Мектептің қиын оқушыларын тәрбиелеудің теориялық негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. Мектептің қиын оқушыларын тәрбиелеудің теориялық негіздері.

1.1. Қиын оқушыларды болдырмаудың әлеуметтік экономикалық және адамгершілік-
құқықтық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...6

1.2. Қиын балалардың пайда болу
себептері? ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .11

ІІ. Оқыту процесінде қиын оқушыларды тәрбиелеудің жолдары

2.1. Пән сабақтары бойынша қиын оқушыларды тәрбиелеу ... ... ... ... .16

2.2. Оқыту процесінде қиын оқушыларды тәрбиелеуде педагогикалық басшылықты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 32

Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33

Кіріспе.
Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесінде. Бүгінгі таңда жастарға әлемдік
ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани
байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен
қатар әр адамның кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін арттыру
әділетті қоғамның міндеті болып табылады.
Осы заманғы білім беру жүйесінің даму барысында мектептердің нарық
кезеңіне тап болуы- тағы да бір жаңа жағдайға тіреді. Қатаң бәсекелестік,
іскер адамдар, кәсіпкерлер кезеңі басталды. Ендеше өмірге жаңа келген
жастар үшін жалаң білім беру жеткіліксіз болуы сөзсіз. Олай болса,
қазіргі мектептердің басты міндеті аға ұрпақтың өткендігі бай тәжірибесіне
бүгінмен жалғастыру. Дәл осы тәжірибе оқушыға білім- білік, дағдыларды
меңгертумен ұштастырылса ғана оларды еңбекке ынталандырып, дүниеге жаңаша
көзқараспен қалыптастыруға негіз болмақ.
Қиын бала қай кезде де болған, ол педагогика ғылымындағы ең көне, көп
ғасырлар бойы келе жатқан, көп талқыға түскен өмірлік проблемалардың бірі.
Бұдан 350 жылдай бұрын чехтың данышпан педагогы Ян Амос Коменский тәрбиеге
көнгісі келмейтін балаларды зерттеген, оларды қайта тәрбиелеудің жолдарын
іздестірген.
Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселесі қазіргі халық ағарту органдары
мен барлық тәрбие мекемелерінің ерекше көңіл аударған проблемаларының
біріне саналады. Ол әр түрлі мамандықта қызмет атқаратын адамдардың, атап
айтқанда, педагогтар мен жазушылардың зерттеу обьектісіне айналады. Педагог
ғалымдар М.Алемаскин, И.Костяшкин, А.Кочетов, И.Невский т.б. қиын
балалардың шығу себептерін, оларды қайта тәрбиелеудің жолдарын зерттейді.
Қазақстанда бұл мәселемен Л.Керимов, В.Трифонов, Э.Шыныбекова, Г.Уманов,
И.Мадин, Ә.Жұмабаев т.б. айналысты.
Сонымен зерттеудің көкейкестілігі бүгінгі таңда әлеуметтік
сұранысқа айналып отырған, дені сау, ұлттық сана сезімі арқылы оянған
рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар- ожданы мол,
еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды
тәрбиелеумен бірге қайта тәрбиелеу арқылы оқушыларда айтылған белгілерді
тәрбиелеу қажеттілігімен анықталып отыр.
Сондай- ақ қазіргі кезеңде қиын оқушылардың пайда болуының себептерін
ашып, қайта тәрбиелеудің педагогикалық- психологиялық мәселелерін зерттеп,
оқыту процесінің мүмкіншіліктерін ашу қажет. Сол себептен, жалпы білім
беретін орта мектептегі қиын балаларды қайта тәрбиелеуде оқыту процесінің
дидактикалық мүмкіндіктерін, педагогикалық – психологиялық шарттарын
пайдалану негізінде ашу- курстық жұмыстың зерттеу мәселесі болып табылады.
Зерттеу мәселесінің көкейкестілігі мен практикалық мәнділігі Оқыту
процесінде қиын оқушыларды тәрбиелеу курстық жұмыстың тақырыбын
анықтауға мүмкіндік береді.

Зерттеудің мақсаты – оқыту процесінде қиын балаларды қайта тәрбиелеудің
тиімді жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны – қиын балаларды қайта тәрбиелеуге әсер ететін оқу процесі.
Зерттеу пәні- қиын балаларды қайта тәрбиелеудің процесі.
Зерттеу мақсаты, обьектісі төмендегідей зерттеу міндеттерін анықтауды талап
етеді:
- Қазіргі кезеңдегі қиын оқушыға педагогикалық- психологиялық сипаттама
беру;
- Қиын балаларды қайта тәрбиелеудегі мұғалімнің орны мен ролін анықтау;
- Оқыту процесінде қиын оқушыларды қайта тәрбиелеудің тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеу әдіснамалық негізі- таным теориясының философиялық негізі
және оған жеке тұлғаның дамуы тұрғысынан келу, жеке тұлға болмысын түсінуге
бағытталған іс-әрекет туралы ілімнен, түрлі оқу пәндерінің оқытуға
диалектикалық тұрғыдан қарау негізгі қағидалары алынды. Біздің зерттеуіміз
үшін психологтар мен педагогтардың, методистердің теориялық еңбектерінің
әдіснамалық негізі бар.
Зерттеу көздері мыналар болды: философтардың, психологтардың,
педагогтардың зерттеу тақырыбымыз бойынша көкейкесті мәселелерді
қарастыратын еңбектері; алдыңғы қатарлы тәжірибені талдау; үкіметтің ресми
материалдары (заңдар, қаулылар, баяндамалар, т.б.); Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігінің оқу- тәрбие жұмысы туралы
маңызды құжаттары (тұжырымдамалар, бағдарламалар, ұсыныстар т.б).
Зерттеу әдістері: философиялық, педагогикалық және оқу- әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасау, әңгімелесу, педагогикалық бақылау арқылы іс-
тәжірибені зерттеу.

І. Мектептің қиын оқушыларын тәрбиелеудің теориялық негіздері.
1.1.
Қиын балалардың тәрбиесі – бұлар оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы
жоқ балалар. Олардың белгілері:
1. Анальды сұраныс олар ішкілік, нашақорлық, ұрлық жасау, төбелес т.б.
2. Теріс қасиеттердің тұрақтылығы бұл мейірімсіздік, қаталдық, жалғандық,
жалақорлық, өзімшілдік сезімі т.б.
3. Ата – аналар және мұғалімдермен тартыс жағдайының тұрақтылығы.
4. Сыртқы ортаның көмегінсіз өзін - өзі жөндеуге, реттеуге
қабілетсіздігі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан нарықтық экономикасы әлеуметтік бағытталған
және жаңа принципті түрдегі қоғамдық қарым- қатынастарға негізделген күшті
егемен мемлекетті құруға кірісті. Мемлекеттің қоғамдық -экономикалық
формациясының ауысымын нақты байланысты болатын орасан зор өзгерістер
арқашанда адамдар санасындағы күрделі өзгерістермен бірге жүретіндігі
түсінікті. Алайда, саяси және экономикалық жүйелердің ауысуына байланысты
қоғамдық санада өзгерістер өздігінен болады деу сенімсіз болар еді. Бұл
құбылыстың өзі айтарлықтай елеулі әрі күрделі, өйткені әлеуметтік өмірдің
терең процестерімен, дүниетанымдық тағылымдардың өзгерістерімен,
психологиялық топтаурындарымен, сонымен бірге қоғам өмірімен, әрбір адам
тұрмысының салтымен байланысты.
Н.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде
атты еңбегінде мынадай жолдар бар біздің тағы бір аса маңызды
идеологиялық міндетіміз қазақстандық Отан сүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір
азаматтық өзі-өзі айқын билеуін қалыптастыру.
Әрбір адам біздің мемлекетімізге, оның бай да даңқты тарихына, оның
болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл
жүйесін талдап жасау қажет. Елдің проблемалары да, келешегі де барлық
адамға жақын әрі түсінікті болуға тиіс. Ал оны елдің туын, елтаңбасын,
гимнін қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек.
Әрбір адам бала кезінен: Қазақстан менің Отаным, оның мен үшін жауапты
екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп
өсетіндей істеген жөн. Осы заманғы білім беру жүйесінің даму барысында
мектептердің нарық кезеңіне тап болуы-тағы да бір жаңа тығырыққа тіреді.
Тәлім- тәрбие тұжырымдамасында балаларды тәрбиелеуде төмендегі
міндеттер мен бағыттарды жүзеге асыру көрсетілген:
-жас жеткіншектің ұлттық сана сезімін, имандылық қадір – қасиетін
қалыптастыру.
-мемлекет заңдарын білу және оған сый құрметпен қарау, оны жүзеге асыруға
дайын және ынталы болу. Қоғамдық тәртіпті, заң ережелерін бұзушыларға
төзбестік білдіру, бұл жолда азаматтық жауапкершілік көрсету,
адамгершілікке жат кеселдерге қарсы күресу әрбір жастың күнделікті мінез –
құлқына айналуы қажет.
- еңбек тәртібін бұзушылыққа төзбестікпен қарау, еңбектегі иесіздікке,
жауапсыздыққа, жалқаулыққа, арамтамақтыққа, басқаның есебінен күн
көрушілікке қарсы күрес жүргізу; өндіріс қуаттарын немесе табиғат
байлықтарын талан – таражға салушыларға немесе ысырапқорлыққа қарсы күреске
жастарды дайындау;
- жастардың ішкілікке, есірткіге әуестенуіне жол бермей, салауаттын өмір
сүруге баулу.
Мектеп жасындағы балалар арасындағы қылмыстық көбеюіне тек қана
экономиканың әлсіреп тұрған кезі ғана кінәлі деп айтуға болмайды. Мұндай
оқушылармен жұмыс жүргізгенде қолданылған тиісті шаралар бір жағдайда оң
нәтиже беріп, ал кейде ешқандай нәтиже бермеу себептері неліктен? Оның
негізгі себебі оқушының психологиялық ерекшелігіне, бұзақылықтың түріне
және оған жаза ретінде қолданылған шараны оның өзі әділетті немесе
әділетсіз санауына, сол шараны түрліше түсініп, әсерленуіне байланысты.
Сондықтан тәртіп бұзған оқушылармен жұмыстың нәтижелі болуы үшін оған мән
беріп, болған оқиғаның себептерін жете талдап және мәселені тәртіп бұзған
баланың өзіндік психологиялық ерекшеліктері мен санаса шешкен жөн. Педагог
– ғалымдар А.Мұқанбаева, Қ.Қалиматов т.б. қазірде педагогикалық тұрғыдан
қарағанда тәртіп бұзатын оқушылармен жұмыс жүргізудегі кездесетін
сәтсіздіктің көбі бұзақылыққа оны не итермелегенін, оның аяғына дейін
шешпей, үстірт қарап, кейін осыдан асығыс қорытынды жасап, бәлендей шара
қолдану керек деп ұсыныс жасай салғаннан болады деп есептейді.
Әдетте оқушының не үшін тәртіп бұзып, оған не түрткі болғанын білу
оңай сияқты болып көрінгенмен, бұл кейде тым қиындыққа соқтырады. Мысалы,
оқушы тәртіп бұзайын деген мақсатпен тәртіп бұзбайды және ол тәртіп бұзған
жағдайда да осының себебін тек болған оқиғаның өзінен іздеп қана қойып,
осыған сәйкес шара қолданып, іс осымен бітті десе, онда бұл дұрыс болмас
еді. Әрине, тәртіп бұзудың көбі баланың бірденеге көңілсіз қарап ыза
болуынан. Бірақ тәртіпсіздікті оқушының тек ыза болып ашулануынан деп
тауып, онымен қанағаттанып, негізгі түрткі болған себепті терең
қарастырмасақ, онда оның ішкі дүниесін жақсы түсіне алмаған болар едік.
В.Трифонов, Л.Керимовтың пікіріне қарағанда, тәртіп бұзуға ең бірінші
түрткі болатын себеп баланы бірден тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі теріс
көңіл күйге әкеледі. Ал осындай көңіл күй баланы ашуландырып, тәртіп
бұзуға итермелейді. Осы сияқты фактормын дер мезгілінде күресіп, тиісті
жұмыс жүргізбесе, ересектер мен балалардың арасында түсінбеушілік туып,
оқушы істейтін қылықтарының көбін қасақылықпен істейтін болады.
Оқушының осы сияқты психикалық ерекшелігін кейбір ғылыми зерттеулерде
ойлау бөгеті деп те айтып жүр. Біз өз тарапымыздан бұл мағынаны осындай
түсінікпен беруге қосыла алмаймыз. Өйткені түсінбеушіліктің нәтижесінде
болатын оқушының осы сияқты қасиетін оны тәрбиелеуге біржола богет
боларлықтай деп айтуға болмайды. Мұны шын мағынасында, оқушының бір
мнәрсеге ыза болып, кейін осыған әуелі себеп болған оқиға қазірде біржола
ұмтылып кетсе де осының салдарынан алдағы мезгілде де қасақылықпен
үлкендердің тілін алмай, тәртіпсіздікке айналып кететіні деп, түсіну керек.

Мысалы, оқушы тәртіп бұзып, сабақ тыңдаудың орнына басқа оқушыларға
кедергі жасап отыр дейік. Сонда оны тәртіп бұзуға итермелеуші себептің өзі
тек қазіргі сабақтың қалай өткеніне ғана байланысты болмай, тіпті осы
оқушының көңіліне тиетіндей еш нәрсе айтылмаса да, осыны ол қасақана
істеуі мүмкін. Осы мезгілде оқушыдан сен не себептен тәртіп бұздың? деп
сұраса, осыған кейде өзі де толық жауап бере алмай немесе ішіндегісін
өзгелерге білдіргісі келмей, оның себебін басқа бір нәрсеге сылтау ретінде
аудара салуы ықтимал. Осыдан шығатын негізгі қорытындының бірі-
тәртіпсіздікке түрткі болған себептің көпшілігі оқушыны тәртіп бұзуға
бірден әкелмей, оған жанамалы түрде себеп болады. Демек, әуелі уақытта
оқушыға түрткі болған оқиға оны бірте – бірте ренжуге әкеліп, осының
нәтижесінде оны қасақы қылыққа әкеліп соқтырады, тәртіп бұзудың жиі
кездесетіні, міне, осыдан. Олай болса, ең алдымен, оқушының өзіндік
ерекшелігімен, психологиясымен санасып, оған сын көзбен қарап, тәртіп
бұзудың себебін жете білу тәрбие жұмысының жемісті болуының негізгі шарты
екенін аңғаруымыз керек.

Тәртіпсіздікпен күресудің негізгі жолы- ешкім тәртіп бұзайын деген
оймен тәртіпсіз болмайды, бұл белгілі тиісті жағдайларға байланысты
болғандықтан оқушылардың тәртіпті, әдепті болуына мүмкіндігінше жағдай
туғызып, олармен үздіксіз тәрбие жұмысын жүргізу. Әдетте тәртіпсіздікке
айналып кетпей тұрып оқушымен жұмыс жүргізу оңай соғатындығынан,
тәртіпсіздікпен күресудің бастапқы жолы- кейбір оқушыларға тәртіп бұзғаннан
кейін ғана көңіл бөліп қоймай, көңілінің бірте- бірте өзгере бастағанын
сезіп, оның өріс алуына жол бермей, дер кезінде тиісті шара қолданып отыру.
Тәртіпсіздікпен күресіп, тиісті жұмыс жүргізу балалардың жас ерекшелігіне
байланысты болғандықтан бастауыш класс дасындағы оқушылармен жұмыс жүргізу
ересек оқушыларға қарағанда әлдеқайда жеңіл келеді. Сондықтан да бұл істің
нәтижелі болуы үшін, ең алдымен, төменгі класс оқушыларына ерекше көңіл
бөліп отыру керек. Бастауыш класс жасындағыларда мінездің кейбір қырлары
онша тұрақты болмай және қимыл әрекеті тез болатындығынан кейде бұлардың
қандай іс- әрекеті нендей қасиетінің белгісі екенін бірден ажырату қиын.
Кейбір жағдайларда төменгі класс оқушысы бірдеңеге соқтығысып, абайламай
бір нәрсе істеп қойғанда, осының себебі тек тәртіпсіздігінен ғана емес,
біраз мезгіл ой еңбегімен шұғылданып отырғандықтан қимыл- қуаты жиналып,
оны нендей нәрсеге жұмсарын білмегендіктен де болады. Мысалы, 2 класс
оқушысы Асқарды мектептің мұғалімі мен тәрбиешісіз оқушыға жатқызады. Ол
үлкендердің тілін алмай, қыз балаларға соқтығып, сабаққа әзірленуге
жеткілікті көңіл бөлмей жүреді. Осының нәтижесінде ол көпшілік сабақтардан
нашар үлгеріп жүрді. Асқардың тәртіпсіздігі мінезінің нашарлығынан емес.
Өйткені онда әлі жөнді қалыптасқан мінез де жоқ, оның тәртіпсіздігінің
негізгі себебі қимыл әрекетінің күшті дамығандығынан. Класс мұғалімі мен
тәрбиешісі Асқардың тәртіпсіздігі ұлғайып, өзгелерге кесірін тигізетіндей
болып бара жатқанын ескеріп, онымен әдейі жұмыс жүргізіп, тәртіпсіздігімен
күресуде елеулі табыстарға жетті. Олардың табысқа жетулерінің басты себебі-
оқушының өзіндік дара ерекшелігі мен психологиясын жақсы біліп, оған сен-
жамансың деген көзбен қарамай, баланың қандай іске құмар екенін біліп және
оның сол қасиетіне сүйене отырып, сенім білдіріп, үздіксіз тәрбие жұмысын
жүргізіп отырудан болды.
Тәртіп бұзушылықты тек сыңаржақты түсініп, оны
оқушының бойына сіңіп кеткен қасиет деп қарауға болмайды. Кейде өзін - өзі
жақсы ұстап, тәртіпті болып келген оқушы қолайсыз бір жағдайларға
байланысты тәртіпсіздікке салынуы мүмкін. Ондай жағдайда тәртіп бұзған
оқушыға жаза беруді негізгі мәселе ретінде қарамай, оның себебін алыстан
іздеп, оқушылар мен мұғалім арасындағы түсінбеушілікті жоюға тырысу керек.
Тәртіп бұзушылықтың себептері тек мектепке ғана байланысты болмай, уй
ішіндегі жағдайларға, айталық, ата-ана мен баланың арасындағы қарым-
қатынасына, балаға қойған талаптың әр түрлі болуына да байланысты. Кейбір
жағдайларда бала өз жолдастарына ыза болып немесе олардың ықпалына еріп
түрлі қолайсыз істерімен шұғылданып кетуі де мүмкін. Ал мектептегі тәртіп
бұзушылықтың негізгі бір себебі сабақ үлгере алмаушылықтың нәтижесінде
болады. Кейбір оқушылар кейде өзінің қатар- құрбыларынан сабақ үлгеруден
артта қалып қойып, өзін оқуда көрсете алмай, тәртіп бұзуды өзінше
батырлық іс деп санайды, осыны басқалардың көзінше көрсеткісі келеді.
Мұғалім тәртіп бұзатын оқушымен жұмыс жүргізгенде баланың істеген қылығына
қарай және оның ерекшелігіне сәйкес тиісті шараны өзі ойластырып табуы
керек. Осыған сәйкес негізгі ескеретін мәселеге оқушыға тәртіп бұзғаны
үшін шара қолдану жолын іздестіріп табудан бұрын, қандай шараны оны
жөндеуге қолайлы екенін қарастыру қажет. Оқушы не себептен тәртіп бұзды
деген сұрақ әрбір тәрбиешіні ойландыруы тиіс. Осы қағиданың дұрыс екені
мынадай: әдетте балалардың жағымсыз қылықтарының көпшілігі біріне - бірі
ұқсас болып келгенімен, негізінде оларды түрткі болушы себептер әр түрлі
болып кездеседі. Мысалы, оқушы қолындағы бір нәрсені лақтырып жіберіп,
терезенің әйнегін сындырды делік. Осы оқиға тәртіп бұзудағы қылықтың бірі
болғанымен, оны әркім әр түрлі ниетпен істеуі мүмкін. Айталық, бір бала
әйнекті ойнап жүріп, аңдамай сындырса, екінші бала мұны қасақылықпен жасауы
мүмкін. Соңғы жағдайда бала терезенің әйнегін әдейі сындырды дегеннің
өзінде осыған себепші болған ішкі ниеті түрліше болуы мүмкін. Мысалы, бала
терезенің әйнегін сындырайын деп ойлаған жоқ еді, бірақ оның көңіліндегісі
болмай, әлде бір нәрсеге ашуланып, біреудің оған істеген ісін өзінше теріс
түсініп ызаланып жүр еді демек. Сол кезде жолдастарының бірі оны мазақ
етті. Осы уақытта ол өзін- өзі меңгере алмай қолындағы затын терезеге
қарай лақтырып жібереді. Осыдан біз тәртіп бұзушыларға қолданатын шараның
түрі тек болған оқиғаға тәуелді болмай, негізінде, мұны қандай ниетпен
істегенін іске алумен байланысты екенін көреміз. Бірақ бұл да көп
жағдайларда жеткіліксіз. Сондықтан оқушының ішкі ниетін, істеген қылығының
ауыр не жеңіл екенін де, қателігін түгелдей мойындағанын, мойындамағанын,
мұндай оқиға қанша рет қайталанып отырғанын және оның қатар- құрбыларының
пікірін де еске ала отырып оған тиісті жаза қолдануға болады.

Мәселенің негізі – жағымсыз қылықты жазалауда ғана емес, оның түпкі
себебін ашып, тәртіпсіздікпен күресуде оқушының психикасына сан- алуан
әдістермен әсер ете білуде. Әрине, бұл ойды айту жеңіл, орындау қиын.
Педагог С.Погровтың пікірінше, біз қиын оқушыларға қалай көмектесуді,
олардың ойлауын жаңа жоғары сатыға көтерудің жолын білмейміз. Жағдайды
түзету үшін түбегейлі жаңа методика жасау қажет.

1.2. Қиын балалардың пайда болу себептері?

Педагог ғалымдар қиын балалар мәселелерін жан- жақты зерттеуде. Бұл
мәселемен 20-30 жылдары аса көрнекті педагогтар мен психологтар С.Т.Шацкий,
А.С.Макаренко, Л.С.Выготский, П.П.Блонский, В.Н.Мясигщев т.б. шұғылданды.
Аталған авторлардың еңбектерінде қиын балалардың пайда болуына. Жас кеңес
өкіметінің алғашқы кездегі елдегі күйзеліс, аштық, соғыста ата-аналарынан
айрылған балалардың баспанасыздығы, ескі буржуазиялық қоғамнан қалған
қалдықтың жас сана сезімге ықпалы т.б. жағдайлар себепші болған. Оларды
қайта тәрбиелеудегі бірінші кезекке қойылған мәселелер баспанасыздыққа,
балалардың бақылаусыз өз бетімен кетуіне, ескіліктің қалдықтарына т.б.
күрес жүргізілді. Қиын балалардың адамгершілік қасиеттерін дұрыс
қалыптастыруда қоғамдық ортаның атқаратын ролі жайлы және оқу- тәрбие
процесінде әр оқушының психологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне
сәйкес қайта тәрбиелеудің әдіс, тәсілдерін сұрыптау сияқты шаралар
қалыптастырылды. 20-30 жылдардағы зерттеушілер балалардың тәртіптерінің
нашарлау себептерін екі мағынада ұғындырады: бірінші топтағы зерттеушілер,
қоғамдық жағдайлар мен күнделікті өмірдегі тұрмыс жағдайлары негіз болады
десе, екінші топтағы зерттеушілер, баланың психикасындағы табиғи
ерекшеліктері мен мінез- құлқының жағымсыз факторларға бейімділігінен
деген. Бұл мәселе 50 жылдарға дейін обьективтік жағдайларға байланысты
тоқырап қалды да, тек сол жылдардан кейін балалар мәселелерімен
шұғылданушылардың жемісті ғылыми еңбектері (В.А. Сухомлинский, Л.С.
Славина, Э.Г. Костяшкин, Г.П. Медведев, Л.М. Зюбин, Г.А. Уманов,
Э.И.Шыныбекова, А.Жұмабаев т.б.) туа бастады. Зерттеу жұмыстарының
дәлелдеуіне қарағанда қиын оқушылардың шығуына үш фактор себепші
болады.Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс-
талас, маскүнемдік ата- ана біреуінің болмауы т.б. жағдайлар себепші
болса, мектептегі оқу- тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда жіберілген
кемшіліктер, яғни, жеке оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-
ықыласын, қызығушылығын және талап - тілегін т.б. ескермеу мүмкіндік
туғызған. Қиын балалардың тәртіптерінің нашарлауына себепші болатын үшінші
фактор, жұртшылықтың тәрбие процестеріне толық көңіл бөлмеуінен. Қиын
оқушылардың тәртіптерінің төмендеуі мен нашарлауын үш топқа бөліп
қарастыруға болады. Бірінші топқа күнделікті мектеп режимін бұзатын,
оқығысы келмей мектептен алшақтап жүретін, кішігірім ұрлықтар жасап, анда-
санда темекі тартып, шарап ішетін оқушылар жатса, екінші топқа осындай
ерекшеліктерімен қатар қоғамдық орындарда бұзақылық жасап, қоғам мүліктерін
тонайтын, үлкенге сый- құрмет көрсетпейтін балаларды жатқызуға болады.
Үшінші топқа денсаулығы нашар, ақыл- ойы өз жасына сәйкес дамымаған, нерв
жүйесі әртүрлі ауруларға (неврастения, невроз, психопад т.б.) ұшыраған
жасөспірімдер жатады. Көптеген әдебиеттерде бірінші топтағы балалар,
тәртібі төмендеген оқушылар, ал екінші топтағы балалар тәртібі нашар
оқушылар деп аталып жүр. Себебі, бірінші және екінші топтағы балаларды
ғылыми негізде ұйымдастырылған оқу- тәрбие процесінде 1-2 жылда қайта
тәрбиелеуге болады, ал үшінші топтағы балаларды сырқаты болғандықтан ұзақ
тәрбие жұмыстарын жүргізіп, қажет болғанда емдеу әдісімен ұштастырамыз.
Сондықтан, ондай балалардың тірбиеленуі қиын оқушылар деп атайды. Міне,
қазіргі психология мен педагогика ғылымдары және алдыңғы қатарлы озат
педагогикалық тәжірибелердің көрсетуінше, осы жоғарыда келтірілген қиын
оқушылардың пайда болу себептерін, әрбір оқушының жас және дара
ерекшеліктерін, пәндерге деген ынта-ықыластарын, неге қызығатынын, қай іске
қабілетінің барлығын оқу- тәрбие процесінде және мектептен тыс жұмыстарда
ескеруді міндеттейді. Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселесі мұғалімдердің,
мектептердің, ғалымдардың, педагогтардың, психологтар мен заң
қызметкерлерінің әрдайым назарында. Ал республикамызда оларды тәрбиелеумен
бірнеше ондаған арнаулы мектеп- интернаттар айналысады. Өйткені
мектептердің оқушылар коллективінде балалардың осындай арнаулы
категориялары әлі де кездесіп қалып отырады. Мектептердің бүкіл даму
тарихы бойында педагогтар, психологтар және заң қызметкерлері бұл мәселеге
осы уақыт ішінде түбегейлі шешілді деп әрине айтуға мүлде болмайды.
Мектептердің өзінде де, мектеп интернаттарда да тәрбие жұмысына арналған
арнаулы бір системаның болмауы қиын оқушыларды тәрбиелеу жұмысын жүргізуде
едәуір қол байлаушылыққа душар етеді. Бұл тәрбие жүйесі мектептердің оқу-
тәрбие жұмысының жалпы жүйесінің бір бөлігі бола тұрса да оның өзіне тән
ерекшелігі болады. Осы ерекшелікке мектеп директорлары мен педагогтар
коллективі әрдайым жете көңіл бөліп отырулары керек. Арнаулы әдебиеттерде
қиын балалардың жеке топтарына сипаттама да берілмейді, ал мұның өзі
тәрбиеленушілердің әсер етудің әдіс, тәсілдерінің қайсысын қандай жағдайда
қолдануға болатынын айырып білуді қиындатады. Соған қарамастан мектептерде
практикалық жұмыс жүргізетін қызметкерлердің қиын оқушыларға педагогикалық
ықпал жасауда пайдаланатын, өзін жақсы жағынан ақтаған әдістері бар екені
де белгілі. Бірақ бұл әдіс – тәсілдер педагогикалық әдебиеттерде әлі де
болса жеткілікті дәрежеде зерттеліп, жинақталмаған. Сол сияқты қиын
оқушылармен жұмыс жүргізу жүйесінің маңызы да, жағымсыз істері туралы қиын
балалардың өздері жазған түсініктемелер де, хаттары да, бұл
түсініктемелердің тәрбиеленушілер сана- сезімін көтерудегі құралдың бірі
ретіндегі маңызды да қаға берісте қалып келеді.

Қиын оқушылардың болу себептері қайдан, қалай пайда болады және оған
не амал қолдануға болады соған келейік.

1. Оқушылардың ата- аналарының кінәсінен болатын жағдайлар.

Кейбір ата- аналар өз перзенттерінің тәртіпсіздігіне мән бермей,
есейген соң ақыл кірер, өзі- ақ қойып кетеді немесе бұл есейер шақта қой
деп еркінсітеді. Мысалы, 6 класс оқушысы Болат қызба мінезді, дөрекі,
сотқар, шешесіне қол ұшын бермейтін, үй тірлігіне көмектеспейтін, барлық
бос уақытын көшеде өткізетін және үлкендер ескерту жасаса дөрекі жауап
қайтаратын бала болған. Класс жетекшісі баланың шешесіне көмектескісі
келіп, онымен сөйлеспекші болады. Осы ниетпен барған класс жетекшінің
сөзін бөліп, баланың шешесі: Қазір бәрі бір ештеңе шықпайды. Оның
сөйтетін кезі ғой. Бір – екі жыл өтсін, сосын өзі – ақ түзеліп кетеді деп
баласына кір жуытпай қорғаған. Оған қоса баланың анасы : Жасөспірімдердің
нерв жүйесінің туа біткен қасиеті сондай, олар қалай да қызба болып келеді-
деген. Бұл көзқарасқа атақты ғалым- физиолог, академик И.П.Павловтың
сөздерін қарсы қоюға болады. Ол былай деп жазған болатын: Адам мен
жануарлардың мінез- құлқы нерв жүйесінің туа біткен қасиеттерімен ғана
шарттас емес, сонымен қатар организмнің жеке өмір сүруі кезінде оған
жасалған және жасалынып отыратын ықпалдармен де шарттас болады, яғни нағыз
кең мағынасында айтқанда, үздіксіз тәрбие мен үйретуге байланысты
болады.И.М.Сеченев өзінің бірқыдырау еңбектерінде баланың қарабасының
дамуы бәрінен бұрын оқу және тәрбие сияқты күшті факторлар мен
анықталатынын айтқан болатын. Адам мінезінің мыңнан бір бөлігі ғана адамның
туа біткен ерекшеліктеріне байланысты болады, ал мыңнан тоғыз жүз тоқсан
тоғызы сыртқы жағдайларға, тәрбиеге байланысты деп жазды ол. Жоғарыда сөз
болған Болаттың мінез құлқы тәрбие әдістерін жаңартудың арқасында ғана
жақсарады. Баланың анасынан көмек жоқтығын сезген класс жетекшісі баланың
әкесін мектепке шақырады. Класс жетекшісі оған бар жағдайды айтып, әйелінің
қате көзқараста екендігін түсіндірді. Балаға үнемі дұрыс талап қоюдың
жолдарын көрсетіп кеңес берген. Осыдан кейін әкесі баласынан үй жұмыстарына
араласып, қолғабыс тигізуін, анасына үнемі қол ұшын беріп, тілін алып,
сыйлауын талап етеді. Баласына осы қойылған талаптар орындалғанша клубқа,
кино көруге, көшеде қыдыруға жібермейтінін, тыйым салатынын кесіп айтады.
Әкесі әйеліне баланың дөрекілігін кешірмеу керектігін ескертеді және
қойған талаптарының орындалуын өзі үнемі қадағалап отырады. Класс жетекшісі
класс тәлімгеріне Болатпен класс жиналысында сөйлесуді ұсынады. Мұнда Болат
өзінің отбасындағы мінез- құлқын жолдастарының үзілді кесілді айыптайтынын
өз көзімен көріп, сезінеді. Сөйтіп ата- анасы мен құрбылары тарапынан
жасалған басқа көзқарас жаңа талап Болатқа көп әсер етті. Біртіндеп түзеле
бастады. Оның үй жұмысында анасына жәрдемдесетінін, сабақты жақсы оқи
бастағанын білген соң, класс жетекшісі класс жиындарының бірінде ретін
тауып баланы мадақтады. Тәрбиелік бұл шара балаға қатты әсер етті. Енді ол
анасына әкесінен қорыққандығынан емес, өз еркімен саналы түрде көмектесетін
болды. Оның мінез- құлқы түзеле бастады. Жасөспірімдердің тәртіпсіздігі
болмай қоймайды, оны есейер шағы аяқталғанша жеңіп алу мүмкін емес дейтін
пессимистік көзқарас қате көзқарас болып табылатынына ғалым Сеченовтың сөзі
дәлел бола алады.

Екінші мысал, бір оқушы қыз анасына мүлдем бағынбаған, үй
жұмысына көмектесуден бас тартқан, екінің бірінде дөрекілік жасаған және
бұл қылығының анасы үшін қандай ауыр екенін ол көңілі қалып, жылап-
сықтаған, ағасы бірнеше рет қызды сырғанаққа, киноға жібермеген. Бірақ
мұның бәрі қыздың ойына кіріп те шықпаған. Оған ешқандай әсер етпеген.
Анасы мен ағасы қыздың бұл қылықтарын әкесінен жасырған. Ақырында әкесіне
айтуға мәжбүр болған. Әкесі қызын ұрмай- соқпай, жазаламай басқаша әсер
етпекші болады. Ол қызына анасының жас кезінде қаншалықты жігерлі,
қабілетті жан болғанын, Ұлы Отан соғысы күндерінде жанқиярлықпен ауруханада
жұмыс істеп жүріп, балаларын мәпелеп өсірненін айтады. Ол қызының назарын
анасының отбасы мүшелерінің бәріне бірдей қызмет етіп, демалуға, жұмыс
істеулеріне қандай жақсы жағдай жасайтынын, сол үшін барлық туыстары мен
таныстарының оны соншалақты құрметтейтінін дәлелді етіп көзін жеткізе айтып
береді. Ең соңында туған анасын күтпеген және құрметтемеген адамның түкке
тұрмайтынын, оған ешқандай кешірім жасауға болмайтынын жетесіне жеткізеді,
өйткені ол кімге де болса жамандық істеп, қасіретке ұшыратады. Ондай адамды
қоғам, жұртшылық керек етпейді, сыйламайды. Осындай әңгімеден кейін анасына
қызы мүлдем басқаша қарайтын болады, анасына қатты сөйлемейді, бірте- бірте
анасының қамын ойлайтын болады. Қыздың мінез – құлқындағы мұндай өзгерістің
себептері мынада: ол бірінші тер өз қателіктерін түсініп, мойындады. Бұл
қателіктердің өзінің ең қымбат, ең құрметті адамына – анасына зор қайғы
келтіретінін түсінді. Мұның үстіне, ол бұл қателіктердің өз басының мінез-
құлқына, келешекте адамдармен жасайтын қарым- қатынасына зор кесірі
тиетінін де ұғынды. Тәртібі төмендеген, не тәртібі нашар оқушылардың
шығуына нендігі бір негізгі себеп- ата-аналарының біреуінің болмауы, екеуі
де болған күнде олардың тату тұрмауы, керісуі, балағаттау, ұрыс- жанжал,
маскүнемдікке салыну, төбелесу сияқты әдеттер жасөспірімге өте жаман әсер
етеді, жанында өшпес дақ қалдырады.

2.Тәрбиеленуі қиын оқушылардың пайда болуының мектепке байланысты
себептері.

Тәрбиеленуі қиын оқушылардың есебі алынбай, оған мән беріп, көңіл
бөлінбегендіктен, шығу себептерін анықтамаудан, оларға педагогикалық ықпал
етудің жүйелі шараларын қолданбаудан және мұғалімдер мен класс
жетекшілерінің отбасымен нашар байланыс жасауынан, бірлесе талап
қоймаушылықтан тәрбиеленуі қиын жасөспірімдердің туындайтынын өмір көрсетіп
отыр. К.Ушинский Адам ... тәрбиеленуші ретінде деген еңбегінің
кіріспесінде Егер педагогика адамды барлық жағынан да тәрбиелегісі келсе,
онда ең алдымен тәрбиеленуші адамды баолық жағынан да біліп алуы қажет деп
жазған болатын.

Мектеп директоры немесе класс жетекші тәрбиеленуі қиын оқушылармен
жұмыс жасағанда алдымен олардың есебін алуы керек. Мұнда әрбір оқушының
жеке іс қағазы болуы тиіс. Онда: а) оқушының фимилиясы, аты, жасы, оқитын
класы, осы мектепке қашан, қайдан келгендінгі, сабақ үлгерімі, тәртібі
туралы мәліметтер; ә) осы бала туралы сабақ беретін мұғалімдер мен класс
жетекшісінің мәліметтері, түсінік хаттары; б) сабақ беруші мұғалімдер мен
класс жетекшісінің осы баланы қайта тәрбиелеуде қолданған және қолданбақшы
педагогикалық шаралары, ұсыныстары; в) класс жетекшісінің осы баланы
зерттеп анықтаған мінездемесі болады. Кейбір мұғалімдер оқушылардың
темперамент, мінездерін айыра білмеуінен оқушымен дұрыс тіл табыса алмайды.
Сондықтан да кейбір мұғалімдер мен шәкірттерінің арасында кикілжің туып, ол
қиын баланы қолдан жасап алады. Тәрбиеленуі қиын балаларды болдырмай,
шәкірт пен ұстаздың арасында талас-тартыс тумас үшін не істеу керек? Егер
бала бұзақы болса, онда бұған бала кінәлі - деген екен А.С.Макаренко. Олай
болса, біріншіден, мұғалім терең білімді болса, жауапкершілікті, жете
сезініп, сабағына жан- жақты даярлану арқылы сапалы, тиімді, қызғылықты
етіп өткізсе, оқушылар сабаққа ғана көңіл аударады да, басқа нәрсемен
айналыспайды және тәртіп бұзуға жол ашылмай қалады.

Екіншіден, оқушының әрбір тәртіпсіздігінің себебін анықтан, көз жеткізіп
алып, шара мен жазаны соғн лайықтап қолдану керек. Үшіншіден, мұғалім
шыншыл, әділетті болуы тиіс.Төртіншіден, ұстаз кекшіл болмай, кеңпейілді,
кешірімді, мейірімді, ұстамды болғаны жөн. Бесіншіден, мұғалім шәкіртіне
ақылшы, қамқоршы, кеңесші болып, шәкіртінің сеніміне ие болғаны дұрыс.

ІІ. Оқыту процесінде қиын оқушыларды тәрбиелеудің жолдары.

2.1. Пән сабақтары бойынша қиын оқушыларды тәрбиелеу

Оқу мен тәрбие жұмысы ажырамас байланыста және өзара тәуелді болады.
Педагогика ғылымы заңдылықтарының бірі- оқу мен тәрбие берудің ең маңызды
құрамының бірі, ол тәрбие ойдағыдай оқытудың қажетті шарты ретінде дұрыс
қарастырылады. Бұл заңдылық тәрбиелеп оқыту принципінің негізі болады.
Дұрыс ұйымдастырылған оқыту жеке адамның қалыптасуы мен дамуына шешуші әсер
етеді. Ал оқытудың табысты болуы көбіне оқушыларды еңбекке жауапкершілікпен
қарауға тәрбиелеуге, оларды тәртіптілік, ұйымшылдық сияқты қасиеттерді
қалыптастыруға байланысты. Оқыту мен тәрбие бірлігі әр сабақтың әр сабақтан
тысқары істің шын мәнінде тәрбие берерліктей, ғылыми дүниетанымның,
имандылықтың қалыптасуына көмектесерліктей болуын талап етеді.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері
тұжырымдамасында мектептердің педагогтық және оқушылар ұжымының оқу және
тәрбие жұмысының тиімділігі мен сапасын арттыруға, әр сабақтың танымдық
ынтаны дамытуға және білімді өз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.