауға
мүмкіндік береді. Бірақ ескере кететін жайт, өтімділікті өткізуде банктің
атын жақсартпайды. Банкке тиетін зиян басқа жағдайлармен байланысты болуы
мүмкін:
- Банктің аты нашарлайды, көптеген ұзартылған және төленбеген
несиелер үшін инвесторлармен салымшылардың сенімділігі азаяды;
- Табыстылықтың азаю салдарынан жоғары мамандандырылған кадрлардың
кету қаупі туады;
- Қарызгердің банкке қарсы талап қаупі туу.
Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып несиелік тәуекелді
басқару әдісін топтастыруға болады. Әдісті (сурет 3) түрінде көруге болады:
(Қосымша 3).[1]
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде несиелік тәуекелді төмендетуге байланысты шаралардың
жиынтығын білдіреді.
Жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу қажет:
- нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері
болады. Ең бастысы мақсаттарына байланысты:
- қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты несиені
қайтармаған жағдайда банктің шығынын азайту және қарыз алушының банк
алдындағы келісімшартта көзделген міндеттемелерін орындалмай қалу
ықтималдығын азайту болып табылады;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік
операцияларын ұйымдастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді белгілі
бір деңгейде қолдап отыру.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелік үдерісті
ұйымдастыру шегінде жүзеге асырылады. Несиелеудің әрбір кезеңінде несиелік
тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
Несиелік тәуекелді басқару үдерісі мынадай кезеңдерді қамтиды:
- Тәуекелді бірдейлендіру (идентификациялау);
- Тәуекелдің деңгейін өлшеу және бағалау ;
- Тәуекелді азайтуға байланысты шараларды іске асыру;
- тәуекелдің деңгейіне бақылау және мониторинг жасау.
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері
несиелік тәуекелді жекелеген қарыз алушылар деңгейінде, сондай-ақ жалпы
несиелік қоржын деңгейінде басқаруда да қолданылады.
Ең бірінші қарыз алушының бірдейлендіру несиелік тәуекелін басқару
үдерісінің кезеңдеріне тоқталайық.
Бірінші кезең – бірдейлендіру кезеңі. Несиелік тәуекелді
идентификациялау бұл несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын айқындауды
білдіреді.
Несиелік тәуекелді бірдейлендірудің мақсаты қарыз алушының
келісімшартта көзделген міндеттемелерді орындамау себептерін анықтау. Оған
ішкі және сыртқы факторлар себеп болуы мүмкін. Ішкі факторлар яғни бұл
банктің несиелеу үдерісін ұйымдастырумен байланысты, ал сыртқы факторлар
бұл қарфз алушының төлем қабілетсіздігіне немесе оның банк алдындағы
міндеттемесін орындауға ынтасыздық танытуынан, сондай-ақ несиені қамтамасыз
ету мүлкіне байланысты туындауы мүмкін.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіруге қажетті ақпарат көздеріне мыналар
жатуы мүмкін:
- қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
- несиелік бюроның беретін ақпараттары;
- өзге ақпараттар.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең
қолайлы түрі: заем, несиелеу шегі (компаниялардың айналым қаражаттарын
қаржыландыруда), лизинг, кепіл-хат, аккредитив және т.б. анықтауы қажет.
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне
клиенттің банк алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз етілуі жатады. Ал,
бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл хат, кепілдеме
міндеттемелері қолданылыуда. Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне
тоқталайық.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілген активтер қарыз алушының йелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
мүліктік құқықтар жатады.
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді
сақтандыру жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
- қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін сақтандыру;
- қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
- қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір
мезетте банкіге берілген несиенің қайтарылыуына кепілдік беріледі.
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені
орындау сақтандыру компаниясының жауапкершілігіне өтеді, егер қарыз алушы
қайтыс болса, сақтандыру компаниясы қарыз өтеуді өз мойнына алады. Мұндай
сақтандыруды өмірді сақтандыру деп атауға болады.
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің
мағызды әдістерінің біріне жатады.
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше
банктер арасында бөлінуін білдіреді.
Синдинцирлеуге негізгі және айналым құралдарын сатып алуға арналған
нестелер, жобалық қаржыландыру, лизингтік мәмілелер, несиелік желілер,
аккредитив және т.б. жатады. Синдинцирлеу арқылы қарыз алушылар ірі сомада
несие алуға қол жеткізеді және мұндай сомада несие беруге, яғни банк жалғыз
өзі тәуекелге бармайды.
1.3 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық негіздері
Алдынғы бөлімшеде несиелеумен байланысты тәуекелдерді басқарудағы
елеулі кемшіліктердің банк жүйесінің дағдарысына әсері ашылды. Бірқатар
банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған болса, басқаларында –
осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген, үшіншілерінде – жоғары
басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған проблемалар жөніндегі
ескертулеріне құлақ аспайды. Банк жүйесінің даму кезеңінде басшылық
тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін айтарлықтай күш-жігер
салуға тиіс. Ал ол үшін жоғары басшылықтың саяси еркі қажет.
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы
тәуекелділікті төмендету үшін бірнеше факторларды ескерген жөн:
- экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға банктің
несиелік қызметінің араласу деңгейін;
- қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын несиелер
мен басқа да банктік мәмілелердің үлес салмағын;
- жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу деңгейін;
- несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру бойынша
саясатқа жиі өзгертулер мен толықтырулардың жасалуын;
- жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
- аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол түрін
енгізуін;
- тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға
әкелетін кемшіліктер деп келесілерді атауға болады:
- несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар
дайындалуы;
- несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
- несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен деорталықтандырылуы;
- несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
- қарыз алушыны үстіртін талдау;
- кепілзатының асыра бағалануы;
- клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
- бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе тіптен
жүргізілмеуі;
- құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
- қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
- несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң
қадағаланбауы;
- несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық тексеруге
ұсынбау және т.с.с.
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген
элементтер ғана қызмет етуде. Несие тәуекелділігін басқарудың толық
жүйесіне әлі қол жеткізілген жоқ. Біз оның көптеген себептері бар деп
есептейміз: Біріншіден, біздің елімізде несиелік операциялар әлі қалыптасу
және даму сатысында. Өйткені, несиелік ресурстар көбіне шет елдерден
тартылатындығы сияқты, қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаудың
бірыңғай жүйесі жоқ, тағы да шет елдердің әдістеріне жүгінуге тура келеді.
Екіншіден, жоғарыда аталып өткендей, ақпараттық жүйенің әлсіздігі, несиелік
бюро қызметінің қалыптасу сатысында болуы, банктің іскерліктәуекелділігін
тудырады. Еуропалық одаққа кіретін елдерде кредиторлар тұрақты негізде
несиелікбюролар арқылы қарыз алушылардың төлемқабілеттілігі туралы
ақпаратпен алмасады. Қазақстанда жеке нсиелік бюролармен қатар несиелерді
мемлекеттік тіркеу институттарын құру жоспарлануда, бұл көптеген дамыған
елдерде қолданылады. Үшіншіден, ұсынылған несиелер бойынша кепілдеу
жүйесінің болмауы, бізде кепілдік қоры депозиттер мен ипотекалық несиелерге
қатысты құрылған. Төртіншіден, банктің несие тәуекелділігінесептеудің
бірыңғай әдістемесі жоқ, оның ішінде Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік
т.с.с. ерекшеліктерін ескеріп құрылған. Бесіншіден, банктік несие бойынша
қабылданған кепіл заттардың барлық уақытта анықталған өтімділікті көрсете
алмауы. Алтыншыдан, жақсы дайындалған барлық уақытта несие тәуекелділігіне
қарсы әрекет көрсете алатын несиелік саясаттың болмауы. Жетіншіден, банк
персоналдарыныің нашар дайындығы мен әрекеті және тез шешім қабылдай
алмауы. Сегізіншіден, қарыз алушыға байланысты келеңсіз немесе күтпеген
жағдайлардың орын алуы.
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл
кредитордың несиелік келісімінің шартында көрсетілген уақытта несие бойынша
негізгі қарыз сомасын және ол бойынша есептелген сыйақы сомасын қайтарып
ала алмау ықтималдылығы, деуге әбден болады. Банк пен қарыз алушы
арасындағы тәуекелділік мәселесінен кейін, несиенің бір түрінен, бірдей
сомада, бірдей мерзіммен, алған несиелерге байланысты да несие
тәуекелділігінің әбден болуы мүмкіндігін қарастырғымыз келеді (1-кесте).
Несие тәуекелділігін талдаудағы басты міндеттер болып, кредитордың
жеткілікті мөлшерде ақпарат алуы, оны өңдеуі мен бағалауы келесілерге қол
жеткізуге мүмкіндік беруі тиіс: әлеуетті қарыз алушыға несие берудің
дұрыстығы туралы шешім қабылдауға; қарыз алушы несиелік міндеттемелерін
орындай алмаған жағдайдағы ықтимал қаржылық залалды есептеуге және өз
қызығушылықтарын қорғау үшін әрекет етудің арнайы жүйесінің алдын алу болып
табылады.
2-кесте
Ұқсас клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Клиент Қарыз алушы тұлға-1 Қарыз алушы тұлға-2
Несие қабілеттілігін Несие қабілеттілік бір әдіспен анықталды
анықтау жолдары
Жұмыс өтелі Бұрыннан келе жатқан Жаңадан қызмет жасап
фирма жүрген фирма
Персоналдарды басқару Жақсы дайындалған Жалғыз кәсіпкер
менеджменті қызметкерлері бар
Өнімдер нарығы Кеңейтілген нарық Маманданған нарық
(азық-түлік саудасы) (компьютерлік желілерге
қызмет көрсету)
Негізгі клиенттері мен Қазақстандықтар Қазақстан және шетелдіктер
жабдықтаушылары
Банкпен анықталған Төмен Жоғары
тәуекелділік деңгейі
Ескерту - Зерттеу материалдары негізінде автормен құрастырылды.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар
құрылымының, несиелеудің негізгі қағидаларының, қызметтерінің, яғни әр
алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін
білдіреді.
Бүгінгі таңда, банк жүйесі үшін клиенттің несие қабілеттілігін
анықтаудағы тиімді әдістер мен жолдарды дұрыс таба білу өзекті мәселе
күйінде қалып отыр. Дағдарыс жағдайында тәуекелдерді басқарудың бірдей
әдістемесін қолдану мүмкін емес. Қазақстанның коммерциялық банктері алдында
барлық уақытта қарыз алушының несие қабілетін талдау әдістемесін таңдау
мәселесі тұрады. Бұл сұрақтың туындауы, біріншіден, несие қабілеттілікке
талдау жүргізетін несиелік қызметкерлердің тәжірибесінің аздығы болса,
екіншіден, қарыз алушылар туралы ақпараттың жалаңдығы. Егер шет елдерде
бірнеше ондаған жылдар бойы жинақталған ақпараттар табылатын болса, бізде
несиелік бюролардың құрылғаны кеше ғана. Үшіншіден, несие қабілеттілікті
анықтау бойынша Қазақстанда дайындалған әдістемелік нұсқаулар жоқтың қасы.
Ресей немесе шет елдер дайындаған несиелік қабілеттілікке қатысты
әдістемелік нұсқаларды Қазақстандық жағдайға ықшамдау қажет. Қазақстан
банктері көп жағдайда, банктің несие тәуекелділігі жүйесін басқаруда
өзіндік мен олқылықтарға көп назар аударады. Оның қандай себептерден
болғанын, қандай әдістер мен шешімдер орын алғанын қарастырады. Нарықтық
экономика жағдайында және шетелдік стандарттар мен нормативтердің көптеп
енгізілуі жағдайында Еуропа мен АҚШ сияқты елдердің миллиондап қаржы
жұмсаған зерттеулеріне үлкен мән берген дұрыс сияқты.
2 БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру
Банктік тәуекелді басқару жүйесі – басқарушылық шешім қабылдауда
банктік тәуекелді басқару жүйесі бірінші топты ұсынады. Соның ішінде кез
келген тәуекелді айқындау, өлшеу, таратпау және бақылап отыру банктік
қызметке әсер етуін минималдау.
Тәуекелді басқару жүйесі келесі элементтерден тұрады:
- айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі;
- тәуекелді бақылау жүйесі,
- тәуекел мониторингі.
Айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі – тәуекелді басқару нақты тәсілде
негізделеді. Тәуекелді басқаруда негізгі факторларды белгілеп бағалау,
тәуекелді өлшеу, модельдеп әртүрлі жағдайды болжау осы негізде қалыптастыру
болып табылады.
Тәуекелді бақылау жүйесі немесе Банк ішілік бақылау жүйесі. Банк ішілік
бақылау жүйесінің тиімді және өтімді жұмыс істеу банктік тәуекелді басқару
жүйесінің негізі болып табылады.
Банк ішілік бақылау жүйесі күнделікті қызметінің бөлігі болып табылады.
Сонымен қатар тұрақты және үздіксіз процесін ұсынуда Банктің Директорлар
Кеңесі, Банк басқармасы, барлық бөлімшелер және әрбір Банк қызметкерлері
қатысады. Банк ішілік құрама бақылау қызметін банк ішілік аудитор жүзеге
асырады.
Тәуекел мониторингі – бұл банктік тәуекелді бақылау және үнемі тәуекелсіз
бағалау жүйесін білдіреді.
Банктік тәуекелді басқару жүйесінің ұйымдық құрылымы төмендегі деңгейде
ұсынылады:
Бірінші деңгей (жоғары) Банктің Директорлар Кеңесімен ұсынылады. Банктің
барлық қызметінің стратегиялық басқарылуымен бақылауын жүзеге асырады.
Директорлар Кеңесінің ерекше өкілеттілік құрамына кіретіндер:
- Банктің ұйымдық құрылымы мен банк басқармасының жетік құрамының
сайлануы;
- Банктің ұзақ мерзімді мақсаттарын бекіту;
- Саясатпен тәуекелді басқару процедурасын мерзімділік бір жылдан кем
емес қарастырылуын бекіту;
- Банктік қызметті бақылау мен мониторингті жүзеге асыру;
- Тиісті бақылау принципіне негізделген тәуелсіз корпоративті қарым –
қатынасты сақтау және орнату;ъ
- Банк қызметін бақылау және мониторингтің міндетті ісін тиісті
құрылған комитет арқылы Директорлар Кеңесімен жүзеге асырылады.
Мұндай комитеттерінің бірі – Банк активтері мен пассивтерін басқару
комитеті (АПБК) болып табылады.
Бұл комитет функциясында методикамен регламентті өңдеу, банктің
актив және пассив функциясын басқару, сол сияқты мониторингпен нұсқауланған
функциялармен бақылауды жүзеге асыру.
Банк активтері мен пассивтерін басқару Комитеті төмендегілерге
жауапты:
- қаржылық тәуекелді басқаруда қатысты ереже мен методиканы өңдеу;
- банктің аналмзбен мониторингтің тиімді жұмыс істеуі, оның
рентабельділігі;
- анализбен мониторингке байланысты қысқа мерзімдік және стратегиялық
жоспар құруды қамтамасыз ету;
- несие мен депозитке ақы төлеуді белгілеу;
- ішкі нормативтер мен лимитті белгілеумен өңдеу;
- қолданылған қаражаттармен қысқамерзімді және ұзақ мерзімді анализді
нұсқаулар бойынша қарастыру.
Екінші деңгей – банк басқармасы деңгейіндетәуекелді бақылау мен басқару.
Банк басқармасы банк тәуекелін басқаружүйесін функционалды және толықтай
төменде көрсетіліп отырғандай қамтамасыз етуі міндетті:
- банктік бекітілген стратегиялық дамуын жүзеге асыру;
- банктің стратегиялық мақсатымен байланысты мүмкін болатын
тәуекелді анықтайтын ішкі саясатпен регламенттің жетілдірілуі;
Бөлімшелермен анықталған белгілі бір функционалдық тиісті орындалуын ай
сайын банк басқармасы Директорлар Кеңесіне соңғы мониторинг функциясын іске
асырылуын банк қызметінің бақыланып отырған қажетті ақпаратты ұсынады.
Қажетті ақпараттар тізімі оның құрамы, ұсыну мерзімі Банк Директорлар
Кеңесімен анықталады және бекітіледі.
Үшінші деңгей – банк құрылымдық деңгейде және өзара әрекеттестік
тәуекелдерді басқару.
Банк бөлімшелерімен тәуекелді басқару банктің жалпы саясаты активтер мен
пассивтерді басқару негізде жасалады.
Банктің құрылымдық бөлімшелері белгіленген уақытта тиісті есепті тәуекел
менеджеріне ұсынады. Сонымен қатар, қажетті ақпараттар тізімі, есеп
берушіні тәуекел менеджерімен өңделеді және Банк басқармасымен қарастырылып
бекітіледі. Тәуекел менеджері бөлімшелерінің есеп негізінде тәуекелдің
құрама есебін құрып, оны Банк басқармасына немесе Директорлар Кеңесіне
ұсынады. Осылайша Банк тәуекелі басқару жүйесінің ұйымдық бара – бар
ақпарат ағымын – жоғары, төмен және көлденең қамтамасыз етеді. Сонымен
төменнен жоғары келіп түскен ақпарат Директорлар Кеңесінің және Банк
басқармасының банктің ағымды ақпараттарының тәуекел қызмет барысында оларды
бағалау және басқару деңгейінде бақылауды қамтамасыз етеді. Ақпараттардың
жоғарыдан төмен бағытталуы ішкі бекітілген құжатымен регламенттері банктің
мақсаттарының жетілуін, оның стратегиясын қамтамасыз етеді. Көлденеңнен
тапсырылуы банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара қатынасының жобалануын
білдіреді.
2.2 Несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару жолдары
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де ҚР ҰБ-
нің бекіткен нормативтерінің бұзылуына жол бермейтін қатаң басқару
жүйесінде болуы тиіс. Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдің
деңгейін төмендету бойынша мақсатты бағытталған іздестірулер мен жұмыстарды
ұйымдастыру, табыстылық пен тәуекелдің тиімді қарым – қатынасын табу,
белгісіз қаржылық – шаруашылық жағдайындағы пайданы табу және оны көбейту
өнері жатыр. Біздің республикамыздың ірі банктері үшін қызметтерінің
барлығы тәуекелмен байланысты мақсатты бағытталған деп айтуға болады.
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
активтері мен пассивтерін басқару жүйесін қалыптастыру кезінде (алдағы
уақытта дамуы ішін де) қолданылуын есептеуге болады. Банктік тәуекелдерді
басқаруға жүйелі ықпал ету негізінде шет елдік тәжірибенің негізінде
зерттелген жалпыға белгілі қағидалар жатыр.
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде жиі
кездесетін тәуекелдерді түсінумен осыған сәикес бақылау жауапкершілігі
нақты басқарылады.
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен түсіндіріледі:
- несиелік тәуекел;
- портфелді топтау;
- ағымдық тәуекел (операциондық);
- бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық
басқару; тәуекелдерді басқару бойынша функциялар; тәуекелді өлшеу бойынша
есеп беру және оларды бақылау; тәуекелдерді басқару жүйесі.
Тәуекелдерді стратегиялық басқаруға жауапкершіліктің біртұтас жүиесіне
тәуекелдері анықтау және бағалау, тәуекелдердің шегі кіреді. Қорытынды
жауапкершілікті басқарма өз мойнына алады. Тәуекелдерді басқару қызметі
тәуекелдерді жедел басқару, тәуекелдерді өлшеу және бағалау арқылы жүзеге
асады
Осындай тәуекелді болдырмау үшін пайда мен шығынға шек қою керек,
персоналдарды қадағалау және кадрларды ауыстыруды жоспарлау, нарықтағы-
мінез құлық ережесін үйрету, бір операцияны бірнеше жұмыс- керлердің есепке
алу кезінде жеке бөлімшелер қарасынан кезеңдік бақылауды жүргізу аудиттің
көмегімен бақылау, персоналдарға жоғары қысым көрсетуді алып тастау керек.
Техникамен байланысты тәуекелдер Рейтер, Телерейт сияқты
димененттік жүйе және де СВИФТ пен Телекс төлемдік жүйесін жаппай
қолданып жатқандықтан туындайды. Бұл тәуекелділіктер банктік операцияларды
жаңарту кезінде персоналды компьютерлерді қолданумен байланысты. Банк
құрылымында осы жүйелерді техникалық қолдау бойынша талдаушылардың және
жүйелерге кіруді қадалағау үшін құпия сөздердіқолдану тәуекелдердің
деңгеиін азайтуға мүмкіндік береді.
Бұл қағидаларға сәйкес, банктерде тәуекелдерді күнделікті өлшеу, басқару
мен бағалауға жауап беретін тәуекелдерді басқару бойынша арнайы бөлімше
болуы қажет.
Бір реттен жоғары мерзімге ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша 50 % провизия құрылады.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары
мерзімге кешіктірілген, банк үшін қауіпті, яғни пайдасы есебінен шегерімге
жататын несиені білдіреді. Мұндай несие үшін 100% мөлшерінде провизия
құрылады.[2]
Қазақсатн Республикасының екінші деңгейдегі банктердің 2005 жылдағы
берген несиелері бойынша нақты құрған провизиялары 1 – суретте
көрсетілген:
4 – кесте Екінші деңгейлі банктердің 2005 жылы құрған
провизиялары *
Несиелердің Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты
Жіктелуі қарыз құрылған Қарыз құрылған қарыз Қарыз
провизиялар апровизиялар провизиялар
Барлығы 01.05 01.05 03.05 03.05 06.05 06.05
744443243079 73805341490 82711743569
1.Стандартты 531013 1868 5245801860 56756 182
үлесі,
% 71,3 4,3 71,1 4,5 68,6 0,4
2. Күмәнді 200278 26554 20151026217 24193425555
үлесі, 26,9 61,7 27,3 63,2 29,2 58,7
%
1категория 122286 6252 1233446328 1551177760
үлесі, 61,0 23,5 61,2 24,1 64,1 30,4
%
2катнгория 21188 2137 24798 2498 31065 3107
үлесі, 10,6 8,1 12,3 9,5 12,8 12,2
%
3категория 31994 6847 25470 5556 32858 6571
үлесі, 16,0 25,8 12,7 21,2 13,6 25,7
%
4категория 7766 1971 11116 2872 23326 3332
үлесі, 3,9 7,4 5,5 11,0 5,5 13,0
%
5категория 17044 9346 16.81 8962 9569 4786
үлесі, 8,5 35,2 8,3 34,2 4,0 18,7
%
3. Үмітсіз 13140 14658 11963 13413 17826 17831
үлес, 1,8 34,0 1,6 32,3 2,2 40,9
%
*ҚРҰБ – ң статистикалық бюллетені. 25 – бет.
2.3 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау
Банктердің несие портфельдеріне байланысты тәуекелдерді тежеу үшін
өткен жылы қабылданған бірқатар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын
мүлікке байланысты несиелеу тәуекелдері және сыртқы кредиторлар тұлғаларына
байланысты несиелеу нормативтерін қоса алғанда дұрыстығын айту қажет.
Жылжымайтын мүлікке бағаның тез өсуін және ипотекалық несиелеу және
құрылысты несиелеудің одан әрі жалғасқан толқынын негізгі ала отырып,
несиенің негізгі сомасы мен қамтамасыз етуге ұсынылған активтің бағалау
құны арасындағы пайызға ара қатынасын және несиелерді жіктеу үшін олардың
төлем қабілеттілігі бойынша, әсіресе ақша-несие талаптарын күшейтудің
әсерінен несиенің өсу қарқыны қажетті қарқыннан қалған жағдайда, одан әрі
күшейту мәселесін қарауға тура келеді.
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын
қаржыландыратын ЕДБ–ң соңғы жылдары өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары
жағдайында және қайта қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі
барысында іс-әрекет жасауға мәжбүр болды, бұл олардың активтерінің өсу
қарқынының баяулауына және өз кезегінде нақты сектордағы несиелеу
деңгейінің төмендеуіне алып келді .
3-кестеде келтірілген деректерге сүйенетін болсақ, несиелеудің
жоғары қарқыны 2008-2009 жылдарға сәйкес келеді, бұл жылдары өсім 68,9%
және 95,7 % құраған. 2009 жылы ағымдағы жаһандық дағдарыс Қазақстаннның
банк жүйесінің құрылымдық проблемаларына әсерін күшейтіп, сыртқы көтерме
қаржыландырудан қазақстандық банктердің тәуелділігінің жоғары болуымен
түйінделген. 2010 жылы несиелеу (өсім 48,0%) 2009 жылмен салыстырғанда 2-
есе шамасында азайса, 2011 жылы бұл көрсеткіш 2012 жылмен салыстырғанда
(4,2%) артқанын көруге болады. ал 2012 жыл нәтижесі несиелеу көлемінде
айтарлықтай өзгеріс болмағанын көрсетті.
3-кесте
Банктік сектордағы несие портфелінің көлемі және өсімі, 2007-2012 жж.
Атауы 01.01.001.01.001.01.001.01.101 .01.101.01.1
7 8 9 0 1 2
жыл Жыл жыл жыл жыл жыл
Несие портфелі, млрд 1 813,43 062,05 991,88 868,39244,549558,9
теңге
Өсім, өткен кезеңге 66,8 68,9 95,7 48,0 4,2 4,3
%-бен (оң жақ шкала)
Ескерту - ҚҚА сайты деректері негізінде есептелді.
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен белгілі бір
деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырған шағын кәсіпкерлік
субьектілерін де несиелеу біршама азайды. Жылжымайтыне мүлік нарығындағы
тұрақсыздық және бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің төмендеуімен
қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін қайта
бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер етті .
Қазақстанның банк жүйесіндегі төлем мерзімі өткен (2, 4, 5 санаттағы
күмәнді және үмітсіз) несиелердің деңгейі бірыңғай несиелерді есепке
алғандағы жиынтық банк активтерінің 10% тең шекті параметрлерінен төмен,
бұл ретте әрі қарай өсу үрдісі байқалды, бұл жаһандық өтімділік
тапшылығының және жылжымайтын мүлік нарығындағы бағаның жағымсыз өзгеруінің
нәтижесі болып табылады. Несие банктің негізгі қызмет түрі болып табыс
әкелуімен қатар, банк үшін тәуекелі де жоғары екені белгілі. ЕДБ-ң несие
портфелінде мерзімі өткен берешектері күннен-күнге артып отырғанын
көруімізге болады. Коммерциялық банктердің несие тәуекелдерін басқару
жөніндегі тәжірибесінің аздығы және несие портфелінің басым бөлігінің
доллармен толығуы, трансшекаралық несиелер мен бағалар тұрақтамауы несие
портфеліндегі мерзімі өткен берешектердің өсуін арттырды.
2007-2012 жылдар аралығында жылдан-жылға артып келе жатқан ЕДБ
несиелері бойынша берешек сомалардың артуы көптеген ішкі және сыртқы
факторларға байланысты, бүгінгі күні оның бастылары болып Әлемдік
экономиканың бұдан әрі бәсеңдеуі, ірі экономикалық державалардың рецессиясы
және әлемдік қаржы институттарының тұрақсыздығы жағдайларында тек қана
қаржылық емес, сонымен қатар тауар нарықтарының да қолайсыз конъюнктурасы
Қазақстанда экономикалық өсудің бұдан әрі бәсеңдеу тәуекелділігінің
күшеюіне және төлем балансын қаржыландырудың тапшылығына әкелуде, бұл елдің
ішкі ресурстарымен қатар халықаралық резервтеріне де әлеуетті жүктемені
ұлғайтуда (4-кесте).
4-кесте
ЕДБ несиелері бойынша мерзімі өткен берешектер, млн теңге
Барлығы Ұлттық Шетел Қысқа Ұзақ Банктік емес Жеке
валюта валюта мерзімді мерзімді заңды тұлға тұлға
дағы ында Несие несие несиесі несиесі
несие ғы несие
01.01.0730043 16412 13631 17796 12247 27796 2247
ж.
01.01.0833135 15147 17988 17323 15811 28612 4523
ж.
01.01.0977859 30583 47276 53486 24373 69608 8251
ж.
01.01.10121395 74143 47252 58897 62498 91397 29998
ж.
01.01.11318120 203910 114210 89623 228498 228324 89787
ж.
01.01.121048130 515835 532295 585154 765976 449583 82713
ж.
Ескерту - ҚР ҰБ статистикалық деректері негізінде.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау барысында, Қазақстан
халық банкі АҚ-ң клиенті - Жаңа-Олжа ұн комбинаты ЖШС алынып, қарыз
қабілеттілігі толықтай бағаланды.
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы
қазіргі теориялық және практикалық ережелерді зерттеу, несие жүйесін
басқарудың тәуекел менеджменті құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық
жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз деңгейде дамығанын анықтады.
Банктердің ішкі жүйесіндегі несие тәуекелдерін басқару жүйесін құру және
қызметін жандандыру банктердің ішкі қызметіндегі маңызды және керекті
элементке айналуы тиіс. Осы элементтің дұрыс қызметі арқылы ЕДБ халықаралық
талаптарға жауап беретін сенімді және мықты банкке айнала алады.Банк
қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде қарыз алушы
несие қабілеттілігін жүйелі басқару жөнінде жазылған отандық еңбектер
жоқтың қасы, көп еңбектерде жазылған теориялық материалдардың іс жүзінде
практикадан алшақтығы сезіліп жатады.
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық
маңыздылығының ЕДБ үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылар үшін де
мәні зор. ЕДБ мен қатар пайдаланушылар үшін де несие жүйесіндегі
тәуекелдерді басқару екі субьект арасындағы сенімсіздіктің жойылуына,
төлемсіздік, несие қабілетсіздік сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелдердің мәні, түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРЫЛЫУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несиелік тәуекелді басқару жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ
ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктің несие тәуекелдігін бағалаудың әдістемелік және практикалық
негіздерін жетілдіру
жолдару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 25
3.2 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... 27
3.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік заманауи тәсілдерінің жетілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық құрылымдар жүйесінде
коммерциялық банктер маңызды орынға ие. олардың қызметінің дамуы нарықтық
механизмді нақты құрудың қажетті жағдайы болып отыр. қазіргі уақытта
банктер тәуекелмен байланысты операцияларды атқарады. сондықтан да
тәуекелдер шектеулі, бағаланған және банктің қаржылық мүмкіндіктер
шеңберінде болуы керек.
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер
үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді. Өйткені, банктер
нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін
атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен
байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі
болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің
қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін
банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады.
Сондықтан банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер
тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы
тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді
дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына
көз жеткізуге болады.
Тәуекел қаржылық операциялардың кез – келген жағдайында пайда болуы
мүмкін, бірақ әр түрлі масштабта. Банктік қызметтің мақсаты тәуекелді алдын
алу жолдарын ойластыру, пайда болған тәуекелдің деңгейін алдын ала болжау
және төмендету.
Тәуекел – деп белгілі бір қаржылық операцияларды жүргізу нәтижесінде
банктің қосымша шығындалатын өздерінің қаражат көзін жоғалту қаупі немесе
ықтималдылығы.
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез келген кәсіпкердің
қызметімен, соның ішінде банктің қызметімен байланысты болатын, оның
нәтижелігінің анықсыздығын және сәтсіздік жағдайында қолайсыз нәтиже
мүмкіндігін көрсететін жағдайдағы сипаттама болып табылады. Қолайсыз
жағдай орын алғанда үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: кері
(ұтылу, жоғалту, шығын); нөлдік және оңды (ұтыс, табыс, пайда).
Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдің деңгейін төмендету
бойынша мақсатты бағытталған іздестірулер мен жұмыстарды ұйымдастыру,
табыстылық пен тәуекелдің тиімді қарым – қатынасын табу, белгісіз қаржылық
– шаруашылық жағдайындағы пайданы табу және оны көбейту өнері жатыр. Біздің
республикамыздың ірі банктері үшін қызметтерінің барлығы тәуекелмен
байланысты мақсатты бағытталған деп айтуға болады. Оның ішіндегі ең
маңыздыларының бірі несиелік тәуекел болып табылады.
Несие тәуекелдігі – сыртқы және ішкі орта факторлары әсерінен қарыз
алушы тұлғаның банк алдындағы өз міндеттемелерін орындаудан жартылай немесе
толықтай айырылуы. Шынайы экономикаға жіберілген қарыздарды икемді
басқарудың бірден – бір жолы – тәуекелдерді дұрыс басқара білу.
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез келген аясында бірге
болады және оның қызметінің табыстылығы тәуекел мәселесін жақсы
шешуіне байланысты болады. Несиелік тәуекелді төмендету қаржы нарығының
тұрақтануына жол ашып, тәуелсіз Қазақстан еліміздің экономикалық жағынан
қарқынды дамуын жеделдетеді. Осы тұрғыдан несиелік тәуекелді басқару және
бағалауды зерттеу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – банк секторындағы несиелік тәуекелді
басқарды талдау, бағалау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың қойылған мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- несиелік тәуекел ұғымын, экономикалық мазмұны мен мәнін қарастыру;
- несиелік тәуекелді басқару мен бағалау әдістері;
- несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық негіздері;
- Қазақстан Республикасында несиелік тәуекелді басқару жүйесін
ұйымдастыруды қарастыру;
- несиелік тәуекелді бағалау және басқару жолдары;
- тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау;
- нарықтық эконмика жағдайында несиелік тәуекелді басқару әдістерін
жетілдіруді қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – Қазақстан Республикасының банк
секторындағы несиелік тәуекел.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақақстан Республикасындағы
коммерциялық банктердің несиелік тәуекелі.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, 8 кесте және 4 суреттен тұрады.
Курстық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізіне отандық және
шетел экономикалық әдебиеттері, арнайы экономикалық сайттар, мерзімді
басылымдар, әдеби-статистикалық мәліметтер, ҚР банктер және банктік
қызмет туралы заңы, басқа да нормативтік - құқықтық акілер, ҚР
статистика агенттігінің, ҚР Ұлттық Банкінің ақпараттық бөлімшелерінің
статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші
деңгейдегі банктерінің және ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің жылдық
есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары жатады.
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелдердің мәні, түрлері және жіктелуі
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген
несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей
байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне
итермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен
уақытылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
1 - кесте
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі субжүйеден
тұрады
Басқаратын субъекті Басқарылатын объекті
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат,материалдық және
қаржылық ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тәуекелді басқару процесін
жүзеге асыратын банктің құрылымдық бөлімшесі.
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік тәуекелді басқару
субъектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
- Директорлар кеңесі;
- Басқарма;
- Несиелік комитет;
- Активтерді және пассивтерді басқару жөніндегі комитет;
- Тәуекел басқармасы;
- Шағын және орта бизнесті несиелеу департаменті;
- ипотекалық несиелеу басқармасы;
- Проблемалық несиелер басқармасы;
- несиелік бөлімдер;
- Несиелік менеджер;
- Несиелік-тәуекел менеджері.
Басқарылатын объектіге банктің берген несиелері және олармен
байланысты несиелік тәуекел жатады.
Несиелік тәуекелден туындайтын зияндар банктің несиелеу және өзге де
соған теңдестірілген баланстық және баланстан тыс операцияларын жүргізу
барысында пайда болуы мүмкін.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
- берілген және алынған несиелер;
- есепке алынған вексельдер;
- факторинг;
- форфейтинг;
- лизинг;
- төленген аккредитив бойынша төлеушіге қоятын банктің талаптары;
- кепілхат бойынша банктің талаптары.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама
деп бөліп қарастырған дұрыс. Тікелей шығындар несиені қайтармауға және
қаражаттың түспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шығындар кепілге қоятын
заттың құнының төмендеуі, проблемалық несиелерге байланысты банктің құратын
резервтер көлемінің ұлғайту қажеттігінен туындайды.
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуына;
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуы;
- қарыз алушының тарапынан болатын алдамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл затын
қамтамасыз ету мүлкі ретінде қабылдауына;
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық негіздемесінің
туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптастыруға байланысты несиелік
саясатқа жиі енгізілген өзгерістерге;
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-
ақ қамтамасыз ету түріне.
Сыртқы факторлар тобына мыналар жатады:
- елдің экономикасының даму жағдайы мен болашағы;
- елдегі саяси жағдайлар;
- құқықтық өзгерістер;
- мемлекттік ақша-несие саясаты;
- инфляция деңгейі;
- әлеуметтік факторлар.
Ішкі факторлар банктің несиелеу қызметіне және қарыз алушының
қызметіне байланысты болуы мүмкін. Банктің несиелеу қызметіне байланысты
факторлар негізіне оның менеджментінің деңгейіне, нарықтық стратегиясына,
жаңа несие өнімдерін жасау, оларды клиенттерге өткізу қабілетіне, несиелік
саясатты дұрыс таңдауына, несиелік қоржынның құрылымына, уақыт бойынша
тәуекелдерге (ұзақ мерзімді пайыздың өзгеруі, валюта бағамындағы
өзгерістер) жатады.
Сонымен сыртқы факторлары банк қызметіне байланыссыз босла, ал ішкі
факторлар банк қызметіне тікелей байланысты болып келеді.
Жоғарыда аталған несиелік тәуекелдің факторлары несиелік тәуекелді
жіктеуде басты критерий болып табылады. Демек келтірілген факторлар
негізінде біздің ойымызша, несиелік тәуекелдің мынадай жіктелімін жасауға
болады:
Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
- тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті
басқарумен айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу
саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет,
операцияларға, қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік қоржынның
сапасына байланысты.
1.2 Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері
Нарықтық құрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер маңызды орынға
ие. Олардың қызметінің дамуы нарықтық механизмді нақты құрудың қажетті
жағдайы болып отыр. Қазіргі уақытта банктер тәуекелмен байланысты
операцияларды атқарады. Сондықтан да тәуекелдер шектеулі, бағаланған және
банктің қаржылық мүмкіндіктер шеңберінде болуы керек.
Қазіргі уақытта банктік нарықты тәуекелдің болмауы мүмкін емес. Ол
кез келген операцияларда көрініс табады, бірақ та әртүрлі көлемде
кездеседі. Сол себептен де банк қызметі үшін бастысы – тәуекелді мүлдем жою
емес, оны болжау және ең төменгі деңгейіне жеткізу болып табылады.
Қазақстан Республикасында барлық қызметтер саласында экономикалық қайта
құрулар процесі жүргізілуде.
Банк ісіндегі тәуекел – бұл банктік шығындарға және банкроттылыққа
әкеп соқтыратын, банк қызметіне байланысты немесе байланысты емес жағымсыз
жағдайлардың нәтижесінде мүмкін болатын шығындарды айтамыз.
Несиелік тәуекел - қандайда бір банкпен жұмыс жасауды шешім
қабылдауда ол туралы барлық қолайлы ақпаратты бағалауда негізделуі тиіс.
Мұндай тәсіл қателесу мүмкіндігін төмендетіп, өз қаражатын сақтап
қалуы мүмкін болады.
Басқару концепциясы көбінесе банктердің қаржылық тәуекел қызметін
минимизациялау және бақылауда тәуелді болады.
Қарама қайшы жағдайда тәуекелдің төмендеу мақсаты операция көлемінің
рентабельділігі төмендеу есебінен жету мүмкін. Сенімділіті басқару бірінші
орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада жөн табу керек. Сонымен
бірге күнделікті банктік байланысты басқару жұмысымен байланысты болу
керек.
Банктің практикада қорларды баланстың басқару әдістерін қолдану
тәуекел проблемасына назарын нығайтуға мүмкіндік туғызады. Әрбір тәуекел
түрі банктің менеджерлері мен акционерлері мен қатаң бақылануы тиіс.
Несиелік тәуекел несие беру процесінде ескерілуі қажет.
Анализ және қарыз портфелін бағалау және банктің несиелік қызметі
банктің жалпы қаржылық жағдайын маңызды компоненттерінің бірі болып
табылады. Қарыз портфелімен несиелік тәуекелдің негізгі бөлігі байланысты
болып келеді. Көптеген банктерде қарыз портфелінің сапалық проблемасымен
байланысты дұрыс басқарылмауынан және басқада жағдайлардың әсерінен
банкроттыққа себеп болады. Банктік бақылауының мәліметтері бойынша
өтімділік процесін тартудағы негізгі себеп банк алдындағы ссудалық қарызды
өтеудегі төменгі деңгей болып табылады. Банктің заёмщиктерінің басым бөлігі
төлеуге шамасы келмейтіндер, не болмаса алдақашан заңды тұлғалар болып
табылмайды.
Сондықтанда несиелеу функциясы және осымен байланысты операциялар
банктің басқа салалармен салыстырғанда мұқият қарастырылуы керек. Несиелік
саясат және тегінде несие банктік тәуекелді басқаруда өзегі болып
табылады.Несиелік тәуекелді басқару процесінде төрт негізгі кезеңді атап
көрсетуге болады:
1) Несиелік тәуекелді бағалау және анализдеу – тәуекелді анлмздеудің алғы
шарты теңестіру болып табылады. Банк әртүрлі ақпарат негізінде тәуекел
байланысы мен түрлері анықтау керек. Сонан соң, тәуекелдердің қандай
түрлері өзгеруі мүмкін болатынын анықтау керек. Ақпаратты өңдеу мен
жинаудағы шығынды есептей отырып, сол сияқты ескерілмеген тәуекелді
белгілеу қажет.
2) Тәуекелдердің көлемін анықтау – тәуекелдерді теңестіру проблемасы
әдістерді өлшеумен тығыз байланысты. Тәуекел көлемін анықтау тұрақты
шығындардың көлемін бағалау және тәуекелді басқаруды белсенді деңгей
көмегімен мүмкіндік береді. Несиені балдық көрсеткішін бағалау әдісін
қолдануға болады (5 – кесте). Кестеде несие беру шешімін қабылдау және
тәуекелді есепке ала отырып оның бағасын анықтау көрсетіледі. Онымен қоса
неғұрлым клиент тәуекелі төмен болса (төлем қабілеттілігі жоғары болса),
соғұрлым несие төлемі аз болады.
1 – сурет
Тәуекелді ескере отырып несие бағасын анықтау*
Тәуекел бағасы (%)
Рд Д
Рс
С
Рв
В
Ра А
ТӘУЕКЕЛ РЕЙТИНГІ
* Көзі: Управление Банковскими Рисками,Алматы.:2002г, стр – 34.
Мысалы: В клиентке қарағанда А клинттінің жақсы рейтингі бар болса,
соған сәйкес ол үшін пайыздық ставкасы төмен болады. С және Д клиенттер
банкке сәйкес келмейді. Қаржылық компания үшін тәуекел көз қарасынан
қолайла болуы мүмкін.
Сондықтан жалпы мұндай компаниялар немесе несиелік серіктестіктер
несиені көбірек алу керек.
3)Несиелік тәуекелді басқару – тиісті тәуекелді басқару және оның
мөлшері анықталғандықтан, несиелік тәуекелді басқаруда стратегиямен әдісті
өңдеу қажет. Ол несиелік тәуекелдің пайда болуын болдырмауға бағытталған.
2 – сурет
Несиелік тәуекелді басқару ұйымы мен әдістері*
Банк стратегиясы
*Көзі:Банктік тәуекелді басқару, Алматы.:2002, 25 – бет.
3) Несиелік тәуекелді басқаруда бақылау эффектілігі – несиелік тәуекелді
басқарудағы шешімдер үнемі бақыланып тұруы тиіс. Жоспарланған көрсеткіштен
іске асырылған тәуекел көлемін айқындау және анализдеу себебінің ауытқуына
бақылау. Несиелік қызмет үшін шығын және тәуекел құрылымы тәуекелді іске
асырумен байланысты.
Егер табыстылық деңгейі жоғарыламаса немесе қабылданған шешімдер еш
нәтиже әкелмесе, банк өтімділік несиеге көшуге мәжбүр болады. Банк клиентті
несиелеуде қатыспайды оның орнына өтімділікті қамтамасыз етуге ауысады.
Егер банк бланкілік несие немесе жүзеге асыруды қамтамасыз ету толығымен
проблемалық несиені өтеуге рұқсат етпесе – онда сот арқылы несиені қайтарып
алуға жету. Соттық шешім банкке клиенттің табысын және активтерін анықтауға
мүмкіндік береді. Бірақ ескере кететін жайт, өтімділікті өткізуде банктің
атын жақсартпайды. Банкке тиетін зиян басқа жағдайлармен байланысты болуы
мүмкін:
- Банктің аты нашарлайды, көптеген ұзартылған және төленбеген
несиелер үшін инвесторлармен салымшылардың сенімділігі азаяды;
- Табыстылықтың азаю салдарынан жоғары мамандандырылған кадрлардың
кету қаупі туады;
- Қарызгердің банкке қарсы талап қаупі туу.
Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып несиелік тәуекелді
басқару әдісін топтастыруға болады. Әдісті (сурет 3) түрінде көруге болады:
(Қосымша 3).[1]
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде несиелік тәуекелді төмендетуге байланысты шаралардың
жиынтығын білдіреді.
Жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу қажет:
- нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері
болады. Ең бастысы мақсаттарына байланысты:
- қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты несиені
қайтармаған жағдайда банктің шығынын азайту және қарыз алушының банк
алдындағы келісімшартта көзделген міндеттемелерін орындалмай қалу
ықтималдығын азайту болып табылады;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік
операцияларын ұйымдастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді белгілі
бір деңгейде қолдап отыру.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелік үдерісті
ұйымдастыру шегінде жүзеге асырылады. Несиелеудің әрбір кезеңінде несиелік
тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
Несиелік тәуекелді басқару үдерісі мынадай кезеңдерді қамтиды:
- Тәуекелді бірдейлендіру (идентификациялау);
- Тәуекелдің деңгейін өлшеу және бағалау ;
- Тәуекелді азайтуға байланысты шараларды іске асыру;
- тәуекелдің деңгейіне бақылау және мониторинг жасау.
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері
несиелік тәуекелді жекелеген қарыз алушылар деңгейінде, сондай-ақ жалпы
несиелік қоржын деңгейінде басқаруда да қолданылады.
Ең бірінші қарыз алушының бірдейлендіру несиелік тәуекелін басқару
үдерісінің кезеңдеріне тоқталайық.
Бірінші кезең – бірдейлендіру кезеңі. Несиелік тәуекелді
идентификациялау бұл несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын айқындауды
білдіреді.
Несиелік тәуекелді бірдейлендірудің мақсаты қарыз алушының
келісімшартта көзделген міндеттемелерді орындамау себептерін анықтау. Оған
ішкі және сыртқы факторлар себеп болуы мүмкін. Ішкі факторлар яғни бұл
банктің несиелеу үдерісін ұйымдастырумен байланысты, ал сыртқы факторлар
бұл қарфз алушының төлем қабілетсіздігіне немесе оның банк алдындағы
міндеттемесін орындауға ынтасыздық танытуынан, сондай-ақ несиені қамтамасыз
ету мүлкіне байланысты туындауы мүмкін.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіруге қажетті ақпарат көздеріне мыналар
жатуы мүмкін:
- қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
- несиелік бюроның беретін ақпараттары;
- өзге ақпараттар.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең
қолайлы түрі: заем, несиелеу шегі (компаниялардың айналым қаражаттарын
қаржыландыруда), лизинг, кепіл-хат, аккредитив және т.б. анықтауы қажет.
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне
клиенттің банк алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз етілуі жатады. Ал,
бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл хат, кепілдеме
міндеттемелері қолданылыуда. Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне
тоқталайық.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілген активтер қарыз алушының йелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
мүліктік құқықтар жатады.
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді
сақтандыру жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
- қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін сақтандыру;
- қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
- қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір
мезетте банкіге берілген несиенің қайтарылыуына кепілдік беріледі.
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені
орындау сақтандыру компаниясының жауапкершілігіне өтеді, егер қарыз алушы
қайтыс болса, сақтандыру компаниясы қарыз өтеуді өз мойнына алады. Мұндай
сақтандыруды өмірді сақтандыру деп атауға болады.
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің
мағызды әдістерінің біріне жатады.
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше
банктер арасында бөлінуін білдіреді.
Синдинцирлеуге негізгі және айналым құралдарын сатып алуға арналған
нестелер, жобалық қаржыландыру, лизингтік мәмілелер, несиелік желілер,
аккредитив және т.б. жатады. Синдинцирлеу арқылы қарыз алушылар ірі сомада
несие алуға қол жеткізеді және мұндай сомада несие беруге, яғни банк жалғыз
өзі тәуекелге бармайды.
1.3 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық негіздері
Алдынғы бөлімшеде несиелеумен байланысты тәуекелдерді басқарудағы
елеулі кемшіліктердің банк жүйесінің дағдарысына әсері ашылды. Бірқатар
банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған болса, басқаларында –
осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген, үшіншілерінде – жоғары
басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған проблемалар жөніндегі
ескертулеріне құлақ аспайды. Банк жүйесінің даму кезеңінде басшылық
тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін айтарлықтай күш-жігер
салуға тиіс. Ал ол үшін жоғары басшылықтың саяси еркі қажет.
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы
тәуекелділікті төмендету үшін бірнеше факторларды ескерген жөн:
- экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға банктің
несиелік қызметінің араласу деңгейін;
- қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын несиелер
мен басқа да банктік мәмілелердің үлес салмағын;
- жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу деңгейін;
- несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру бойынша
саясатқа жиі өзгертулер мен толықтырулардың жасалуын;
- жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
- аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол түрін
енгізуін;
- тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға
әкелетін кемшіліктер деп келесілерді атауға болады:
- несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар
дайындалуы;
- несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
- несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен деорталықтандырылуы;
- несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
- қарыз алушыны үстіртін талдау;
- кепілзатының асыра бағалануы;
- клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
- бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе тіптен
жүргізілмеуі;
- құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
- қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
- несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң
қадағаланбауы;
- несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық тексеруге
ұсынбау және т.с.с.
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген
элементтер ғана қызмет етуде. Несие тәуекелділігін басқарудың толық
жүйесіне әлі қол жеткізілген жоқ. Біз оның көптеген себептері бар деп
есептейміз: Біріншіден, біздің елімізде несиелік операциялар әлі қалыптасу
және даму сатысында. Өйткені, несиелік ресурстар көбіне шет елдерден
тартылатындығы сияқты, қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаудың
бірыңғай жүйесі жоқ, тағы да шет елдердің әдістеріне жүгінуге тура келеді.
Екіншіден, жоғарыда аталып өткендей, ақпараттық жүйенің әлсіздігі, несиелік
бюро қызметінің қалыптасу сатысында болуы, банктің іскерліктәуекелділігін
тудырады. Еуропалық одаққа кіретін елдерде кредиторлар тұрақты негізде
несиелікбюролар арқылы қарыз алушылардың төлемқабілеттілігі туралы
ақпаратпен алмасады. Қазақстанда жеке нсиелік бюролармен қатар несиелерді
мемлекеттік тіркеу институттарын құру жоспарлануда, бұл көптеген дамыған
елдерде қолданылады. Үшіншіден, ұсынылған несиелер бойынша кепілдеу
жүйесінің болмауы, бізде кепілдік қоры депозиттер мен ипотекалық несиелерге
қатысты құрылған. Төртіншіден, банктің несие тәуекелділігінесептеудің
бірыңғай әдістемесі жоқ, оның ішінде Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік
т.с.с. ерекшеліктерін ескеріп құрылған. Бесіншіден, банктік несие бойынша
қабылданған кепіл заттардың барлық уақытта анықталған өтімділікті көрсете
алмауы. Алтыншыдан, жақсы дайындалған барлық уақытта несие тәуекелділігіне
қарсы әрекет көрсете алатын несиелік саясаттың болмауы. Жетіншіден, банк
персоналдарыныің нашар дайындығы мен әрекеті және тез шешім қабылдай
алмауы. Сегізіншіден, қарыз алушыға байланысты келеңсіз немесе күтпеген
жағдайлардың орын алуы.
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл
кредитордың несиелік келісімінің шартында көрсетілген уақытта несие бойынша
негізгі қарыз сомасын және ол бойынша есептелген сыйақы сомасын қайтарып
ала алмау ықтималдылығы, деуге әбден болады. Банк пен қарыз алушы
арасындағы тәуекелділік мәселесінен кейін, несиенің бір түрінен, бірдей
сомада, бірдей мерзіммен, алған несиелерге байланысты да несие
тәуекелділігінің әбден болуы мүмкіндігін қарастырғымыз келеді (1-кесте).
Несие тәуекелділігін талдаудағы басты міндеттер болып, кредитордың
жеткілікті мөлшерде ақпарат алуы, оны өңдеуі мен бағалауы келесілерге қол
жеткізуге мүмкіндік беруі тиіс: әлеуетті қарыз алушыға несие берудің
дұрыстығы туралы шешім қабылдауға; қарыз алушы несиелік міндеттемелерін
орындай алмаған жағдайдағы ықтимал қаржылық залалды есептеуге және өз
қызығушылықтарын қорғау үшін әрекет етудің арнайы жүйесінің алдын алу болып
табылады.
2-кесте
Ұқсас клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Клиент Қарыз алушы тұлға-1 Қарыз алушы тұлға-2
Несие қабілеттілігін Несие қабілеттілік бір әдіспен анықталды
анықтау жолдары
Жұмыс өтелі Бұрыннан келе жатқан Жаңадан қызмет жасап
фирма жүрген фирма
Персоналдарды басқару Жақсы дайындалған Жалғыз кәсіпкер
менеджменті қызметкерлері бар
Өнімдер нарығы Кеңейтілген нарық Маманданған нарық
(азық-түлік саудасы) (компьютерлік желілерге
қызмет көрсету)
Негізгі клиенттері мен Қазақстандықтар Қазақстан және шетелдіктер
жабдықтаушылары
Банкпен анықталған Төмен Жоғары
тәуекелділік деңгейі
Ескерту - Зерттеу материалдары негізінде автормен құрастырылды.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар
құрылымының, несиелеудің негізгі қағидаларының, қызметтерінің, яғни әр
алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін
білдіреді.
Бүгінгі таңда, банк жүйесі үшін клиенттің несие қабілеттілігін
анықтаудағы тиімді әдістер мен жолдарды дұрыс таба білу өзекті мәселе
күйінде қалып отыр. Дағдарыс жағдайында тәуекелдерді басқарудың бірдей
әдістемесін қолдану мүмкін емес. Қазақстанның коммерциялық банктері алдында
барлық уақытта қарыз алушының несие қабілетін талдау әдістемесін таңдау
мәселесі тұрады. Бұл сұрақтың туындауы, біріншіден, несие қабілеттілікке
талдау жүргізетін несиелік қызметкерлердің тәжірибесінің аздығы болса,
екіншіден, қарыз алушылар туралы ақпараттың жалаңдығы. Егер шет елдерде
бірнеше ондаған жылдар бойы жинақталған ақпараттар табылатын болса, бізде
несиелік бюролардың құрылғаны кеше ғана. Үшіншіден, несие қабілеттілікті
анықтау бойынша Қазақстанда дайындалған әдістемелік нұсқаулар жоқтың қасы.
Ресей немесе шет елдер дайындаған несиелік қабілеттілікке қатысты
әдістемелік нұсқаларды Қазақстандық жағдайға ықшамдау қажет. Қазақстан
банктері көп жағдайда, банктің несие тәуекелділігі жүйесін басқаруда
өзіндік мен олқылықтарға көп назар аударады. Оның қандай себептерден
болғанын, қандай әдістер мен шешімдер орын алғанын қарастырады. Нарықтық
экономика жағдайында және шетелдік стандарттар мен нормативтердің көптеп
енгізілуі жағдайында Еуропа мен АҚШ сияқты елдердің миллиондап қаржы
жұмсаған зерттеулеріне үлкен мән берген дұрыс сияқты.
2 БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру
Банктік тәуекелді басқару жүйесі – басқарушылық шешім қабылдауда
банктік тәуекелді басқару жүйесі бірінші топты ұсынады. Соның ішінде кез
келген тәуекелді айқындау, өлшеу, таратпау және бақылап отыру банктік
қызметке әсер етуін минималдау.
Тәуекелді басқару жүйесі келесі элементтерден тұрады:
- айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі;
- тәуекелді бақылау жүйесі,
- тәуекел мониторингі.
Айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі – тәуекелді басқару нақты тәсілде
негізделеді. Тәуекелді басқаруда негізгі факторларды белгілеп бағалау,
тәуекелді өлшеу, модельдеп әртүрлі жағдайды болжау осы негізде қалыптастыру
болып табылады.
Тәуекелді бақылау жүйесі немесе Банк ішілік бақылау жүйесі. Банк ішілік
бақылау жүйесінің тиімді және өтімді жұмыс істеу банктік тәуекелді басқару
жүйесінің негізі болып табылады.
Банк ішілік бақылау жүйесі күнделікті қызметінің бөлігі болып табылады.
Сонымен қатар тұрақты және үздіксіз процесін ұсынуда Банктің Директорлар
Кеңесі, Банк басқармасы, барлық бөлімшелер және әрбір Банк қызметкерлері
қатысады. Банк ішілік құрама бақылау қызметін банк ішілік аудитор жүзеге
асырады.
Тәуекел мониторингі – бұл банктік тәуекелді бақылау және үнемі тәуекелсіз
бағалау жүйесін білдіреді.
Банктік тәуекелді басқару жүйесінің ұйымдық құрылымы төмендегі деңгейде
ұсынылады:
Бірінші деңгей (жоғары) Банктің Директорлар Кеңесімен ұсынылады. Банктің
барлық қызметінің стратегиялық басқарылуымен бақылауын жүзеге асырады.
Директорлар Кеңесінің ерекше өкілеттілік құрамына кіретіндер:
- Банктің ұйымдық құрылымы мен банк басқармасының жетік құрамының
сайлануы;
- Банктің ұзақ мерзімді мақсаттарын бекіту;
- Саясатпен тәуекелді басқару процедурасын мерзімділік бір жылдан кем
емес қарастырылуын бекіту;
- Банктік қызметті бақылау мен мониторингті жүзеге асыру;
- Тиісті бақылау принципіне негізделген тәуелсіз корпоративті қарым –
қатынасты сақтау және орнату;ъ
- Банк қызметін бақылау және мониторингтің міндетті ісін тиісті
құрылған комитет арқылы Директорлар Кеңесімен жүзеге асырылады.
Мұндай комитеттерінің бірі – Банк активтері мен пассивтерін басқару
комитеті (АПБК) болып табылады.
Бұл комитет функциясында методикамен регламентті өңдеу, банктің
актив және пассив функциясын басқару, сол сияқты мониторингпен нұсқауланған
функциялармен бақылауды жүзеге асыру.
Банк активтері мен пассивтерін басқару Комитеті төмендегілерге
жауапты:
- қаржылық тәуекелді басқаруда қатысты ереже мен методиканы өңдеу;
- банктің аналмзбен мониторингтің тиімді жұмыс істеуі, оның
рентабельділігі;
- анализбен мониторингке байланысты қысқа мерзімдік және стратегиялық
жоспар құруды қамтамасыз ету;
- несие мен депозитке ақы төлеуді белгілеу;
- ішкі нормативтер мен лимитті белгілеумен өңдеу;
- қолданылған қаражаттармен қысқамерзімді және ұзақ мерзімді анализді
нұсқаулар бойынша қарастыру.
Екінші деңгей – банк басқармасы деңгейіндетәуекелді бақылау мен басқару.
Банк басқармасы банк тәуекелін басқаружүйесін функционалды және толықтай
төменде көрсетіліп отырғандай қамтамасыз етуі міндетті:
- банктік бекітілген стратегиялық дамуын жүзеге асыру;
- банктің стратегиялық мақсатымен байланысты мүмкін болатын
тәуекелді анықтайтын ішкі саясатпен регламенттің жетілдірілуі;
Бөлімшелермен анықталған белгілі бір функционалдық тиісті орындалуын ай
сайын банк басқармасы Директорлар Кеңесіне соңғы мониторинг функциясын іске
асырылуын банк қызметінің бақыланып отырған қажетті ақпаратты ұсынады.
Қажетті ақпараттар тізімі оның құрамы, ұсыну мерзімі Банк Директорлар
Кеңесімен анықталады және бекітіледі.
Үшінші деңгей – банк құрылымдық деңгейде және өзара әрекеттестік
тәуекелдерді басқару.
Банк бөлімшелерімен тәуекелді басқару банктің жалпы саясаты активтер мен
пассивтерді басқару негізде жасалады.
Банктің құрылымдық бөлімшелері белгіленген уақытта тиісті есепті тәуекел
менеджеріне ұсынады. Сонымен қатар, қажетті ақпараттар тізімі, есеп
берушіні тәуекел менеджерімен өңделеді және Банк басқармасымен қарастырылып
бекітіледі. Тәуекел менеджері бөлімшелерінің есеп негізінде тәуекелдің
құрама есебін құрып, оны Банк басқармасына немесе Директорлар Кеңесіне
ұсынады. Осылайша Банк тәуекелі басқару жүйесінің ұйымдық бара – бар
ақпарат ағымын – жоғары, төмен және көлденең қамтамасыз етеді. Сонымен
төменнен жоғары келіп түскен ақпарат Директорлар Кеңесінің және Банк
басқармасының банктің ағымды ақпараттарының тәуекел қызмет барысында оларды
бағалау және басқару деңгейінде бақылауды қамтамасыз етеді. Ақпараттардың
жоғарыдан төмен бағытталуы ішкі бекітілген құжатымен регламенттері банктің
мақсаттарының жетілуін, оның стратегиясын қамтамасыз етеді. Көлденеңнен
тапсырылуы банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара қатынасының жобалануын
білдіреді.
2.2 Несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару жолдары
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де ҚР ҰБ-
нің бекіткен нормативтерінің бұзылуына жол бермейтін қатаң басқару
жүйесінде болуы тиіс. Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдің
деңгейін төмендету бойынша мақсатты бағытталған іздестірулер мен жұмыстарды
ұйымдастыру, табыстылық пен тәуекелдің тиімді қарым – қатынасын табу,
белгісіз қаржылық – шаруашылық жағдайындағы пайданы табу және оны көбейту
өнері жатыр. Біздің республикамыздың ірі банктері үшін қызметтерінің
барлығы тәуекелмен байланысты мақсатты бағытталған деп айтуға болады.
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
активтері мен пассивтерін басқару жүйесін қалыптастыру кезінде (алдағы
уақытта дамуы ішін де) қолданылуын есептеуге болады. Банктік тәуекелдерді
басқаруға жүйелі ықпал ету негізінде шет елдік тәжірибенің негізінде
зерттелген жалпыға белгілі қағидалар жатыр.
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде жиі
кездесетін тәуекелдерді түсінумен осыған сәикес бақылау жауапкершілігі
нақты басқарылады.
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен түсіндіріледі:
- несиелік тәуекел;
- портфелді топтау;
- ағымдық тәуекел (операциондық);
- бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық
басқару; тәуекелдерді басқару бойынша функциялар; тәуекелді өлшеу бойынша
есеп беру және оларды бақылау; тәуекелдерді басқару жүйесі.
Тәуекелдерді стратегиялық басқаруға жауапкершіліктің біртұтас жүиесіне
тәуекелдері анықтау және бағалау, тәуекелдердің шегі кіреді. Қорытынды
жауапкершілікті басқарма өз мойнына алады. Тәуекелдерді басқару қызметі
тәуекелдерді жедел басқару, тәуекелдерді өлшеу және бағалау арқылы жүзеге
асады
Осындай тәуекелді болдырмау үшін пайда мен шығынға шек қою керек,
персоналдарды қадағалау және кадрларды ауыстыруды жоспарлау, нарықтағы-
мінез құлық ережесін үйрету, бір операцияны бірнеше жұмыс- керлердің есепке
алу кезінде жеке бөлімшелер қарасынан кезеңдік бақылауды жүргізу аудиттің
көмегімен бақылау, персоналдарға жоғары қысым көрсетуді алып тастау керек.
Техникамен байланысты тәуекелдер Рейтер, Телерейт сияқты
димененттік жүйе және де СВИФТ пен Телекс төлемдік жүйесін жаппай
қолданып жатқандықтан туындайды. Бұл тәуекелділіктер банктік операцияларды
жаңарту кезінде персоналды компьютерлерді қолданумен байланысты. Банк
құрылымында осы жүйелерді техникалық қолдау бойынша талдаушылардың және
жүйелерге кіруді қадалағау үшін құпия сөздердіқолдану тәуекелдердің
деңгеиін азайтуға мүмкіндік береді.
Бұл қағидаларға сәйкес, банктерде тәуекелдерді күнделікті өлшеу, басқару
мен бағалауға жауап беретін тәуекелдерді басқару бойынша арнайы бөлімше
болуы қажет.
Бір реттен жоғары мерзімге ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша 50 % провизия құрылады.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары
мерзімге кешіктірілген, банк үшін қауіпті, яғни пайдасы есебінен шегерімге
жататын несиені білдіреді. Мұндай несие үшін 100% мөлшерінде провизия
құрылады.[2]
Қазақсатн Республикасының екінші деңгейдегі банктердің 2005 жылдағы
берген несиелері бойынша нақты құрған провизиялары 1 – суретте
көрсетілген:
4 – кесте Екінші деңгейлі банктердің 2005 жылы құрған
провизиялары *
Несиелердің Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты
Жіктелуі қарыз құрылған Қарыз құрылған қарыз Қарыз
провизиялар апровизиялар провизиялар
Барлығы 01.05 01.05 03.05 03.05 06.05 06.05
744443243079 73805341490 82711743569
1.Стандартты 531013 1868 5245801860 56756 182
үлесі,
% 71,3 4,3 71,1 4,5 68,6 0,4
2. Күмәнді 200278 26554 20151026217 24193425555
үлесі, 26,9 61,7 27,3 63,2 29,2 58,7
%
1категория 122286 6252 1233446328 1551177760
үлесі, 61,0 23,5 61,2 24,1 64,1 30,4
%
2катнгория 21188 2137 24798 2498 31065 3107
үлесі, 10,6 8,1 12,3 9,5 12,8 12,2
%
3категория 31994 6847 25470 5556 32858 6571
үлесі, 16,0 25,8 12,7 21,2 13,6 25,7
%
4категория 7766 1971 11116 2872 23326 3332
үлесі, 3,9 7,4 5,5 11,0 5,5 13,0
%
5категория 17044 9346 16.81 8962 9569 4786
үлесі, 8,5 35,2 8,3 34,2 4,0 18,7
%
3. Үмітсіз 13140 14658 11963 13413 17826 17831
үлес, 1,8 34,0 1,6 32,3 2,2 40,9
%
*ҚРҰБ – ң статистикалық бюллетені. 25 – бет.
2.3 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау
Банктердің несие портфельдеріне байланысты тәуекелдерді тежеу үшін
өткен жылы қабылданған бірқатар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын
мүлікке байланысты несиелеу тәуекелдері және сыртқы кредиторлар тұлғаларына
байланысты несиелеу нормативтерін қоса алғанда дұрыстығын айту қажет.
Жылжымайтын мүлікке бағаның тез өсуін және ипотекалық несиелеу және
құрылысты несиелеудің одан әрі жалғасқан толқынын негізгі ала отырып,
несиенің негізгі сомасы мен қамтамасыз етуге ұсынылған активтің бағалау
құны арасындағы пайызға ара қатынасын және несиелерді жіктеу үшін олардың
төлем қабілеттілігі бойынша, әсіресе ақша-несие талаптарын күшейтудің
әсерінен несиенің өсу қарқыны қажетті қарқыннан қалған жағдайда, одан әрі
күшейту мәселесін қарауға тура келеді.
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын
қаржыландыратын ЕДБ–ң соңғы жылдары өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары
жағдайында және қайта қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі
барысында іс-әрекет жасауға мәжбүр болды, бұл олардың активтерінің өсу
қарқынының баяулауына және өз кезегінде нақты сектордағы несиелеу
деңгейінің төмендеуіне алып келді .
3-кестеде келтірілген деректерге сүйенетін болсақ, несиелеудің
жоғары қарқыны 2008-2009 жылдарға сәйкес келеді, бұл жылдары өсім 68,9%
және 95,7 % құраған. 2009 жылы ағымдағы жаһандық дағдарыс Қазақстаннның
банк жүйесінің құрылымдық проблемаларына әсерін күшейтіп, сыртқы көтерме
қаржыландырудан қазақстандық банктердің тәуелділігінің жоғары болуымен
түйінделген. 2010 жылы несиелеу (өсім 48,0%) 2009 жылмен салыстырғанда 2-
есе шамасында азайса, 2011 жылы бұл көрсеткіш 2012 жылмен салыстырғанда
(4,2%) артқанын көруге болады. ал 2012 жыл нәтижесі несиелеу көлемінде
айтарлықтай өзгеріс болмағанын көрсетті.
3-кесте
Банктік сектордағы несие портфелінің көлемі және өсімі, 2007-2012 жж.
Атауы 01.01.001.01.001.01.001.01.101 .01.101.01.1
7 8 9 0 1 2
жыл Жыл жыл жыл жыл жыл
Несие портфелі, млрд 1 813,43 062,05 991,88 868,39244,549558,9
теңге
Өсім, өткен кезеңге 66,8 68,9 95,7 48,0 4,2 4,3
%-бен (оң жақ шкала)
Ескерту - ҚҚА сайты деректері негізінде есептелді.
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен белгілі бір
деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырған шағын кәсіпкерлік
субьектілерін де несиелеу біршама азайды. Жылжымайтыне мүлік нарығындағы
тұрақсыздық және бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің төмендеуімен
қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін қайта
бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер етті .
Қазақстанның банк жүйесіндегі төлем мерзімі өткен (2, 4, 5 санаттағы
күмәнді және үмітсіз) несиелердің деңгейі бірыңғай несиелерді есепке
алғандағы жиынтық банк активтерінің 10% тең шекті параметрлерінен төмен,
бұл ретте әрі қарай өсу үрдісі байқалды, бұл жаһандық өтімділік
тапшылығының және жылжымайтын мүлік нарығындағы бағаның жағымсыз өзгеруінің
нәтижесі болып табылады. Несие банктің негізгі қызмет түрі болып табыс
әкелуімен қатар, банк үшін тәуекелі де жоғары екені белгілі. ЕДБ-ң несие
портфелінде мерзімі өткен берешектері күннен-күнге артып отырғанын
көруімізге болады. Коммерциялық банктердің несие тәуекелдерін басқару
жөніндегі тәжірибесінің аздығы және несие портфелінің басым бөлігінің
доллармен толығуы, трансшекаралық несиелер мен бағалар тұрақтамауы несие
портфеліндегі мерзімі өткен берешектердің өсуін арттырды.
2007-2012 жылдар аралығында жылдан-жылға артып келе жатқан ЕДБ
несиелері бойынша берешек сомалардың артуы көптеген ішкі және сыртқы
факторларға байланысты, бүгінгі күні оның бастылары болып Әлемдік
экономиканың бұдан әрі бәсеңдеуі, ірі экономикалық державалардың рецессиясы
және әлемдік қаржы институттарының тұрақсыздығы жағдайларында тек қана
қаржылық емес, сонымен қатар тауар нарықтарының да қолайсыз конъюнктурасы
Қазақстанда экономикалық өсудің бұдан әрі бәсеңдеу тәуекелділігінің
күшеюіне және төлем балансын қаржыландырудың тапшылығына әкелуде, бұл елдің
ішкі ресурстарымен қатар халықаралық резервтеріне де әлеуетті жүктемені
ұлғайтуда (4-кесте).
4-кесте
ЕДБ несиелері бойынша мерзімі өткен берешектер, млн теңге
Барлығы Ұлттық Шетел Қысқа Ұзақ Банктік емес Жеке
валюта валюта мерзімді мерзімді заңды тұлға тұлға
дағы ында Несие несие несиесі несиесі
несие ғы несие
01.01.0730043 16412 13631 17796 12247 27796 2247
ж.
01.01.0833135 15147 17988 17323 15811 28612 4523
ж.
01.01.0977859 30583 47276 53486 24373 69608 8251
ж.
01.01.10121395 74143 47252 58897 62498 91397 29998
ж.
01.01.11318120 203910 114210 89623 228498 228324 89787
ж.
01.01.121048130 515835 532295 585154 765976 449583 82713
ж.
Ескерту - ҚР ҰБ статистикалық деректері негізінде.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау барысында, Қазақстан
халық банкі АҚ-ң клиенті - Жаңа-Олжа ұн комбинаты ЖШС алынып, қарыз
қабілеттілігі толықтай бағаланды.
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы
қазіргі теориялық және практикалық ережелерді зерттеу, несие жүйесін
басқарудың тәуекел менеджменті құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық
жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз деңгейде дамығанын анықтады.
Банктердің ішкі жүйесіндегі несие тәуекелдерін басқару жүйесін құру және
қызметін жандандыру банктердің ішкі қызметіндегі маңызды және керекті
элементке айналуы тиіс. Осы элементтің дұрыс қызметі арқылы ЕДБ халықаралық
талаптарға жауап беретін сенімді және мықты банкке айнала алады.Банк
қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде қарыз алушы
несие қабілеттілігін жүйелі басқару жөнінде жазылған отандық еңбектер
жоқтың қасы, көп еңбектерде жазылған теориялық материалдардың іс жүзінде
практикадан алшақтығы сезіліп жатады.
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық
маңыздылығының ЕДБ үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылар үшін де
мәні зор. ЕДБ мен қатар пайдаланушылар үшін де несие жүйесіндегі
тәуекелдерді басқару екі субьект арасындағы сенімсіздіктің жойылуына,
төлемсіздік, несие қабілетсіздік сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz