Фразеологиялық бірліктердің көлемі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ КӨЛЕМІ, ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕРМЕН МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ АРАҚАТЫСЫ ЖӘНЕ АУДАРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР
І.1 Фразеологиялық бірліктер түсінігі, фразеологизмдерді топтастыру және
фразеологиялық бірліктердің көлемі
І.2 Фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысы
І.3 Мақалдар мен нақыл сөздерді аударуда қолданылатын әдістер
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ,
ОЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ
ІІ.1 Фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті қазақ тілінен ағылшын
тіліне, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда қолдану
ІІ.2 Фразеологизмдерді аударудың негізгі әдістері және осы әдістердің
әрқайсысын тәжірибеде қолдану
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
КІРІСПЕ
Фразеологиялық мәселелер және алуан түрлі тілдерде сөздердің әртүрлі
үйлесуінің жалпы проблемасы аударманың теориясына да, тәжірибесіне де
маңызды: олар тәжірибелік қиындықтарды және үлкен теориялық қызығушылықты
жиі тудырады, өйткені заттық мағынасы бірдей сөздердің алуан түрлі тілдерде
атқаратын мағыналық және стилистикалық қызметтерінің әртүрлілігімен және
алуан түрлі тілдерде мұндай сөздердің үйлесуінің әртүрлілігіне байланысты.
Тіпті берілген тілге тән үйлесудің ерекшелігі аудару кезінде ашылады, ол
басқа жағдайда байқалмауы да мүмкін деуге де болады. Фразеологиялық
бірліктерді ағылшын тіліне көшіру – өте қиын мақсат. Өзінің семантикалық
байлығының, көркемдігінің, ықшамдығының және ашықтығының арқасында
фразеология тілде өте маңызды роль атқарады. Ол сөйлеуге мәнерлік пен
өзіндік береді. Әсіресе фразеологизмдер ауызша сөйлеуде, көркем және саяси
әдебиеттерінде кең қолданылады.
Фразеологизмдерді аударудың өзіне тән ерекшеліктеріне тоқталмас бұрын,
отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың
қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн.
Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан
В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко,
А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, фразеологизмдер тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер саласында зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер.
Фразеологизмдердің тіл білімінде, оның ішінде, қазақ – орыс және
ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу
нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, фразеологизмдердің тілдік
табиғаты, олардың басқа тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе
ерекшеліктері А.Байтұрсынов, I.Кеңесбаев, P.Сәрсенбаев, Б.Адамбаев,
Ә.Қайдар, С.Нұрышев, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Ғ.Тұрабаева, салыстырмалы-
салғастырмалы тұрғыдан А.Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А.Донбаева,
Д.Беғалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл
білімінде В.В. Виноградов, Н. Н.Амосова, М.Т.Тагаев, Н.М.Шанский, Г. Л.
Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды
пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Ағылшын
тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты
тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар —
Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л.
Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр
түрлі қазақ – орыс және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді, мақал-
мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын,
өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және
этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ-ағылшын мақалдарын, фразеологизмдерін салыстыра зерттей отырып,
олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу,
фразеологизмнің тілдік феноменін зерделеу, оны мәтінде көкейкесті қылу.
Аталған тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ
тұстары мен ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде
олардың құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді
анықтау - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен
шығу үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
– фразеологиялық бірліктерге, фразеологизмдерді топтастыру және
фразеологиялық бірліктердің көлеміне түсініктемелер беру;
– фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын
қөрсету;
– мақал мен фразеологизмдердің ұқсастықтары мен өзара
айырмашылықтарын көрсету;
– фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті орыс - қазақ
тілдерінен ағылшын тіліне, ағылшын тілінен қазақ – орыс тілдеріне
аударуда қолданылуын мысал келтіре отырып зерделеу;
– этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға
қысқаша сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары келесідей:
1. Әдебиеттердегі фразеологизмнің теориясын және тарихын зерделеу.
2. Ғылыми әдіс көзқарасынан тілдік құбылыс ретінде фразеологизмнің
ерекшеліктерін айқындау.
3. Фразеологияны бір тілден екінші тілге аударудың тәжірибелік әдістерін
зерделеуге талаптану.
Дипломдық жұмыста салыстыру, ажырату (құбылыстар ажырайтын орындарды
анықтау), талдау әдістері қолданылады.
Берілген жұмыс студенттердің өзіндік жұмысына, сыныпта жұмыс істеуге
әдістемелік құрал ретінде, сондай-ақ аудармашының тәжірибелік әрекетінде
қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, жұмыс тәжірибелік материалды тарату үшін
баспа беттерінде басылуы мүмкін. Осыған орай, бай теориялық материалдың
болуына қарамастан, тәжірибе жүзінде фразеология проблемалары қажетті
деңгейде зерттелмеген, осы жұмыста фразеологизмдердің көкейкестік
құбылыстарына жасалған тәжірибелік талдау ұсынылады.
Дипломдық жұмыста келесі мәселелер қаралады:
– фразеологиялық бірліктерді көкейкестендірудің әдістері
(фразеологизмдерді аударудың әдістері және осы әдістердің
әрқайсысының қолданысына ескертулер, сондай-ақ
фразеологизмдерді жаңғырту);
– фразеологиялық бірліктерді топтастыру мәселелері;
– фразеологиялық бірліктердің көлем мәселелері;
– әр бір тілде басымды әдісті айқындау және оларды бір -бірімен
салыстыру мақсатында кеңес және ағылшын әдеби мәтіндерінде
фразеологиялық бірліктерді аударудың әдістері.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың,
М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә.Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық
көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P.,
Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W.,
Ridout R. and Witting C, Apperson G. L., Linda and Roger Flavell, A.B.
Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ,
тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми
еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың ішінде фольклорға, тарихқа,
этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу жұмыстары мен ішінара ел
аузынан жазылып алынған деректер бар.
І. ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ КӨЛЕМІ, ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕР МЕН МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ АРАҚАТЫСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АУДАРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР
І.1 Фразеологиялық бірліктер түсінігі, фразеологизмдерді топтастыру және
фразеологиялық бірліктердің көлемі
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды
білдіреді.Фразеология-грек тілінің phrasis-сөйлемше және ұғым, білім
деген сөздерінен алынған.
Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен
байланысқан сөз тіркестерімен сөйле мдердің ортақ атауы. Өздеріне формасы
жағынан ұқсас синтаксистік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір
тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес
болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына
бағынбауында. Фразеологизм термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді
камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын идиомалар (ізін суытпай, ақ
қарга) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке
адамдардың авторлық немесе белгісіз әдеби шығармалардан алынған, немесе
ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер.
Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа
мазмұнда қабылдануы немесе лексика грамматикалық трансп озиция, сөз
тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер
және қанатты сөздерге жататын фразеологизмлық сөйлемдер мен тұрақты
тіркестердің коммуникативтік қызметі диктум және модус (логикалық бағыт)
деген мазмұндарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылык арқылы
айқындалады.[1]
Фразеологиялық тіркес — құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келетін
мағынасы ерікті сөздердің тіркесі, фразеологизмдердің түрлері, топтары.
Фразеологизмге тән үш ортақ белгі мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы,
қолданылу тиянақтылығы айқын болғанымен, бұлар әр фразеологизмде бір-
бірінен әрдайым анық ажыратыла бермейді. Кейбір белгілер әсіресе, мағына
тұтастығы бірінде анық, айқын көрінсе, екіншісінде көмескі, үшіншісінде
мүлде солғындау байқапады. Сондықтан фразеологизмді түр-түрге беліп
топтастыру тіл білімінде ең күрделі қиын мәселелердің бірінен саналады.
Фразеологизмдерді зерттеушілер В. Виноградовтың дәстүрлі топтастыруын
негізге ала отырып, бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың
құрамындағы сыңарлардың арақатынасына қарай жіктеп бөлсе, кейде құрылым-
құрылысы жағынан, атқаратын синтаксистік қызметі мен стильдік мәні жағынан
топтастырады. Қалай дегенімен де фразеологизмдерді сыңарларының мағына
тұтастығына қарап, Фразеологиялық тутастық, Фразеологиялық бірлік,
Фразеологиялық тізбек деп үш топқа бөледі.
Фразеологиялық тұтастықта (идиом) фразеологизмді құрастырушы сөздің бір-
бірінің лексика-семантикалық мән- мағынасына ешбір қатысы болмай мүлде
басқаша мағына береді. Мысалы, мурнынан шаншылу — қолы тимеу; жүрегі тас
төбесіне шығу — (қатты қорқу) нағыз идиом мағынасындағы (Фразеологиялық
тұтастық) тіркестер. Бұларды басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, беліп
жаруға болмайды. Идиом терминін қазақ тілінде Фразеологиялық түйдектер (I.
Кеңесбаев), фразалық тұтастықтар (К. Аханов, Ә. Болғанбаев) деп атаған.
Фразеологиялық бірлік — фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі
жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің бірі
екіншісімен қалайда бір мағынапық байланыстаболатындығын аңғартады. Себебі
мұндай тіркестер о бастағы еркін тіркестің ауыспалы
мағынада метафораланып Фразеологиял ық бірлікке айналған. Мысалы, көзіне көк
шыбын үймелету (басыну, қорлау), ақ түйенің қорны жарылу(молшылық). Аталған
тіркестердің Фразеологиялық мағына жасауына ең алғашқы еркін тіркестегі
тура мағына негіз болған. Кейде фразалық тұтастық пен Фразеологиялық бірлік
арасындағы айырма- шылықтары байқала бермейтін фразеологизмдер де бар.
Ғалымдар мұны тұрақты тіркес мағыналарының көнеленуіне байланысты деп
түсіндіреді. Мысалы, ит басына іркіт төгілу (молшылық), құлаққа ұрған
танадай (жым-жырт тыныштық). Қазақ тілі фразеологиясы фразеологизмдердің
бұл екі тобын бір-біріне өте жақын тұратын сез тіркестері деп қарастырады.
Орыс тіл білімінде идиомалар немесе анапит. мәндегі Фразеологиялық
бірліктер деп атайды.
Фразеологиялық тізбе - еркін мағынадағы сөздер тіркесінің
Фразеологиялық қалпында екі сөздің тіркесуінен жасалып, езгеріссіз тізбек
күйінде қолданылады. Мысалы,жандысөз, тас бауыр, жуан жұдырық, шикі өкпе.
Бұлар сырт құрылымы жағынан күрделі сөздерге ұқсас. Күрделі сөздер үнемі
номинативті атау мағынасында жұмсалса, Мысалы, су тиірмен, тас жол, төс
қалта т. б. Фразеологиялық тізбектерде бағалауыштық, образдылық сипат бар.
Олардың Фразеологиялық мағынапары метафора, теңеу, сапыстыру сияқты
керкемдік тәсілдер арқылыауыспалы мағынада айтылуына байланысты. Апайда
ауыспалы мағынада айтылып тұрған сөз тіркестерінің бәрін бірдей
Фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды. Мысалы, Көңілсіз құлақ —
ойға олақ (Абай). Жүргемін жоқ қайғының жүгін артып (Мұқағапи)
— метафоралы тіркестер. Метафора, сирек те болса метонимия — керкемдік
тәсілдер әдеби шығармапарда өзіндік ерекше сөз қолданысы. Сөйлеу тілінде
қалыптасқан фразеологизмдер, идиомапар және образды сөздер — жасапуы
жағынан метафоралы қолданыстан туған тіркестер.
Фразеологизм, тұрақты тіркестер - екі немесе бірнеше сөздердің
тіркесуі арқылы тұтас бір мағына білдіретін сөз тіркестері.
Қазақ тіл білімінде бұл термин бір ізге түскендіктен фразеологизмді
тұрақты тіркес, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес,
фразеологиялық орам, фразеологиялық тұлға, фраза сияқты атаулармен аталып
жүр. Фразеологизмдер құрамына қандай тіркестер енетінін анықтау үшін
зерттеушілер тіл білімінде олардың қолданылу тиянақтылығын, мағына
тұтастығын, тіркес тұрақтылығын басты белгі етіп алады.
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығын сөйлеуде, айтылуда бұрыннан
қалыптасқан даяр қалпында жүмсалатын еркін сөз тіркестерімен
салыстырғанда анық байқалады. Мысалы, бет моншағы үзіліп —ұялу, итарқасы
қиянда — қашық, алыс жер. Еркін сөз тіркесі белгілі бір қалыптасқан
грамматикалық жүйені керек етеді.
Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке
мағыналарына үнемі сәйкес келе бермейді, тіркес ішіндегі сыңарлар тұтасып
барып, бір мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғасынан күн көріну (жүдеу,
арық), тас бауыр (мейрімсіз адам туралы) бұл тіркестердің құрылымы әр түрлі
болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің
мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей емес. Сөз - лексикалық мағына,
номинативті атау болса, Фразеологизмдер — мағына тұтастығы мен сөзбен
бапамалық қатыста емес, жанамалық қатыста турады. Фразеологизмдерге тән
басты белгі — туынды мағынада жұмсалып, әрдайым бейнелі мән
тудыруы.Фразеологизмдер мағынасында жағымды немесе жағымсыз, әйтеуір
эмоциялы-экспрессивті реңк бар. Сондықтан, сөз дегенді көптеген
зерттеушілер "бүтін бітімді", ал фразеологизмді "бөлек бітімді" деп
есептейді.
Тұрақты тіркес тізбесіндегі сөздер айтушының қалауынша емес,
қалыптасқан белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті де сөздердің жігі
ажырамай тұрады. Құрамындағы сөздер (кейде компоненттер өзара мағыналас,
мәндес сөздермен алмастырылып, варианттылыққа ұшырайды демі
сөнубітутаусылу) басқа сөзбен алмастыруға, сөздердің тұрақты орын
тәртібін ішінара өзгертуге келмейді, сөздердің орын тәртібі нық келеді.
Мысалы, пендешілік жасау дегеннің орнына адамшылық жасау десе, мағына
бүтіндей өзгереді. Немесе бүйрегі Бұлк етпеу дегеннің орнына
жүрегі Бұлк етпедір,есе, мағына тұтастығы онша бузылмағанымен, стильдік
жағы солғындап, дыбыс үйлесімі кемиді, тіркес тұрақтылығына нуқсан келеді.
Фразеологизмдердегі осы аталған тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, тіркес тұрақтылығы тілдің басқа да категорияларымен ерекшеленіп,
өзіндік тұлға, бітім бейнесімен дербес турады. Бұл олардың тілдік бірлік
(единица) ретінде танылуына мүмкіндік береді. Фразеологизмдерді танып-білу
үшін анықталған үш белгі жеке-жеке саралану ына қарамастан, қазақ тіл
білімінде, сол сияқты басқа да түрік және орыс тілінде тұрақты сөз
тіркесіне қандай тіркестерді жатқызу туралы шешімін таппай келе жатқан
әрқилы пікірлер бар. Фразеологизмдерді зерттеу барысында тұрақты
тіркестерді тар және кең мағынада түсіну деген ғылым ұғым қалыптасқан.
Фразеологизмдерді тар мағынада түсінуді жақтайтындар мақал-мәтелдерді,
нақыл сөздерді Фразеологизмдер (I. Кеңесбаев, Т. Байрамов, 3. Ураксин)
қатарына енгізбейді. Ал кең мағынада түсінуді негізгі алатын зерттеушілер
(С. Мүратов, Г. Ахунзянов т. б.) терминдерді, күрделі сөздерді, қос
сөздерді, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді, газет айдарларын (штамп)
фразеологизмдерге жатқызады. Орыс тіл білімі мамандарының арасында да бұл
туралы пікірлерде қайшылық бар. Алайда орыс фразеологиясында соңғы кезде В.
Виноградов бастаған зерттеушілер бұрынғы классиканы зерттеу үлгілерін қайта
қарауды үсынады. Олар Фразеологизмдерді тану үшін белек бітілуі мен даяр
қалпында жүмыс істеу белгісін басшылыққа алады. Тілдегі фразеологизм құрам
— лексиканың ең бай құнарлы кезі. Фразеологизмдердің жаңа үғым,
түсініктермен көбейіп қалыптасуы сол ұлттілінің даму ерекшеліктерін және
ұлт мәдениетінің танымдылық қасиетін керсетеді.
Фразеологизмдердің көп мағыналығы - тұрақты тіркестердің екі я одан
да көп мағына беруі. Тілдегі жеке сөздер тәрізді тұрақты тіркестердің де
кейбіреулері көп мағынапы болып кездеседі. Алайда, фразеологизмдердің бәрі
бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады
да, фразалық тіркестердің қайсыбіреулері көп мағыналы болып келеді. Мысалы,
Бой бермеді: а) айтқанға көнбеді, жеңістік бермеді, ә) ырық бермеді, күші
жетпеді.
Көзі шықты: а) соқыр болды, ә) көзі қанды, маманданды (Жылқы бағумен көзі
шықты).
Дымы құрыды: а) діңкеледі, шаршады,
ә) лажы қалмады, не істерін білмеді.
Ат үсті: а) жол-жәнекей, жолшыбай,
ә) жеңіл-желпі, үстіртін.
Сыңар езу: а) бір жағына бұра тартып жүретін жылқы, ат,
ә) өз ырқы болмаса көнбейтін бір бет адам.
Жүзіктің көзінен әткендей: а) сұлу, әдемі, мүсінді,
ә) еті тірі пысық, жылпос.
Аузымен құс тістеген: а) жүйрік, ұшқыр,
ә) сөзге шешен, ділмар адам.
Фразеологизмдерден туатын көп мағынапық, негізінен, екі түрлі жолмен
жасалады. Оның бірі — жалғаса туады, екіншісі — жарыса туады. Мысалы, ат
үсті деген тұрақты тіркестің ең алғашқы мағынасы, сөз жоқ, ат үстінде
жүрумен байланысты шыққан. Содан соң осы ұғымға жапғастырып қолдану
арқылы үстірт, үстіртін мағынасы пайда болған. Сол сияқты қартайған
бүркілің тұғырда орнығып отыра апмауын адамға ауыстырып, бейнелеп қолдану
арқылы соңғы мағыналары жарыса шыққандығын аңғару қиын емес. Кей
жағасырдайда жалғаспалы мағына мен жарыспалы мағына бір-біріне ұласып, үсті-
үстіне туынды мағына жамай беруі мүмкін. Мысалы, зәрі қайтты дегеннен: а)
уы қайтты, тарады, ә) жыли бастады, б)ашуы басылды деген үш түрлі мағына
туындаған. Бойдағы удың таралуын табиғат құбылысына, одан кейін адамның
мінез-құлқына бейнелеп қолдану арқылы туынды мағыналар бір-біріне ұласып
отырғандығы айтылған ойға айқын дәлел бола алады.
Фразеологизмдерді топтастыру.
Швейцария лигвисті Шарль Баллидің еңбектерінде тұрақты сөз
тіркестерін тізбекті топтастыруға алғаш әрекет жасалды [3]. Фразеология
саласын ерікті сөз үйлесімділігімен қарама-қарсы қойып, ол негізгі екі
сөздік кешенді (компоненттердің бір ауыздылығының өспелі дәрежелі
тәртібінде) – фразеологилық топтарды және фразеологиялық бірліктерді
анықтады.
Фразеологияны ары қарай зерттеп, зерделеу кеңес тіл білімінде 1940-
1970 жж. орыс және басқа да тілдердің әдебиеттерінде кеңінен дамыды.
Отандық ғалымдар басқа лингвистикалық тәртіпті соншалықты жете зерттемеген
еді. Заттың әдебиеті ұланғайыр.
Зерттеу объектісіне, оның категорияларына және фразеологиялық
бірліктерді топтастырудың тәжірибелеріне көптеген бірлескен және бір бірін
толықтыратын, сондай-ақ бір-біріне қайшы келетін көптеген анықтамалар
берілді. Кезінде ерекше әйгілі болған, В.В. Виноградов ұсынған
фразеологиялық бірліктерді топтастыру ерікті сөз үйлесімділігімен қоса
фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық
тіркестер (еріксіз, басқаша айтқанда – тұрақты) компоненттер арасындағы
байланыстың тығыздығының кемімелі дәрежесі тәртібінде фразеологиялық
бірліктердің негізгі үші түрі қарастырылған.
Фразеологиялық тұтасуға (немесе идиомаға) тұрақты сөз тіркестері
кіреді, олардың мағыналары оған кіретін жеке сөздердің мағыналарымен
шартталмайды; қазіргі тіл көзқарасынан тұтас мағынасы еркінше және
дәлелденбеген болып келеді (мысалы, как пить дать- белгілі бір оқиғаның
болуы ақиқат; собаку съел – белгілі бір істе үлкен тәжірибесі бар, бәрін
біліп тұрған адам туралы; и был таков, как ни в чем не бывало – беті бүлк
етпеу; бить баклуши – босқа сандалу және т.б.).
Фразеологиялық бірліктердің екінші түрін - фразеологиялық біртұтастық
құрайды. Олар да мағынасы жағынан бөлінбейді, және бәріне ортақ, біртұтас
мағынасы болады, бірақ бұл мағына дәлелденген, бейнені түсініп, оның
негізінде құрылады (мысалы, из мухи делать слона – тым асырып жіберу,
болымсыз нәрседен шу шығару, үлкен оқиғаға айналдыру; из огня да в полымя –
бір жаман жағдайдан екіншісіне түсу; переливать из пустого в порожнее –
мағынасыз көп сөйлеу; держать камень за пазухой- белгілі біреуге қатысты
зұлымдық ниетті сақтап жүру; плыть по течению – ешбір әрекет қылмай өмір
сүру және т.б.)
Академик В.В. Виноградов атап көрсеткен фразеологиялық сөз тіркесінің
үшінші түрі - фразеологиялық тіркестер болып табылады. Осы сөз
тіркестерінің құрамына басқа сөздермен байланысы шектеулі, тек белгілі,
шектеулі сөздермен ғана байланысатын сөздер кіреді (мысалы, потупить –
жерге қарату сөзі тек глаза, взор, взгляд - көзді, голову -басты сөздерімен
ғана үйлесе алады – олар фразеологиялық тіркестерді құрайды; трескучий сөзі
тек мороз, фразы, речи сөздерімен ғана үйлеседі).
Академик В.В. Виноградов ұсынған топтастыру фразеология бойынша
көптеген жұмыстарда, сондай-ақ ағылшын тілінің фразеологизмдеріне арналған
жұмыстарда қабылданды (олардың ішінен А.В. Кунин құрастырған Ағылшын –
орыс фразеологиялық сөздігі және Ағылшын фразеологиясының кейбір
мәселелері атты мақаласын ерекше атауға болады).
Фразеологизмдерге анықтама беріп, фразеологизмдерді топтастырған
кезде тілдің қазіргі ахуалынан шыға отырып, оларды ерікті тіркестермен
шектеген Балли мен Виноградовқа қарағанда Б. А. Ларин материалға тарихи
тұрғыдан келді, фразеологизмнің қалыптасу жолдарын - ерікті тіркестерден
бастап бірігей, бөлінбейтін тіркестерге дейін ескерді [19, 118]. Сонымен
қатар, сөзқолданысы дәстүрінің ерікті тіркестерге ықпалын, олардың осы
дәстүрмен шектеулігін ескере отырып, Ларин оларды айнымалы терминімен
белгілеп, өзінің топтастыру шегіне енгізді, сөйтіп ол тілдің барлық саласын
қамтыды. Бұл топтастыруға келесілер кіреді (бірігудің өспелі тәртібінде):
1)айнымалы сөз тіркестері, оларға тұрақты фразеологиялық тіркестер де
кіреді (Виноградовтың терминологиясы бойынша); 2) таптаурынның,
дәстүрліктің және метафоралық қайта пайымдаудың, бастапқы мағынадан
алшақтаудың, астарлы қоданысының болуымен анық ерекшеленетін, қазіргі
тілде түсінерлік тұрақты метафоралық сөз тіркестері; алдыңғы топтан
анағұрлым өзгертілген, қысқартылған, алғашқы құрамнан (лексикалық және
грамматикалық) алшақтаған және өзгеруіне себепші болатын семантикалық
айқындылықтың елеулі бәсеңдеуімен ерекшеленетін идиомдар, басқа сөзбен
айтқанда, мұнда мағынаның дәлелдеуі жойылған. Екінші және үшінші тараулар
Виноградовтың топтастыруындағы фразеологиялық біртұтастық пен
фразеологиялық тұтасуға тура келеді.
Аудару теориясы үшін көбінесе елеулі қиылысатын немесе кейде сәйкес
келетін фразеологизмнің үш тобы ерекше қызығушылықты тудырады, өйткені олар
жалпы тіл зерттеу сипатына ие, себебі негізінен семантикалық критерийге
сүйенеді, сөйтіп тілдердің кең аясына– нақты бір тілге, немесе белгілі
морфологиялық түрдің тіліне (мысалы, А. И. Смирницкий [26] мен Н. Н.
Амосова секілді [1] ағылшын тілін немесе одан да кең - аналитикалық қатар
тілі - фразеологизмдердің құрылымдық ерекшеліктеріне назар аударатын)
арналған басқа тұжырымдамалар мен топтастыруларға қарағанда қолданбалы
болады. Аудару көзқарасы тұрғысынан қарағанда фразеологилық бірліктердің
оның элементтерінің мағыналық біріктірілетіндік немесе бөлінетіндік
дірежесі, дәлелдеудің анықтық және анықсыздық дәрежесі (ішкі форманың,
бейнеліктің болуы немесе жойылуы), стилистикалық түрі, сондай-ақ
денотативтік және коннотативтік мағыналары арасындағы қайшылық секілді
белгілері өте маңызды [27]. Мысал ретінде салыстыруды келтірейік: дәмі
ащы - tastes bitter (тура мағына) және ащы кекесін (ирония) - bitter
irony (денотативтік және коннотативтік мағыналары арасында айырмашылық
бар); сыпайылыққа алғыс айту - to thank for kindness және тағдырға алғыс
айту - to bless one's lucky star; конькиді қайрату - to sharpen skates және
тілді қайрату - to talk hot air, to talk idly; қоқысты лақтыру - to throw
away the garbage және номерді лақтыру - to play a trick; арасы алшақ емес -
short distance және ақылы тайыз - non too clever (С. С. Кузьминнің
мысалдары [13]).
Фразеологиялық бірліктердің көлемі
Фразеологияның көлеміне қатысты ғалымдар диаметральді қарама-қарсы
көзқарасты ұстанады. Көптеген лингвисттердің ойынша, тек сөз тіркестері
ғана фразеологилық бірліктер бола алады1.
Басқа лигвисттердің айтуынша, мақалдар және мәтелдер тіл жүйесіне
кірмейді, олар фольклорға жатады 2 [1, 180].
Көптеген жұмыстарда мақалдар мен мәтелдер фразеология құрамына
кіреді. А. В. Кунин мақалдар мен мәтелдерді коммуникативтік фразеологиялық
бірліктерге жатқызады. А. В. Кунин: Біз фразеологияға сөз тіркестері мен
сөйлемдерді (соның ішінде мақалдарды) фразеологиялық сипатының
тұрақтылығымен және компоненттерді толық немесе бөлшектік қайта пайымдаумен
жатқызамыз. Фразеологияда мақалдар өзіне тән құрылымдық және семантикалық
ерекшеліктерге ие тілдің фразеологиялық құрамының бірлігі ретінде
зерттеледі. Ал фольклор мақалдарды халық даналығын, халық әдет-ғұрпын және
т.б. сипаттайтын халық ауыз әдебиетінің өнімі ретінде ғана пайдаланады
[16]. А.В.Куниннің ойы бойынша, мақалдар мен тұрақты сөз тіркестері үшін
ортақ нәрсе – олар екеуі де тілде дайын түрінде жүреді, қайта-қайта
жасалынбайды. Мақалдар грамматикалық құрылымының орасан зор тұрақтылығымен
ерекшеленеді, бұл оларды фразеологиялық тұтасуға жақындатады. Мақалдар
тұрақты сөз тіркестері секілді тіл моделі қызметін атқармайды, оларды
негізге ала отырып жаңа мақалдарды құруға болмайды. Мақалдар тұрақты сөз
тіркестерінен сөйлемде аяқталған ойды білдіруімен, өзінің насихаттығымен
ерекшеленеді.
Мақалдар – тілдің сөйлеу айналымына кірген. Өмірдің барлық жақтарына
қолданарлық қысқа нақыл сөздер. Мақал әрдайым сөйлем болып табылады және
дидактикалық (насихаттық) мақсатты (ақыл үйрету, сақтандыру және т.б.)
көздейді. Мәтелдер – бұл сөздердің тұрақты бейнелік үйлесуінің,
тіркесуінің әр түрлі құрылымдық-семантикалық түрлері болып келеді[16].
В.В.Виноградов сөйлемдерді, соның ішінде мақалдарды фразеологиялық
бірліктердің санына жатқызады. Фразеология саласына әртүрлі әдебиеттік
стильдерге тән көптеген басқа даяр сөз орамы да, әдеби үзінділер де,
қалыптасқан сөздер де, халық мақалдары мен мәтелдері де жатады.
Т.Р.Левицкая және А.М. Фитерман [20] сөйлеудің әртүрлі стильдері мен
түрлерінде алуан түрлі тілдерде кең таралған қалыптасқан сөздерді және
сілтемелерді фразеологиялық тіркесулерге жатқызды. Олардың санына библеизм,
тарихи тұлғалардың сөздерінен, әдеби сипаттағы әртүрлі үзінділер (цитата),
тарихи оқиғаларың аттары және т.б. кіреді.
Лингвисттердің көбісі мақалдарды, мәтелдерді, нақыл сөздерді
фразеологиялық бірліктерге жатқызғандықтан, берілген жұмыста жоғарыда
аталған фразеологиялық бірліктерді аудару мәселелері қарастырылады.
І.2 Фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысы
Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпында колдану жағынан мақал-
мәтелдер фразеологизмдерге. ұқсайды. Ма-қалдар негізінен екі бөлімді болып
келеді де, алдыңғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол
пікірді түй-індеп қорытындылайды. Я болмаса, екі нәрсені бір-бірінс қарсыт
қойып, салыстырады. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң, же-терсің мұратқа.
Жаманмен жолдас болсақ, қаларсыц уятқа. Сұлу-сұлу емес, сүйген сүлу. Суьщ
ширатады, жылы жасытады. Аягы жаман төрді былғайды, Аузы жаман елді
былғайды. Балық аулай алмаған суды лайлайды. Ағың барда жер таны, желіп
жүріп, Асың барда ел таны беріп жүріп, т. б. Мақал—тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі. Сондықтан да
бұрыннан келе жатқан даяр материал болғандығына қарамастан жұрт мақалдарды
айтуға да, сонымен қабат тыңдауға да соншалықты құмартып тұрады. Мақал-
мәтелдердің адам баласының өмірінде камтымайтын саласы жоқ. Соның бәріне аз
сөзбен көп магыналы етіп білдіреді. Халық: Түз астық дәмін келтірсе, Мақал
сөздіц сәнін келтіреді, Мақал—сөздің атасы, Сөздіц көркі—мақал, Мақалсыз
сөз — татымсыз аспен тең,— деп тұжырымдайды. Мақал-мәтслдердің фразеол-
огизмдерге жуықтайтын жері тек тілдегі даяр тұрған материал болғандығында
ғана емес мақал-мәтелдердің көпшілігінде кейде тұжырымды оймен қатар
бейнелі ишарат жатады. Мәселен, Құс қанатымен ұшады, құйрыгымен
қонады дегенде біз құстың ұшып-қонуын ойламаймыз, ең алдымен, адам туралы,
күнделікті өмір-тіршілік туралы ойлаймыз. Құстарды ұшырып-кондырып тұратын
олардың қанаты мен кұйрығы болса, сол сияқты адам да бір мен бірі селбесіп,
бір-бірінің тілін тауып, бірлесіп, қол ұстасып өмір сүрмесе болмайды екен
ғой деген ойга келеміз. Сол сияқты Ит тойған жеріне, ер туган жеріне, Қісі
елінде сүлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол дегендердегі ит пен ерді, жат
ел мен туған елді бір-біріне қарама-қарсы шендес-гіріп қолдану арқылы
тұжырымды оймен бірге астарлы мәнмағына беріп түр. Мақал-мәтелдср жайдан-
жай айтылмай^ белгілі мақсатты ойды жузеге асыру үшін, тындаушының жан
сезіміие ерскше әсер ету үшін қолданылады. Фразеологизмдер сияқты мақал-
мәтслдер де обден қалыптасқан, орныққан, орны бекем болады. Бұлардың
коміюненттерін де өзара алмастыруға немесе басқадай сөзбен езгертуге
келмейді. Сонымсн қатар сыртқы түрі жағынан яғни өздерінін семантикасы мен
құрылым құрылысы жагынан мақал-мәгелдердін, фразеологизмдсрден елеулі
өзгешеліктері болады. Фразсологизмдердің мағыналары астарлы бейнелеу мәнде
келеді. Ал мақал-мәтелдердін көпшілігіигі қасиеттерге үндеу, уағыздау
сипатында болады.Мақал мен мәтелдср қаншалықты ауыс мағынада айтылганымен,
құрамын-дагы сөздер өзінің байырғы лексикалык мағыналарынан қол үзіп, онша
тасаланбайды. Сөз саны жағынан макал-мәтелдерге қараганда фразеологнзмдерде
өге шектеулі, көпшілігіне екі, я үш компонентті болады. Мысалы: қол бала,
қолы ұзын, қолы тар, қол артты, қолды болды, қолы алдына сыймады,қолды
жепсіз байлайды,қол-аяғы балғадай,жеткендей,екі қолын төбесіне қойды,екі
өкпесін клына алып жүгірді,қолынжылы суға малды,біреудің қолымен от
көседі,т. б.Мақал мен мәтелдер де мән-мағанасымен қатар құрылым-құрлысы
жағынан да сан түрлі болатындығы белгілі.Өзінің құрамы жағынан
фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын келеді.Мақал
белгілі бір ұғымды тікелей білдірсе, мәтел белгілі бір ұғымды
жамалап,меңзеп,тұспалап атайды.Мысалы:Бөрік кигеннің намысы бір,Саусақ
илікпей,ине ілікпейді,Палуанға оң,терісі бірдей,Ат аунаған жерде түк
қалады,Қорыққан бұрын жұдырықтар,Кісідегінің кілті аспанда,Алған қолым
береген,Сұлуынан жылуы,Көрмегенге көсеу тан,Жығылсаң нардан жығыл,Сүйгенін
шұнағым дейді,Көңіл жүйрік пе,көк дөнен жүйрік пе,Соқыр атқа қотыр ат
үйір,Бұралқы ит үргнімен жағар,Ит үреді,керуен көшеді,ебін тапқан екі
асайды,т.тб.
Мақал-мәтелдерде ұғымнан гөрі нақтылы бір ойды түйінден айту басым
болды.Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым-құрылысы сөйлем ұқсайды.Ал
фразеологизмдер керісінше, нақ-тылы бір ұғымды астарлап айтып,сыртқы
формасы жағынан жеке сөзге теңесіп тұрады.Мақал-мәтелдер мен
фразеологизмдер талай замандар бойына жасалып,ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отырады. Алайда бұлардың жасалып,қалыптасу мерзімінде үлкен кере-ғарлық
бар.Мақал мен мәтел әр заманның өзіне лайық күнбе-күн туып көбейе
береді.Қазіргі біздің советтік дәуірде пайда болған мақал-мәтелдерден өзі
қаншама.Мысалы:Табы бірдің-ары бір, Еңбексіз елге сыймас,Есепсіз колхоз-
есіксіз үй,Егін ексең тыңға ек,онан өнер өнім көп,Еңбегі жоқтың өнбегі
жоқ,Опасызда Отанжоқ,Жолдас қадірін жорықта білерсің,Сынның өзі ащы бол-
ғанмен,жемісі тәтті,Жылылық күннің көзінде,даналық Ленин сөзінде,Партия
айтса болғаны, женістің қолга қонганы, Партия қайда болса — жеңіс сондай,
Партия сөзі — барлық женістің көзі, т. б. Фраяеологпзмдер мақал-мәтелдер
тәрізді күнбе- күн көбейіп, тез дамып отырмайды. Тұрақты тіркес болу үіпін,
белгілі ситуациялық жағдай қажет. Әсіресе идиомның шеңберіне енген сөз
идиомалану, лексикалану , грамматикалану заңымен даму-өзгеру процестерін
басынан өткізу үшін талай уақытты (заманды) қажет етеді. Сол себептен
болса керек, фразеологизмдерді, әсіресе, идиомды бір тілден екінші тілге
сөзбе-сөз аударуға онша көнбейді.Ал мақал-мәтел-дер тілден тілге сөзбе-сөз
де, емін-еркін де аударыла береді.
І.3 Мақалдар мен нақыл сөздерді аударуда қолданылатын әдістер
Мақалдарды басқа тілге аудару бірқатар қиындықтарды туғызады [10].
Біріншіден, ағылшын тілінде сәйкесті мақалдың болмауы, мысалы: тиындық
шырақтан Мәскеу өртенді; Қуаныш соңынан мұң жүреді. Қазақ мақалдары мен
олардың ағылшын тіліндегі сәйкестіктерінде эмоциялық және ұлттық мәнерінде
айырмашылық болуы мүмкін. Мысалы, Мәскеу берден салынбады – Москва не
сразу строилась дегенді Rome wasn't built in a day мақалымен жеткізіп
түсіндіре алмайсың. Ұлттық мәнерлі мақалдарды сөзбе-сөз аударуды талап
ететін жағдайлар болуы мүмкін. Мақалдарды аударған кезде тұрақты сөз
тіркестерін аударған кездегідей әдістер қолданылады.
1. Бір баламалы аудару.
а) Абсолютті бір балама.
Абсолютті бір балама жағдайларының саны салыстырмалы аз. Алуан түрлі
тілдерде параллельді өмір сүретін мақалдар әдетте бір жақтан алынған немесе
кітаптық сипатқа ие, мысалы:
Дағды – екінші табиғи болмыс (латын тілінен) Habit is second nature.
Жақсы даңқ байлықтан да жақсы.A good name is better then riches.
Ақырғы шектер үйлеседі Extremes meet.
Уақыт - ақша (ағылшын тілінен)Time is money.
б) Салыстырмалы бір баламалар (жарым-жартылай)
Бейнелілікте жарым-жартылай айырмашылығы болатын, мысалы:
Үлкен кеменің жолы үлкен A great ship asks deep waters.
Үндемеу-келісушіліктің белгісі Silence gives consent.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды One swallow doesn't make a summer.
Бір бастан екі бас артық Two heads are better then one.
Бос күбі қаттырақ шатырлайды Empty vessels make most noise.
Соңғы күлген жақсы күлер He laughs best who laughs last.
Абсолютті бір балама секілді толық емес лексикалық баламалардың
бейнелілікпен толық айырмашылығы болатын салыстырмалы саны жоғары болады.
Алдыңғы топқа қарағанда бейнелілікпен толық айырмашылығы болатын
салыстырмалы бір балама мақалдардың анағұрлым көп санды тобын құрайды.Осы
топтың мақалдарына мысал келтірейік:
Жаңылмас жақ болмас,сүрінбес тұяқ болмас. Let bygones be bygones
.
Қонаққа бара білсең, шақыра да біл. After dinner comes the reckoning.
Қорыққанға қос көрінер. Once bitten, twice shy.
Балықшы балықшыны алыстан көрер. Birds of a feather flock together.
Сықырлағыш ағаш екі ғасыр тұрады A creaking door hangs long on his
hinges.
Жеті жеңге бірігіп ана болмас. To many cooks spoil the broth.
Осы топқа жататын бірқатар мақалдар антонимдік балама арқылы
беріледі, мысалы: бөтен шіркеуге өз жарлығымен бармайды Do in Rome as the
Romans do. (When in Rome do Rome as the Romans do.)
Жамандық болмай, жақсылық болмас. Every cloud has a silver lining.
Болат біз қап түбінде қалмас. Murder will out.
Саны мен сөздер тәртібінде айырмашылық:
Әлін білмеген әлек. Ат артылу The game is not worth the candle.
Тамшылап аққан су тасты тесер Little strokes fell great oaks.
Тікенексіз раушангүлі жоқ There is no rose without a thorn.
Бәле келді, қақпаны аш Misfortunes never come alone.
Сәтті аяқталғанның бәрі жақсы All's well that ends well.
Темірді қызғанда соқ. Strike while the iron is hot.
Жылтырағанның бәрі алтын емес All that glitters is not gold. (All that
gold is not glitters.)
1. Таңдамалы аудару.
Ағылшын тілінде көптеген синонимдік мақалдар бар, оларды қазақ тіліне
аудару белгілі бір қиындықтарды туғызуы мүмкін.
Мысалы, аспандағы сұңқардан қолдағы тұрымтай артық мақалына ағылшынның үш
мақалы сәйкес келеді:
A bird in the hand is worth two in the bush.
Better an egg today then a hen tomorrow.
One today is worth two tomorrow.
Кейде қазақ тіліндегі синонимдік мақалдарға ағылшын тіліндегі
синонимдік мақалдар сәйкес келеді, мысалы:
Бәле жалғыз келмес It never rains but it pours.
Бәле келсе, қақпаны аш Misfortunes never come alone.
Сүтке аузы күйген, суды үрлеп ішер. A burnt child dreads the fire.
Қорқаққа құбыжық көп Once bitten, twice shy.
Синонимдік қатардан мақалды таңдаған кезде бірқатар моменттерді
ескеру қажет: мағынаның бірдей реңін, стиль мен бейнелік бойынша жақындығын
бейнелеу, мысалы Темірді қызғанда соқ мақалына толығымен ағылшынның make
hay while the sun shines мақалы емес, Strike while the iron is hot мақалы
сәйкес келеді.
Бір бастан екі бас артық мақалына екі ағылшын мақалы: Two heads are
better then one және Four eyes see more than two сәйкес келеді.
Алайда келесі үзіндіде:
Бір бастан екі бас артық екені баяғыдан мәлім. Бірнеше ақылды бас
жиналып, бәріне ортақ мәселені шешкен кезде нәтижелері анағұрлым жақсығырақ
болып, көрініп тұрады.
Контекстінің сипаты (бірнеше ақылды бас жиналып) тек
two heads are better then one: It is common knowledge that two heads are
better then one. But then many good needs get together to solve some
problem of general concern the outcome will be far better and effective
мақалы арқылы аудару мүмкін болады.
Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі немесе ананың ізін қыз
басар,атаның ізін ұл басар мақалдарына бірқатар ағылшын мақалдары сәйкес
келеді:
A tree is known by its fruits.
^ As the tree, so the fruit.
Like father, like son.
Like mother, like daughter.
Like begets like.
Алайда келесі үзіндіде:
Ол шешесіндей тоғышарлық. Әкені көріп ұл өсер,
ананы көріп қыз өсер немесе ананың ізін қыз басар,атаның ізін ұл басар
дегендей
She is as much of a philistine as her mother is; as the saying goes:
like begets like.
Бұл мақал like begets like деп аударылды. Сондай-ақ like mother, like
daughter және as the tree, so the fruit мақалдарын қолдануға болады.
Берілген жағдайда a tree is known by its fruits және like father, like son
мақалдары ескерілмейді. Бірінші мақалда ұрпақтың қасиеттері туралы емес,
ата-ананың қасиеттері туралы айтылған. Екінші мақал тек әкесі мен ұлына
қатысты қолданылады.
3. Мақалдарды ерікті аудару
Қазақ мақалына ағылшын баламасы болмаған жағдайда немесе ағылшын
мақалы қатты бейнеленген ұлттық мәнерге ие болса, немесе стилистика жағынан
қазақ мақалымен айырмашылығы болса, ерікті аударуға, яғни қазақ мақалын
калька мен ерікті аударуға жүгінуге туралы келеді. Бұл ұлттық мәнері қатты
бейнеленген қазақ мақалдарын аудару қажет боған кезде де қолданылады.
а) Орыс-қазақ мақалдарын калькалау
Су ішкен құдығыңа түкірме және алыстаған сайын батпақтың тұтқыр
болғаны - қылмыс мақалдарының баламалары жоқ. Оларды сөзбе-сөз аудару
арқылы түсіндіруге болады, мысалы: Don't spit in a well - you may have to
draw water from it және sin is like a quagmire; the further you go, the
deeper you sink.
Тұрақты сөз тіркестерін аударғанда осы тәсілді қолдану кезінде
ағылшын тіліне сөзбе-сөз аударылған орыс не қазақ мақалы туралы
айтылатындығын атап көрсету үшін аударма мәтініне келесідей нұсқауларды
енгізу қажеттілігі туындайтыны аталған еді:
as we (the) Russians Kazakhstans say, as the Russian Kazakhstan
saying goes (runs), as we (they) in Russia Kazakhstan say .
Сондай-ақ жарым-жартылай калькалау жағдайлары да мүмкін.
Мысалы, ұлттық мәнерге ие от копеечной свечки Москва сгорела - тиындық
шырақтан Мәскеу өртенді мақалын келесідей аударуға болады: It was a tallow
candle that started the fire of Moscow.
Москва не сразу строилась – Мәскеу берден салынбады мақалын
ағылшынның Rome was not built in a day деген мақалының үлгісі бойынша
Moscow was not built in a day деп аударуға болады. Мұндай жарым-жартылай
калька әдісі орыс мақалының ұлттық мәнерін сақтайды.
Сонымен қатар, қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақалдар мағынасы
жағынан бірдей, ал стилі бойынша айырмашылығы болатын мақалдар да болады,
мысалы: Адам сөзінен жазады, сиыр мүйізінен жазады A cursed cow has
short horns. Мұнда ағылшын мақалы көнеріп, қолданыстан шығып калған,
сондықтан қазақ мақалын жартылай калькалауға болады: A wicked cow has short
(немесе no) horns.
б) Бейнелілік аудару
Калька немесе сөзбе-сөз аудару мақалдың мағынасын бұрмалап жіберсе,
бейнелілік аудару әдісін қолдануға болады. Мысалы көзі жаманның — сөзі
жаман немесе ұялмас бетке талмас жақ береді мақалдарын сөзбе-сөз аударуға
болмайды. Бұл мақалды оның мазмұнын аша отырып, бейнелеп аудару қажет: Home
truths hurt (немесе are never pleasant, are never palatable); unpalatable
truths hurt (или make bitter listening) және т.б.
Мақалдарды осы әдіспен аудару кезінде, жарым-жартылай калька
әдісіндегідей, ағылшын тіліндегі бар мақалдарды қолдануға болады.
Мысалы, Теңге тиыннан өсер мақалын Take care of the copecks and the rubles
will take care of themselves деп аударуға, осы кезде ағылшынның take care
of the pence and the pounds will take care of themselves мақалы үлгі
ретінде қолданылды. Аударудың калька және бейнелілік әдістеріне тек
жекелеген жағдайларда ғана жүгініп, абайлап қолдану қажет.
Аудармашы нақыл сөздерді аударған кезде тілдің құрамына кіретін
сөздердің сөздік құрамына байланыссыз тілдегі дәстүрлерді басшылыққа алу
қажет. Мұнда ағылшын және қазақ не орыс тілдерінде айырмашылық байқалады.
Ағылшын тілінде әртүрлі нақыл сөздердің құрамына кіретін бір сөздің өзі
қазақ не орыс тілінде қалыптасқан дәстүрге байланысты әртүрлі сөздермен
аударылуын талап етуі мүмкін.
Мысалы, massacre сөзі келесі екі нақыл сөздің құрамына кіреді:
massacre of the innocents библеизмнің және massacre of St. Bartholomew
тарихи оқиғаның атауы. Алғашқы нақыл сөз орыс тіліндегі избиение младенцев
(сөзбе-сөз аудару: сәбилерді сабау) библеизміне сәйкес келеді. Екінші нақыл
сөз орыс тілінде белгілі Варфоломеевская ночь(сөзбе-сөз аудару: Варфоломей
түні) тарихи оқиғасын білдіреді; massacre сөзінің өзі кескілесу, жаппай
кісі өлтіру, қанды қырғын деп аударыла алады.
Сөйтіп, аудармашы мақалдарды аударған кезде басқа фразеологизмдерді
аударғанда қолданылған әдістері қолданып, олардың эмоциялық және ұлттық
мәнеріне ерекше назар аударуы тиіс, ал нақыл сөздерді аударған кезде
сөздердің денотативтік мағынасына мән бермей, тілде қалыптасқан дәстүрлерді
басшылыққа алуы керек.
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ,
ОЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ
ІІ.1 Фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті қазақ тілінен ағылшын
тіліне, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда қолдану
Фразеологизмдерді жаңғырту әдісін аудармада қолданысы бірқатар
себептерден қиын [20, 180]:
1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер өзінің
лексикалық құрамы және олардың негізінде жатқан әртүрлі
бейнелілік бойынша сәйкес келмеуі;
2. Ағылшын және қазақ тілдерінде тіркесім нормаларының әртүрлілігі;
3. Ағылшын және қазақ тілдерінде тіркесімнің лексикалық
элементтерінің біріктірілу дәрежесінің әртүрлілігі;
Фразеологизмдерді жаңғыртудың стилистикалық эффектісі кенеттік
болуына негізделген. Кенеттік деңгейі жоғары болған сайын айқындық күшейе
түседі. Тілде тұрақты тіркестердің барлық түрлерінің әрқайсысы қайта
құрылмайды, дайын түрінде болады. Олар автордың сөзін және жекелеген
персонаждардың диалектикалық пен ішкі сөздерін едәуір жандандыру үшін
қолданылады. Алайда фразеологизмдерді жиі қолданғандықтан олар өшіріледі,
олардың кенеттік дәрежесі жойылып, айтушы олар жалпыға белгілі деп санап,
аяғына дейін айтпайды.
Элементтердің біреуін ауыстыру немесе қосымша сөзді енгізу өзінің
кенеттігімен назар аудартып, жаңа айқын стилитикалық тәсілді құрайды.
Фразеологиялық бірліктер келесі үш әдіс арқылы жаңғыртылады:
1. Элементтердің біреуін ауыстыру;
2. Элементтердің орнын ауыстыру;
3. Қосымша сөзді (немесе сөздерді) енгізу.
Сонымен қатар, жаңғырту әдісін қолдану морфологиялық тәртіптің
өзгеруіне жол береді. Фразеологиялық бірліктерді жаңғыртудың бірінші әдісін
қарастырайық [13].
1. Элементтердің бірін ауыстыру.
Мысал түрінде қарастырақ:
Кейбіреулердің пікірінше, бұл анағұрлым кең әрі анағұрлым күрделі
жоспар келіссөздерді шексіздікке дейін созып, бәсеңдету үшін ойластырылған.
Кейін бәрі осы созылыңқы жәшікке көмілер.
Аудармашы созылыңқы жәшікке көмілер жаңғыртылған фразеологиялық
бірліктерді аудару барысында С. С. Кузьмин келесідей әрекет етуін ұсынды:
алдымен жаңғыртылған идиомды қайта құрып – созылыңқы жәшікке қалдыру,
идиомның мағынасын түсіндіріп – белгісіз мерзімге қалдыру және рецептор
тіліне аудару - to put off indefinitely. Содан кейін автордың сөзін
(түпнұсқа тіліндегі созылыңқы жәшікке көмілер) идиомды бейнелілік
аударуымен (to put off indefinitely) салыстырып, жаңартылған идиомның to
put off forever аудармасын контекстіге үйлесімділігін анықтау керек. Ары
қарай, идиомды идиоммен аудару ережесін ұстанып, аударма тілінде идиомның
жаңа элементіне идиомдық сәйкестігін табамыз: forever - when two Sundays
come together, in a week of Sundays, when pigs fly, till doomsday etc. Осы
идиомдардың ішінен түпнұсқаның мәтініне тән теріс реңін беретін және
кекесін сықақ білдіретінді таңдау қажет- till doomsday.
Идиомның жаңа элементін баламамен, яғни созылыңқы жәшікке көмілер -
to bury something forever аударуға келмейтіндіктен, біз берілген
контекстіге сәйкес келетін (мәңгі) жаңа элементтің семантикалық компонентін
анықтадық, түпнұсқа тіліндегі идиомның теріс реңін ескердік және мәңгі -
till doomsday ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ КӨЛЕМІ, ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕРМЕН МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ АРАҚАТЫСЫ ЖӘНЕ АУДАРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР
І.1 Фразеологиялық бірліктер түсінігі, фразеологизмдерді топтастыру және
фразеологиялық бірліктердің көлемі
І.2 Фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысы
І.3 Мақалдар мен нақыл сөздерді аударуда қолданылатын әдістер
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ,
ОЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ
ІІ.1 Фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті қазақ тілінен ағылшын
тіліне, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда қолдану
ІІ.2 Фразеологизмдерді аударудың негізгі әдістері және осы әдістердің
әрқайсысын тәжірибеде қолдану
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
КІРІСПЕ
Фразеологиялық мәселелер және алуан түрлі тілдерде сөздердің әртүрлі
үйлесуінің жалпы проблемасы аударманың теориясына да, тәжірибесіне де
маңызды: олар тәжірибелік қиындықтарды және үлкен теориялық қызығушылықты
жиі тудырады, өйткені заттық мағынасы бірдей сөздердің алуан түрлі тілдерде
атқаратын мағыналық және стилистикалық қызметтерінің әртүрлілігімен және
алуан түрлі тілдерде мұндай сөздердің үйлесуінің әртүрлілігіне байланысты.
Тіпті берілген тілге тән үйлесудің ерекшелігі аудару кезінде ашылады, ол
басқа жағдайда байқалмауы да мүмкін деуге де болады. Фразеологиялық
бірліктерді ағылшын тіліне көшіру – өте қиын мақсат. Өзінің семантикалық
байлығының, көркемдігінің, ықшамдығының және ашықтығының арқасында
фразеология тілде өте маңызды роль атқарады. Ол сөйлеуге мәнерлік пен
өзіндік береді. Әсіресе фразеологизмдер ауызша сөйлеуде, көркем және саяси
әдебиеттерінде кең қолданылады.
Фразеологизмдерді аударудың өзіне тән ерекшеліктеріне тоқталмас бұрын,
отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың
қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн.
Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан
В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко,
А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, фразеологизмдер тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер саласында зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер.
Фразеологизмдердің тіл білімінде, оның ішінде, қазақ – орыс және
ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу
нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, фразеологизмдердің тілдік
табиғаты, олардың басқа тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе
ерекшеліктері А.Байтұрсынов, I.Кеңесбаев, P.Сәрсенбаев, Б.Адамбаев,
Ә.Қайдар, С.Нұрышев, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Ғ.Тұрабаева, салыстырмалы-
салғастырмалы тұрғыдан А.Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А.Донбаева,
Д.Беғалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл
білімінде В.В. Виноградов, Н. Н.Амосова, М.Т.Тагаев, Н.М.Шанский, Г. Л.
Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды
пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Ағылшын
тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты
тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар —
Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л.
Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр
түрлі қазақ – орыс және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді, мақал-
мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын,
өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және
этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ-ағылшын мақалдарын, фразеологизмдерін салыстыра зерттей отырып,
олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу,
фразеологизмнің тілдік феноменін зерделеу, оны мәтінде көкейкесті қылу.
Аталған тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ
тұстары мен ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде
олардың құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді
анықтау - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен
шығу үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
– фразеологиялық бірліктерге, фразеологизмдерді топтастыру және
фразеологиялық бірліктердің көлеміне түсініктемелер беру;
– фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын
қөрсету;
– мақал мен фразеологизмдердің ұқсастықтары мен өзара
айырмашылықтарын көрсету;
– фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті орыс - қазақ
тілдерінен ағылшын тіліне, ағылшын тілінен қазақ – орыс тілдеріне
аударуда қолданылуын мысал келтіре отырып зерделеу;
– этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға
қысқаша сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары келесідей:
1. Әдебиеттердегі фразеологизмнің теориясын және тарихын зерделеу.
2. Ғылыми әдіс көзқарасынан тілдік құбылыс ретінде фразеологизмнің
ерекшеліктерін айқындау.
3. Фразеологияны бір тілден екінші тілге аударудың тәжірибелік әдістерін
зерделеуге талаптану.
Дипломдық жұмыста салыстыру, ажырату (құбылыстар ажырайтын орындарды
анықтау), талдау әдістері қолданылады.
Берілген жұмыс студенттердің өзіндік жұмысына, сыныпта жұмыс істеуге
әдістемелік құрал ретінде, сондай-ақ аудармашының тәжірибелік әрекетінде
қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, жұмыс тәжірибелік материалды тарату үшін
баспа беттерінде басылуы мүмкін. Осыған орай, бай теориялық материалдың
болуына қарамастан, тәжірибе жүзінде фразеология проблемалары қажетті
деңгейде зерттелмеген, осы жұмыста фразеологизмдердің көкейкестік
құбылыстарына жасалған тәжірибелік талдау ұсынылады.
Дипломдық жұмыста келесі мәселелер қаралады:
– фразеологиялық бірліктерді көкейкестендірудің әдістері
(фразеологизмдерді аударудың әдістері және осы әдістердің
әрқайсысының қолданысына ескертулер, сондай-ақ
фразеологизмдерді жаңғырту);
– фразеологиялық бірліктерді топтастыру мәселелері;
– фразеологиялық бірліктердің көлем мәселелері;
– әр бір тілде басымды әдісті айқындау және оларды бір -бірімен
салыстыру мақсатында кеңес және ағылшын әдеби мәтіндерінде
фразеологиялық бірліктерді аударудың әдістері.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың,
М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә.Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық
көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P.,
Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W.,
Ridout R. and Witting C, Apperson G. L., Linda and Roger Flavell, A.B.
Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ,
тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми
еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың ішінде фольклорға, тарихқа,
этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу жұмыстары мен ішінара ел
аузынан жазылып алынған деректер бар.
І. ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ КӨЛЕМІ, ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕР МЕН МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ АРАҚАТЫСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АУДАРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР
І.1 Фразеологиялық бірліктер түсінігі, фразеологизмдерді топтастыру және
фразеологиялық бірліктердің көлемі
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды
білдіреді.Фразеология-грек тілінің phrasis-сөйлемше және ұғым, білім
деген сөздерінен алынған.
Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен
байланысқан сөз тіркестерімен сөйле мдердің ортақ атауы. Өздеріне формасы
жағынан ұқсас синтаксистік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір
тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес
болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына
бағынбауында. Фразеологизм термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді
камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын идиомалар (ізін суытпай, ақ
қарга) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке
адамдардың авторлық немесе белгісіз әдеби шығармалардан алынған, немесе
ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер.
Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа
мазмұнда қабылдануы немесе лексика грамматикалық трансп озиция, сөз
тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер
және қанатты сөздерге жататын фразеологизмлық сөйлемдер мен тұрақты
тіркестердің коммуникативтік қызметі диктум және модус (логикалық бағыт)
деген мазмұндарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылык арқылы
айқындалады.[1]
Фразеологиялық тіркес — құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келетін
мағынасы ерікті сөздердің тіркесі, фразеологизмдердің түрлері, топтары.
Фразеологизмге тән үш ортақ белгі мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы,
қолданылу тиянақтылығы айқын болғанымен, бұлар әр фразеологизмде бір-
бірінен әрдайым анық ажыратыла бермейді. Кейбір белгілер әсіресе, мағына
тұтастығы бірінде анық, айқын көрінсе, екіншісінде көмескі, үшіншісінде
мүлде солғындау байқапады. Сондықтан фразеологизмді түр-түрге беліп
топтастыру тіл білімінде ең күрделі қиын мәселелердің бірінен саналады.
Фразеологизмдерді зерттеушілер В. Виноградовтың дәстүрлі топтастыруын
негізге ала отырып, бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың
құрамындағы сыңарлардың арақатынасына қарай жіктеп бөлсе, кейде құрылым-
құрылысы жағынан, атқаратын синтаксистік қызметі мен стильдік мәні жағынан
топтастырады. Қалай дегенімен де фразеологизмдерді сыңарларының мағына
тұтастығына қарап, Фразеологиялық тутастық, Фразеологиялық бірлік,
Фразеологиялық тізбек деп үш топқа бөледі.
Фразеологиялық тұтастықта (идиом) фразеологизмді құрастырушы сөздің бір-
бірінің лексика-семантикалық мән- мағынасына ешбір қатысы болмай мүлде
басқаша мағына береді. Мысалы, мурнынан шаншылу — қолы тимеу; жүрегі тас
төбесіне шығу — (қатты қорқу) нағыз идиом мағынасындағы (Фразеологиялық
тұтастық) тіркестер. Бұларды басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, беліп
жаруға болмайды. Идиом терминін қазақ тілінде Фразеологиялық түйдектер (I.
Кеңесбаев), фразалық тұтастықтар (К. Аханов, Ә. Болғанбаев) деп атаған.
Фразеологиялық бірлік — фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі
жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің бірі
екіншісімен қалайда бір мағынапық байланыстаболатындығын аңғартады. Себебі
мұндай тіркестер о бастағы еркін тіркестің ауыспалы
мағынада метафораланып Фразеологиял ық бірлікке айналған. Мысалы, көзіне көк
шыбын үймелету (басыну, қорлау), ақ түйенің қорны жарылу(молшылық). Аталған
тіркестердің Фразеологиялық мағына жасауына ең алғашқы еркін тіркестегі
тура мағына негіз болған. Кейде фразалық тұтастық пен Фразеологиялық бірлік
арасындағы айырма- шылықтары байқала бермейтін фразеологизмдер де бар.
Ғалымдар мұны тұрақты тіркес мағыналарының көнеленуіне байланысты деп
түсіндіреді. Мысалы, ит басына іркіт төгілу (молшылық), құлаққа ұрған
танадай (жым-жырт тыныштық). Қазақ тілі фразеологиясы фразеологизмдердің
бұл екі тобын бір-біріне өте жақын тұратын сез тіркестері деп қарастырады.
Орыс тіл білімінде идиомалар немесе анапит. мәндегі Фразеологиялық
бірліктер деп атайды.
Фразеологиялық тізбе - еркін мағынадағы сөздер тіркесінің
Фразеологиялық қалпында екі сөздің тіркесуінен жасалып, езгеріссіз тізбек
күйінде қолданылады. Мысалы,жандысөз, тас бауыр, жуан жұдырық, шикі өкпе.
Бұлар сырт құрылымы жағынан күрделі сөздерге ұқсас. Күрделі сөздер үнемі
номинативті атау мағынасында жұмсалса, Мысалы, су тиірмен, тас жол, төс
қалта т. б. Фразеологиялық тізбектерде бағалауыштық, образдылық сипат бар.
Олардың Фразеологиялық мағынапары метафора, теңеу, сапыстыру сияқты
керкемдік тәсілдер арқылыауыспалы мағынада айтылуына байланысты. Апайда
ауыспалы мағынада айтылып тұрған сөз тіркестерінің бәрін бірдей
Фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды. Мысалы, Көңілсіз құлақ —
ойға олақ (Абай). Жүргемін жоқ қайғының жүгін артып (Мұқағапи)
— метафоралы тіркестер. Метафора, сирек те болса метонимия — керкемдік
тәсілдер әдеби шығармапарда өзіндік ерекше сөз қолданысы. Сөйлеу тілінде
қалыптасқан фразеологизмдер, идиомапар және образды сөздер — жасапуы
жағынан метафоралы қолданыстан туған тіркестер.
Фразеологизм, тұрақты тіркестер - екі немесе бірнеше сөздердің
тіркесуі арқылы тұтас бір мағына білдіретін сөз тіркестері.
Қазақ тіл білімінде бұл термин бір ізге түскендіктен фразеологизмді
тұрақты тіркес, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес,
фразеологиялық орам, фразеологиялық тұлға, фраза сияқты атаулармен аталып
жүр. Фразеологизмдер құрамына қандай тіркестер енетінін анықтау үшін
зерттеушілер тіл білімінде олардың қолданылу тиянақтылығын, мағына
тұтастығын, тіркес тұрақтылығын басты белгі етіп алады.
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығын сөйлеуде, айтылуда бұрыннан
қалыптасқан даяр қалпында жүмсалатын еркін сөз тіркестерімен
салыстырғанда анық байқалады. Мысалы, бет моншағы үзіліп —ұялу, итарқасы
қиянда — қашық, алыс жер. Еркін сөз тіркесі белгілі бір қалыптасқан
грамматикалық жүйені керек етеді.
Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке
мағыналарына үнемі сәйкес келе бермейді, тіркес ішіндегі сыңарлар тұтасып
барып, бір мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғасынан күн көріну (жүдеу,
арық), тас бауыр (мейрімсіз адам туралы) бұл тіркестердің құрылымы әр түрлі
болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің
мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей емес. Сөз - лексикалық мағына,
номинативті атау болса, Фразеологизмдер — мағына тұтастығы мен сөзбен
бапамалық қатыста емес, жанамалық қатыста турады. Фразеологизмдерге тән
басты белгі — туынды мағынада жұмсалып, әрдайым бейнелі мән
тудыруы.Фразеологизмдер мағынасында жағымды немесе жағымсыз, әйтеуір
эмоциялы-экспрессивті реңк бар. Сондықтан, сөз дегенді көптеген
зерттеушілер "бүтін бітімді", ал фразеологизмді "бөлек бітімді" деп
есептейді.
Тұрақты тіркес тізбесіндегі сөздер айтушының қалауынша емес,
қалыптасқан белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті де сөздердің жігі
ажырамай тұрады. Құрамындағы сөздер (кейде компоненттер өзара мағыналас,
мәндес сөздермен алмастырылып, варианттылыққа ұшырайды демі
сөнубітутаусылу) басқа сөзбен алмастыруға, сөздердің тұрақты орын
тәртібін ішінара өзгертуге келмейді, сөздердің орын тәртібі нық келеді.
Мысалы, пендешілік жасау дегеннің орнына адамшылық жасау десе, мағына
бүтіндей өзгереді. Немесе бүйрегі Бұлк етпеу дегеннің орнына
жүрегі Бұлк етпедір,есе, мағына тұтастығы онша бузылмағанымен, стильдік
жағы солғындап, дыбыс үйлесімі кемиді, тіркес тұрақтылығына нуқсан келеді.
Фразеологизмдердегі осы аталған тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, тіркес тұрақтылығы тілдің басқа да категорияларымен ерекшеленіп,
өзіндік тұлға, бітім бейнесімен дербес турады. Бұл олардың тілдік бірлік
(единица) ретінде танылуына мүмкіндік береді. Фразеологизмдерді танып-білу
үшін анықталған үш белгі жеке-жеке саралану ына қарамастан, қазақ тіл
білімінде, сол сияқты басқа да түрік және орыс тілінде тұрақты сөз
тіркесіне қандай тіркестерді жатқызу туралы шешімін таппай келе жатқан
әрқилы пікірлер бар. Фразеологизмдерді зерттеу барысында тұрақты
тіркестерді тар және кең мағынада түсіну деген ғылым ұғым қалыптасқан.
Фразеологизмдерді тар мағынада түсінуді жақтайтындар мақал-мәтелдерді,
нақыл сөздерді Фразеологизмдер (I. Кеңесбаев, Т. Байрамов, 3. Ураксин)
қатарына енгізбейді. Ал кең мағынада түсінуді негізгі алатын зерттеушілер
(С. Мүратов, Г. Ахунзянов т. б.) терминдерді, күрделі сөздерді, қос
сөздерді, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді, газет айдарларын (штамп)
фразеологизмдерге жатқызады. Орыс тіл білімі мамандарының арасында да бұл
туралы пікірлерде қайшылық бар. Алайда орыс фразеологиясында соңғы кезде В.
Виноградов бастаған зерттеушілер бұрынғы классиканы зерттеу үлгілерін қайта
қарауды үсынады. Олар Фразеологизмдерді тану үшін белек бітілуі мен даяр
қалпында жүмыс істеу белгісін басшылыққа алады. Тілдегі фразеологизм құрам
— лексиканың ең бай құнарлы кезі. Фразеологизмдердің жаңа үғым,
түсініктермен көбейіп қалыптасуы сол ұлттілінің даму ерекшеліктерін және
ұлт мәдениетінің танымдылық қасиетін керсетеді.
Фразеологизмдердің көп мағыналығы - тұрақты тіркестердің екі я одан
да көп мағына беруі. Тілдегі жеке сөздер тәрізді тұрақты тіркестердің де
кейбіреулері көп мағынапы болып кездеседі. Алайда, фразеологизмдердің бәрі
бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады
да, фразалық тіркестердің қайсыбіреулері көп мағыналы болып келеді. Мысалы,
Бой бермеді: а) айтқанға көнбеді, жеңістік бермеді, ә) ырық бермеді, күші
жетпеді.
Көзі шықты: а) соқыр болды, ә) көзі қанды, маманданды (Жылқы бағумен көзі
шықты).
Дымы құрыды: а) діңкеледі, шаршады,
ә) лажы қалмады, не істерін білмеді.
Ат үсті: а) жол-жәнекей, жолшыбай,
ә) жеңіл-желпі, үстіртін.
Сыңар езу: а) бір жағына бұра тартып жүретін жылқы, ат,
ә) өз ырқы болмаса көнбейтін бір бет адам.
Жүзіктің көзінен әткендей: а) сұлу, әдемі, мүсінді,
ә) еті тірі пысық, жылпос.
Аузымен құс тістеген: а) жүйрік, ұшқыр,
ә) сөзге шешен, ділмар адам.
Фразеологизмдерден туатын көп мағынапық, негізінен, екі түрлі жолмен
жасалады. Оның бірі — жалғаса туады, екіншісі — жарыса туады. Мысалы, ат
үсті деген тұрақты тіркестің ең алғашқы мағынасы, сөз жоқ, ат үстінде
жүрумен байланысты шыққан. Содан соң осы ұғымға жапғастырып қолдану
арқылы үстірт, үстіртін мағынасы пайда болған. Сол сияқты қартайған
бүркілің тұғырда орнығып отыра апмауын адамға ауыстырып, бейнелеп қолдану
арқылы соңғы мағыналары жарыса шыққандығын аңғару қиын емес. Кей
жағасырдайда жалғаспалы мағына мен жарыспалы мағына бір-біріне ұласып, үсті-
үстіне туынды мағына жамай беруі мүмкін. Мысалы, зәрі қайтты дегеннен: а)
уы қайтты, тарады, ә) жыли бастады, б)ашуы басылды деген үш түрлі мағына
туындаған. Бойдағы удың таралуын табиғат құбылысына, одан кейін адамның
мінез-құлқына бейнелеп қолдану арқылы туынды мағыналар бір-біріне ұласып
отырғандығы айтылған ойға айқын дәлел бола алады.
Фразеологизмдерді топтастыру.
Швейцария лигвисті Шарль Баллидің еңбектерінде тұрақты сөз
тіркестерін тізбекті топтастыруға алғаш әрекет жасалды [3]. Фразеология
саласын ерікті сөз үйлесімділігімен қарама-қарсы қойып, ол негізгі екі
сөздік кешенді (компоненттердің бір ауыздылығының өспелі дәрежелі
тәртібінде) – фразеологилық топтарды және фразеологиялық бірліктерді
анықтады.
Фразеологияны ары қарай зерттеп, зерделеу кеңес тіл білімінде 1940-
1970 жж. орыс және басқа да тілдердің әдебиеттерінде кеңінен дамыды.
Отандық ғалымдар басқа лингвистикалық тәртіпті соншалықты жете зерттемеген
еді. Заттың әдебиеті ұланғайыр.
Зерттеу объектісіне, оның категорияларына және фразеологиялық
бірліктерді топтастырудың тәжірибелеріне көптеген бірлескен және бір бірін
толықтыратын, сондай-ақ бір-біріне қайшы келетін көптеген анықтамалар
берілді. Кезінде ерекше әйгілі болған, В.В. Виноградов ұсынған
фразеологиялық бірліктерді топтастыру ерікті сөз үйлесімділігімен қоса
фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық
тіркестер (еріксіз, басқаша айтқанда – тұрақты) компоненттер арасындағы
байланыстың тығыздығының кемімелі дәрежесі тәртібінде фразеологиялық
бірліктердің негізгі үші түрі қарастырылған.
Фразеологиялық тұтасуға (немесе идиомаға) тұрақты сөз тіркестері
кіреді, олардың мағыналары оған кіретін жеке сөздердің мағыналарымен
шартталмайды; қазіргі тіл көзқарасынан тұтас мағынасы еркінше және
дәлелденбеген болып келеді (мысалы, как пить дать- белгілі бір оқиғаның
болуы ақиқат; собаку съел – белгілі бір істе үлкен тәжірибесі бар, бәрін
біліп тұрған адам туралы; и был таков, как ни в чем не бывало – беті бүлк
етпеу; бить баклуши – босқа сандалу және т.б.).
Фразеологиялық бірліктердің екінші түрін - фразеологиялық біртұтастық
құрайды. Олар да мағынасы жағынан бөлінбейді, және бәріне ортақ, біртұтас
мағынасы болады, бірақ бұл мағына дәлелденген, бейнені түсініп, оның
негізінде құрылады (мысалы, из мухи делать слона – тым асырып жіберу,
болымсыз нәрседен шу шығару, үлкен оқиғаға айналдыру; из огня да в полымя –
бір жаман жағдайдан екіншісіне түсу; переливать из пустого в порожнее –
мағынасыз көп сөйлеу; держать камень за пазухой- белгілі біреуге қатысты
зұлымдық ниетті сақтап жүру; плыть по течению – ешбір әрекет қылмай өмір
сүру және т.б.)
Академик В.В. Виноградов атап көрсеткен фразеологиялық сөз тіркесінің
үшінші түрі - фразеологиялық тіркестер болып табылады. Осы сөз
тіркестерінің құрамына басқа сөздермен байланысы шектеулі, тек белгілі,
шектеулі сөздермен ғана байланысатын сөздер кіреді (мысалы, потупить –
жерге қарату сөзі тек глаза, взор, взгляд - көзді, голову -басты сөздерімен
ғана үйлесе алады – олар фразеологиялық тіркестерді құрайды; трескучий сөзі
тек мороз, фразы, речи сөздерімен ғана үйлеседі).
Академик В.В. Виноградов ұсынған топтастыру фразеология бойынша
көптеген жұмыстарда, сондай-ақ ағылшын тілінің фразеологизмдеріне арналған
жұмыстарда қабылданды (олардың ішінен А.В. Кунин құрастырған Ағылшын –
орыс фразеологиялық сөздігі және Ағылшын фразеологиясының кейбір
мәселелері атты мақаласын ерекше атауға болады).
Фразеологизмдерге анықтама беріп, фразеологизмдерді топтастырған
кезде тілдің қазіргі ахуалынан шыға отырып, оларды ерікті тіркестермен
шектеген Балли мен Виноградовқа қарағанда Б. А. Ларин материалға тарихи
тұрғыдан келді, фразеологизмнің қалыптасу жолдарын - ерікті тіркестерден
бастап бірігей, бөлінбейтін тіркестерге дейін ескерді [19, 118]. Сонымен
қатар, сөзқолданысы дәстүрінің ерікті тіркестерге ықпалын, олардың осы
дәстүрмен шектеулігін ескере отырып, Ларин оларды айнымалы терминімен
белгілеп, өзінің топтастыру шегіне енгізді, сөйтіп ол тілдің барлық саласын
қамтыды. Бұл топтастыруға келесілер кіреді (бірігудің өспелі тәртібінде):
1)айнымалы сөз тіркестері, оларға тұрақты фразеологиялық тіркестер де
кіреді (Виноградовтың терминологиясы бойынша); 2) таптаурынның,
дәстүрліктің және метафоралық қайта пайымдаудың, бастапқы мағынадан
алшақтаудың, астарлы қоданысының болуымен анық ерекшеленетін, қазіргі
тілде түсінерлік тұрақты метафоралық сөз тіркестері; алдыңғы топтан
анағұрлым өзгертілген, қысқартылған, алғашқы құрамнан (лексикалық және
грамматикалық) алшақтаған және өзгеруіне себепші болатын семантикалық
айқындылықтың елеулі бәсеңдеуімен ерекшеленетін идиомдар, басқа сөзбен
айтқанда, мұнда мағынаның дәлелдеуі жойылған. Екінші және үшінші тараулар
Виноградовтың топтастыруындағы фразеологиялық біртұтастық пен
фразеологиялық тұтасуға тура келеді.
Аудару теориясы үшін көбінесе елеулі қиылысатын немесе кейде сәйкес
келетін фразеологизмнің үш тобы ерекше қызығушылықты тудырады, өйткені олар
жалпы тіл зерттеу сипатына ие, себебі негізінен семантикалық критерийге
сүйенеді, сөйтіп тілдердің кең аясына– нақты бір тілге, немесе белгілі
морфологиялық түрдің тіліне (мысалы, А. И. Смирницкий [26] мен Н. Н.
Амосова секілді [1] ағылшын тілін немесе одан да кең - аналитикалық қатар
тілі - фразеологизмдердің құрылымдық ерекшеліктеріне назар аударатын)
арналған басқа тұжырымдамалар мен топтастыруларға қарағанда қолданбалы
болады. Аудару көзқарасы тұрғысынан қарағанда фразеологилық бірліктердің
оның элементтерінің мағыналық біріктірілетіндік немесе бөлінетіндік
дірежесі, дәлелдеудің анықтық және анықсыздық дәрежесі (ішкі форманың,
бейнеліктің болуы немесе жойылуы), стилистикалық түрі, сондай-ақ
денотативтік және коннотативтік мағыналары арасындағы қайшылық секілді
белгілері өте маңызды [27]. Мысал ретінде салыстыруды келтірейік: дәмі
ащы - tastes bitter (тура мағына) және ащы кекесін (ирония) - bitter
irony (денотативтік және коннотативтік мағыналары арасында айырмашылық
бар); сыпайылыққа алғыс айту - to thank for kindness және тағдырға алғыс
айту - to bless one's lucky star; конькиді қайрату - to sharpen skates және
тілді қайрату - to talk hot air, to talk idly; қоқысты лақтыру - to throw
away the garbage және номерді лақтыру - to play a trick; арасы алшақ емес -
short distance және ақылы тайыз - non too clever (С. С. Кузьминнің
мысалдары [13]).
Фразеологиялық бірліктердің көлемі
Фразеологияның көлеміне қатысты ғалымдар диаметральді қарама-қарсы
көзқарасты ұстанады. Көптеген лингвисттердің ойынша, тек сөз тіркестері
ғана фразеологилық бірліктер бола алады1.
Басқа лигвисттердің айтуынша, мақалдар және мәтелдер тіл жүйесіне
кірмейді, олар фольклорға жатады 2 [1, 180].
Көптеген жұмыстарда мақалдар мен мәтелдер фразеология құрамына
кіреді. А. В. Кунин мақалдар мен мәтелдерді коммуникативтік фразеологиялық
бірліктерге жатқызады. А. В. Кунин: Біз фразеологияға сөз тіркестері мен
сөйлемдерді (соның ішінде мақалдарды) фразеологиялық сипатының
тұрақтылығымен және компоненттерді толық немесе бөлшектік қайта пайымдаумен
жатқызамыз. Фразеологияда мақалдар өзіне тән құрылымдық және семантикалық
ерекшеліктерге ие тілдің фразеологиялық құрамының бірлігі ретінде
зерттеледі. Ал фольклор мақалдарды халық даналығын, халық әдет-ғұрпын және
т.б. сипаттайтын халық ауыз әдебиетінің өнімі ретінде ғана пайдаланады
[16]. А.В.Куниннің ойы бойынша, мақалдар мен тұрақты сөз тіркестері үшін
ортақ нәрсе – олар екеуі де тілде дайын түрінде жүреді, қайта-қайта
жасалынбайды. Мақалдар грамматикалық құрылымының орасан зор тұрақтылығымен
ерекшеленеді, бұл оларды фразеологиялық тұтасуға жақындатады. Мақалдар
тұрақты сөз тіркестері секілді тіл моделі қызметін атқармайды, оларды
негізге ала отырып жаңа мақалдарды құруға болмайды. Мақалдар тұрақты сөз
тіркестерінен сөйлемде аяқталған ойды білдіруімен, өзінің насихаттығымен
ерекшеленеді.
Мақалдар – тілдің сөйлеу айналымына кірген. Өмірдің барлық жақтарына
қолданарлық қысқа нақыл сөздер. Мақал әрдайым сөйлем болып табылады және
дидактикалық (насихаттық) мақсатты (ақыл үйрету, сақтандыру және т.б.)
көздейді. Мәтелдер – бұл сөздердің тұрақты бейнелік үйлесуінің,
тіркесуінің әр түрлі құрылымдық-семантикалық түрлері болып келеді[16].
В.В.Виноградов сөйлемдерді, соның ішінде мақалдарды фразеологиялық
бірліктердің санына жатқызады. Фразеология саласына әртүрлі әдебиеттік
стильдерге тән көптеген басқа даяр сөз орамы да, әдеби үзінділер де,
қалыптасқан сөздер де, халық мақалдары мен мәтелдері де жатады.
Т.Р.Левицкая және А.М. Фитерман [20] сөйлеудің әртүрлі стильдері мен
түрлерінде алуан түрлі тілдерде кең таралған қалыптасқан сөздерді және
сілтемелерді фразеологиялық тіркесулерге жатқызды. Олардың санына библеизм,
тарихи тұлғалардың сөздерінен, әдеби сипаттағы әртүрлі үзінділер (цитата),
тарихи оқиғаларың аттары және т.б. кіреді.
Лингвисттердің көбісі мақалдарды, мәтелдерді, нақыл сөздерді
фразеологиялық бірліктерге жатқызғандықтан, берілген жұмыста жоғарыда
аталған фразеологиялық бірліктерді аудару мәселелері қарастырылады.
І.2 Фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысы
Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпында колдану жағынан мақал-
мәтелдер фразеологизмдерге. ұқсайды. Ма-қалдар негізінен екі бөлімді болып
келеді де, алдыңғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол
пікірді түй-індеп қорытындылайды. Я болмаса, екі нәрсені бір-бірінс қарсыт
қойып, салыстырады. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң, же-терсің мұратқа.
Жаманмен жолдас болсақ, қаларсыц уятқа. Сұлу-сұлу емес, сүйген сүлу. Суьщ
ширатады, жылы жасытады. Аягы жаман төрді былғайды, Аузы жаман елді
былғайды. Балық аулай алмаған суды лайлайды. Ағың барда жер таны, желіп
жүріп, Асың барда ел таны беріп жүріп, т. б. Мақал—тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі. Сондықтан да
бұрыннан келе жатқан даяр материал болғандығына қарамастан жұрт мақалдарды
айтуға да, сонымен қабат тыңдауға да соншалықты құмартып тұрады. Мақал-
мәтелдердің адам баласының өмірінде камтымайтын саласы жоқ. Соның бәріне аз
сөзбен көп магыналы етіп білдіреді. Халық: Түз астық дәмін келтірсе, Мақал
сөздіц сәнін келтіреді, Мақал—сөздің атасы, Сөздіц көркі—мақал, Мақалсыз
сөз — татымсыз аспен тең,— деп тұжырымдайды. Мақал-мәтслдердің фразеол-
огизмдерге жуықтайтын жері тек тілдегі даяр тұрған материал болғандығында
ғана емес мақал-мәтелдердің көпшілігінде кейде тұжырымды оймен қатар
бейнелі ишарат жатады. Мәселен, Құс қанатымен ұшады, құйрыгымен
қонады дегенде біз құстың ұшып-қонуын ойламаймыз, ең алдымен, адам туралы,
күнделікті өмір-тіршілік туралы ойлаймыз. Құстарды ұшырып-кондырып тұратын
олардың қанаты мен кұйрығы болса, сол сияқты адам да бір мен бірі селбесіп,
бір-бірінің тілін тауып, бірлесіп, қол ұстасып өмір сүрмесе болмайды екен
ғой деген ойга келеміз. Сол сияқты Ит тойған жеріне, ер туган жеріне, Қісі
елінде сүлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол дегендердегі ит пен ерді, жат
ел мен туған елді бір-біріне қарама-қарсы шендес-гіріп қолдану арқылы
тұжырымды оймен бірге астарлы мәнмағына беріп түр. Мақал-мәтелдср жайдан-
жай айтылмай^ белгілі мақсатты ойды жузеге асыру үшін, тындаушының жан
сезіміие ерскше әсер ету үшін қолданылады. Фразеологизмдер сияқты мақал-
мәтслдер де обден қалыптасқан, орныққан, орны бекем болады. Бұлардың
коміюненттерін де өзара алмастыруға немесе басқадай сөзбен езгертуге
келмейді. Сонымсн қатар сыртқы түрі жағынан яғни өздерінін семантикасы мен
құрылым құрылысы жагынан мақал-мәгелдердін, фразеологизмдсрден елеулі
өзгешеліктері болады. Фразсологизмдердің мағыналары астарлы бейнелеу мәнде
келеді. Ал мақал-мәтелдердін көпшілігіигі қасиеттерге үндеу, уағыздау
сипатында болады.Мақал мен мәтелдср қаншалықты ауыс мағынада айтылганымен,
құрамын-дагы сөздер өзінің байырғы лексикалык мағыналарынан қол үзіп, онша
тасаланбайды. Сөз саны жағынан макал-мәтелдерге қараганда фразеологнзмдерде
өге шектеулі, көпшілігіне екі, я үш компонентті болады. Мысалы: қол бала,
қолы ұзын, қолы тар, қол артты, қолды болды, қолы алдына сыймады,қолды
жепсіз байлайды,қол-аяғы балғадай,жеткендей,екі қолын төбесіне қойды,екі
өкпесін клына алып жүгірді,қолынжылы суға малды,біреудің қолымен от
көседі,т. б.Мақал мен мәтелдер де мән-мағанасымен қатар құрылым-құрлысы
жағынан да сан түрлі болатындығы белгілі.Өзінің құрамы жағынан
фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын келеді.Мақал
белгілі бір ұғымды тікелей білдірсе, мәтел белгілі бір ұғымды
жамалап,меңзеп,тұспалап атайды.Мысалы:Бөрік кигеннің намысы бір,Саусақ
илікпей,ине ілікпейді,Палуанға оң,терісі бірдей,Ат аунаған жерде түк
қалады,Қорыққан бұрын жұдырықтар,Кісідегінің кілті аспанда,Алған қолым
береген,Сұлуынан жылуы,Көрмегенге көсеу тан,Жығылсаң нардан жығыл,Сүйгенін
шұнағым дейді,Көңіл жүйрік пе,көк дөнен жүйрік пе,Соқыр атқа қотыр ат
үйір,Бұралқы ит үргнімен жағар,Ит үреді,керуен көшеді,ебін тапқан екі
асайды,т.тб.
Мақал-мәтелдерде ұғымнан гөрі нақтылы бір ойды түйінден айту басым
болды.Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым-құрылысы сөйлем ұқсайды.Ал
фразеологизмдер керісінше, нақ-тылы бір ұғымды астарлап айтып,сыртқы
формасы жағынан жеке сөзге теңесіп тұрады.Мақал-мәтелдер мен
фразеологизмдер талай замандар бойына жасалып,ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отырады. Алайда бұлардың жасалып,қалыптасу мерзімінде үлкен кере-ғарлық
бар.Мақал мен мәтел әр заманның өзіне лайық күнбе-күн туып көбейе
береді.Қазіргі біздің советтік дәуірде пайда болған мақал-мәтелдерден өзі
қаншама.Мысалы:Табы бірдің-ары бір, Еңбексіз елге сыймас,Есепсіз колхоз-
есіксіз үй,Егін ексең тыңға ек,онан өнер өнім көп,Еңбегі жоқтың өнбегі
жоқ,Опасызда Отанжоқ,Жолдас қадірін жорықта білерсің,Сынның өзі ащы бол-
ғанмен,жемісі тәтті,Жылылық күннің көзінде,даналық Ленин сөзінде,Партия
айтса болғаны, женістің қолга қонганы, Партия қайда болса — жеңіс сондай,
Партия сөзі — барлық женістің көзі, т. б. Фраяеологпзмдер мақал-мәтелдер
тәрізді күнбе- күн көбейіп, тез дамып отырмайды. Тұрақты тіркес болу үіпін,
белгілі ситуациялық жағдай қажет. Әсіресе идиомның шеңберіне енген сөз
идиомалану, лексикалану , грамматикалану заңымен даму-өзгеру процестерін
басынан өткізу үшін талай уақытты (заманды) қажет етеді. Сол себептен
болса керек, фразеологизмдерді, әсіресе, идиомды бір тілден екінші тілге
сөзбе-сөз аударуға онша көнбейді.Ал мақал-мәтел-дер тілден тілге сөзбе-сөз
де, емін-еркін де аударыла береді.
І.3 Мақалдар мен нақыл сөздерді аударуда қолданылатын әдістер
Мақалдарды басқа тілге аудару бірқатар қиындықтарды туғызады [10].
Біріншіден, ағылшын тілінде сәйкесті мақалдың болмауы, мысалы: тиындық
шырақтан Мәскеу өртенді; Қуаныш соңынан мұң жүреді. Қазақ мақалдары мен
олардың ағылшын тіліндегі сәйкестіктерінде эмоциялық және ұлттық мәнерінде
айырмашылық болуы мүмкін. Мысалы, Мәскеу берден салынбады – Москва не
сразу строилась дегенді Rome wasn't built in a day мақалымен жеткізіп
түсіндіре алмайсың. Ұлттық мәнерлі мақалдарды сөзбе-сөз аударуды талап
ететін жағдайлар болуы мүмкін. Мақалдарды аударған кезде тұрақты сөз
тіркестерін аударған кездегідей әдістер қолданылады.
1. Бір баламалы аудару.
а) Абсолютті бір балама.
Абсолютті бір балама жағдайларының саны салыстырмалы аз. Алуан түрлі
тілдерде параллельді өмір сүретін мақалдар әдетте бір жақтан алынған немесе
кітаптық сипатқа ие, мысалы:
Дағды – екінші табиғи болмыс (латын тілінен) Habit is second nature.
Жақсы даңқ байлықтан да жақсы.A good name is better then riches.
Ақырғы шектер үйлеседі Extremes meet.
Уақыт - ақша (ағылшын тілінен)Time is money.
б) Салыстырмалы бір баламалар (жарым-жартылай)
Бейнелілікте жарым-жартылай айырмашылығы болатын, мысалы:
Үлкен кеменің жолы үлкен A great ship asks deep waters.
Үндемеу-келісушіліктің белгісі Silence gives consent.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды One swallow doesn't make a summer.
Бір бастан екі бас артық Two heads are better then one.
Бос күбі қаттырақ шатырлайды Empty vessels make most noise.
Соңғы күлген жақсы күлер He laughs best who laughs last.
Абсолютті бір балама секілді толық емес лексикалық баламалардың
бейнелілікпен толық айырмашылығы болатын салыстырмалы саны жоғары болады.
Алдыңғы топқа қарағанда бейнелілікпен толық айырмашылығы болатын
салыстырмалы бір балама мақалдардың анағұрлым көп санды тобын құрайды.Осы
топтың мақалдарына мысал келтірейік:
Жаңылмас жақ болмас,сүрінбес тұяқ болмас. Let bygones be bygones
.
Қонаққа бара білсең, шақыра да біл. After dinner comes the reckoning.
Қорыққанға қос көрінер. Once bitten, twice shy.
Балықшы балықшыны алыстан көрер. Birds of a feather flock together.
Сықырлағыш ағаш екі ғасыр тұрады A creaking door hangs long on his
hinges.
Жеті жеңге бірігіп ана болмас. To many cooks spoil the broth.
Осы топқа жататын бірқатар мақалдар антонимдік балама арқылы
беріледі, мысалы: бөтен шіркеуге өз жарлығымен бармайды Do in Rome as the
Romans do. (When in Rome do Rome as the Romans do.)
Жамандық болмай, жақсылық болмас. Every cloud has a silver lining.
Болат біз қап түбінде қалмас. Murder will out.
Саны мен сөздер тәртібінде айырмашылық:
Әлін білмеген әлек. Ат артылу The game is not worth the candle.
Тамшылап аққан су тасты тесер Little strokes fell great oaks.
Тікенексіз раушангүлі жоқ There is no rose without a thorn.
Бәле келді, қақпаны аш Misfortunes never come alone.
Сәтті аяқталғанның бәрі жақсы All's well that ends well.
Темірді қызғанда соқ. Strike while the iron is hot.
Жылтырағанның бәрі алтын емес All that glitters is not gold. (All that
gold is not glitters.)
1. Таңдамалы аудару.
Ағылшын тілінде көптеген синонимдік мақалдар бар, оларды қазақ тіліне
аудару белгілі бір қиындықтарды туғызуы мүмкін.
Мысалы, аспандағы сұңқардан қолдағы тұрымтай артық мақалына ағылшынның үш
мақалы сәйкес келеді:
A bird in the hand is worth two in the bush.
Better an egg today then a hen tomorrow.
One today is worth two tomorrow.
Кейде қазақ тіліндегі синонимдік мақалдарға ағылшын тіліндегі
синонимдік мақалдар сәйкес келеді, мысалы:
Бәле жалғыз келмес It never rains but it pours.
Бәле келсе, қақпаны аш Misfortunes never come alone.
Сүтке аузы күйген, суды үрлеп ішер. A burnt child dreads the fire.
Қорқаққа құбыжық көп Once bitten, twice shy.
Синонимдік қатардан мақалды таңдаған кезде бірқатар моменттерді
ескеру қажет: мағынаның бірдей реңін, стиль мен бейнелік бойынша жақындығын
бейнелеу, мысалы Темірді қызғанда соқ мақалына толығымен ағылшынның make
hay while the sun shines мақалы емес, Strike while the iron is hot мақалы
сәйкес келеді.
Бір бастан екі бас артық мақалына екі ағылшын мақалы: Two heads are
better then one және Four eyes see more than two сәйкес келеді.
Алайда келесі үзіндіде:
Бір бастан екі бас артық екені баяғыдан мәлім. Бірнеше ақылды бас
жиналып, бәріне ортақ мәселені шешкен кезде нәтижелері анағұрлым жақсығырақ
болып, көрініп тұрады.
Контекстінің сипаты (бірнеше ақылды бас жиналып) тек
two heads are better then one: It is common knowledge that two heads are
better then one. But then many good needs get together to solve some
problem of general concern the outcome will be far better and effective
мақалы арқылы аудару мүмкін болады.
Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі немесе ананың ізін қыз
басар,атаның ізін ұл басар мақалдарына бірқатар ағылшын мақалдары сәйкес
келеді:
A tree is known by its fruits.
^ As the tree, so the fruit.
Like father, like son.
Like mother, like daughter.
Like begets like.
Алайда келесі үзіндіде:
Ол шешесіндей тоғышарлық. Әкені көріп ұл өсер,
ананы көріп қыз өсер немесе ананың ізін қыз басар,атаның ізін ұл басар
дегендей
She is as much of a philistine as her mother is; as the saying goes:
like begets like.
Бұл мақал like begets like деп аударылды. Сондай-ақ like mother, like
daughter және as the tree, so the fruit мақалдарын қолдануға болады.
Берілген жағдайда a tree is known by its fruits және like father, like son
мақалдары ескерілмейді. Бірінші мақалда ұрпақтың қасиеттері туралы емес,
ата-ананың қасиеттері туралы айтылған. Екінші мақал тек әкесі мен ұлына
қатысты қолданылады.
3. Мақалдарды ерікті аудару
Қазақ мақалына ағылшын баламасы болмаған жағдайда немесе ағылшын
мақалы қатты бейнеленген ұлттық мәнерге ие болса, немесе стилистика жағынан
қазақ мақалымен айырмашылығы болса, ерікті аударуға, яғни қазақ мақалын
калька мен ерікті аударуға жүгінуге туралы келеді. Бұл ұлттық мәнері қатты
бейнеленген қазақ мақалдарын аудару қажет боған кезде де қолданылады.
а) Орыс-қазақ мақалдарын калькалау
Су ішкен құдығыңа түкірме және алыстаған сайын батпақтың тұтқыр
болғаны - қылмыс мақалдарының баламалары жоқ. Оларды сөзбе-сөз аудару
арқылы түсіндіруге болады, мысалы: Don't spit in a well - you may have to
draw water from it және sin is like a quagmire; the further you go, the
deeper you sink.
Тұрақты сөз тіркестерін аударғанда осы тәсілді қолдану кезінде
ағылшын тіліне сөзбе-сөз аударылған орыс не қазақ мақалы туралы
айтылатындығын атап көрсету үшін аударма мәтініне келесідей нұсқауларды
енгізу қажеттілігі туындайтыны аталған еді:
as we (the) Russians Kazakhstans say, as the Russian Kazakhstan
saying goes (runs), as we (they) in Russia Kazakhstan say .
Сондай-ақ жарым-жартылай калькалау жағдайлары да мүмкін.
Мысалы, ұлттық мәнерге ие от копеечной свечки Москва сгорела - тиындық
шырақтан Мәскеу өртенді мақалын келесідей аударуға болады: It was a tallow
candle that started the fire of Moscow.
Москва не сразу строилась – Мәскеу берден салынбады мақалын
ағылшынның Rome was not built in a day деген мақалының үлгісі бойынша
Moscow was not built in a day деп аударуға болады. Мұндай жарым-жартылай
калька әдісі орыс мақалының ұлттық мәнерін сақтайды.
Сонымен қатар, қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақалдар мағынасы
жағынан бірдей, ал стилі бойынша айырмашылығы болатын мақалдар да болады,
мысалы: Адам сөзінен жазады, сиыр мүйізінен жазады A cursed cow has
short horns. Мұнда ағылшын мақалы көнеріп, қолданыстан шығып калған,
сондықтан қазақ мақалын жартылай калькалауға болады: A wicked cow has short
(немесе no) horns.
б) Бейнелілік аудару
Калька немесе сөзбе-сөз аудару мақалдың мағынасын бұрмалап жіберсе,
бейнелілік аудару әдісін қолдануға болады. Мысалы көзі жаманның — сөзі
жаман немесе ұялмас бетке талмас жақ береді мақалдарын сөзбе-сөз аударуға
болмайды. Бұл мақалды оның мазмұнын аша отырып, бейнелеп аудару қажет: Home
truths hurt (немесе are never pleasant, are never palatable); unpalatable
truths hurt (или make bitter listening) және т.б.
Мақалдарды осы әдіспен аудару кезінде, жарым-жартылай калька
әдісіндегідей, ағылшын тіліндегі бар мақалдарды қолдануға болады.
Мысалы, Теңге тиыннан өсер мақалын Take care of the copecks and the rubles
will take care of themselves деп аударуға, осы кезде ағылшынның take care
of the pence and the pounds will take care of themselves мақалы үлгі
ретінде қолданылды. Аударудың калька және бейнелілік әдістеріне тек
жекелеген жағдайларда ғана жүгініп, абайлап қолдану қажет.
Аудармашы нақыл сөздерді аударған кезде тілдің құрамына кіретін
сөздердің сөздік құрамына байланыссыз тілдегі дәстүрлерді басшылыққа алу
қажет. Мұнда ағылшын және қазақ не орыс тілдерінде айырмашылық байқалады.
Ағылшын тілінде әртүрлі нақыл сөздердің құрамына кіретін бір сөздің өзі
қазақ не орыс тілінде қалыптасқан дәстүрге байланысты әртүрлі сөздермен
аударылуын талап етуі мүмкін.
Мысалы, massacre сөзі келесі екі нақыл сөздің құрамына кіреді:
massacre of the innocents библеизмнің және massacre of St. Bartholomew
тарихи оқиғаның атауы. Алғашқы нақыл сөз орыс тіліндегі избиение младенцев
(сөзбе-сөз аудару: сәбилерді сабау) библеизміне сәйкес келеді. Екінші нақыл
сөз орыс тілінде белгілі Варфоломеевская ночь(сөзбе-сөз аудару: Варфоломей
түні) тарихи оқиғасын білдіреді; massacre сөзінің өзі кескілесу, жаппай
кісі өлтіру, қанды қырғын деп аударыла алады.
Сөйтіп, аудармашы мақалдарды аударған кезде басқа фразеологизмдерді
аударғанда қолданылған әдістері қолданып, олардың эмоциялық және ұлттық
мәнеріне ерекше назар аударуы тиіс, ал нақыл сөздерді аударған кезде
сөздердің денотативтік мағынасына мән бермей, тілде қалыптасқан дәстүрлерді
басшылыққа алуы керек.
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ,
ОЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ
ІІ.1 Фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті қазақ тілінен ағылшын
тіліне, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда қолдану
Фразеологизмдерді жаңғырту әдісін аудармада қолданысы бірқатар
себептерден қиын [20, 180]:
1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер өзінің
лексикалық құрамы және олардың негізінде жатқан әртүрлі
бейнелілік бойынша сәйкес келмеуі;
2. Ағылшын және қазақ тілдерінде тіркесім нормаларының әртүрлілігі;
3. Ағылшын және қазақ тілдерінде тіркесімнің лексикалық
элементтерінің біріктірілу дәрежесінің әртүрлілігі;
Фразеологизмдерді жаңғыртудың стилистикалық эффектісі кенеттік
болуына негізделген. Кенеттік деңгейі жоғары болған сайын айқындық күшейе
түседі. Тілде тұрақты тіркестердің барлық түрлерінің әрқайсысы қайта
құрылмайды, дайын түрінде болады. Олар автордың сөзін және жекелеген
персонаждардың диалектикалық пен ішкі сөздерін едәуір жандандыру үшін
қолданылады. Алайда фразеологизмдерді жиі қолданғандықтан олар өшіріледі,
олардың кенеттік дәрежесі жойылып, айтушы олар жалпыға белгілі деп санап,
аяғына дейін айтпайды.
Элементтердің біреуін ауыстыру немесе қосымша сөзді енгізу өзінің
кенеттігімен назар аудартып, жаңа айқын стилитикалық тәсілді құрайды.
Фразеологиялық бірліктер келесі үш әдіс арқылы жаңғыртылады:
1. Элементтердің біреуін ауыстыру;
2. Элементтердің орнын ауыстыру;
3. Қосымша сөзді (немесе сөздерді) енгізу.
Сонымен қатар, жаңғырту әдісін қолдану морфологиялық тәртіптің
өзгеруіне жол береді. Фразеологиялық бірліктерді жаңғыртудың бірінші әдісін
қарастырайық [13].
1. Элементтердің бірін ауыстыру.
Мысал түрінде қарастырақ:
Кейбіреулердің пікірінше, бұл анағұрлым кең әрі анағұрлым күрделі
жоспар келіссөздерді шексіздікке дейін созып, бәсеңдету үшін ойластырылған.
Кейін бәрі осы созылыңқы жәшікке көмілер.
Аудармашы созылыңқы жәшікке көмілер жаңғыртылған фразеологиялық
бірліктерді аудару барысында С. С. Кузьмин келесідей әрекет етуін ұсынды:
алдымен жаңғыртылған идиомды қайта құрып – созылыңқы жәшікке қалдыру,
идиомның мағынасын түсіндіріп – белгісіз мерзімге қалдыру және рецептор
тіліне аудару - to put off indefinitely. Содан кейін автордың сөзін
(түпнұсқа тіліндегі созылыңқы жәшікке көмілер) идиомды бейнелілік
аударуымен (to put off indefinitely) салыстырып, жаңартылған идиомның to
put off forever аудармасын контекстіге үйлесімділігін анықтау керек. Ары
қарай, идиомды идиоммен аудару ережесін ұстанып, аударма тілінде идиомның
жаңа элементіне идиомдық сәйкестігін табамыз: forever - when two Sundays
come together, in a week of Sundays, when pigs fly, till doomsday etc. Осы
идиомдардың ішінен түпнұсқаның мәтініне тән теріс реңін беретін және
кекесін сықақ білдіретінді таңдау қажет- till doomsday.
Идиомның жаңа элементін баламамен, яғни созылыңқы жәшікке көмілер -
to bury something forever аударуға келмейтіндіктен, біз берілген
контекстіге сәйкес келетін (мәңгі) жаңа элементтің семантикалық компонентін
анықтадық, түпнұсқа тіліндегі идиомның теріс реңін ескердік және мәңгі -
till doomsday ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz