Балаңыз қанша жаста
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Отбасы мәселесінің қазіргі психология ғылымында және тәжірибеде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Толық емес отбасындағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
3. Отбасыныың тәрбиелеу тәсілінің бала тұлғасының қалыптасуына әсері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру
ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп,
өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда
басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және
қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап
байқап көреді. Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше
ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін
меңгереді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов,
З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты,
түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық
тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау
уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып,
не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық ұғымдарын меңгереді деген
тұжырымдар жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы,- деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) 1-2-3
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала
арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен
қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе
туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету
жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын
іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын Толық емес отбасындағы жеткіншектердің
психологиялық ерекшеліктері,- деп анықтадық.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі кезде девиантты мінез-
құлықты жеткіншектер саны өсуде. Оның бірден-бір себебі отбасының
әлеуметтік психологиялық мәселесі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Жеткіншектердің психологиялық жағынан
үйлесімді жетілуіне отбасының құрылымының (толық емес) әсерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1) Толық емес отбасындағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктерін
теориялық талдау;
2) Толық емес отбасынан шыққан жеткіншектердің эмоциялық жағдайларын
анықтау;
3) Толық емес отбасындағы жеткіншектердің ата-анасы мен эскперименттік
зерттеу жүргізу.
Осыған байланысты біздің зерттеуміздің объектісі анықталады.
Зерттеудің объектісі: толық емес отбасындағы жеткіншектердің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні толық емес отбасындағы жеткіншектердің эмоциялық
күйі.
Зерттеудің болжамы:
Жеткіншек толық емес отбасында тәрбиеленуі оның эмоциялық күйіне
өз әсерін тигізеді.
Зерттеу жұмысының әдістері мен әдістемелері:
1) Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасының тест-сауалнамасы
(А.Я.Варга, В.В.Столин);
2) Басқару стилін анықтау әдістемесі (Захаров ,Журавлев);
3) Агрессиялық күйді анықтауға арналған “Басса-Дарки” әдістемесі;
4) Люшер тесті.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізін шетелдік және
отандық психологиядағы негізгі принциптер, толық емес отбасындағы
жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми ойларды,
қазіргі эмперикалық зерттеулерді құрады.
Зерттеудің теориялық негізін отбасы туралы негізгі ғылыми –
теориялық ойларды құрады: А.А.Бодалев, И.В.Гребенников, Л.Я.Гозман,
А.Н.Обозова, А.Г.Харчев, Ю.А.Алешина, М.Земска, В.М.Бехтерев, В.Дружинин,
С.В.Ковалев, А.Захаров, Э.Г.Эйдемиллер, В.В.Юстицкис, А.С.Спиваковская,
Н.Аккерман, Д.Олсон, Барнхилл и Лонго, М.Боуэн, С.Минухин, З.Матейчик,
З.Марова , отандық педагог – ғалымдар Қ.Сейсембаев Ж.Сәкенов Қ.Әтемова, А.
Капенова , Ш.Шүйіншинаның, И.Корнилко, Л.Ибрагимова, А.Жумадуллаева ,
С.Қойырбаева, және психолог зерттеуші Ұ.И.Ауталипова және тағы
басқалардың ғылыми көзқарастары.
І ТАРАУ. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Отбасы мәселесінің қазіргі психология ғылымында және тәжірибеде
қарастырылуы
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасымен
байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның
құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік
циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы
феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала
қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан
туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және
тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990).
Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие
институтты ретінде маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін
өткізеді және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан
басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз
зерттеу жұмысында 23.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-
мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік
берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік
құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет
пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға
негізделеді 4,10
Отандық ғалым Ұ.И.Ауталипова отбасы мәселесін психологиялық
тұрғыдан зерттеуі біздің бітіру жұмысымыздың мазмұнын ашуға көмегі
болды. Автор өзінің еңбектерінде отбасылық дау-дамай мәселелсін ,
әсіресе соның ішінде отбасындағы кикілжіңнің бала тұлғасына әсерін,
ажырасудың себептерін , ерлі – зайыптылар арасындағы қарым-қатынас,
отбасылық қақтығыстардың туындау себептерін ашады 8.
Отбасы тәрбиесі мәселелеріне зерттеулер арнап, ғылыми-
педагогикалық диссертациялардың тақырыбына арқау еткен бірнеше
отандық педагог-ғалымдарды атап өтуге болады. Мысалы, Қ.Сейсембаева 9
қазақ халқының педагогикасындағы озық ойлар мен тәжірибелері пайдалана
отырып, отбасы тәрбиесі арқылы баларлады мектепке дайындау мәселесін
қарастырса, Ж.Сакенов 10 жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге
даярлау үшін халық дәстүрлерін пайдалануды зерделеді. Оқушылар бойына
гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының өмірге даярлау үшін
халық дәстүрлерін пайдалануды зерделеді. Оқушылар бойына гумандық
қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі тұрғысында зерттеу
жұмысын жазған Қ.Әтемова 11 отбасы тәриесінің маңыздылығын жақсы
жеткізе білді. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жөніндегі еңбегінде
А.Капенова 12 педагогикалық –психологиялық мүмкіндіктерді молынан
қарастырды. Оқушылардың білім сапасын арттырудағы отбасы мен мектептің
бірлігінің педагогикалық шарттарын зерттеп - зерделеген Ш.Шүйіншинаның
13 диссертациялық жұмысы бүгінгі мектептің тәрбие жүйесін қайта
қарауға мүмкіндік береді. Осындай еңбектердің қатарына төмендегі
жұмыстарды да жатқызуға болады. И.Корнилко 14 кіші мектеп жасындағы
балалардың бойында адамгершілік - әдеп дағдыларын қалыптастыруға отбасы
мен мектептің бірлескен қазақтың отбасылық дәстүрлері арқылы жолға қою
мәселесін зерттеді. Бұл мәселеде психологиялық - педагогикалық
мүмкіндіктер ескерілген.
Ал, Л.Ибрагимова 15 қазақ этнопедагогикасындағы отбасы
тәрбиесі мәселесін жан-жақты қарастыруға тырысты. А.Жумадуллаева 16
жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың
педагогикалық негіздері турасында зерттеу жұмыстарын жазса,
С.Қоңырбаева 17 дәл осы жастағы мектеп оқушыларын қазақтың этномәдени
құндылықтары арқылы отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттарын нақтылауға жұмыс жасады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және
өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық –тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу
сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді, - деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке
жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп, анықтаған
Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді,
З.И.Янкова және т.б. қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму
заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысалға
А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.
Соның қарым-қатынасындағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік
кезеңінде болмасын, ол әрдайым отбасының яғни ата-ананың қамқорлығын қажет
етеді.Сол кезеңнің бірі яғни бала өміріндегі толқымалы кезең жеткіншектік
кезең.Жеткіншектік кезеңді қазіргі зерттеулер оның әртүрлі аспектілерін
қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы зерттеген
ғалымдар Фельдштейн Д.Л,Кондратьев және т.б. тұлғалық жаңа құрылымдардың
ерекшеліктері туралы шетелдік ғалымдардан Кон И.С. Дубровина зерттеді,ол
жас ерекшелік дағдарысының құрылымын зерттегендер Гаврилова Г.П., Драгунова
Т.В. және т.б, ал танымдық эмоциялық – еріктік және мінез-құлықтың
ерекшеліктерін Кучинский,жеткіншектегі өзіндік сананың құрылымы мен қызметі
туралы Баруалкина В.В.тұлғаның анамальды даму механизмдері туралы Дозорцева
Е.Г сияқты ғалымдар зерттеді. 18,19
Шужебаева А.И. отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-
қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу атты
жұмысында:балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі
қарым-қатынас проблемасы. Тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы
сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болады,ондай балалар
тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болады. Мектепке дейінгі және
кіші мектеп жасындағы балалардың тұлғааралық қарым-қатынасының
ерекшеліктерін анықтау, психологиялық-педагогикалық ғылымда қажетті
деңгейде.
Зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың ересектермен
өзара қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-
ана қарым-қатынасының құрылымы зерттелінген бала мінезіндегі қиындықтарды
жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен ересектердің қарым-қатынасының
дербес бағытталған мәдени сәйкес жүргізудің әдістері мен тәсілдері
анықталған. Зерттеу барысында толық емес отбасы жағдайындағы балалардың
қарым-қатынастары зерттелген 20 21 .
Айдарбеков Қ.А. отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде
жасөспірімдердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы атты
зерттеу жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының
ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын
факторларды зерттеуге арналған.
Баланы – жастан дегенге мен де толық қосыламын. Бірде Бернард
Шоудан: Маған ақылыңызды айтыңызшы, баланы қай жастан тәрбиелеген
қолайлы? деп сұрамай ма, сонда атақты драматург қарсы сауал қойыпты:
Балаңыз қанша жаста?. Өмірге келгеніне екі апта болды, депті оған сауал
қоюшы. Сонда Б.Шоу: Сіз дәл екі аптаға кешіктіңіз деген екен. Мұның өзі
достық нақышта айтылғанмен, астарында шындық жатыр.
Осылайша , отбасы бұл динамикалық күрделі жүйе, ол даму
процесіне негізделген . Керісінше , ол өзгермелі , дамуға бағытталған
жүйе.
Отбасы сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты бейімделіп тұратын
күрделі және біртұтас жүйе.
Шетел зерттеушісі М.Уэдделл отбасын туыстық байланысымен
біріктірілген, гетерогенді жұптың айналасында жүзеге асатын әлеуметтік-
экономикалық бірлік ,- дейді23-24. Осылайша, шетел зерттеушілері
(М.Уэдделл мен Н. Аккерман) отбасын туыстық байланыстарға , қатынастар
ж.үйесіне негізделген әлеуметтік- экономикалық бірлік болып табылады
деген бір пікірге келеді.
Дәстүрлі отандық ғылымда отбасы мәселесі әлеуметтану ғылымымен
тығыз байланысты.
Кеңес әлеуметтанушысы Н.Я.Соловьев отбасын жеке тұрмысты
ұйымдастырудың формасы ерлі-зайыптылар мен туыстық байланыстарға
негізделген (яғни әйелі мен күйеуі , туыстар мен балалар арасындағы
), бірге өмір сүріп, ортақ шаруашылығы бар қоғамның бір бөлігі ретінде
қарастырған.25
Отбасы түсінігіне берілген бұл анықтаманы әлеуметтік –
психологиялық көзқарасқа жатқызуға болады, яғни басқаша айтқанда
отбасы бұл әртүрлі ортақ қатынастарға , қажеттіліктерге негізделген
шағын әлеуметтік топ болып табылады. Оның өзіне тән қызметі мен
құрылымы болады. Келесі белгілі әлеуметтанушы А.Г.Харчев отбасын ерлі-
зайыптылардың, ата-ана мен балалардың тарихи нақты өзара қатынас
жүйелері деп қарастырады.
Бұл шағын топ ерлі – зайыптылардың немесе туыстық
қатынастырдың ортақ болуымен , тұрмыстық жағдайлар мен өзара
адамгершілік , жауапкершілік , әлеуметтік қажеттіліктің ортақ болуымен
негізделген 25. Бұл анықтама өзінің мазмұны бойынша Н.Я.Соловьевтың
анықтамасымен ұқсас болып келеді.
Отбасы екі жағдайда да қоғам үшін маңызды және негізгі фактор
болып табылады. Екі жағдайда да отбасы бұл шағын топ. Оның қоғамда
атқаратын өзіне тән рөлі бар.
Отбасы мәселесін қарастырғанда ең алдымен жүйелі бағыт
тұрғысынан қарастыру керек.
Отбасы мәселесіне байланысты жүйелі бағыттың көрнекті өкілі
ретінде Л.Фон Берталанфиді атауға болады.
Л.Фон Берталанфидің теориясы бойынша, адам бұл өзіне әртүрлі өзара
байланысты деңгейлерді қамтитын , өзін-өзі реттейтін кибернетикалық
жүйе болып табылады 26-27.
Отбасы бұл өзара байланысты бір тұтас психологиялық және
биологиялық организм . Сондықтан да отбасы қоғамның барлық салаларымен
тығыз байланысты . Осыған байланысты халық арасында Отан отбасынан
басталады немесе Отбасы шағын мемлекет деген түсініктер кең таралған.
Отбасы мәселесіне байланысты жүйелі бағыт туралы бірқатар
монографиялар мен зерттеулер жүргізген автор Джексонның көзқарасына
тоқталғанды жөн көріп отырмыз.
Отбасы , Джексонның пікірі бойынша , отбасы ережемен
басқарылатын жүйе деген көзқарасты ұстанады. Отбасы мүшелері көптеген
мінез-құлық тәсілдері ішінен барлығын қолданбайды.
Тіпті кейде ережемен өмір сүретіндіктерін де байқамай қалады,
өйткені олар санасыз түрде жүзеге асады. Бұл ережелердің барлығы өзара
тығыз байланысты және бірігіп өзара байланысты біртұтас отбасы
жүйесін құрайды 28
Отбасын жүйе ретінде бірқатар зерттеушілер қарастырған. Бұл
бағытты басқаша психология ғылымында интегративті бағыт деп те атайды.
Осы интегративті бағыттың бір өкілі ретінде Оудсхоорнды атауға.
Оудсхоорн отбасын өзіндік құрылымы , қызметі бар тұтас организм
деп қараған.
Оудсхоорнның интегративті моделі бойынша отбасы жүйесі
туралы ойдың бес тобы болады. Бұл көзқарас бойынша отбасы жүйесін
оның құрылымы, қарым-қатынас , даму кезеңдері, отбасылық тарихы мен
қызметі бар құрылымы, ретінде қарастырумыз керек.
Жүйелі бағыттың өкілі С.Минухин отбасының оның мүшелдері жеке
биопсиходинамикалық ерекшелігінен күрделі жүйе деп арайды. 28
Отбасы мүшелері оларды трансакциялар арқылы басқарады. Бұл
транксакциялар әдетте нақты қалыптасып , кейде сансыз түрде отбасы
құрымын қалыптастырады.
Осылайша , отбасын тұтас жүйе ретінде қарастыра отырып, біз
оны ең алдымен барлық компоненттері өзара байланысты тұтас жүйе
ретінде қараймыз.
Ал отбасы мүшелерінің арасында өзара қарым-қатынас жүйесі
қалыптасады.
Отбасы құрылымын жүйе ретінде талдай отырып, оның құрамын
зерттеуміз керек.
Д.Олсонның көзқарасы бойынша отбасының құрылымын сипаттауда
бірнеше параметрлерді ескертуіміз керек. Олар ауызбіршілік , иерархия
сыртқы және ішкі шеуктеулер , отбасының рөлдік құрылымы.(Олсон 1993)
Ауызбіршілікті көп жағдайда эмоционалды байланыс ретінде
қарастыруға болады, ол отбасы мүшелерінің жақындық немесе бауырмалдық
сезімі негізінде көрініс береді 29-30.
Шектеулер бұл отбасы мен әлеуметтік қоршаған орта және отбасы
жүйелері арасындағы өзара қатынастың сипаттамасы (мысалы , жеке
ерекшелігімен, диадамен, триадамен ).
Отбасылық шектеулер белгілі бір ережелермен байланысты болып
келеді. Шектеулер ішкі және сыртқы , қатаң және анық емес болып келеді.
Егер сыртқы шектеулер қатаң болса, онда отбасы мен орта арасындағы
алмасу қиындайды, Егер жүйе шектеулері тым әлсіз болса онда отбасы
мүшелерінде қоршаған ортамен байланыс жақсарып , ал олардың өзара қарым-
қатынасы нашарлайды.
Мәселен , ата-ана мен бала арасындағы ішкі шектеулер тым қатаң
болса, онда ата-аналар өздерімен өздері жүреген тәрізді болып көрінеді.
Ал керісінше , ішкі шектеулер әлсіз болса , онда үлкендер көбіне ата-
аналық рөлдерін атқарып , ерлі – зайыптылар ретіндегі қарым-қатынасы
әлсірейді.
Отбасылық әсемдік Олсон бойынша отбасындағы өзара қарым-
қатынастың баланың психологиялық дамуына үлкен әсер етеді.
Әсіресе ата-аналардың өзара қатынастары . Олсон төрт деңгейді бөледі:
ригидті - өте төмен; құрылымдық –орташаға жақын; әсем – орташадан жоғары
және кездейсоқ жүйе .
Ауызбіршіліктің орталық деңгейлері мен әсемдік біршама тепе-тең
болып келеді. Бұл отбасылық жүйелер отбасындағы өзара қарым-
қатынастардың тұрақты болуын қамтамасыз етеді.
Ал осы деңгейлердің шеткі орналасулары көптеген проблемалардың
кездесуімен байланысты.
Отбасы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, қоғамдық
қызмет те атқарады, өйткені отбасы қоғамның негізгі және маңызды
әлеуметтік институты болып табылады. Ең алдымен ұрпақты жалғастыру
қызметін атқарады. Бұнымен қатар отбасының әр мүшесінің жеке
қажеттілігін және жалпы отбасылық (топтық ) қажеттіліктерді
қанағаттандырады.
Отбасының өз қажеттіліктерін қанағаттандыруы отбасылық қызметтерді
жүзеге асыруға негіз болады. Осы қызметтерге тоқталсақ , олар
репродуктивті, экономикалық, тәрбиелеу (немесе әлеуметтендіруші),
коммуникативті, демалысты ұйымдастыру , өскелең ұрпаққа құндылықтар мен
салт-дәстүрлерді беру және т.б. Аталған қызметтер арасында өзара тығыз
байланыс бар.
Отбасы атқаратын қызметтерге психологиялық шолу жасасақ ,
отбасының ең негізгі қызметі бұл репродуктивті қызмет болып келеді.
Отбасы репродуктивті қызметі адамзат тегін жалғастыру.
Тәрбиелеу қызметінің негізгі (немесе әлеуметтендіру қызметі )
түсінікті . Өйткені мәселе қай кездің болмасын өзекті мәселелерінің
бірі болып келеді.
Отбасында баланың эстетикалық , адамгершілік , философиялық
тәжірибесі , оның жақсылық пен жамандық , ақиқат пен жалған, мейірімділік
және қатыгездік атты түсініктер қалыптасады.
Жалпы кез келген тұлғаның дамуын оның өмір сүретін қоғамынан,
ортасынан бөліп қарастыруға болмайды.
Тұлғааралық қатынастар психологиясы өзінің табиғаты бойынша
күрделі болып келеді. Бұл тұлғааралық қатынастарда тұлғаның жеке
психологиялық сапалары , оның эмоционалды, еректік қасиеттері ,
интелектуалды мүмкіндіктері мен құндылықтары көрініс береді.
Тұлғааралық қатынастардың барысында тұлға қалыптасады, өзін жүзеге
асырады.
Бала тұлға болып қалыптасуы белгілі бір топта жүзеге асатын
процесс. Әр топтағы тұлғааралық қатынастардың өзіне тән қайталанбас
тарихы болады. Ол топ әр жас кезеңіне байланысты болуы мүмкін.
Ең біріншіден , топтың қоғамдағы алатын орнына байланысты
болса, оның екінші сипаттамасы бірлескен іс-әрекеттен тәуелділігі болып
келеді.
Әрбір жас тобының өзіндік әлеуметтік даму жағдайы болады.
Дамудың әлеуметтік жағдайы дегеніміз Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша
баланың белгілі бір топтағы жастық ерекшеліктерінмен сипатталады.
Бұл сол тұлғаның жеке даму тарихы болып келеді. Бұл ұғымды көбіне
балалар тобын сипаттауда қолданады. Өйткені балалрдығң дамуы әртүрлі
әсерлерге бейімділікпен ерекшеленеді 31.
Л.С.Выготский жастарды зерттеуде жаңа мәселелер : санадағы
негізгі жаңа құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын
анықтау қажеттігін қойды. Бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның
арасындағы қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады.
Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру өтпелі шақтағы
дағдарыстың басты мазмұнын құрайды деп пайымдайды.
Отбасының тәрбиелік қызметінің үш негізгі аспектісі бар:
1) бала тұлғасының дамуы , оның қабілетінің және қызғушылығының ,
әлеуметтік тәжірибесінің дамуымен байланысты ; баланың бойында
дүниетанымның қалыптасуы , еңбекке деген дұрыс қатынастың қалыптасуы,
ұжымдық пен көпшілдікке баулу, олардың ақыл-ойының дамуын қамтамасыз
ету, эстетикалық және физикалық даму, салауатты өмір салтына
тәрбиелеу;
2) отбасылық ұжымның мүшесіне жүйелі түрде әсер етуі;
3) баланың ата-аналарға әсері, нәтижесінде ата-аналар өзін-өзі
дамытумен айналысуы мүмкін. 25
Бұл қызметтің жүзеге асуы отбасының тәрбиелік потенциалына
байланысты . Ол отбасының педагогикалық мүмкіндіктерін анықтаушы
жағдайлар мен құралдардан құралады.
Отбасының баланың дамуы, оның тұлға болып қалыптасуы үшін ең
маңызды қызметі эмоционалды қызметі болып келеді. Бұл қызмет отбасы
мүшелерінің симпатия , сыйластық , мойындау, сыйлау, эмоционалды
қамқорлық, психологиялық қорғау арқылы көрініс береді.
Бұл қызмет отбасындағы эмоциолналды тұрақтылдықты қамтамасыз
етеді.
Келесі отбасының қызметі бұл рухани немесе мәдени қарым-қатынас
қызметі. Бұл қызмет тұлғаның рухани дамуында көрініс береді.
Уақыт өткен сайын отбасының қызметтері өз ретімен өзгеріп ауысып
отырады. Қазіргі кезде ол уақыттың , заманның талабына сай бейімделіп
отырады.
Бочкарева баланың бойындағы агрессивтілікті зерттеу
нәтижесінде , оның ең басты , әрі маңызды себебі ретінде отбасындағы
эмоцияналды, психологиялық көзқарастарды айтады және де отбасындағы қарым-
қатынастардың біррнеше түрін бөліп көрсетеді.
1) Эмоционалды жағымсыз атмосфера , бұл жерде ата-аналары балаларға
жеке тұлға деп қарамайды, қойылған сұрақтарға агрессивті түрде жауап
беріп, қатаң тәрбиелейді.
Жағымсыз эмоциялар көп кездеседі. Бұндай атмосфера баланың бойында
агрессивті мінез-құлықтың , есірткіге бейімділіктің дамуының алғы
шарты болып келеді.
2) Отбасынадағы эмоционалды қарым-қатынастың жоқ болуы , баланың
жетістіктеріне және қажеттіліктеріне әрекетсіздік көрсетіп, балаға
эмоционалды мейірімділік жетіспейді.
Бұл жағдай бала эмоционалды маңызды қарым-қатынас тапқысы келеді.
3) Адамгершілік сезімдердің тәрбиеленбеуі, бұл отбасы түрі көп жағдайда
ішімдікке , нашақорлыққа бой ұрған отбасыларында кездеседі,
нәтижесінде баланың бойында адамгершілік құндылықтар , сезімдер
қалыптаспайды, яғни балаға рухани азық берілмейді.
А. Дубровина агрессивті мінез-құлыққа әсер ететін факторлар
қатарына ең алдымен дисгармониялық отбасындағы тәрбиелеуді жатқызады.
Дисгармониялық отбасында ата-ананың біреуі жүйке-психикалық
бұзылулармен немесе ішімдік, нашақорлық тәрізді қоғам дерттерінің
болумен байланыстырады.
1.2.Толық емес отбасындағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
Толық және толық емес отбасындағы психологиялық ерекшеліктерді
қарастыра отырып ең алдымен оның құрылымына тоқталған жөн.
Отбасында ата-анасының бірінің ғана болуы отабсының толық
еместігімен сипатталады. Бұндай отбасында не әкесі немесе шешесі ата-
ананың рөлін атқарады.
Бұл отбасы ажырасудың , ерлі зайыптылардың бірінің қазаға
ұшырауымен немесе баланың заңсыз дүниеге келуімен байланысты болып
келеді 32,33.
Кез келген отбасының құрылымының негізін қатынастар жүйесі
құрайды . Отбасының құрылымын түсіну үшін отбасындағы туыстық
қатынастарды түсінуге тырысу керек . Міндетті түрде отбасының үлкені
болады 34,35
Толық отбасында бұл рөлді әдетте отбасының әкесі атқарған. Қазіргі
отбасында әйелдердің қоғамдағы атқаратын рөлі өзгерді. Ертеректе олар
үйде отырып тек бала тәрбиесімен айналыса, қазір олар қоғамның әр
сферасында белсене еңбек етіп жүр.
Нәтижесінде қазіргі кезде гендерлік саясат деген ұғым кеңінен
өріс алды. Ол (ер адам ) – бұл отбасының қожайыны , ал әйел ұйытқысы деп
атауға болады.
Толық емес отбасында қожайының рөлін шешесі атқарады. Оның
мойында бала тәрбиесімен қоса оның материалдық жағдайы да болады. Барлық
жақта үлгеруі керек.
Толық және толық емес отбасының қызметінің бірі бұл өскелең ұрпақты
тәрбиелеу болып келеді. Егер ата-ананың өмірінде қиындықтар болса: жекелік,
отбасылық немесе әлеуметтік - онда балалар мұндай ата-ананың кеңестерін
аз тыңдайды . Әрине, баланың немесе жеткіншектің логикасын түсінуге
болады: менің анам немесе әкем қалай маған өмір сүру керектігін айтады,
олар өздері мұндай өмір сүруден ешқандай жақсылыққа жеткен жоқ.
Неліктен мен олардың тәжірибесіне сүйену керекпін – олар сияқты ашушаң,
бақытсыз болу үшін бе? Сондай-ақ, егер ата-аналары өмірде бақытты, күшті
және өздеріне сенімді болса, егер олар өмірге оптимизммен, шаттықпен
қарайтын болса, мұндай ата-анаңның балалары әлде қайда тұрақты ,
қорғалған , өмір сәтсіздіктеріне төтеп бере алатындай адам болып
өседі. Осылайша баланың бақыты ата-ананың бақытынан басталады.
Ал бұзылған отбасын сақтау арқылы балаға бақыт беру мүмкін емес.
Психикалық денсаулық және тәрбие аймағында жұмыс істейтін көптеген
мамандардың пікірінше , ерлі-зайыптылар арасындағы күрделі қақтығыс
балаларда және отбасындағы үлкендерде невроз бен психоз түрлерінің
дамуына ықпал етеді . Отбасындағы кез-келген қақтығыс –бала үшін үлкен
стресс, себебі , отбасы баланың әрекет тәсілдеріне және дамуына әсер
етеді. Отбасында бала өзінің Менін мойындайды, жеке тұлға ретінде
қалыптасады, өз қайғысын бөлісе алатын адамдар тобын табады.
Өзімізге белгілі толық отбасының өзінде бала тәрбиесіне байланысты
көптеген қиындықтар туындайды.
Осыған орай З.Марованың пікірінше , толық емес отбасында анасы
немесе әкесі баланы қатарынан қалдырмай тәрбиелеу үшін, материалдық
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін қажырлы еңбек етуі және де баланың
тәрбиесіне уақыт жеткіліксіз болып келеді. Қазіргі кезде материалдық
жағдай мен педагогикалық мәселе өте маңызды болып келеді. Толық емес
отбасында да әртүрлі проблемалар көп кездеседі. Көбіне бұл проблемалар
бала өмірінің дамуының психикалық жағына байланысты.
Толық емес отбасында бала тәрбиелеу бұл әдеттегідей тәрбиелеу
болып келеді, бірақ өте қиын жағдайларда өтеді. 36, 37
Толық және толық емес отбасындағы баланың дамуы ортақ
биологиялық және психологиялық заңдылықтар бойынша жүзеге асады. Олардың
айырмашылығы балаға әкенің немесе ананың эмоциолналды сезімінің
жеткіліксіз болуымен сипатталады 36.
Толық отбасында егер әкесі бала тәрбиесіне араласпаса олардың
танымдық даму деңгейі төмен болып келеді.
Әкенің бала тәрбиесіне араласуы әсіресе ұл баланың тәрбиесіне
араласуы оның ер бала ретінде тәрбиеленуіне үлкен ықпал етеді. Ол
балалар өздерін сенімді , қорғайлы сезінеді.
Отбасының келесі маңызды қызметі бұл отбасы мүшелерінің толық
материалдық қажеттілігінің қанағаттануын қамтамасыз ету болып келеді.
Толық отбасында бала тәрбиесіне әкесі мен анасы араласады, соның
нәтижесінде баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады.
Ал толық емес отбасында баланы тәрбиелеудегі барлық жауапкершілік
анаға немесе әкеге түседі.
Осылайша толық және толық емес отбасындағы тәрбиеленген
балалардың даму жағдайлары әр түрлі болып келеді.
Жалпы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас бұл ең күрделі ,
жан-жақты қатынастың түрі болып келеді.
Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың құрамына ата-
ананың бағдарлы, отбасылық тәрбиелеу тәсілдері мен отбасылық рөлдер
болып келеді.
Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін көптегеен
зерттеушілер зерттеген . Атап айтсақ , А.Спиваковская, А.Захаров,
З.Матейчик, Г.Хоментауская, С.В.Ковалев , В.Сатир ,В.Буянов , В.Снайдер,
М.Николс және де басқалар.
Бұл авторлардың айтуы бойынша бұл қарым-қатынастар бала
дамуындағы негізгі маңызды әрі негізгі фактор болып келеді.
Баланың тұлға болып қалыптасуындағы , оның психикалық дамуындағы
шешуші рөлді атқарады.
Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың маңызды сәті бұл
ананың балаға деген қатынасы болып саналады.
Бұл орайдағы біз үшін маңызды зерттеу ретінде С.Бродидің
зерттеулерін айтуға болады. Ол ана қарым-қатынастың төрт түрін бөліп
шығарады:
1) анасы баланың қажеттілігіне жеңіл және бейімделеді;
2) анасы саналы түрде баланың қажеттіліктеріне бейімделуге тырысады;
3) анасы баласына үлкен қызығушылық танытпайды. Аналық сезімінің негізін
жауапкершілік пен парыз құрайды; ана мен бала арасында жылылық пен
жақындық аса қатты сезілмейді.
4) Анасы мен баласы арасында түсіністік толық кездеспейді. Анасы бала
тәрбиесінде көптеген қателіктер жіберді 38-34
Ата-анаың бағыт-бағдары мен оның сипаттамалары баланың ата-анаға
деген, ата-ананың балаға деген және олардың өзара қатынасынан тәуелді
болып келеді.
А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен
үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болды дейді. Осылай деу
дағдарыс кезі жеткіншекте тіпті кездеспей, ол сергелдеңге ұшырамауы мүмкін.
Демек, жеткіншектің үлкендермен қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс
кезі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын: біріншіден, дағдарысқа
үшырайтын үлкендер емес, жеткіншектің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің
оған қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас
арасында болып отыр. Егер А.Г.Ковалевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа
ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда да кездесуі ықтимал болар еді.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбеттілігімен санасуын әр
сала бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала
тиісті міндеттерді өз еркімен,орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-
туысқандары қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім
білдіргісі келмегенен емес,оны бала деп бәлендей істі не тапсырманы
бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жеткіншек осыған түсінбей мені бала деп
сенбей отыр,- дейді. Егер осындай қатынас көп созылса, жеткіншек пен үлкен
адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті
халде болып, үлкендер не айтса да соны орындамауға тырысады.
Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді деугенде, жеткіншектің талабы жаңа
болғандықтан, сол жеңеді деуге болады. Осындай екі арадағы түсінбеушілікті
неміс психологы К.Левин ойлық бөгет деп атаған. Мұны солай деуінің себебі
жеткіншек пен үлкендер арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған соң,
енді үлкендердің сөзіне құлақ аспайды. Сондықтан жеткіншекке тіл алдыру
үшін алдымен сол бөгетті жою керек, ал бөгетті жою оңай емес.
Статистиканың көрсетуінше , толық емес отбасындағы балар мектепті
тастайды немесе кәмелетке толмай өздері ата-ана болады. Егер балалар
екенші ата-анасымен үнемі кездесіп тұрса немесе жаңа әке , жаңа ана
пайда болса жағдай жақсармадй. Егер отбасында жеткіншек болғанда ата-
аналары ажырасса, онда проблема көп болады. Себебі, өтпелі кезең
проблемасына жеткіншектің әлі де қатаймаған психикасына зиян кетіретін
психологиялық мәселелер қосылады. Әкесі немесе анасы қайтыс болған
балалардың психикасы жақсы жағдайда болады, себебі, олар өздерін тастанды
, керексіз сезінбейді.
Ата-аналардың ажырасуы - бала үшін әр уақытта жарақат болып
табылады. Қанша жыл өтседе ажырасу бұл балалардың есінде мәңгілік қалатын
ауыр жылдар болып есептелінеді.
Яғни, ажырасудан кейін толық емес отбасында қалған балалардың
толық емес отбасына үйренуі. Жұбайлар арасындағы ажырасу процесі өте қиын
өтеді. Осының салдарынан олар адамдарға деген сенімділігін жоғалтады.
Ажырасқан адамдар қайтадан некеге тұруға қорқады.
Ажырасудың нәтижесінде көптеген милиондаған ерлер мен әйелдер жалғызсырап
қалады. Ажырасқаннан кейін бір жылдың ішінде олардың түрлі ауруларға
шалдығуы 30-ға жоғарылайды.
Отбасындағы түсінушіліктің жоқтығы баланың тұлға болып
қалыптасуына көптеген әсерін тигізіп, оны антисоциалды, мінез-құлыққа
итермелейді.
Баланың және ішкі конфликтілеріне: отбасы мүшелерінің балаға
деген, немқұрайлығы, бетін қайтаруы, отбасынан басқа баланы алу, әділетсіз
жазалау, баланың талаптарын ескермеу, мазақ қылу, кесіту және т.б. жатады.
Ішкі уайым мен күдік баланың санасына еніп оның қажеттілігіне
кері тигізеді. 8-11 жас аралығында балалық санасында-ақ және қара ойлар
болады. Сондықтан балалар адамдарды не жақсыға, не жаманға жатқызады.
Толық емес отбасының іс-әрекеті стандарттары, нормалары жастарға
жақсы үлгі бола алмайды. Жастар өздерінің болашақ отбасын құру алдында
ата-анасының жолын қуады. Ал толық емес отбасында психологиялық климат
бұзылады. Көбіне толық емес отбасыға бір немесе екі балалы аналар жатады.
Мұндай кезде анасы рольдер мен функцияларда атқаруға тиіс.
Ажырасқаннан кейін 90 жағдайда бала анасымен қалады, ал әйел
отбасындағы кірістің төмендейіне қиналады. Дегенмен, қазір көптеегн
әйелдер жақсы ақша табады және өз баласын асырауға қабілетті. Бірақ бұл
олардан үлкен күш-қуатты талап етеді. Мұндай аналардың баласымен
әңгімелесуге уақыттары қалмайды және тәрбиесін анасының немесе күтушінің
мойнына арттырады. Ажырасқан әйелдер өз баласын қолдауға және қорғауға
рухани күштері мен уақыттары жете бермейді. Ал мұндай балалар қолдану
мен сүйіспеншілікті қажет етеді. Себебі, айрылысқан ата-ананың балары
толық отбасында тәрбиеленген баларға қарағанда әлдеқайда эмоционалды
тәуелді.
Егер ата-ананың бірі отбасынан кетсе де , әдетте бала кеткен
әкеге өзін керек емеспін деп сезінеді. Біздің елімізде бала көбінесе
анасымен қалатын болғандықтан, әкесі келіп-кетушіге айналады. Көптеген
әкелер туған ұлы немесе қызымен байланысты сақтап қалуға талпынғанымен
, біртіндеп олардың қарым-қатынастары суып және бөлектене береді. Әйелдер
ажырасуды бәрін қайтадан бастауға берілген мүмкіндік ретінде санайды,
бірақ бала үшін бұл жэазылмас жараға айналады.
Бір ата-анасын жоғалтқаннан кейін, бала өзімен бірге тұратын ата-
анасының бірге болатынына әлдеқайда аз мазасызданады. Сондықтан, ол көп
күмәнданып , сезімтал болады. Баланың эгоцентризмі үшін бұл қатты
соққы.
Бала төрт жасқа келгенде ата-анасының өззімен қарым-
қатынасынан басқа, өздерінің жекелік қарым –қатынастары барын түсіне
бастайды. Ол көп уақытқа дейін өзін ата-анасының ең басты махаббат
объектісімін деген иллюзияны сақтайды. Егер бұл пікір жеткілікті күшті
болса, онда ол ажырасуды кетіп қалған ата-анасымен өзінің жекелік
қарым-қатынасының бұзылғандығы ретінде түсінеді. Бала өзін тастаңқы
сезінеді және бұл барлық балалар тән. Ата-аналары жанжалдасқанда
көптеген балалар татуластырушы рөлін ойнауға тырысады. Ажырасу осы
талпыныстардың бұзылғандығын, бекерлігін дәлелдейді. Мұның нәтижесінде
ажырасу көптеген балаларға жазалау, жаман әрекеті үшін, жеткілікті емес
жетістіктері үшін жауапқа тартылу ретінде есептеледі 39
Егер ана ажырасу себебін балаға мұқият түсіндіруге тырысса, оған
зиян келтірмей, керісінше көмектесетін айтса, бұл баланың жаңа өмірге
бейімделуіне көмек болады. Ана баланың уайымдарын қабылдап, оны
жұбатуға, тыныштандыруға рухани күш және уақыт табатыны қабылдап
білдірсе, бұл балаға ең басты көмек. Ажырасуға деген күрделі
реакцияларға қосымша әртүрлі проблемалар бар. Олар баланың жаңа
өмірге бейімделу кезеңінде пайда болуы мүмкін. Ол кетіп қалған әкесінің
рөлін өзіне алуға талпынады. Басты мақсаты-көңіл көтеруді қамтамасыз
ететін, келіп-кетіп жүрген әкесін жақсы жігіт, ал анасын жаман деп
есептеуге дейін барады. Себебі, анасы көптеген шектеулер қояды. Егер
анасы бұрын жұмыс істемеген, ал ажырасқаннан кейін істей бастаса, балада
ашу-ыза, депрессия кең тараған реакция болып табылады. Ал анасы жаңа
адамдармен қарым-қатынас жасай бастаса, әсіресе кездесулерге барып
жүрсе, бала әртүрлі реакциялармен жауап беруі мүмкін, мысалы, араласу, ашу-
ыза, қызғаныш немесе бас тарту.
3. . Отбасыныың тәрбиелеу тәсілінің бала тұлғасының қалыптасуына
әсері
Бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда
ең басым болып есептелуі;
Өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы
мемлекеттің негізгі буыны;
Отбасы - болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты тірек арқауы;
Отбасы - жек тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
болашақ жас азаматтың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына,
ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани байлықты
бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
Отбасы бала тәрбиесіне адамзат қоғамының тарихындағы ғасырлар сынынан
мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;
Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз мемлекеттің мұрагерлері,
жан-жақты, жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей байланысты екенін
көреміз.
Алайда, қазіргі отбасы әлеуметтік жағынан қолдау таппай, көптеген
қиындықтарға кездесуде. Бүгінгі таңда көптеген отбасылары өзінің күші мен
уақытын отбасының және балаларының материалдық жағын қамтамасыз етуге
жұмсайды да, рухани дамуы мен жетілуіне уақыттары қалмайды 40
Әлеуметтанушылардың зерттеуі бойынша жұмыс жасайтын бала тәрбиесіне
тәулігіне минут, ал жексенбі күндері минут қана бөле алады екен. Ата-
аналардың көпшілігінің балаларымен рузани қарым-қатынасты болу бірге кітап
оқу, бірге отырып теледидар көруі, театрға баруы т.б. мүмкіндігі мүлде жоқ
деуге болады.
Отбасындағы экономикалық жағдайдың төменгі деңгейде болуы (еңбек
ақының аздығы, өмір сүруге қажетті тұрмыстық заттардың жоқтығы);
Балалардың дұрыс өсіп-жетілуіне, денсаулығына қажетті тағамдардың
жеткіліксіздігі, қоғамдық өмірдегі мәдениеттің құлдырауы;
Отбасының психологиялық тұрғыдан болашаққа сенімсіздігі (жұмыстан
шығып қалам, ауруға ұшырап қалам деген қоқыныш, жүйке жүйесіне ықпал
жасайтын келеңсіз жағдаяттар т.б) бүгінгі таңда әсіресе аналарға екіжақты
ауыртпалықтың түсуі- бір жағынан, жұмысы болса, екінші жағынан, отбасына
қамқорлық жасау;
Отбасында әлеуметтік, тұрмыстық, адамгершілік қарым-қатынастың
бұзылуынан ажырасудың барған сайын орын алуы. Ал ажырасқан отбасында бала
тәрбиесі қиындай түседі;
Нарық экономикасы жағдайынан туындаған қиындықтың бірі- мектеп пен
отбасы арасындағы өзара тығыз байланыстың болмауы;
Жетім балалар мен тастанды балалардың әлеуметтік ортада кең орын алуы;
Әлі өмірдің ащысы мен тұщысын татпаған жастар үшін, өскелең өмірдің
қыры мен сырын түсіндіретін ақсақалдардың ақыл-кеңесі әрдайым керек-ақ.
Себебі, қариялардың өмірден көрген сабақтары мол. Олар- өмір мектебінің
түрлі сынақтарынан сүрінбей өткен, көнекөз халықтың мұраларымызды кейінгі
ұрпаққа жеткізуші тірі тарихымыз. Осы жерде тағы айта кететін бір жайт –
ата-ананың бір-бірімен түзу кірпіш қарым-қатынасы жөнінде. Мәселен,
біздің халықта ер адамды ұлық тұтқан. Ол-үйдің отағасы, балалардың әкесі.
Ата-ананың бала өсірудегі басты мақсаты-қоғамдық өмірге көпшілікпен қатар
түзу кірпіш қалау. Сондықтан, бала тәрбиесіне олардың екеу ара қарым-
қатынасы айрықша қатты әсер етуі. Үйде анасы жұбайын құрмет тұтып, оның
абыройын балалардың алдында ұстаса, бала да әкесіне ұқсап, беделді болып
өсуге ұмтылады. Керісінше, әке де зайыбына жылы сөйлеп, оны ана деп
құрметтесе, балалар ананың өмірдегі құдіретін түсініп, оның көңіліне қаяу
салмауға тырысады. Ал үйдегі үлкен ата мен әженің орны ерекше екенін
айтпаса да белгілі. Олардың сөзін жерде қалдырмай, өмірден көрген
тәжірибелерінен өмірлік сабақ алу таптырмайтын мектеп десе де болғандай.
Түйіп айтқанда отбасында ата-аналардың барлық перзенттеріне бірдей
қарап, мейірімділік және қамқорлық көрсете отырып, қатал да талапшыл болуы;
отбасында балаларды еңбексүйгіштікке, іскерлікке, төзімділікке
үйретудің рухани және әдептілік жақтарының құрылуы;
отбасында перзенттердің ата-ана алдындағы борышы мен міндетін сезінуі;
балалардың отбасында адамгершілігі мол болып қалыптасуына үйдегі жалпы
қарым-қатынастың бірізділіктің қойылуы;
ата-ананың бойындағы барлық тәрбиелік қасиеттердің балаға сіңірілуі,
соның көрінісінің балаларынан байқалуы;
Міне осындай жәйттерді есепке алмай отбасында бала тәрбиесін жақсы
жолға қою еш мүмкін емес. Өнегелі отбасында тәрбиелі бала өсіру, жаңаша
өмір салтын өнегелі құндылықтармен байланыстыра отырып, келешектің саналы
азаматын даярлау - бүгінгі күннің биік талабы 41-42.
А.Ұ.Ескендірова өз зерттеуінде отбасылық арақатынастар жас
өспірімдердің агрессивтілік сипатын анықтайтын негізгі фактор болып
табылады. Отбасында жасөспірімнің жағдайымен келіспеушілік мінез
агрессивтілікпен параллель түрде дамып немесе кеміп отырады. Жас өспірімнің
агрессивтілігі оның өзінен жасы үлкен құрбыларымен өзара қарым-қатынасында
да жиі байқалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Отбасы мәселесінің қазіргі психология ғылымында және тәжірибеде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Толық емес отбасындағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
3. Отбасыныың тәрбиелеу тәсілінің бала тұлғасының қалыптасуына әсері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру
ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп,
өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда
басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және
қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап
байқап көреді. Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше
ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін
меңгереді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов,
З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты,
түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық
тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау
уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып,
не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық ұғымдарын меңгереді деген
тұжырымдар жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы,- деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) 1-2-3
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала
арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен
қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе
туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету
жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын
іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын Толық емес отбасындағы жеткіншектердің
психологиялық ерекшеліктері,- деп анықтадық.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі кезде девиантты мінез-
құлықты жеткіншектер саны өсуде. Оның бірден-бір себебі отбасының
әлеуметтік психологиялық мәселесі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Жеткіншектердің психологиялық жағынан
үйлесімді жетілуіне отбасының құрылымының (толық емес) әсерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1) Толық емес отбасындағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктерін
теориялық талдау;
2) Толық емес отбасынан шыққан жеткіншектердің эмоциялық жағдайларын
анықтау;
3) Толық емес отбасындағы жеткіншектердің ата-анасы мен эскперименттік
зерттеу жүргізу.
Осыған байланысты біздің зерттеуміздің объектісі анықталады.
Зерттеудің объектісі: толық емес отбасындағы жеткіншектердің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні толық емес отбасындағы жеткіншектердің эмоциялық
күйі.
Зерттеудің болжамы:
Жеткіншек толық емес отбасында тәрбиеленуі оның эмоциялық күйіне
өз әсерін тигізеді.
Зерттеу жұмысының әдістері мен әдістемелері:
1) Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасының тест-сауалнамасы
(А.Я.Варга, В.В.Столин);
2) Басқару стилін анықтау әдістемесі (Захаров ,Журавлев);
3) Агрессиялық күйді анықтауға арналған “Басса-Дарки” әдістемесі;
4) Люшер тесті.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізін шетелдік және
отандық психологиядағы негізгі принциптер, толық емес отбасындағы
жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми ойларды,
қазіргі эмперикалық зерттеулерді құрады.
Зерттеудің теориялық негізін отбасы туралы негізгі ғылыми –
теориялық ойларды құрады: А.А.Бодалев, И.В.Гребенников, Л.Я.Гозман,
А.Н.Обозова, А.Г.Харчев, Ю.А.Алешина, М.Земска, В.М.Бехтерев, В.Дружинин,
С.В.Ковалев, А.Захаров, Э.Г.Эйдемиллер, В.В.Юстицкис, А.С.Спиваковская,
Н.Аккерман, Д.Олсон, Барнхилл и Лонго, М.Боуэн, С.Минухин, З.Матейчик,
З.Марова , отандық педагог – ғалымдар Қ.Сейсембаев Ж.Сәкенов Қ.Әтемова, А.
Капенова , Ш.Шүйіншинаның, И.Корнилко, Л.Ибрагимова, А.Жумадуллаева ,
С.Қойырбаева, және психолог зерттеуші Ұ.И.Ауталипова және тағы
басқалардың ғылыми көзқарастары.
І ТАРАУ. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Отбасы мәселесінің қазіргі психология ғылымында және тәжірибеде
қарастырылуы
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасымен
байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның
құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік
циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы
феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала
қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан
туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және
тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990).
Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие
институтты ретінде маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін
өткізеді және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан
басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз
зерттеу жұмысында 23.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-
мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік
берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік
құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет
пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға
негізделеді 4,10
Отандық ғалым Ұ.И.Ауталипова отбасы мәселесін психологиялық
тұрғыдан зерттеуі біздің бітіру жұмысымыздың мазмұнын ашуға көмегі
болды. Автор өзінің еңбектерінде отбасылық дау-дамай мәселелсін ,
әсіресе соның ішінде отбасындағы кикілжіңнің бала тұлғасына әсерін,
ажырасудың себептерін , ерлі – зайыптылар арасындағы қарым-қатынас,
отбасылық қақтығыстардың туындау себептерін ашады 8.
Отбасы тәрбиесі мәселелеріне зерттеулер арнап, ғылыми-
педагогикалық диссертациялардың тақырыбына арқау еткен бірнеше
отандық педагог-ғалымдарды атап өтуге болады. Мысалы, Қ.Сейсембаева 9
қазақ халқының педагогикасындағы озық ойлар мен тәжірибелері пайдалана
отырып, отбасы тәрбиесі арқылы баларлады мектепке дайындау мәселесін
қарастырса, Ж.Сакенов 10 жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге
даярлау үшін халық дәстүрлерін пайдалануды зерделеді. Оқушылар бойына
гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының өмірге даярлау үшін
халық дәстүрлерін пайдалануды зерделеді. Оқушылар бойына гумандық
қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі тұрғысында зерттеу
жұмысын жазған Қ.Әтемова 11 отбасы тәриесінің маңыздылығын жақсы
жеткізе білді. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жөніндегі еңбегінде
А.Капенова 12 педагогикалық –психологиялық мүмкіндіктерді молынан
қарастырды. Оқушылардың білім сапасын арттырудағы отбасы мен мектептің
бірлігінің педагогикалық шарттарын зерттеп - зерделеген Ш.Шүйіншинаның
13 диссертациялық жұмысы бүгінгі мектептің тәрбие жүйесін қайта
қарауға мүмкіндік береді. Осындай еңбектердің қатарына төмендегі
жұмыстарды да жатқызуға болады. И.Корнилко 14 кіші мектеп жасындағы
балалардың бойында адамгершілік - әдеп дағдыларын қалыптастыруға отбасы
мен мектептің бірлескен қазақтың отбасылық дәстүрлері арқылы жолға қою
мәселесін зерттеді. Бұл мәселеде психологиялық - педагогикалық
мүмкіндіктер ескерілген.
Ал, Л.Ибрагимова 15 қазақ этнопедагогикасындағы отбасы
тәрбиесі мәселесін жан-жақты қарастыруға тырысты. А.Жумадуллаева 16
жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың
педагогикалық негіздері турасында зерттеу жұмыстарын жазса,
С.Қоңырбаева 17 дәл осы жастағы мектеп оқушыларын қазақтың этномәдени
құндылықтары арқылы отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттарын нақтылауға жұмыс жасады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және
өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық –тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу
сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді, - деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке
жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп, анықтаған
Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді,
З.И.Янкова және т.б. қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму
заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысалға
А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.
Соның қарым-қатынасындағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік
кезеңінде болмасын, ол әрдайым отбасының яғни ата-ананың қамқорлығын қажет
етеді.Сол кезеңнің бірі яғни бала өміріндегі толқымалы кезең жеткіншектік
кезең.Жеткіншектік кезеңді қазіргі зерттеулер оның әртүрлі аспектілерін
қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы зерттеген
ғалымдар Фельдштейн Д.Л,Кондратьев және т.б. тұлғалық жаңа құрылымдардың
ерекшеліктері туралы шетелдік ғалымдардан Кон И.С. Дубровина зерттеді,ол
жас ерекшелік дағдарысының құрылымын зерттегендер Гаврилова Г.П., Драгунова
Т.В. және т.б, ал танымдық эмоциялық – еріктік және мінез-құлықтың
ерекшеліктерін Кучинский,жеткіншектегі өзіндік сананың құрылымы мен қызметі
туралы Баруалкина В.В.тұлғаның анамальды даму механизмдері туралы Дозорцева
Е.Г сияқты ғалымдар зерттеді. 18,19
Шужебаева А.И. отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-
қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу атты
жұмысында:балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі
қарым-қатынас проблемасы. Тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы
сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болады,ондай балалар
тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болады. Мектепке дейінгі және
кіші мектеп жасындағы балалардың тұлғааралық қарым-қатынасының
ерекшеліктерін анықтау, психологиялық-педагогикалық ғылымда қажетті
деңгейде.
Зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың ересектермен
өзара қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-
ана қарым-қатынасының құрылымы зерттелінген бала мінезіндегі қиындықтарды
жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен ересектердің қарым-қатынасының
дербес бағытталған мәдени сәйкес жүргізудің әдістері мен тәсілдері
анықталған. Зерттеу барысында толық емес отбасы жағдайындағы балалардың
қарым-қатынастары зерттелген 20 21 .
Айдарбеков Қ.А. отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде
жасөспірімдердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы атты
зерттеу жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының
ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын
факторларды зерттеуге арналған.
Баланы – жастан дегенге мен де толық қосыламын. Бірде Бернард
Шоудан: Маған ақылыңызды айтыңызшы, баланы қай жастан тәрбиелеген
қолайлы? деп сұрамай ма, сонда атақты драматург қарсы сауал қойыпты:
Балаңыз қанша жаста?. Өмірге келгеніне екі апта болды, депті оған сауал
қоюшы. Сонда Б.Шоу: Сіз дәл екі аптаға кешіктіңіз деген екен. Мұның өзі
достық нақышта айтылғанмен, астарында шындық жатыр.
Осылайша , отбасы бұл динамикалық күрделі жүйе, ол даму
процесіне негізделген . Керісінше , ол өзгермелі , дамуға бағытталған
жүйе.
Отбасы сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты бейімделіп тұратын
күрделі және біртұтас жүйе.
Шетел зерттеушісі М.Уэдделл отбасын туыстық байланысымен
біріктірілген, гетерогенді жұптың айналасында жүзеге асатын әлеуметтік-
экономикалық бірлік ,- дейді23-24. Осылайша, шетел зерттеушілері
(М.Уэдделл мен Н. Аккерман) отбасын туыстық байланыстарға , қатынастар
ж.үйесіне негізделген әлеуметтік- экономикалық бірлік болып табылады
деген бір пікірге келеді.
Дәстүрлі отандық ғылымда отбасы мәселесі әлеуметтану ғылымымен
тығыз байланысты.
Кеңес әлеуметтанушысы Н.Я.Соловьев отбасын жеке тұрмысты
ұйымдастырудың формасы ерлі-зайыптылар мен туыстық байланыстарға
негізделген (яғни әйелі мен күйеуі , туыстар мен балалар арасындағы
), бірге өмір сүріп, ортақ шаруашылығы бар қоғамның бір бөлігі ретінде
қарастырған.25
Отбасы түсінігіне берілген бұл анықтаманы әлеуметтік –
психологиялық көзқарасқа жатқызуға болады, яғни басқаша айтқанда
отбасы бұл әртүрлі ортақ қатынастарға , қажеттіліктерге негізделген
шағын әлеуметтік топ болып табылады. Оның өзіне тән қызметі мен
құрылымы болады. Келесі белгілі әлеуметтанушы А.Г.Харчев отбасын ерлі-
зайыптылардың, ата-ана мен балалардың тарихи нақты өзара қатынас
жүйелері деп қарастырады.
Бұл шағын топ ерлі – зайыптылардың немесе туыстық
қатынастырдың ортақ болуымен , тұрмыстық жағдайлар мен өзара
адамгершілік , жауапкершілік , әлеуметтік қажеттіліктің ортақ болуымен
негізделген 25. Бұл анықтама өзінің мазмұны бойынша Н.Я.Соловьевтың
анықтамасымен ұқсас болып келеді.
Отбасы екі жағдайда да қоғам үшін маңызды және негізгі фактор
болып табылады. Екі жағдайда да отбасы бұл шағын топ. Оның қоғамда
атқаратын өзіне тән рөлі бар.
Отбасы мәселесін қарастырғанда ең алдымен жүйелі бағыт
тұрғысынан қарастыру керек.
Отбасы мәселесіне байланысты жүйелі бағыттың көрнекті өкілі
ретінде Л.Фон Берталанфиді атауға болады.
Л.Фон Берталанфидің теориясы бойынша, адам бұл өзіне әртүрлі өзара
байланысты деңгейлерді қамтитын , өзін-өзі реттейтін кибернетикалық
жүйе болып табылады 26-27.
Отбасы бұл өзара байланысты бір тұтас психологиялық және
биологиялық организм . Сондықтан да отбасы қоғамның барлық салаларымен
тығыз байланысты . Осыған байланысты халық арасында Отан отбасынан
басталады немесе Отбасы шағын мемлекет деген түсініктер кең таралған.
Отбасы мәселесіне байланысты жүйелі бағыт туралы бірқатар
монографиялар мен зерттеулер жүргізген автор Джексонның көзқарасына
тоқталғанды жөн көріп отырмыз.
Отбасы , Джексонның пікірі бойынша , отбасы ережемен
басқарылатын жүйе деген көзқарасты ұстанады. Отбасы мүшелері көптеген
мінез-құлық тәсілдері ішінен барлығын қолданбайды.
Тіпті кейде ережемен өмір сүретіндіктерін де байқамай қалады,
өйткені олар санасыз түрде жүзеге асады. Бұл ережелердің барлығы өзара
тығыз байланысты және бірігіп өзара байланысты біртұтас отбасы
жүйесін құрайды 28
Отбасын жүйе ретінде бірқатар зерттеушілер қарастырған. Бұл
бағытты басқаша психология ғылымында интегративті бағыт деп те атайды.
Осы интегративті бағыттың бір өкілі ретінде Оудсхоорнды атауға.
Оудсхоорн отбасын өзіндік құрылымы , қызметі бар тұтас организм
деп қараған.
Оудсхоорнның интегративті моделі бойынша отбасы жүйесі
туралы ойдың бес тобы болады. Бұл көзқарас бойынша отбасы жүйесін
оның құрылымы, қарым-қатынас , даму кезеңдері, отбасылық тарихы мен
қызметі бар құрылымы, ретінде қарастырумыз керек.
Жүйелі бағыттың өкілі С.Минухин отбасының оның мүшелдері жеке
биопсиходинамикалық ерекшелігінен күрделі жүйе деп арайды. 28
Отбасы мүшелері оларды трансакциялар арқылы басқарады. Бұл
транксакциялар әдетте нақты қалыптасып , кейде сансыз түрде отбасы
құрымын қалыптастырады.
Осылайша , отбасын тұтас жүйе ретінде қарастыра отырып, біз
оны ең алдымен барлық компоненттері өзара байланысты тұтас жүйе
ретінде қараймыз.
Ал отбасы мүшелерінің арасында өзара қарым-қатынас жүйесі
қалыптасады.
Отбасы құрылымын жүйе ретінде талдай отырып, оның құрамын
зерттеуміз керек.
Д.Олсонның көзқарасы бойынша отбасының құрылымын сипаттауда
бірнеше параметрлерді ескертуіміз керек. Олар ауызбіршілік , иерархия
сыртқы және ішкі шеуктеулер , отбасының рөлдік құрылымы.(Олсон 1993)
Ауызбіршілікті көп жағдайда эмоционалды байланыс ретінде
қарастыруға болады, ол отбасы мүшелерінің жақындық немесе бауырмалдық
сезімі негізінде көрініс береді 29-30.
Шектеулер бұл отбасы мен әлеуметтік қоршаған орта және отбасы
жүйелері арасындағы өзара қатынастың сипаттамасы (мысалы , жеке
ерекшелігімен, диадамен, триадамен ).
Отбасылық шектеулер белгілі бір ережелермен байланысты болып
келеді. Шектеулер ішкі және сыртқы , қатаң және анық емес болып келеді.
Егер сыртқы шектеулер қатаң болса, онда отбасы мен орта арасындағы
алмасу қиындайды, Егер жүйе шектеулері тым әлсіз болса онда отбасы
мүшелерінде қоршаған ортамен байланыс жақсарып , ал олардың өзара қарым-
қатынасы нашарлайды.
Мәселен , ата-ана мен бала арасындағы ішкі шектеулер тым қатаң
болса, онда ата-аналар өздерімен өздері жүреген тәрізді болып көрінеді.
Ал керісінше , ішкі шектеулер әлсіз болса , онда үлкендер көбіне ата-
аналық рөлдерін атқарып , ерлі – зайыптылар ретіндегі қарым-қатынасы
әлсірейді.
Отбасылық әсемдік Олсон бойынша отбасындағы өзара қарым-
қатынастың баланың психологиялық дамуына үлкен әсер етеді.
Әсіресе ата-аналардың өзара қатынастары . Олсон төрт деңгейді бөледі:
ригидті - өте төмен; құрылымдық –орташаға жақын; әсем – орташадан жоғары
және кездейсоқ жүйе .
Ауызбіршіліктің орталық деңгейлері мен әсемдік біршама тепе-тең
болып келеді. Бұл отбасылық жүйелер отбасындағы өзара қарым-
қатынастардың тұрақты болуын қамтамасыз етеді.
Ал осы деңгейлердің шеткі орналасулары көптеген проблемалардың
кездесуімен байланысты.
Отбасы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, қоғамдық
қызмет те атқарады, өйткені отбасы қоғамның негізгі және маңызды
әлеуметтік институты болып табылады. Ең алдымен ұрпақты жалғастыру
қызметін атқарады. Бұнымен қатар отбасының әр мүшесінің жеке
қажеттілігін және жалпы отбасылық (топтық ) қажеттіліктерді
қанағаттандырады.
Отбасының өз қажеттіліктерін қанағаттандыруы отбасылық қызметтерді
жүзеге асыруға негіз болады. Осы қызметтерге тоқталсақ , олар
репродуктивті, экономикалық, тәрбиелеу (немесе әлеуметтендіруші),
коммуникативті, демалысты ұйымдастыру , өскелең ұрпаққа құндылықтар мен
салт-дәстүрлерді беру және т.б. Аталған қызметтер арасында өзара тығыз
байланыс бар.
Отбасы атқаратын қызметтерге психологиялық шолу жасасақ ,
отбасының ең негізгі қызметі бұл репродуктивті қызмет болып келеді.
Отбасы репродуктивті қызметі адамзат тегін жалғастыру.
Тәрбиелеу қызметінің негізгі (немесе әлеуметтендіру қызметі )
түсінікті . Өйткені мәселе қай кездің болмасын өзекті мәселелерінің
бірі болып келеді.
Отбасында баланың эстетикалық , адамгершілік , философиялық
тәжірибесі , оның жақсылық пен жамандық , ақиқат пен жалған, мейірімділік
және қатыгездік атты түсініктер қалыптасады.
Жалпы кез келген тұлғаның дамуын оның өмір сүретін қоғамынан,
ортасынан бөліп қарастыруға болмайды.
Тұлғааралық қатынастар психологиясы өзінің табиғаты бойынша
күрделі болып келеді. Бұл тұлғааралық қатынастарда тұлғаның жеке
психологиялық сапалары , оның эмоционалды, еректік қасиеттері ,
интелектуалды мүмкіндіктері мен құндылықтары көрініс береді.
Тұлғааралық қатынастардың барысында тұлға қалыптасады, өзін жүзеге
асырады.
Бала тұлға болып қалыптасуы белгілі бір топта жүзеге асатын
процесс. Әр топтағы тұлғааралық қатынастардың өзіне тән қайталанбас
тарихы болады. Ол топ әр жас кезеңіне байланысты болуы мүмкін.
Ең біріншіден , топтың қоғамдағы алатын орнына байланысты
болса, оның екінші сипаттамасы бірлескен іс-әрекеттен тәуелділігі болып
келеді.
Әрбір жас тобының өзіндік әлеуметтік даму жағдайы болады.
Дамудың әлеуметтік жағдайы дегеніміз Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша
баланың белгілі бір топтағы жастық ерекшеліктерінмен сипатталады.
Бұл сол тұлғаның жеке даму тарихы болып келеді. Бұл ұғымды көбіне
балалар тобын сипаттауда қолданады. Өйткені балалрдығң дамуы әртүрлі
әсерлерге бейімділікпен ерекшеленеді 31.
Л.С.Выготский жастарды зерттеуде жаңа мәселелер : санадағы
негізгі жаңа құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын
анықтау қажеттігін қойды. Бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның
арасындағы қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады.
Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру өтпелі шақтағы
дағдарыстың басты мазмұнын құрайды деп пайымдайды.
Отбасының тәрбиелік қызметінің үш негізгі аспектісі бар:
1) бала тұлғасының дамуы , оның қабілетінің және қызғушылығының ,
әлеуметтік тәжірибесінің дамуымен байланысты ; баланың бойында
дүниетанымның қалыптасуы , еңбекке деген дұрыс қатынастың қалыптасуы,
ұжымдық пен көпшілдікке баулу, олардың ақыл-ойының дамуын қамтамасыз
ету, эстетикалық және физикалық даму, салауатты өмір салтына
тәрбиелеу;
2) отбасылық ұжымның мүшесіне жүйелі түрде әсер етуі;
3) баланың ата-аналарға әсері, нәтижесінде ата-аналар өзін-өзі
дамытумен айналысуы мүмкін. 25
Бұл қызметтің жүзеге асуы отбасының тәрбиелік потенциалына
байланысты . Ол отбасының педагогикалық мүмкіндіктерін анықтаушы
жағдайлар мен құралдардан құралады.
Отбасының баланың дамуы, оның тұлға болып қалыптасуы үшін ең
маңызды қызметі эмоционалды қызметі болып келеді. Бұл қызмет отбасы
мүшелерінің симпатия , сыйластық , мойындау, сыйлау, эмоционалды
қамқорлық, психологиялық қорғау арқылы көрініс береді.
Бұл қызмет отбасындағы эмоциолналды тұрақтылдықты қамтамасыз
етеді.
Келесі отбасының қызметі бұл рухани немесе мәдени қарым-қатынас
қызметі. Бұл қызмет тұлғаның рухани дамуында көрініс береді.
Уақыт өткен сайын отбасының қызметтері өз ретімен өзгеріп ауысып
отырады. Қазіргі кезде ол уақыттың , заманның талабына сай бейімделіп
отырады.
Бочкарева баланың бойындағы агрессивтілікті зерттеу
нәтижесінде , оның ең басты , әрі маңызды себебі ретінде отбасындағы
эмоцияналды, психологиялық көзқарастарды айтады және де отбасындағы қарым-
қатынастардың біррнеше түрін бөліп көрсетеді.
1) Эмоционалды жағымсыз атмосфера , бұл жерде ата-аналары балаларға
жеке тұлға деп қарамайды, қойылған сұрақтарға агрессивті түрде жауап
беріп, қатаң тәрбиелейді.
Жағымсыз эмоциялар көп кездеседі. Бұндай атмосфера баланың бойында
агрессивті мінез-құлықтың , есірткіге бейімділіктің дамуының алғы
шарты болып келеді.
2) Отбасынадағы эмоционалды қарым-қатынастың жоқ болуы , баланың
жетістіктеріне және қажеттіліктеріне әрекетсіздік көрсетіп, балаға
эмоционалды мейірімділік жетіспейді.
Бұл жағдай бала эмоционалды маңызды қарым-қатынас тапқысы келеді.
3) Адамгершілік сезімдердің тәрбиеленбеуі, бұл отбасы түрі көп жағдайда
ішімдікке , нашақорлыққа бой ұрған отбасыларында кездеседі,
нәтижесінде баланың бойында адамгершілік құндылықтар , сезімдер
қалыптаспайды, яғни балаға рухани азық берілмейді.
А. Дубровина агрессивті мінез-құлыққа әсер ететін факторлар
қатарына ең алдымен дисгармониялық отбасындағы тәрбиелеуді жатқызады.
Дисгармониялық отбасында ата-ананың біреуі жүйке-психикалық
бұзылулармен немесе ішімдік, нашақорлық тәрізді қоғам дерттерінің
болумен байланыстырады.
1.2.Толық емес отбасындағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
Толық және толық емес отбасындағы психологиялық ерекшеліктерді
қарастыра отырып ең алдымен оның құрылымына тоқталған жөн.
Отбасында ата-анасының бірінің ғана болуы отабсының толық
еместігімен сипатталады. Бұндай отбасында не әкесі немесе шешесі ата-
ананың рөлін атқарады.
Бұл отбасы ажырасудың , ерлі зайыптылардың бірінің қазаға
ұшырауымен немесе баланың заңсыз дүниеге келуімен байланысты болып
келеді 32,33.
Кез келген отбасының құрылымының негізін қатынастар жүйесі
құрайды . Отбасының құрылымын түсіну үшін отбасындағы туыстық
қатынастарды түсінуге тырысу керек . Міндетті түрде отбасының үлкені
болады 34,35
Толық отбасында бұл рөлді әдетте отбасының әкесі атқарған. Қазіргі
отбасында әйелдердің қоғамдағы атқаратын рөлі өзгерді. Ертеректе олар
үйде отырып тек бала тәрбиесімен айналыса, қазір олар қоғамның әр
сферасында белсене еңбек етіп жүр.
Нәтижесінде қазіргі кезде гендерлік саясат деген ұғым кеңінен
өріс алды. Ол (ер адам ) – бұл отбасының қожайыны , ал әйел ұйытқысы деп
атауға болады.
Толық емес отбасында қожайының рөлін шешесі атқарады. Оның
мойында бала тәрбиесімен қоса оның материалдық жағдайы да болады. Барлық
жақта үлгеруі керек.
Толық және толық емес отбасының қызметінің бірі бұл өскелең ұрпақты
тәрбиелеу болып келеді. Егер ата-ананың өмірінде қиындықтар болса: жекелік,
отбасылық немесе әлеуметтік - онда балалар мұндай ата-ананың кеңестерін
аз тыңдайды . Әрине, баланың немесе жеткіншектің логикасын түсінуге
болады: менің анам немесе әкем қалай маған өмір сүру керектігін айтады,
олар өздері мұндай өмір сүруден ешқандай жақсылыққа жеткен жоқ.
Неліктен мен олардың тәжірибесіне сүйену керекпін – олар сияқты ашушаң,
бақытсыз болу үшін бе? Сондай-ақ, егер ата-аналары өмірде бақытты, күшті
және өздеріне сенімді болса, егер олар өмірге оптимизммен, шаттықпен
қарайтын болса, мұндай ата-анаңның балалары әлде қайда тұрақты ,
қорғалған , өмір сәтсіздіктеріне төтеп бере алатындай адам болып
өседі. Осылайша баланың бақыты ата-ананың бақытынан басталады.
Ал бұзылған отбасын сақтау арқылы балаға бақыт беру мүмкін емес.
Психикалық денсаулық және тәрбие аймағында жұмыс істейтін көптеген
мамандардың пікірінше , ерлі-зайыптылар арасындағы күрделі қақтығыс
балаларда және отбасындағы үлкендерде невроз бен психоз түрлерінің
дамуына ықпал етеді . Отбасындағы кез-келген қақтығыс –бала үшін үлкен
стресс, себебі , отбасы баланың әрекет тәсілдеріне және дамуына әсер
етеді. Отбасында бала өзінің Менін мойындайды, жеке тұлға ретінде
қалыптасады, өз қайғысын бөлісе алатын адамдар тобын табады.
Өзімізге белгілі толық отбасының өзінде бала тәрбиесіне байланысты
көптеген қиындықтар туындайды.
Осыған орай З.Марованың пікірінше , толық емес отбасында анасы
немесе әкесі баланы қатарынан қалдырмай тәрбиелеу үшін, материалдық
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін қажырлы еңбек етуі және де баланың
тәрбиесіне уақыт жеткіліксіз болып келеді. Қазіргі кезде материалдық
жағдай мен педагогикалық мәселе өте маңызды болып келеді. Толық емес
отбасында да әртүрлі проблемалар көп кездеседі. Көбіне бұл проблемалар
бала өмірінің дамуының психикалық жағына байланысты.
Толық емес отбасында бала тәрбиелеу бұл әдеттегідей тәрбиелеу
болып келеді, бірақ өте қиын жағдайларда өтеді. 36, 37
Толық және толық емес отбасындағы баланың дамуы ортақ
биологиялық және психологиялық заңдылықтар бойынша жүзеге асады. Олардың
айырмашылығы балаға әкенің немесе ананың эмоциолналды сезімінің
жеткіліксіз болуымен сипатталады 36.
Толық отбасында егер әкесі бала тәрбиесіне араласпаса олардың
танымдық даму деңгейі төмен болып келеді.
Әкенің бала тәрбиесіне араласуы әсіресе ұл баланың тәрбиесіне
араласуы оның ер бала ретінде тәрбиеленуіне үлкен ықпал етеді. Ол
балалар өздерін сенімді , қорғайлы сезінеді.
Отбасының келесі маңызды қызметі бұл отбасы мүшелерінің толық
материалдық қажеттілігінің қанағаттануын қамтамасыз ету болып келеді.
Толық отбасында бала тәрбиесіне әкесі мен анасы араласады, соның
нәтижесінде баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады.
Ал толық емес отбасында баланы тәрбиелеудегі барлық жауапкершілік
анаға немесе әкеге түседі.
Осылайша толық және толық емес отбасындағы тәрбиеленген
балалардың даму жағдайлары әр түрлі болып келеді.
Жалпы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас бұл ең күрделі ,
жан-жақты қатынастың түрі болып келеді.
Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың құрамына ата-
ананың бағдарлы, отбасылық тәрбиелеу тәсілдері мен отбасылық рөлдер
болып келеді.
Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін көптегеен
зерттеушілер зерттеген . Атап айтсақ , А.Спиваковская, А.Захаров,
З.Матейчик, Г.Хоментауская, С.В.Ковалев , В.Сатир ,В.Буянов , В.Снайдер,
М.Николс және де басқалар.
Бұл авторлардың айтуы бойынша бұл қарым-қатынастар бала
дамуындағы негізгі маңызды әрі негізгі фактор болып келеді.
Баланың тұлға болып қалыптасуындағы , оның психикалық дамуындағы
шешуші рөлді атқарады.
Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың маңызды сәті бұл
ананың балаға деген қатынасы болып саналады.
Бұл орайдағы біз үшін маңызды зерттеу ретінде С.Бродидің
зерттеулерін айтуға болады. Ол ана қарым-қатынастың төрт түрін бөліп
шығарады:
1) анасы баланың қажеттілігіне жеңіл және бейімделеді;
2) анасы саналы түрде баланың қажеттіліктеріне бейімделуге тырысады;
3) анасы баласына үлкен қызығушылық танытпайды. Аналық сезімінің негізін
жауапкершілік пен парыз құрайды; ана мен бала арасында жылылық пен
жақындық аса қатты сезілмейді.
4) Анасы мен баласы арасында түсіністік толық кездеспейді. Анасы бала
тәрбиесінде көптеген қателіктер жіберді 38-34
Ата-анаың бағыт-бағдары мен оның сипаттамалары баланың ата-анаға
деген, ата-ананың балаға деген және олардың өзара қатынасынан тәуелді
болып келеді.
А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен
үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болды дейді. Осылай деу
дағдарыс кезі жеткіншекте тіпті кездеспей, ол сергелдеңге ұшырамауы мүмкін.
Демек, жеткіншектің үлкендермен қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс
кезі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын: біріншіден, дағдарысқа
үшырайтын үлкендер емес, жеткіншектің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің
оған қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас
арасында болып отыр. Егер А.Г.Ковалевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа
ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда да кездесуі ықтимал болар еді.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбеттілігімен санасуын әр
сала бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала
тиісті міндеттерді өз еркімен,орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-
туысқандары қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім
білдіргісі келмегенен емес,оны бала деп бәлендей істі не тапсырманы
бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жеткіншек осыған түсінбей мені бала деп
сенбей отыр,- дейді. Егер осындай қатынас көп созылса, жеткіншек пен үлкен
адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті
халде болып, үлкендер не айтса да соны орындамауға тырысады.
Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді деугенде, жеткіншектің талабы жаңа
болғандықтан, сол жеңеді деуге болады. Осындай екі арадағы түсінбеушілікті
неміс психологы К.Левин ойлық бөгет деп атаған. Мұны солай деуінің себебі
жеткіншек пен үлкендер арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған соң,
енді үлкендердің сөзіне құлақ аспайды. Сондықтан жеткіншекке тіл алдыру
үшін алдымен сол бөгетті жою керек, ал бөгетті жою оңай емес.
Статистиканың көрсетуінше , толық емес отбасындағы балар мектепті
тастайды немесе кәмелетке толмай өздері ата-ана болады. Егер балалар
екенші ата-анасымен үнемі кездесіп тұрса немесе жаңа әке , жаңа ана
пайда болса жағдай жақсармадй. Егер отбасында жеткіншек болғанда ата-
аналары ажырасса, онда проблема көп болады. Себебі, өтпелі кезең
проблемасына жеткіншектің әлі де қатаймаған психикасына зиян кетіретін
психологиялық мәселелер қосылады. Әкесі немесе анасы қайтыс болған
балалардың психикасы жақсы жағдайда болады, себебі, олар өздерін тастанды
, керексіз сезінбейді.
Ата-аналардың ажырасуы - бала үшін әр уақытта жарақат болып
табылады. Қанша жыл өтседе ажырасу бұл балалардың есінде мәңгілік қалатын
ауыр жылдар болып есептелінеді.
Яғни, ажырасудан кейін толық емес отбасында қалған балалардың
толық емес отбасына үйренуі. Жұбайлар арасындағы ажырасу процесі өте қиын
өтеді. Осының салдарынан олар адамдарға деген сенімділігін жоғалтады.
Ажырасқан адамдар қайтадан некеге тұруға қорқады.
Ажырасудың нәтижесінде көптеген милиондаған ерлер мен әйелдер жалғызсырап
қалады. Ажырасқаннан кейін бір жылдың ішінде олардың түрлі ауруларға
шалдығуы 30-ға жоғарылайды.
Отбасындағы түсінушіліктің жоқтығы баланың тұлға болып
қалыптасуына көптеген әсерін тигізіп, оны антисоциалды, мінез-құлыққа
итермелейді.
Баланың және ішкі конфликтілеріне: отбасы мүшелерінің балаға
деген, немқұрайлығы, бетін қайтаруы, отбасынан басқа баланы алу, әділетсіз
жазалау, баланың талаптарын ескермеу, мазақ қылу, кесіту және т.б. жатады.
Ішкі уайым мен күдік баланың санасына еніп оның қажеттілігіне
кері тигізеді. 8-11 жас аралығында балалық санасында-ақ және қара ойлар
болады. Сондықтан балалар адамдарды не жақсыға, не жаманға жатқызады.
Толық емес отбасының іс-әрекеті стандарттары, нормалары жастарға
жақсы үлгі бола алмайды. Жастар өздерінің болашақ отбасын құру алдында
ата-анасының жолын қуады. Ал толық емес отбасында психологиялық климат
бұзылады. Көбіне толық емес отбасыға бір немесе екі балалы аналар жатады.
Мұндай кезде анасы рольдер мен функцияларда атқаруға тиіс.
Ажырасқаннан кейін 90 жағдайда бала анасымен қалады, ал әйел
отбасындағы кірістің төмендейіне қиналады. Дегенмен, қазір көптеегн
әйелдер жақсы ақша табады және өз баласын асырауға қабілетті. Бірақ бұл
олардан үлкен күш-қуатты талап етеді. Мұндай аналардың баласымен
әңгімелесуге уақыттары қалмайды және тәрбиесін анасының немесе күтушінің
мойнына арттырады. Ажырасқан әйелдер өз баласын қолдауға және қорғауға
рухани күштері мен уақыттары жете бермейді. Ал мұндай балалар қолдану
мен сүйіспеншілікті қажет етеді. Себебі, айрылысқан ата-ананың балары
толық отбасында тәрбиеленген баларға қарағанда әлдеқайда эмоционалды
тәуелді.
Егер ата-ананың бірі отбасынан кетсе де , әдетте бала кеткен
әкеге өзін керек емеспін деп сезінеді. Біздің елімізде бала көбінесе
анасымен қалатын болғандықтан, әкесі келіп-кетушіге айналады. Көптеген
әкелер туған ұлы немесе қызымен байланысты сақтап қалуға талпынғанымен
, біртіндеп олардың қарым-қатынастары суып және бөлектене береді. Әйелдер
ажырасуды бәрін қайтадан бастауға берілген мүмкіндік ретінде санайды,
бірақ бала үшін бұл жэазылмас жараға айналады.
Бір ата-анасын жоғалтқаннан кейін, бала өзімен бірге тұратын ата-
анасының бірге болатынына әлдеқайда аз мазасызданады. Сондықтан, ол көп
күмәнданып , сезімтал болады. Баланың эгоцентризмі үшін бұл қатты
соққы.
Бала төрт жасқа келгенде ата-анасының өззімен қарым-
қатынасынан басқа, өздерінің жекелік қарым –қатынастары барын түсіне
бастайды. Ол көп уақытқа дейін өзін ата-анасының ең басты махаббат
объектісімін деген иллюзияны сақтайды. Егер бұл пікір жеткілікті күшті
болса, онда ол ажырасуды кетіп қалған ата-анасымен өзінің жекелік
қарым-қатынасының бұзылғандығы ретінде түсінеді. Бала өзін тастаңқы
сезінеді және бұл барлық балалар тән. Ата-аналары жанжалдасқанда
көптеген балалар татуластырушы рөлін ойнауға тырысады. Ажырасу осы
талпыныстардың бұзылғандығын, бекерлігін дәлелдейді. Мұның нәтижесінде
ажырасу көптеген балаларға жазалау, жаман әрекеті үшін, жеткілікті емес
жетістіктері үшін жауапқа тартылу ретінде есептеледі 39
Егер ана ажырасу себебін балаға мұқият түсіндіруге тырысса, оған
зиян келтірмей, керісінше көмектесетін айтса, бұл баланың жаңа өмірге
бейімделуіне көмек болады. Ана баланың уайымдарын қабылдап, оны
жұбатуға, тыныштандыруға рухани күш және уақыт табатыны қабылдап
білдірсе, бұл балаға ең басты көмек. Ажырасуға деген күрделі
реакцияларға қосымша әртүрлі проблемалар бар. Олар баланың жаңа
өмірге бейімделу кезеңінде пайда болуы мүмкін. Ол кетіп қалған әкесінің
рөлін өзіне алуға талпынады. Басты мақсаты-көңіл көтеруді қамтамасыз
ететін, келіп-кетіп жүрген әкесін жақсы жігіт, ал анасын жаман деп
есептеуге дейін барады. Себебі, анасы көптеген шектеулер қояды. Егер
анасы бұрын жұмыс істемеген, ал ажырасқаннан кейін істей бастаса, балада
ашу-ыза, депрессия кең тараған реакция болып табылады. Ал анасы жаңа
адамдармен қарым-қатынас жасай бастаса, әсіресе кездесулерге барып
жүрсе, бала әртүрлі реакциялармен жауап беруі мүмкін, мысалы, араласу, ашу-
ыза, қызғаныш немесе бас тарту.
3. . Отбасыныың тәрбиелеу тәсілінің бала тұлғасының қалыптасуына
әсері
Бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда
ең басым болып есептелуі;
Өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы
мемлекеттің негізгі буыны;
Отбасы - болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты тірек арқауы;
Отбасы - жек тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
болашақ жас азаматтың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына,
ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани байлықты
бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
Отбасы бала тәрбиесіне адамзат қоғамының тарихындағы ғасырлар сынынан
мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;
Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз мемлекеттің мұрагерлері,
жан-жақты, жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей байланысты екенін
көреміз.
Алайда, қазіргі отбасы әлеуметтік жағынан қолдау таппай, көптеген
қиындықтарға кездесуде. Бүгінгі таңда көптеген отбасылары өзінің күші мен
уақытын отбасының және балаларының материалдық жағын қамтамасыз етуге
жұмсайды да, рухани дамуы мен жетілуіне уақыттары қалмайды 40
Әлеуметтанушылардың зерттеуі бойынша жұмыс жасайтын бала тәрбиесіне
тәулігіне минут, ал жексенбі күндері минут қана бөле алады екен. Ата-
аналардың көпшілігінің балаларымен рузани қарым-қатынасты болу бірге кітап
оқу, бірге отырып теледидар көруі, театрға баруы т.б. мүмкіндігі мүлде жоқ
деуге болады.
Отбасындағы экономикалық жағдайдың төменгі деңгейде болуы (еңбек
ақының аздығы, өмір сүруге қажетті тұрмыстық заттардың жоқтығы);
Балалардың дұрыс өсіп-жетілуіне, денсаулығына қажетті тағамдардың
жеткіліксіздігі, қоғамдық өмірдегі мәдениеттің құлдырауы;
Отбасының психологиялық тұрғыдан болашаққа сенімсіздігі (жұмыстан
шығып қалам, ауруға ұшырап қалам деген қоқыныш, жүйке жүйесіне ықпал
жасайтын келеңсіз жағдаяттар т.б) бүгінгі таңда әсіресе аналарға екіжақты
ауыртпалықтың түсуі- бір жағынан, жұмысы болса, екінші жағынан, отбасына
қамқорлық жасау;
Отбасында әлеуметтік, тұрмыстық, адамгершілік қарым-қатынастың
бұзылуынан ажырасудың барған сайын орын алуы. Ал ажырасқан отбасында бала
тәрбиесі қиындай түседі;
Нарық экономикасы жағдайынан туындаған қиындықтың бірі- мектеп пен
отбасы арасындағы өзара тығыз байланыстың болмауы;
Жетім балалар мен тастанды балалардың әлеуметтік ортада кең орын алуы;
Әлі өмірдің ащысы мен тұщысын татпаған жастар үшін, өскелең өмірдің
қыры мен сырын түсіндіретін ақсақалдардың ақыл-кеңесі әрдайым керек-ақ.
Себебі, қариялардың өмірден көрген сабақтары мол. Олар- өмір мектебінің
түрлі сынақтарынан сүрінбей өткен, көнекөз халықтың мұраларымызды кейінгі
ұрпаққа жеткізуші тірі тарихымыз. Осы жерде тағы айта кететін бір жайт –
ата-ананың бір-бірімен түзу кірпіш қарым-қатынасы жөнінде. Мәселен,
біздің халықта ер адамды ұлық тұтқан. Ол-үйдің отағасы, балалардың әкесі.
Ата-ананың бала өсірудегі басты мақсаты-қоғамдық өмірге көпшілікпен қатар
түзу кірпіш қалау. Сондықтан, бала тәрбиесіне олардың екеу ара қарым-
қатынасы айрықша қатты әсер етуі. Үйде анасы жұбайын құрмет тұтып, оның
абыройын балалардың алдында ұстаса, бала да әкесіне ұқсап, беделді болып
өсуге ұмтылады. Керісінше, әке де зайыбына жылы сөйлеп, оны ана деп
құрметтесе, балалар ананың өмірдегі құдіретін түсініп, оның көңіліне қаяу
салмауға тырысады. Ал үйдегі үлкен ата мен әженің орны ерекше екенін
айтпаса да белгілі. Олардың сөзін жерде қалдырмай, өмірден көрген
тәжірибелерінен өмірлік сабақ алу таптырмайтын мектеп десе де болғандай.
Түйіп айтқанда отбасында ата-аналардың барлық перзенттеріне бірдей
қарап, мейірімділік және қамқорлық көрсете отырып, қатал да талапшыл болуы;
отбасында балаларды еңбексүйгіштікке, іскерлікке, төзімділікке
үйретудің рухани және әдептілік жақтарының құрылуы;
отбасында перзенттердің ата-ана алдындағы борышы мен міндетін сезінуі;
балалардың отбасында адамгершілігі мол болып қалыптасуына үйдегі жалпы
қарым-қатынастың бірізділіктің қойылуы;
ата-ананың бойындағы барлық тәрбиелік қасиеттердің балаға сіңірілуі,
соның көрінісінің балаларынан байқалуы;
Міне осындай жәйттерді есепке алмай отбасында бала тәрбиесін жақсы
жолға қою еш мүмкін емес. Өнегелі отбасында тәрбиелі бала өсіру, жаңаша
өмір салтын өнегелі құндылықтармен байланыстыра отырып, келешектің саналы
азаматын даярлау - бүгінгі күннің биік талабы 41-42.
А.Ұ.Ескендірова өз зерттеуінде отбасылық арақатынастар жас
өспірімдердің агрессивтілік сипатын анықтайтын негізгі фактор болып
табылады. Отбасында жасөспірімнің жағдайымен келіспеушілік мінез
агрессивтілікпен параллель түрде дамып немесе кеміп отырады. Жас өспірімнің
агрессивтілігі оның өзінен жасы үлкен құрбыларымен өзара қарым-қатынасында
да жиі байқалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz