КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Мазмұны
Кіріспе
2
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
4
1.1 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны 4
1.2 Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
камтамасыз етудің негізі ретінде.
10
2 ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ
БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ
14
2.1 "Алматы кілем" АҚ-ның экономикалық сипаттамасы .
14
2.2 Алматы кілем АҚ-ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын талдау
15
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
24
3.1 Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару
механизмінің стратегиясы
24
3.2 Жаһанда даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі
кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары 28
ҚОРЫТЫНДЫ
40
Қолданылған әдебиеттер тізімі
43
Кіріспе
"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым
мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық
сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын
дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты
өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас
бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару
импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні
белгілі.
Кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан
көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа
қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу
тақырыбынын өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын
анықтайды.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі
әлі көптеген сүрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Кәсіпорындарды
дағдарысқа карсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа карсы
басқаруды экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде
қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа карсы реттеудің экономикалық
қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын
қамтамасыз ету бағыттары, кәсіпорындардың маңызы, ауыл шаруашылығы, машина
жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып,
тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді.
Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-
техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар
зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан саралау қажеттілігі курстық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
анықтауға негіз болды.
Курстық жүмыстың мақсаты кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты зерттей
отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және оларды
қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген максатқа жету үшін зерттеу жұмысының келесі міндеттері
анықталды:
* дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және
олардың мазмұнын ашу;
* дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін
анықтау;
* жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын
бағамдау;
* Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің және
сала
кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
салыстырмалы түрде талдау;
* ғаламдану жағдайындағы кәсіпорындарының экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.
Экономикалық дағдарысқа карсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық -
экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды қолдану
тиімділігін негіздеумен сипатталады.
КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары
жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз
зерттеу жұмысымызда кәсіпорынның тек экономикалық дағдарысқа қарсы
басқарудың қаматамасыз ету сұрақтарына тоқталамыз.
Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарға
кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас
және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты
өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін
ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының
мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы
шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың
қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты
экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері
өз көкейкестілігін жоймайды.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстын
сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты
қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына,
ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені
болдырмауға бағыттайды.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорын әлуетінің (өндірістік, технологиялық,
ғылыми-техникалық және кадрлық) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Бұл
ретте, ұдайы өндіріске мүмкіндік болмай қалады. Кәсіпорында
инвестициялардың басты көздері - амортизациялық аударылымдар, таза табыс
және қарыз қаражаттары болғандықтан, дағдарыс жағдайында, айтылып кеткен
инвестиция көздерінің тартылып қалуы мүмкін. Кәсіпорын әлуетін біртіндеп
жаңалау (инновацияларды игеру, тұтыну сапасы артық тауарлар шығару) алдыңғы
қатарлы ғылыми-техникалық, конструкторлық, технологиялық және инвестициялық
құралдарды игеру арқылы жүргізілетіні белгілі. Ұдайы өндірісте осы
құралдарды ұзақ уақыт бойы қолданбау кәсіпорынның дамуын тоқтатады.
Қазақстан Республикасының егемендік алған кезеңінен бастап,
экономикалық дағдарыс термині елдің құқықтық - нормативті құжаттарынан
берік орын алды. Осындай нормативті құжаттардың қатарына ҚР-ның "ҚР-ның
Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңы, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігінің
Мемлекеттік стратегиясы жатады. Ұлттық заңдылықта экономикалық дағдарыс
талаптары мен түсінігі, біздің ойымыз бойынша, анық көрсетілмегендіктен,
біз экономикалық дағдарыс түсінігін жан-жақты қарастыруды үйғардық.
Үлкен заңгерлік сөздікте экономикалық дағдарыс келесідей түсінік
беріледі: ...мемлекеттің үдемелі дамуы мен әлеуметтік, саяси және қорғану
қабілетін дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ететін экономиканың
жағдайы.
ҚР-ның ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында экономикалық
қауіпсіздік ҚР-ның ұлттық экономикасының тұрақты дамуына және экономикалық
тәуелсіздігіне кері әсер ететін үрдістер мен факторлардан, ішкі және сыртқы
жағдайлардан қорғалған жағдайы деп көрсетілген .
Біз жоғарыда тоқталып өткен экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
түсінігіне берілген екі анықтамада да кәсіпорынның экономикалық дағдарысы
қарастырылмаған, экономикалық дағдарыс түсінігі мемлекет деңгейінде ғана
қарастырылған деп тұжырымдап, анықтамаларды зерттеуімізді ары қарай
жалғастырдық.
Отандық және ресейлік авторлардың ғылыми жұмыстарында кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету көзқарастар
көрсетілген. Соларға шолу жасау арқылы, өз ойымызды білдірмекпіз.
Бір авторлардың пікірінше, кәсіпорынның (фирманың, ұйымның)
экономикалық қауіпсіздігі ғылыми - техникалық, технологиялық, өндірістік
және кадрлық әлуеттің сыртқы және ішкі экономикалық қатерлерден қорғалған
жағдайы және оның барлық ресурстарын тиімді қолдану арқылы ұдайы өндіріске
қабілеттілігі .
Келесі авторлар кәсіпорынның (шаруашылық субъектісінің) экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды оның ғылыми - техникалық, технологиялық,
өндірістік және кадрлық әлуетінің тікелей (белсенді) және жанама (енжар)
экономикалық дағдарыс, мысалы, мемлекеттің тиімді емес ғылыми - өндірістік
саясатымен немесе қолайсыз сыртқы ортаның қалыптасуымен байланысты
дағдарыс, қорғалуы және ұдайы өндіріске қабілетті.
Басқа авторлардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
дегеніміз - жұмыс істеп тұрған кәсіпорынға мүмкін болатын экономикалық
қатерлердің қарсы шаралар жүйесіне немесе басқа сөзбен айтқанда,
кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесіне тең болуы .
Кейбір авторлар экономикалық дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорын
қызметіне дағдарысты алдын алу үшін корпоративті ресурстарды неғұрлым
тиімді пайдалану және қазіргі кезде, болашақта кәсіпорынның тұрақты қызмет
етуін қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді .
Осы пікірлерде кәсіпорынның экономикалық дағдарыспен байланыстыруға
талап болмағаны байқалады, дегенмен дағдарыстын алдын-алу туралы мәселе
қозғалған. Экономикалық дағдарыс ұштаса отырып, дағдарысқа әкелуі мүмкін
болғандықтан, айтылып кеткен көзқарастарды біз дағдарыстың алдын-алу
шараларымен байланыстыра көрсеткіміз келді. Біздің ойымызша, кәсіпорынның
экономикалық дағдарыспен мәнін келесідей түсінік толығымен ашар еді:
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы барлық
ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық,
қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу
және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы. Осы ретте,
бұл түсінікте ресурстарды толығымен пайдалану, дағдарыстардың алдын-алу,
ұдайы дамуды қамтитын жүйе толығымен қамтылып, кәсіпорынның экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару түсінігі толығымен ашылады деген ойдамыз.
Нарықтық экономика кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық
стратегиясын ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде интеллектуалдық
меншікті және экономикалық дағдарыстан қорғаудың арнайы бағдарламаларын
қосатын экономикалық стратегияны жасауы керек. Кәсіпорындағы осы қызметке
жауапты бөлімшенің, дағдарыс ережелерін сақтауды бақылайтын және қорғау
жоспарын, құралдарын анықтайтын, бұзу әрекеті мен фактілерін анықтау және
нейтралдау жұмыстары бірінші жолға қойылады. Кәсіпорын инфрақұрылымының кез-
келген элементінің қызметінің босаңсуы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару тікелей әсер ететін болғандықтан, кәсіпорынды басқару үрдісі
экономикалық қауіпсіздік сұрақтарымен тікелей байланысты.
Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету
үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:
1. Капитал ресурсы;
1. Персонал ресурсы;
1. Ақпараттар және технологиялар ресурстары;
1. Техника және жабдықтар ресурстары;
5. Құқық ре сурстары: патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар және .
Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық
мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік
иелерінің және жалдамалы қызметкерлердін экономикалық мүдделерінің бар
екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі
таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін
факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша
біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе
жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
бағалау өте маңызды. Себебі, қызметтегі белсенді әлует дағдарысқа қарсы
дамуды анықтайтын, экономикалық өсудің кепілі және елдің экономикалық
тәуелсіздігін, дағдарысқа қарсы басқару дағдарыстан сақтайтын тұрақты
фактор болып табылады. Оның босаңсуы кәсіпорынның, мемлекеттің болжауға
мүмкін болмайтын зардаптарға ұшырауына әкелуі мүмкін.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен
менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола
бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен
байланысты.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін
қатерлерді келесі түрде жіктейді:
* Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз қызметімен
байланысты, қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік әсерінен өнімнің
нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.
* Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы:
инфляция деңгейі, табиғат апаттары.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық
тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:
* Технико-технологиялық;
* Интеллектуалдық және кадрлық;
* Қаржылық;
* Саяси-құқықтық;
* Ақпараттық;
* Экологиялық .
Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.
Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар
әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын
кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны
ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми
ізденістерді байқауы керек.
Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда
экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың
біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу,
оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның
үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып
қалмайтындай болуы керек.
Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты
болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және
басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін
кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды
жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық
міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз
шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз ету.
Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге
болады:
* кері әсерлерді анықтау;
* қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;
* осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.
Ақпараттық элемент. Кез-келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында
ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы
бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап,
ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын
шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.
Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын
айып пұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық
экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.
Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді
болар еді:
1. Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;
1. Қарсы шараларды жоспарлау;
1. Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;
4. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.
Кейде экономикалық қауіпсіздікті заңдылықтағы, нарықтағы, экономикалық
тәуекелдерді есептеуде кеткен қателермен байланыстырып жатады. Осы
қателердің бәрі кәсіпорынның таза табысына кері әсер ететінін айта отырып,
біз мемлекетті, тұтынушыларды, табиғат факторларын экономикалық қатер
төндірушілер ретінде көрсетуден аулақпыз. Кәсіпорындағы экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару менеджерінің басты қызметі - заңгердің,
экономисттің, жоспарлау бөлімінің алдына экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз ететін арнайы міндеттерді қоюда болып табылады.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
үрдісі, біздің ойымыз бойынша, бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде
кәсіпорын үшін қолайсыз жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері
анықталуы қажет. Екінші кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі
іске қосылуы керек. Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса,
төртінші кезенде тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жүйесінің қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады,
қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек
болады. Осы айтылған кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
қамтамасыз ету циклын біз тереңірек талдайтын тоқыма-кілем кәсіпорындарына
да кеңінен қолдануға болады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз етудің екінші кезеңінде дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуді дәл қазіргі жағдайы бағаланады. Осы ретте, кәсіпорынға
төнетін қатер және осы қатерден мүмкін болатын зиян толығынан талданады.
Әрбір кәсіпорында жоғарыда айтылғандай қатерлердің алдын-алу шараларынан
барынша оң әсер алатын ақпараттарды жинау, талдау және бағалаудың бірегей
жүйесі болуы тиіс. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің қазіргі жағдайын анықтау бірнеше басты бағыттарда жүргізілуі мүмкін.
Біріншіден, кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметі бағаланады. Есептік
мәліметтер негізінде кәсіпорын капиталының құрылымы мен серпіні, қарыз
қаражаттарынан тәуелсіздігі мен автономдығы, айналым қаржыларының ағымдағы
кезеңдегі және болашаққа өтімділігі мен төлем қабілеті талданады.
Осы тәріздес талдауға негізгі және айналым капиталының пайдалануы,
еңбек өнімділігі, кұрал - жабдықтың пайдалануы мен тозуы да ұшырайды.
Кәсіпорынның еңбек ресурстары мен еңбек ақы қорына ерекше назар аударылады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының шығындары құрылымын талдау
ресурстар үнемінің жасырын жолдарын, дамудың интенсивті, жоғары
технологиялық жолдарын анықтауға жол береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы
жағдайын бағалауда тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорнының өз өнімін өткізу
көлемі туралы ақпаратының мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып,
сатылымдардың ассортименті мен аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік
тұрғыдан кәсіпорынның тауар нарығындағы орнын, бәсекелестерінің
артықшылықтары мен әлсіз тұстарын анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін,
баға-сапа қатынасын, баға саясатын, бәсекелік стратегиясын анықтауға-
мүмкіндік береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды камтамасыз етуді бағалауды
аяқтай отырып, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін талдау жөн
болады. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің келесі
кезеңінде тоқыма- кілем өнеркәсібі кәсіпорнының кысқа және ұзақ мерзімге
даму бағдарын жасау жатады. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету экономикалық қатерлердің алдын алу шараларын өткізу арқылы
жұргізіледі. Егер қатер құшағын жайып тұрса, мысалы: кәсіпорыннан құрылтай
құжаттарын тартып алғандай қылып алса, фирманың бұрынғы қызметкерінен сотқа
арыз түссе, әріптестер қарыздарын қайтармай жатса, бәсекелестер
кәсіпорынның тауар белгісін рұқсатсыз пайдаланып жатса, кәсіпорынның арғы
экономикалық өмірін қалай анықтап, жоспарлаймыз. Тоқыма және кілем
өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық, өндірістік, қаржылық қызметін
талдау бізге дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі болуы мүмкін деген ой салды. Біздің
елімізде кәсіпкерлер үшін нақты экономикалық еркіндікті қажет ететін нарық
аяғына тұрды. Мұндай қадам үшін нарыққа сай еңбек өнімділігін, тиімділікті,
тұтынушылар мен жабдықтаушылардың алуан түрлі талаптарына икемделетін
өндірісті қамтамасыз ететін фирма мәдениеті мен басқару жүйесі керек-ақ.
Дағдарысқа қарсы басқаруда, фирманың экономикалық ең тиімді басқару құралы
ретінде, осындай әлует бар.
Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте,
дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет
саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-
ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі
шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы,
тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері
бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро -
микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар .
Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, "көктен түскендей"
тосын жай ретінде қабылданады да, оған, көп жағдайда, кәсіпорын персоналы
дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың
дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес,
тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да етіміз үйреніп
келеді. Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс
ретінде қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын
үшін зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады. Дағдарысқа қарсы
басқару кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз
етуге қаншалықты қатысы бар екенін анықтау үшін, зерттеу жұмысымыздың
келесі бөлімін соған арнадық.
1.2 Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
камтамасыз етудің негізі ретінде
Нарық қатынастарының қазіргі кезеңінде отандық фирмалардың көріп
отырған қаржы тапшылықтарына қарамай-ақ, нарықтағы орындарын бекітуге, өз
бизнесіне тұрақты нысан беруге деген талпынысын байқаймыз. Бұл шиеленіскен
бәсеке жағдайында өміршеңдікке ұмтылуды қажет ететін уақыт талабы.
Дағдарыстық жағдайлар көптеген себептердің әсерінен пайда болады.
Олардың ішінде, табиғат апаттарын, экологиялық, қаржы, азаматтық немесе
құқықтық дағдарыстар атап айтылып жүр. Бұл тізімді ары қарай жалғастыруға
болады, бірақ шет елдердегі, айрықша, біздің елдегі дағдарыстардың басты
себебі-қанағаттанарлықсыз менеджмент. Қазіргі қазақстандық жағдайлар
мамандарға дағдарыстардың түрлерін тәжірибеде зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Әр дағдарыстың өзіндік ерекшелігі бар болғандықтан, олармен күресудің
бірдей жолы жоқ. Дегенмен, әлемдік тәжірибеде дағдарыстарға дайын болу
жағдайында қолданылатын іс-шаралардың қалыптасқан жүйесі бар. Ол жоспарлау
құралдарының көмегімен жүзеге асады. Болуы мүмкін дағдарыстық құбылыстарды
жоспарлау - сын сәтінде жасалатын қадамдардың механикалық бір ізділігін
алдын ала анықтау және ұйымға тез әрі тиімді әрекет жасау үрдісін қамтиды.
Шарықғаған бәсекелестік жағдайында, нарықта өз орнын табу үшін уақыт
талабы отандық экономикалық кызметте келесідей шешімдерде дұрыс жауап
іздеуді талап етеді:
шаруашылық механизмдерінің қызмет етуінің өзгеруі;
басқару шешімдерін қабылдау шарттарының өзгеруі;
жаңа жағдайлардағы кәсіпорынның стратегиясын жасау және жүзеге
асыру;
басқарудың жаңа мүмкіндіктерін белсенді пайдалану;
шаруашылық жүргізуде барлық заңды әдістерді пайдалану.
Осы жағдайда дағдарысқа қарсы басқарудың концепциясын анықтап алу
маңызды болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеулері бар көптеген
авторлардың пікірі бойынша, дағдарысқа қарсы шараларды нарықта қызмет етуші
кәсіпорынның қаржылық нәтижелері өте нашар болған жағдайда ғана пайдалану
қажет. Бұл - теріс көзқарас, себебі басты мақсат дағдарыстың алдын-алу
болғандықтан, біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы басқаруда ең бастысы
-қаржылық киындықтар тұрақты, күнделікті сипат алмайтын жағдайларды
қамтамасыз ету.
Экономикалық әдебиеттерде дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген
анықтамалары бар.
Кейбір авторлар дағдарысқа қарсы басқарудың "нақты бір борышқор
кәсіпорында қолданатын дағдарысқа қарсы нысандар мен әдістердің жиынтығы"
деп түсінеді. Дағдарысқа қарсы басқару микроэкономикалық категория болып
табылады және кәсіпорынның жойылуы мен қайта жандануы кезіндегі өндірістік
қатынастарды қамтиды.
Ресейлік экономист-ғалым Э.А.Уткин дағдарысқа қарсы басқару дегенде,
ресейлік кәсіпорынның нарықтық қызметінде мүмкін қиыншылықтардың болмауына,
оның өз жеке қаржыларына негізделген, кеңейтілген, ұдайы өндіріске,
тұрақтылыққа бағытталған басқаруды түсінеді.
Профессор Э.М.Коротков былай жазады: "дағдарысқа қарсы басқару
-дағдарысты алдын-ала көре білуге көзделген басқару, оның белгілерін,
залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары қарай дамуға пайдалану".
Келесі авторлар тобы дағдарысқа қарсы менеджментті қазіргі
менеджменттің барлық әлеуетін пайдаланып, бизнестегі қолайсыз жағдайларды
жою немесе алдын-алуға бағытталған кешенді,жүйелі басқару деп қарастырады.
Олардың пікірінше, кәсіпорында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырылуы
қажет, бағдарлама уақытша қиындықтарды жойып, өзіндік ресурстарды пайдалана
отырып, нарықтық позицияны сақтауы қажет.
Батыс Еуропалық экономистер дағдарысқа қарсы басқару деп, "негізгі
мәселе нарықта өз орнын сақтап қалу болатын, кәсіпорын қызметіне қауіп
төндіретін жағдайдан өтуге қажетті кызметті" айтады. Бұл қызмет келесі
түрде сипатталады: "кәсіпорынға қауіп төндіретін жағдайдан өту үшін қажетгі
әдістер мен тәсілдерді интенсивті қолдануды арттыру".
Бірақ та, Хаберландтың ойынша, барлық назар жедел, қысқа мерзімді
мәселелерге, қатал және тез шешуші шаралармен байланысты мәселелерге ауады.
Дағдарыстың еркін және оңтайлы жақтарын атап өткісі келетін авторлар,
дағдарысқа қарсы басқаруды керісінше, "жақындап келе жатқан қиын кезеңді
алдын-ала біліп, даму бағытын өзгертуге мүмкіндік береді деп анықтайды".
Қазақстандық экономист-ғалымдар дағдарысқа қарсы басқаруды
-кәсіпорындағы базистік, өзгермелі шамаларды сақтап қалуға бағытталған
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру деп анықтайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда қалыптасқан кейбір көзқарастарға сәйкес,
дағдарысқа қарсы басқару банкроттығының функциясы немесе міндетті қосымшасы
болып табылады.
Көптеген елдердегі нарықтык экономиканың қалыптасуы мен даму тарихы,
оның қызмет ету үрдісінің бірқалыпсыздығын, өнім өндіру мен өткізу
көлемінің ауытқуын, өндірістің төмен құлдырауларын ашып көрсетеді. Бұл -
дағдарыстық жай деп қарастырылып, жалпы заңдылық болып табылады. Осы
айтылған зандылық кәсіпорынның өміршеңдік циклімен тығыз байланысты.
Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың зерттеулерін қорытындылай
келе, біз "кәсіпорынның экономикалық кауіпсіздігін камтамасыз ету"
түсінігіне дағдарысқа қарсы тұрғысынан тоқталуды үйғардық.
Біздің көзқарасымыз бойынша, " Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету-кәсіпорынның күнделікті өмірінде қолданылып, стратегиялық
сипат алатын, менеджменттің бар мүмкін болатын әлеуетін кешенді, жүйелік
негізде қолданып, уақытша қиыншылықтарды жеңетін және нарықтағы өз
орындарын бекітіп, ары қарай дамытуға арналған дағдарысқа карсы басқару іс-
шараларының жиынтығы".
Осы тұрғыдан алғанда, дағдарысқа қарсы басқару экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде, дағдарыс жағдайында ғана емес,
кәсіпорын қызметінің даму жағдайында да қолданылатын шаралар ретінде
көрінеді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында уақытша
қиыншылықтан өту үшін беріліп, нақты жасалған еңбек ынталандырылады,
сәйкесінше, сыйақының жаңа түрлері мен басқарудың жаңа стильдері пайда
болады.
Дағдарысты қабылдаудың екі концепциясы бар:
1. Дағдарысқа деген қатынас - қолда барды сақтап қалуға бағытталған.
Мұнда дағдарыс кауіп және тосқауыл деп қабылданып, қатысушы
тұлғалар немесе ұжым үшін тәуелсіздігін жоғалтып алу қаупі болады.
Осының нәтижесінде, жауапты тұлғалар дағдарысты теріс қабылдап,
дағдарысқа дейінгі қалыпқа жету шараларын жүзеге асырады.
1. Дағдарысқа деген қатынас - жаңашылдыққа бағытталған. Бұл
жағдайда дағдарыс кәсіпорынның эволюциялық даму үрдісіндегі
жаңартуға деген қажеттілік деп қарастырады. Мұнда дағдарыс,
белгілі бір иррационалдық немесе дұрыс емес жасалған мақсаттар,
ережелерден тазартудың әдісі болып табылады. Осының нәтижесінде,
дағдарысты туғызған, бұрынғы жағдайды өзгертуге әкелген талаптар
ұтымды шешіммен қарастырылады. Мұнда негізге дағдарыспен күрес
емес, өзіндік құрылымды жаңа қатынастарға сәйкес өзгерту алынады.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету төмендегі
белгілермен сипатталады: экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты кез келген экономикалық, саяси және әлеуметтік құбылуларда
нарықта тұрақты бекіну және компанияның тұрақты қаржыларын қамтамасыз ету.
Сәйкесінше ол әрі жоспарлы және жан-жақты міндеттерді шеше алуы керек; оның
шеңберінде кәсіпорынның (тек уақытша қаржы қиындықтарын ғана емес) ағымдағы
міндеттерін шешуге, ерекше жағдайларға сай келетін басқару құралдары
қолданылады; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәні -жағдайларға
байланысты әр түрлі іс-әрекеттерді ескеретін, сыртқы ортада болған шамалы
өзгерістерге жедел немесе пәрменді әсер ету үшін, алдын-ала дайындалған
басқару шешімдерінің балама нұсқалары; экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізінде - кәсіпорынның іс-әрекетінің барлық салалары
мен бөлімшелерінде үнемі және тізбектей жаңашылдықтар енгізу үрдісі;
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кәсіпорын қандай қиын шаруашылық
жағдайға тап болмасын, бұл қиындықтардан кәсіпорынды ең аз шығындармен
шығара алатын, қаржылық және басқару механизмдерін іске қосуға
негізделеді.
Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару механизмі келесі негізгі
элементтерден тұруы мүмкін:
1. Қаржы жағдайының диагностикасы;
1. Кәсіпорынның бизнесін бағалау;
1. Маркетинг;
1. Ұйымдастырушы - өндірістік менеджмент;
1. Персоналды басқару;
1. Қаржылық менеджмент;
1. Инвестициялық саясат;
1. Дағдарысқа карсы бизнес-жоспарлау;
1. Бизнесреинжиниринг үрдісі;
1. Кәсіпорынның таратылуын ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құрылған
мезетінен басталады. Дәл осы мезетте кәсіпкерлік қызметті жүргізуші,
таңдалған миссиялы фмрманың қызмет ету үрдісі барысында, мүмкін болатын
потенциалды мүмкіндіктер мен қауіп-катерлерді анықтайтын факторларды
тереңінен зерттеу және болашақ фирманың бағытын, яғни қызмет саласын бір
жағынан, өзінің жеке мүдделері мен мақсаттарына, екіншіден, оның объективті
пайда болатын үлкен қауіптерді кейін қайтарудың потенциалды мүмкіндіктеріне
сәйкес анықтау болып табылады.
Кәсіпорынның әр түрлі қызмет саласымен байланысты факторлар
кәсіпорынның құлдырауына өз әсерлерін тигізуі мүмкін, сонымен қатар әсер
ету тізбесі өте күрделі және шытырман болуы мүмкін, сондықтан экономикалық
қатердің алғашқы себебін не болғанын нақты айтуға болмайды.
Фирманы құру бастамасынан-ақ, фирманың экономикалық қорғау
(қауіпсіздік) жүйесін құру туралы сөз қозғау қажет. Егер кәсіпорынның
сәтсіздігінің негізгі сипаты оның төлем қабілетсіздігі болса, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі рөл қаржылық менеджментке беріледі.
Сөз жоқ, бұл экономикалық құралдың мүмкіндіктері үлкен, бірақ шексіз емес,
Қаржылық менеджменттің нәтижелері кәсіпорынның барлық нарықтық қызметінің
нәтижесі, барлық ұжымның сапалы жұмыс жасауының нәтижесі болып табылады.
Осылайша, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
механизмін қалыптастыру мәселесі тәжірибелік жағынан өте қиын және
әдістемелік жағынан толықтыруды талап етеді. Ол, біздің экономикалық
өндірістік нақты сектордың дамуын анықтайтын өзекті мәселе болып отыр.
2 ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ
БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ
2.1 "Алматы кілем" АҚ-ның қысқаша тарихы
Курстық жұмысымыздың негізгі объектісі "Алматы кілем" АҚ-ы болып
табылады. Қазақстан Республикасының нарығында тоқыма және кілем өнеркәсібі
кәсіпорындарының жеткілікті санының бар екенін, тіркелгенін және қызмет
етіп жатқанына көзіміз жетті. Солардың ішінен кілем өнімдерін шығаратын
"Алматы кілем" АҚ-ының дағдарысқа қарсы басқаруын талдауды жөн көрдік .
"Алматы кілем" АҚ-ы өз бастауын 1936 жылдан "Ковровщица" артелінен
алады. Компания Қазақстан Республикасындағы кілем және кілем өнімдерін
шығаратын бірден-бір кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорын өндірісі
материалсыйымды болып табылатын классикалық жаккардтық кілемдер мен кілем
өнімдерін дайындайды. Кілемдер өз технологиясы, әдеби-колористік бейнелеуі,
тығыздығы бойынша қолдан тоқылған кілемдерден кем түспейді. Кілемдердің
түпнұсқа өрнектері классикалық, сондай-ақ авангардтық стильде жасалады.
Кәсіпорынның тәжірибесінің, жолға қойылған технологиясының және табиғи
талшықтар үлесінің басым болуына байланысты кілемдер әдемі, тұтынуда
дағдарысқа қарсы басқаруын көздейді, төзімді және жақсы жылу изоляциясы,
дыбыс жұтқыштығы бар. Эксплуатацияға қолайлы, жанға жайлы және олардың
бағасы орта деңгейлі тұтынушыға сәйкес келеді. Кілем өнімдерінің
ассортименті кез-келген тұтынушының талғамын қанағаттандырады. Осы ретте
кәсіпорын портреттерге, сувенирлерге, әкімшілік, қонақ үй және басқа да
интерьерлерге жеке жоғары көркем суреттік тапсырыстарды орындайды. Алматы
кілем АҚ-ы ТМД елдерінің ішіндегі саусақпен санарлықтай ені 4 метрлік
кілемдер шығаратын кәсіпорындардың бірі. Компанияның Қазақстанда, Ресейде,
Өзбекстанда жабдықтаушылар желісі бар. Кілем фабрикасы республикадағы
өндірістік масштабтағы кілем өнімдерін шығаратын жалғыз кәсіпорын.
Кәсіпорын қуаттылығы республиканың сапалы және жүннен тоқылған кілемдерге
деген сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның жобалық қуаты жылына 15 мың тонна мақта талшығын өңдеуге
жоспарланған. Негізгі жабықтаушылары болып Оңтүстік Қазақстан облысының
мақта шикізітын мақта талшығына өңдейтін 16 кәсіпорны табылады. Кәсіпорын
жартылай фабрикаттарын тұтынушыларының қатарына Өскеменнің, Шымкенттің,
Алматының, Талдықорғанның, Павлодардың, Ақтөбенің, Астананың, Атырау,
Қарағандының тігін фабрикалары жатады. Дайын тігін өнімдерін негізгі
тұтынушылар "Қазақстан темір жолы" жанындағы "Жолаушылар тасымалы" ЕМК-ы,
қарулы күштер есептеледі. Кәсіпорында өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ететін автомобиль және қойма көлігі бар.
2.2 Алматы кілем АҚ-ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа қарсы
басқаруын талдау
"Алматы кілем" АҚ-ында негізгі құралдардың жаңаруы кәсіпорынның Астана
қаласындағы өкілдігіне жиһаздар және Қапшағай қаласында демалыс аймағы үшін
жер сатып алынғаны есебінен болды. Машиналар және құрал-жабдықтар тобы
бойынша 2004 жылы күрделі жөндеу жүргізілгендіктен олардың бастапқы құны
артып отыр. Кәсіпорында құрал-жабдықтардың материалдардың жеткізілмеуінен,
өндірістің дискретті жұмыс істеуінен бос тұрып қалуы алаң туғызады.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
көрсеткіштері еңбек әлеуеті тұрғысынан оң деп бағаланады. Қарастырылып
отырған кәсіпорында "Алматы кілем" АҚ-ы бойынша жыл сайын жалпы
персоналдың саны азайып отыр. Дегенмен, орташа айлық еңбек ақы мөлшері
кәсіпорында жыл сайын өсіп отырғаны байқалады. Оның үстіне, орташа айлық
еңбек ақы мөлшері Еңбек өнімділігі жыл сайын артып отыр. Қарастырылып
отырған кәсіпорында еңбекті кешенді ұйымдастыру принциптерінің қолданылуы
төмен деңгейде деп айтуға болады. Сондықтан, кәсіпорындарда жұмысшылардың
өз қызметіне деген қызығушылықтарын арттыруға, ақырғы өнімнің сапасын
арттыруға әрбір жұмыскердің араласудағы жауапкершілігін оятуға ұмтылу
қажет.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
қызметкерлерді басқару тұрғысынан талдағанда, басқару аппаратының
жаңашылдыққа бейімділігіне, өндіріске ноу-хауды енгізуіне, корпоративтік
рухты қалыптастыруға ұмтылуына, қызметкерлерді ынталандыру жүйесіне назар
аудардық. Зерттеулеріміз бойынша, "Алматы кілем" АҚ-ында керек қадамдар
енді жасалып жатқанына, басқару кейбір позициялар бойынша нарық талаптарына
сай келе бермейтіне көз жеткіздік. Сондықтан, "Алматы кілем" АҚ-ы
экономикалық басқару тұрғысынан экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз ету, қызметкерлерді басқару экономикалық қауіпті деп шештік.
Оған орай: "Алматы кілем" АҚ-ы жұмыскерлер саны бойынша орта
кәсіпорындарға жатса, ал ірі кәсіпорынға жатқызылатын өзгерістерге оңтайлы,
нарық құбылмашылығына икемді болмауын да ескеру керек. Кәсіпорынның
мәліметтері негізінде есептелген коэффициенттер бойынша "Алматы кілем" АҚ-
ының қаржылары экономикалық қауіпсіз деңгейде орналасқан деп сипаттауға
болады.
Бұқаралық ақпарат құралдарында жария болған материалдардың көзқарастары
әртүрлі. Бір авторлар кәсіпорынның қызметін, кәсіпорын басшылығының
көзқарастарын ақтап ойларын білдірсе, екінші авторлар банк қозғалысын
жақтап шығады .
Біз кім қалай десе де, осы шиеленістің кәсіпорынға қолайлы болмағанын
айтқымыз келеді. Себебі, біріншіден, кәсіпорынның имиджіне сөз келсе,
екіншіден тоқыма компаниясының инвестициялық тартымдылығына нұқсан келді.
Сондай-ақ, жабдықтаушылар мен тұтынушылар тарапынан кәсіпорынның болашағына
деген сенімсіздік туады.
Шығындарды басқарудың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз ету көрсеткіштеріне талдау жүргізу арқылы шығындарды азайтудың
резервтерін анықтауға мүмкіндік туады. Осы ретте "Алматы кілем" АҚ-ы
өнімінің мысалында өнімнің өзіндік құнына талдау жүргізілді.
1 кесте - Кәсіпорындардың қаржылық қамтамасыз ету көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер нормативті мәні
"Алматы кілем" АҚ- ы
2004 ж 2005 ж
1. Тәуелсіздік 0,5-0,6 0,6556
коэффициенті
2. Тәуелділік 0,4-0,5 0,3444
коэффициенті
3. Қаржылыңдыру 1 1,9039
коэффиценті
4. Қарыз және меншік 1 0,5252
қаржыларының өзара
катынас
коэффициенті
5. Инвестицияларды 0,9-0,75 0,8980
жабу коэффициенті
6. Инвестициялау =0,5 0,7790
коэффиценті
7. Оңтайлаңдыру =0,5 0,3099
коэффициенті
8. Запастар мен -0,6-0,8 0,6578
шығындарды меншік
көздерімен
камтамасыз ету
кэффициенті
9. Қысқа мерзімді - 0,2961
коэффициенті
10.Кредиторлық карыз - 0,2436
коэффициенті
11.Дебиторлық және 2\1 2,5857
кредиторлық карыз
қатынасының
коэффиценті
Ескертпе: Кәсіпорындардың мәліметтері бойыншаесептелген
2 кесте -"Алматы кілем" АҚ-нда кілемнің өзіндік құнының көрсеткіштерінің
талдау
(1 шаршы метрге)
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005жыл
теңге % теңге %
1 Шикізат және материалдар 601,17 44,1 461,52 44
2 Өндірістік шығындар 379,55 27,8 293,69 27,9
3 Амортизация 39,38 2,8 30,42 2,9
4 Негізгі құралдарды жөндеу 68,28 5 52,45 5
5 Салықтар 138,74 10,2 104,89 10
6 Әкімшілік шығындар 62,1 4,6 47,2 4,5
7 Ғылымға шығындар 33 2,4 25,17 2,4
8 Сақтандыру шығындары 24 1,8 18,88 1,8
9 Несиеге төленген шығындар 10,5 0,8 14,68 1,4
10Жалпы толық өзіндік кұн 1362,7 100 1048,9 100
11Сатылым бағасы 1368 100,4 1446,2 137,8
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған
2 кесте мәліметтері 1 шаршы метр кілемнің (жалпы тоқыма және кілем
өнеркәсібі өнімдерінің) өзіндік құнында негізгі үлес салмағы шикізат және
материалдарға келетінін көрсетеді. Өндірістік шығындардың үлес салмағы-28
%, амортизация-3 %, негізгі құралдарды жөндеу-5% салықтар-10%, әкімшілік
шығындар-5% тұрғысында болатынын көрсетеді.
3 кесте — Кәсіпорындағы іскерлік белсенділік қамтамасыз ету көрсеткіштері
Көрсеткіштер Өлшембірлігі Алматыкілем АҚы
2004ж.
1. Өнімнің сәйкес сәйкес
стандарттарға сәйкес
сәйкестігі емес
2. Сапаны басқару баржоқ жоқ
жүйесінің болуы
3. Сапа көрсеткіштері
*эстетикалығы сәйкес
*қауіпсіздігі сәйкес қауіпсіз
*экологиялылығы сәйкес таза
*сақталуы емес сақталады
*сенімділігі сенімді
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған
Оның үстіне, кредиторлық және дебиторлық. қарыздың айналым ұзақтығы
күндер есебінде ұзарып отыр.
Кәсіпорындардың өнімдерін сапа көрсеткіштері бойынша бағалау үшін 14
кестені тұрғыздық.
"Алматы кілем" АҚ-да кілемдер, кілем бұйымдары және төсеніштер ҚР-ның
23.02.2001 жылы қабылданған Мемлекеттік Стандарттың қауіпсіздік сапасы
бойынша сертификацияланған. Барлық өнім 100%-дық тексеруден өтеді.
Кәсіпорын МемСТ Комитетімен бірге бәсекеге қабілетті өнім өндіру үшін ISO
9000 стандарттарын енгізу бойынша жұмыс жүргізіліп келді. Енді 29.06.2005
жылдан бастап ISO 9001:2000 стандарты бойынша жұмыс жасауда. Кілемдер мен
төсеніштердің сорттылығының орындалуы жылдан-жылға артып келеді (15 кесте).
Шығарылатын кілем бұйымдарының барлығы нарықтағы балама тауарлардан табиғи
талшықтарды кең қолдануымен ерекшеленеді.
5 кесте -"Алматы кілем" АҚ-да кілем бұйымдарынын сорттылығын
бағалау
№ Кілемдер мен Жоспар Нақты Ауытқуы
төсеніштер
1. 2004жыл 90% 94,1% +4,1%
2. 2005 жыл 92% 97,1% +5,1%
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындаған автор.
Кәсіпорында көркем-техникалық кеңестің мәжілістері өткізіліп, жаңа
суреттер мен техникалық мәселелер қаралады. 2004 жылы 20-дан астам сурет
жасалап, өндіріске енгізілді, сондай-ақ 119 бірлік көлемінде жеке
портреттер мен әкімшілік ғимараттарды көркемдеуге тапсырыстар орындалды.
Кәсіпорындардың нарықта өнімді өткізуі 16 кестеде берілген.
6 кесте - Кәсіпорындардың нарықта өнімді орналастыру
көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Өлшем біршгі "Алматы кілем" АҚ
1. Жалпы нарықтағы кәсіпорын % 5
өнімінің үлесі
2. Кәсіпорынның өнімді
нарықта өткізуі
* ішкі нарықта % 80
* сыртқы нарықта % 20
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған
"Алматы кілем" АҚ-ның - 5 % көлемінде. Кәсіпорынның негізгі тұтынушылары
ішкі нарықта. Кәсіпорында маркетингтік қызметке басты назар аударылмайды.
Кәсіпорындарда маркетингтік мақсаттарға жұмсалатын шығындар көлемі
2004 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда артып отыр, дегенмен маркетингтік
шығындарды ұтымды пайдалана отырып, өткізудің жаңа желілерін ашудың көзі
бар. Сондай-ақ, жарнамаға жұмсалатын шығындарды ұлғайту тұтынушылар
кеңінен тартуға мүмкіндік берері сөзсіз. Сатылымдар тиімділігі
қарастырылып отырған кәсіпорында да теріс шаманы анықтайды.
Тоқыма және кілем кәсіпорындарында айналым қаражаттарының
жетіспеушілігінің маркетингтік шығындарға, оның ішінде жарнамаға қаржының
аз бөлінуі байқалады.
7 кесте - Кәсіпорындарда 2005 жылы маркетингтік мақсаттарға жұмсалған
шығындарын есептеу көрсеткіші
№ Көрсеткіштер Өлшем "Алматы Өткен жылдан
бірлігі кілем"АҚ ауытқуы
1 Маркетингтік мақсаттарға жұмсалған мың теңге265,9 121,2
шығындар көлемі
2 Сонын ішінде: жарнама шығындары мың теңге165,4 151,6
3 Жарнама шығындарының жалпы маркетинг мың теңге62,2 -5,9
шығын сомасындағы есі
Ескертпе: Кәсіпорьш ақпараттары бойынша дайындалған
Осы ретте кәсіпорын капиталының, инвестициялардың тиімділігін бағалау
орынды. Талдау жүргізіліп отырған тоқыма және кілем кәсіпорындарына
тартылған инвестициялардың жалпы капиталдың рентабельдік көрсеткіштері
бағаланды.
8 кесте - Кәсіпорындардағы 2005-жылғы капиталдың рентабельділік
көрсеткіштер деңгейін бағалау
№ Көрсеткіштер Өлшем "Алматы кілем"АҚ
бірлігі
1 Қарыз капиталының рентабельділігі % 0,82
2 Меншік капиталының рентабельділігі % 8,58
3 Инвестицияланған капитал % 5,7
рентабельділігі
4 Қаржылық тетік % 0,03
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындаған автор.
"Алматы кілем" АҚ-дарындағы қарыз капиталының рентабельділігі 2005
жылы 0,82 —ден 3,9 арасында анықталған. Бұл көрсеткіш кәсіпорынға тартылған
несиелердің нақты құнын анықтамайды, себебі бұл жерде салық төлеуден
болатын үнем көрсетілмейді. Кәсіпорындар қарастырылып отырған мерзімде
қысқа мерзімді несиелерді айналым капиталындағы ақша қаражаттарының
аздығынан қызметкерлерге еңбек ақы төлеуге алып отырған.
Қарастырылып отырған мерзімде меншік капиталының рентабельділігі
"Алматы кілем" АҚ-нда оң шаманы меншік капиталын тиімді пайдалану
мақсатында шаралар жүргізу керектігі анықталды. Кестеде қаржылық тетік
кәсіпорын айналымына қарыз тартқаннан меншік капиталының қанша пайызға
көрсетеді. Осы ретте кәсіпорындардың қарыз қысқа мерзімге, айналым
капиталына емес, ұзақ мерзімге және ұзақ мерзімге капиталға салынғаны
тиімді болар еді. Зерттеу жұмысымыздың келесі бөлімінде "Алматы кілем" АҚ-
ның мысалында инвестициялық жобаны есептеу арқылы, инвестициялардың
тиімділігін көрсетпекпіз.
"Алматы кілем" АҚ-ның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды бірінші
бөлімде ұсынған әдістеме арқылы талдау қорытындыларын, жиынтық экономикалық
бағасын 19 кестеде шоғырландырдық.
9 кесте -Кәсіпорындардың жиынтық экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды бағасы
№ Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа "Алматы кілем" АҚ-ы
қарсы басқаруды құраушы көрсеткіштер
1 Өндіріс әлеуеті дағдарысқа қарсы -
басқаруды
2 Еңбек әлеуетінің дағдарысқа қарсы +
басқаруды
3 Шығындарды дағдарысқа қарсы басқару +
4 Өндірістік дағдарысқа қарсы -
бағдарламаның орындалу
5 Өнім дағдарысқа қарсы сапасы және+
бәсеке қабілеттілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
4
1.1 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны 4
1.2 Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
камтамасыз етудің негізі ретінде.
10
2 ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ
БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ
14
2.1 "Алматы кілем" АҚ-ның экономикалық сипаттамасы .
14
2.2 Алматы кілем АҚ-ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын талдау
15
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
24
3.1 Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару
механизмінің стратегиясы
24
3.2 Жаһанда даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі
кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары 28
ҚОРЫТЫНДЫ
40
Қолданылған әдебиеттер тізімі
43
Кіріспе
"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым
мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық
сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын
дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты
өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас
бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару
импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні
белгілі.
Кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан
көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа
қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу
тақырыбынын өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын
анықтайды.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі
әлі көптеген сүрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Кәсіпорындарды
дағдарысқа карсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа карсы
басқаруды экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде
қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа карсы реттеудің экономикалық
қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын
қамтамасыз ету бағыттары, кәсіпорындардың маңызы, ауыл шаруашылығы, машина
жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып,
тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді.
Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-
техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар
зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан саралау қажеттілігі курстық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
анықтауға негіз болды.
Курстық жүмыстың мақсаты кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты зерттей
отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және оларды
қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген максатқа жету үшін зерттеу жұмысының келесі міндеттері
анықталды:
* дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және
олардың мазмұнын ашу;
* дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін
анықтау;
* жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын
бағамдау;
* Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің және
сала
кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
салыстырмалы түрде талдау;
* ғаламдану жағдайындағы кәсіпорындарының экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.
Экономикалық дағдарысқа карсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық -
экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды қолдану
тиімділігін негіздеумен сипатталады.
КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары
жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз
зерттеу жұмысымызда кәсіпорынның тек экономикалық дағдарысқа қарсы
басқарудың қаматамасыз ету сұрақтарына тоқталамыз.
Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарға
кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас
және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты
өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін
ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының
мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы
шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың
қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты
экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері
өз көкейкестілігін жоймайды.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстын
сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты
қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына,
ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені
болдырмауға бағыттайды.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорын әлуетінің (өндірістік, технологиялық,
ғылыми-техникалық және кадрлық) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Бұл
ретте, ұдайы өндіріске мүмкіндік болмай қалады. Кәсіпорында
инвестициялардың басты көздері - амортизациялық аударылымдар, таза табыс
және қарыз қаражаттары болғандықтан, дағдарыс жағдайында, айтылып кеткен
инвестиция көздерінің тартылып қалуы мүмкін. Кәсіпорын әлуетін біртіндеп
жаңалау (инновацияларды игеру, тұтыну сапасы артық тауарлар шығару) алдыңғы
қатарлы ғылыми-техникалық, конструкторлық, технологиялық және инвестициялық
құралдарды игеру арқылы жүргізілетіні белгілі. Ұдайы өндірісте осы
құралдарды ұзақ уақыт бойы қолданбау кәсіпорынның дамуын тоқтатады.
Қазақстан Республикасының егемендік алған кезеңінен бастап,
экономикалық дағдарыс термині елдің құқықтық - нормативті құжаттарынан
берік орын алды. Осындай нормативті құжаттардың қатарына ҚР-ның "ҚР-ның
Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңы, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігінің
Мемлекеттік стратегиясы жатады. Ұлттық заңдылықта экономикалық дағдарыс
талаптары мен түсінігі, біздің ойымыз бойынша, анық көрсетілмегендіктен,
біз экономикалық дағдарыс түсінігін жан-жақты қарастыруды үйғардық.
Үлкен заңгерлік сөздікте экономикалық дағдарыс келесідей түсінік
беріледі: ...мемлекеттің үдемелі дамуы мен әлеуметтік, саяси және қорғану
қабілетін дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ететін экономиканың
жағдайы.
ҚР-ның ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында экономикалық
қауіпсіздік ҚР-ның ұлттық экономикасының тұрақты дамуына және экономикалық
тәуелсіздігіне кері әсер ететін үрдістер мен факторлардан, ішкі және сыртқы
жағдайлардан қорғалған жағдайы деп көрсетілген .
Біз жоғарыда тоқталып өткен экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
түсінігіне берілген екі анықтамада да кәсіпорынның экономикалық дағдарысы
қарастырылмаған, экономикалық дағдарыс түсінігі мемлекет деңгейінде ғана
қарастырылған деп тұжырымдап, анықтамаларды зерттеуімізді ары қарай
жалғастырдық.
Отандық және ресейлік авторлардың ғылыми жұмыстарында кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету көзқарастар
көрсетілген. Соларға шолу жасау арқылы, өз ойымызды білдірмекпіз.
Бір авторлардың пікірінше, кәсіпорынның (фирманың, ұйымның)
экономикалық қауіпсіздігі ғылыми - техникалық, технологиялық, өндірістік
және кадрлық әлуеттің сыртқы және ішкі экономикалық қатерлерден қорғалған
жағдайы және оның барлық ресурстарын тиімді қолдану арқылы ұдайы өндіріске
қабілеттілігі .
Келесі авторлар кәсіпорынның (шаруашылық субъектісінің) экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды оның ғылыми - техникалық, технологиялық,
өндірістік және кадрлық әлуетінің тікелей (белсенді) және жанама (енжар)
экономикалық дағдарыс, мысалы, мемлекеттің тиімді емес ғылыми - өндірістік
саясатымен немесе қолайсыз сыртқы ортаның қалыптасуымен байланысты
дағдарыс, қорғалуы және ұдайы өндіріске қабілетті.
Басқа авторлардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
дегеніміз - жұмыс істеп тұрған кәсіпорынға мүмкін болатын экономикалық
қатерлердің қарсы шаралар жүйесіне немесе басқа сөзбен айтқанда,
кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесіне тең болуы .
Кейбір авторлар экономикалық дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорын
қызметіне дағдарысты алдын алу үшін корпоративті ресурстарды неғұрлым
тиімді пайдалану және қазіргі кезде, болашақта кәсіпорынның тұрақты қызмет
етуін қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді .
Осы пікірлерде кәсіпорынның экономикалық дағдарыспен байланыстыруға
талап болмағаны байқалады, дегенмен дағдарыстын алдын-алу туралы мәселе
қозғалған. Экономикалық дағдарыс ұштаса отырып, дағдарысқа әкелуі мүмкін
болғандықтан, айтылып кеткен көзқарастарды біз дағдарыстың алдын-алу
шараларымен байланыстыра көрсеткіміз келді. Біздің ойымызша, кәсіпорынның
экономикалық дағдарыспен мәнін келесідей түсінік толығымен ашар еді:
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы барлық
ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық,
қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу
және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы. Осы ретте,
бұл түсінікте ресурстарды толығымен пайдалану, дағдарыстардың алдын-алу,
ұдайы дамуды қамтитын жүйе толығымен қамтылып, кәсіпорынның экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару түсінігі толығымен ашылады деген ойдамыз.
Нарықтық экономика кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық
стратегиясын ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде интеллектуалдық
меншікті және экономикалық дағдарыстан қорғаудың арнайы бағдарламаларын
қосатын экономикалық стратегияны жасауы керек. Кәсіпорындағы осы қызметке
жауапты бөлімшенің, дағдарыс ережелерін сақтауды бақылайтын және қорғау
жоспарын, құралдарын анықтайтын, бұзу әрекеті мен фактілерін анықтау және
нейтралдау жұмыстары бірінші жолға қойылады. Кәсіпорын инфрақұрылымының кез-
келген элементінің қызметінің босаңсуы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару тікелей әсер ететін болғандықтан, кәсіпорынды басқару үрдісі
экономикалық қауіпсіздік сұрақтарымен тікелей байланысты.
Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету
үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:
1. Капитал ресурсы;
1. Персонал ресурсы;
1. Ақпараттар және технологиялар ресурстары;
1. Техника және жабдықтар ресурстары;
5. Құқық ре сурстары: патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар және .
Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық
мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік
иелерінің және жалдамалы қызметкерлердін экономикалық мүдделерінің бар
екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі
таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін
факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша
біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе
жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
бағалау өте маңызды. Себебі, қызметтегі белсенді әлует дағдарысқа қарсы
дамуды анықтайтын, экономикалық өсудің кепілі және елдің экономикалық
тәуелсіздігін, дағдарысқа қарсы басқару дағдарыстан сақтайтын тұрақты
фактор болып табылады. Оның босаңсуы кәсіпорынның, мемлекеттің болжауға
мүмкін болмайтын зардаптарға ұшырауына әкелуі мүмкін.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен
менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола
бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен
байланысты.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін
қатерлерді келесі түрде жіктейді:
* Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз қызметімен
байланысты, қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік әсерінен өнімнің
нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.
* Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы:
инфляция деңгейі, табиғат апаттары.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық
тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:
* Технико-технологиялық;
* Интеллектуалдық және кадрлық;
* Қаржылық;
* Саяси-құқықтық;
* Ақпараттық;
* Экологиялық .
Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.
Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар
әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын
кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны
ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми
ізденістерді байқауы керек.
Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда
экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың
біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу,
оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның
үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып
қалмайтындай болуы керек.
Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты
болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және
басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін
кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды
жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық
міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз
шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз ету.
Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге
болады:
* кері әсерлерді анықтау;
* қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;
* осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.
Ақпараттық элемент. Кез-келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында
ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы
бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап,
ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын
шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.
Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын
айып пұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық
экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.
Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді
болар еді:
1. Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;
1. Қарсы шараларды жоспарлау;
1. Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;
4. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.
Кейде экономикалық қауіпсіздікті заңдылықтағы, нарықтағы, экономикалық
тәуекелдерді есептеуде кеткен қателермен байланыстырып жатады. Осы
қателердің бәрі кәсіпорынның таза табысына кері әсер ететінін айта отырып,
біз мемлекетті, тұтынушыларды, табиғат факторларын экономикалық қатер
төндірушілер ретінде көрсетуден аулақпыз. Кәсіпорындағы экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару менеджерінің басты қызметі - заңгердің,
экономисттің, жоспарлау бөлімінің алдына экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз ететін арнайы міндеттерді қоюда болып табылады.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
үрдісі, біздің ойымыз бойынша, бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде
кәсіпорын үшін қолайсыз жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері
анықталуы қажет. Екінші кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі
іске қосылуы керек. Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса,
төртінші кезенде тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жүйесінің қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады,
қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек
болады. Осы айтылған кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
қамтамасыз ету циклын біз тереңірек талдайтын тоқыма-кілем кәсіпорындарына
да кеңінен қолдануға болады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз етудің екінші кезеңінде дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуді дәл қазіргі жағдайы бағаланады. Осы ретте, кәсіпорынға
төнетін қатер және осы қатерден мүмкін болатын зиян толығынан талданады.
Әрбір кәсіпорында жоғарыда айтылғандай қатерлердің алдын-алу шараларынан
барынша оң әсер алатын ақпараттарды жинау, талдау және бағалаудың бірегей
жүйесі болуы тиіс. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің қазіргі жағдайын анықтау бірнеше басты бағыттарда жүргізілуі мүмкін.
Біріншіден, кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметі бағаланады. Есептік
мәліметтер негізінде кәсіпорын капиталының құрылымы мен серпіні, қарыз
қаражаттарынан тәуелсіздігі мен автономдығы, айналым қаржыларының ағымдағы
кезеңдегі және болашаққа өтімділігі мен төлем қабілеті талданады.
Осы тәріздес талдауға негізгі және айналым капиталының пайдалануы,
еңбек өнімділігі, кұрал - жабдықтың пайдалануы мен тозуы да ұшырайды.
Кәсіпорынның еңбек ресурстары мен еңбек ақы қорына ерекше назар аударылады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының шығындары құрылымын талдау
ресурстар үнемінің жасырын жолдарын, дамудың интенсивті, жоғары
технологиялық жолдарын анықтауға жол береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы
жағдайын бағалауда тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорнының өз өнімін өткізу
көлемі туралы ақпаратының мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып,
сатылымдардың ассортименті мен аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік
тұрғыдан кәсіпорынның тауар нарығындағы орнын, бәсекелестерінің
артықшылықтары мен әлсіз тұстарын анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін,
баға-сапа қатынасын, баға саясатын, бәсекелік стратегиясын анықтауға-
мүмкіндік береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды камтамасыз етуді бағалауды
аяқтай отырып, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін талдау жөн
болады. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің келесі
кезеңінде тоқыма- кілем өнеркәсібі кәсіпорнының кысқа және ұзақ мерзімге
даму бағдарын жасау жатады. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету экономикалық қатерлердің алдын алу шараларын өткізу арқылы
жұргізіледі. Егер қатер құшағын жайып тұрса, мысалы: кәсіпорыннан құрылтай
құжаттарын тартып алғандай қылып алса, фирманың бұрынғы қызметкерінен сотқа
арыз түссе, әріптестер қарыздарын қайтармай жатса, бәсекелестер
кәсіпорынның тауар белгісін рұқсатсыз пайдаланып жатса, кәсіпорынның арғы
экономикалық өмірін қалай анықтап, жоспарлаймыз. Тоқыма және кілем
өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық, өндірістік, қаржылық қызметін
талдау бізге дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі болуы мүмкін деген ой салды. Біздің
елімізде кәсіпкерлер үшін нақты экономикалық еркіндікті қажет ететін нарық
аяғына тұрды. Мұндай қадам үшін нарыққа сай еңбек өнімділігін, тиімділікті,
тұтынушылар мен жабдықтаушылардың алуан түрлі талаптарына икемделетін
өндірісті қамтамасыз ететін фирма мәдениеті мен басқару жүйесі керек-ақ.
Дағдарысқа қарсы басқаруда, фирманың экономикалық ең тиімді басқару құралы
ретінде, осындай әлует бар.
Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте,
дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет
саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-
ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі
шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы,
тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері
бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро -
микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар .
Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, "көктен түскендей"
тосын жай ретінде қабылданады да, оған, көп жағдайда, кәсіпорын персоналы
дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың
дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес,
тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да етіміз үйреніп
келеді. Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс
ретінде қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын
үшін зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады. Дағдарысқа қарсы
басқару кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз
етуге қаншалықты қатысы бар екенін анықтау үшін, зерттеу жұмысымыздың
келесі бөлімін соған арнадық.
1.2 Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
камтамасыз етудің негізі ретінде
Нарық қатынастарының қазіргі кезеңінде отандық фирмалардың көріп
отырған қаржы тапшылықтарына қарамай-ақ, нарықтағы орындарын бекітуге, өз
бизнесіне тұрақты нысан беруге деген талпынысын байқаймыз. Бұл шиеленіскен
бәсеке жағдайында өміршеңдікке ұмтылуды қажет ететін уақыт талабы.
Дағдарыстық жағдайлар көптеген себептердің әсерінен пайда болады.
Олардың ішінде, табиғат апаттарын, экологиялық, қаржы, азаматтық немесе
құқықтық дағдарыстар атап айтылып жүр. Бұл тізімді ары қарай жалғастыруға
болады, бірақ шет елдердегі, айрықша, біздің елдегі дағдарыстардың басты
себебі-қанағаттанарлықсыз менеджмент. Қазіргі қазақстандық жағдайлар
мамандарға дағдарыстардың түрлерін тәжірибеде зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Әр дағдарыстың өзіндік ерекшелігі бар болғандықтан, олармен күресудің
бірдей жолы жоқ. Дегенмен, әлемдік тәжірибеде дағдарыстарға дайын болу
жағдайында қолданылатын іс-шаралардың қалыптасқан жүйесі бар. Ол жоспарлау
құралдарының көмегімен жүзеге асады. Болуы мүмкін дағдарыстық құбылыстарды
жоспарлау - сын сәтінде жасалатын қадамдардың механикалық бір ізділігін
алдын ала анықтау және ұйымға тез әрі тиімді әрекет жасау үрдісін қамтиды.
Шарықғаған бәсекелестік жағдайында, нарықта өз орнын табу үшін уақыт
талабы отандық экономикалық кызметте келесідей шешімдерде дұрыс жауап
іздеуді талап етеді:
шаруашылық механизмдерінің қызмет етуінің өзгеруі;
басқару шешімдерін қабылдау шарттарының өзгеруі;
жаңа жағдайлардағы кәсіпорынның стратегиясын жасау және жүзеге
асыру;
басқарудың жаңа мүмкіндіктерін белсенді пайдалану;
шаруашылық жүргізуде барлық заңды әдістерді пайдалану.
Осы жағдайда дағдарысқа қарсы басқарудың концепциясын анықтап алу
маңызды болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеулері бар көптеген
авторлардың пікірі бойынша, дағдарысқа қарсы шараларды нарықта қызмет етуші
кәсіпорынның қаржылық нәтижелері өте нашар болған жағдайда ғана пайдалану
қажет. Бұл - теріс көзқарас, себебі басты мақсат дағдарыстың алдын-алу
болғандықтан, біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы басқаруда ең бастысы
-қаржылық киындықтар тұрақты, күнделікті сипат алмайтын жағдайларды
қамтамасыз ету.
Экономикалық әдебиеттерде дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген
анықтамалары бар.
Кейбір авторлар дағдарысқа қарсы басқарудың "нақты бір борышқор
кәсіпорында қолданатын дағдарысқа қарсы нысандар мен әдістердің жиынтығы"
деп түсінеді. Дағдарысқа қарсы басқару микроэкономикалық категория болып
табылады және кәсіпорынның жойылуы мен қайта жандануы кезіндегі өндірістік
қатынастарды қамтиды.
Ресейлік экономист-ғалым Э.А.Уткин дағдарысқа қарсы басқару дегенде,
ресейлік кәсіпорынның нарықтық қызметінде мүмкін қиыншылықтардың болмауына,
оның өз жеке қаржыларына негізделген, кеңейтілген, ұдайы өндіріске,
тұрақтылыққа бағытталған басқаруды түсінеді.
Профессор Э.М.Коротков былай жазады: "дағдарысқа қарсы басқару
-дағдарысты алдын-ала көре білуге көзделген басқару, оның белгілерін,
залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары қарай дамуға пайдалану".
Келесі авторлар тобы дағдарысқа қарсы менеджментті қазіргі
менеджменттің барлық әлеуетін пайдаланып, бизнестегі қолайсыз жағдайларды
жою немесе алдын-алуға бағытталған кешенді,жүйелі басқару деп қарастырады.
Олардың пікірінше, кәсіпорында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырылуы
қажет, бағдарлама уақытша қиындықтарды жойып, өзіндік ресурстарды пайдалана
отырып, нарықтық позицияны сақтауы қажет.
Батыс Еуропалық экономистер дағдарысқа қарсы басқару деп, "негізгі
мәселе нарықта өз орнын сақтап қалу болатын, кәсіпорын қызметіне қауіп
төндіретін жағдайдан өтуге қажетті кызметті" айтады. Бұл қызмет келесі
түрде сипатталады: "кәсіпорынға қауіп төндіретін жағдайдан өту үшін қажетгі
әдістер мен тәсілдерді интенсивті қолдануды арттыру".
Бірақ та, Хаберландтың ойынша, барлық назар жедел, қысқа мерзімді
мәселелерге, қатал және тез шешуші шаралармен байланысты мәселелерге ауады.
Дағдарыстың еркін және оңтайлы жақтарын атап өткісі келетін авторлар,
дағдарысқа қарсы басқаруды керісінше, "жақындап келе жатқан қиын кезеңді
алдын-ала біліп, даму бағытын өзгертуге мүмкіндік береді деп анықтайды".
Қазақстандық экономист-ғалымдар дағдарысқа қарсы басқаруды
-кәсіпорындағы базистік, өзгермелі шамаларды сақтап қалуға бағытталған
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру деп анықтайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда қалыптасқан кейбір көзқарастарға сәйкес,
дағдарысқа қарсы басқару банкроттығының функциясы немесе міндетті қосымшасы
болып табылады.
Көптеген елдердегі нарықтык экономиканың қалыптасуы мен даму тарихы,
оның қызмет ету үрдісінің бірқалыпсыздығын, өнім өндіру мен өткізу
көлемінің ауытқуын, өндірістің төмен құлдырауларын ашып көрсетеді. Бұл -
дағдарыстық жай деп қарастырылып, жалпы заңдылық болып табылады. Осы
айтылған зандылық кәсіпорынның өміршеңдік циклімен тығыз байланысты.
Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың зерттеулерін қорытындылай
келе, біз "кәсіпорынның экономикалық кауіпсіздігін камтамасыз ету"
түсінігіне дағдарысқа қарсы тұрғысынан тоқталуды үйғардық.
Біздің көзқарасымыз бойынша, " Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету-кәсіпорынның күнделікті өмірінде қолданылып, стратегиялық
сипат алатын, менеджменттің бар мүмкін болатын әлеуетін кешенді, жүйелік
негізде қолданып, уақытша қиыншылықтарды жеңетін және нарықтағы өз
орындарын бекітіп, ары қарай дамытуға арналған дағдарысқа карсы басқару іс-
шараларының жиынтығы".
Осы тұрғыдан алғанда, дағдарысқа қарсы басқару экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде, дағдарыс жағдайында ғана емес,
кәсіпорын қызметінің даму жағдайында да қолданылатын шаралар ретінде
көрінеді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында уақытша
қиыншылықтан өту үшін беріліп, нақты жасалған еңбек ынталандырылады,
сәйкесінше, сыйақының жаңа түрлері мен басқарудың жаңа стильдері пайда
болады.
Дағдарысты қабылдаудың екі концепциясы бар:
1. Дағдарысқа деген қатынас - қолда барды сақтап қалуға бағытталған.
Мұнда дағдарыс кауіп және тосқауыл деп қабылданып, қатысушы
тұлғалар немесе ұжым үшін тәуелсіздігін жоғалтып алу қаупі болады.
Осының нәтижесінде, жауапты тұлғалар дағдарысты теріс қабылдап,
дағдарысқа дейінгі қалыпқа жету шараларын жүзеге асырады.
1. Дағдарысқа деген қатынас - жаңашылдыққа бағытталған. Бұл
жағдайда дағдарыс кәсіпорынның эволюциялық даму үрдісіндегі
жаңартуға деген қажеттілік деп қарастырады. Мұнда дағдарыс,
белгілі бір иррационалдық немесе дұрыс емес жасалған мақсаттар,
ережелерден тазартудың әдісі болып табылады. Осының нәтижесінде,
дағдарысты туғызған, бұрынғы жағдайды өзгертуге әкелген талаптар
ұтымды шешіммен қарастырылады. Мұнда негізге дағдарыспен күрес
емес, өзіндік құрылымды жаңа қатынастарға сәйкес өзгерту алынады.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету төмендегі
белгілермен сипатталады: экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты кез келген экономикалық, саяси және әлеуметтік құбылуларда
нарықта тұрақты бекіну және компанияның тұрақты қаржыларын қамтамасыз ету.
Сәйкесінше ол әрі жоспарлы және жан-жақты міндеттерді шеше алуы керек; оның
шеңберінде кәсіпорынның (тек уақытша қаржы қиындықтарын ғана емес) ағымдағы
міндеттерін шешуге, ерекше жағдайларға сай келетін басқару құралдары
қолданылады; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәні -жағдайларға
байланысты әр түрлі іс-әрекеттерді ескеретін, сыртқы ортада болған шамалы
өзгерістерге жедел немесе пәрменді әсер ету үшін, алдын-ала дайындалған
басқару шешімдерінің балама нұсқалары; экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізінде - кәсіпорынның іс-әрекетінің барлық салалары
мен бөлімшелерінде үнемі және тізбектей жаңашылдықтар енгізу үрдісі;
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кәсіпорын қандай қиын шаруашылық
жағдайға тап болмасын, бұл қиындықтардан кәсіпорынды ең аз шығындармен
шығара алатын, қаржылық және басқару механизмдерін іске қосуға
негізделеді.
Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару механизмі келесі негізгі
элементтерден тұруы мүмкін:
1. Қаржы жағдайының диагностикасы;
1. Кәсіпорынның бизнесін бағалау;
1. Маркетинг;
1. Ұйымдастырушы - өндірістік менеджмент;
1. Персоналды басқару;
1. Қаржылық менеджмент;
1. Инвестициялық саясат;
1. Дағдарысқа карсы бизнес-жоспарлау;
1. Бизнесреинжиниринг үрдісі;
1. Кәсіпорынның таратылуын ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құрылған
мезетінен басталады. Дәл осы мезетте кәсіпкерлік қызметті жүргізуші,
таңдалған миссиялы фмрманың қызмет ету үрдісі барысында, мүмкін болатын
потенциалды мүмкіндіктер мен қауіп-катерлерді анықтайтын факторларды
тереңінен зерттеу және болашақ фирманың бағытын, яғни қызмет саласын бір
жағынан, өзінің жеке мүдделері мен мақсаттарына, екіншіден, оның объективті
пайда болатын үлкен қауіптерді кейін қайтарудың потенциалды мүмкіндіктеріне
сәйкес анықтау болып табылады.
Кәсіпорынның әр түрлі қызмет саласымен байланысты факторлар
кәсіпорынның құлдырауына өз әсерлерін тигізуі мүмкін, сонымен қатар әсер
ету тізбесі өте күрделі және шытырман болуы мүмкін, сондықтан экономикалық
қатердің алғашқы себебін не болғанын нақты айтуға болмайды.
Фирманы құру бастамасынан-ақ, фирманың экономикалық қорғау
(қауіпсіздік) жүйесін құру туралы сөз қозғау қажет. Егер кәсіпорынның
сәтсіздігінің негізгі сипаты оның төлем қабілетсіздігі болса, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі рөл қаржылық менеджментке беріледі.
Сөз жоқ, бұл экономикалық құралдың мүмкіндіктері үлкен, бірақ шексіз емес,
Қаржылық менеджменттің нәтижелері кәсіпорынның барлық нарықтық қызметінің
нәтижесі, барлық ұжымның сапалы жұмыс жасауының нәтижесі болып табылады.
Осылайша, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
механизмін қалыптастыру мәселесі тәжірибелік жағынан өте қиын және
әдістемелік жағынан толықтыруды талап етеді. Ол, біздің экономикалық
өндірістік нақты сектордың дамуын анықтайтын өзекті мәселе болып отыр.
2 ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ
БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ
2.1 "Алматы кілем" АҚ-ның қысқаша тарихы
Курстық жұмысымыздың негізгі объектісі "Алматы кілем" АҚ-ы болып
табылады. Қазақстан Республикасының нарығында тоқыма және кілем өнеркәсібі
кәсіпорындарының жеткілікті санының бар екенін, тіркелгенін және қызмет
етіп жатқанына көзіміз жетті. Солардың ішінен кілем өнімдерін шығаратын
"Алматы кілем" АҚ-ының дағдарысқа қарсы басқаруын талдауды жөн көрдік .
"Алматы кілем" АҚ-ы өз бастауын 1936 жылдан "Ковровщица" артелінен
алады. Компания Қазақстан Республикасындағы кілем және кілем өнімдерін
шығаратын бірден-бір кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорын өндірісі
материалсыйымды болып табылатын классикалық жаккардтық кілемдер мен кілем
өнімдерін дайындайды. Кілемдер өз технологиясы, әдеби-колористік бейнелеуі,
тығыздығы бойынша қолдан тоқылған кілемдерден кем түспейді. Кілемдердің
түпнұсқа өрнектері классикалық, сондай-ақ авангардтық стильде жасалады.
Кәсіпорынның тәжірибесінің, жолға қойылған технологиясының және табиғи
талшықтар үлесінің басым болуына байланысты кілемдер әдемі, тұтынуда
дағдарысқа қарсы басқаруын көздейді, төзімді және жақсы жылу изоляциясы,
дыбыс жұтқыштығы бар. Эксплуатацияға қолайлы, жанға жайлы және олардың
бағасы орта деңгейлі тұтынушыға сәйкес келеді. Кілем өнімдерінің
ассортименті кез-келген тұтынушының талғамын қанағаттандырады. Осы ретте
кәсіпорын портреттерге, сувенирлерге, әкімшілік, қонақ үй және басқа да
интерьерлерге жеке жоғары көркем суреттік тапсырыстарды орындайды. Алматы
кілем АҚ-ы ТМД елдерінің ішіндегі саусақпен санарлықтай ені 4 метрлік
кілемдер шығаратын кәсіпорындардың бірі. Компанияның Қазақстанда, Ресейде,
Өзбекстанда жабдықтаушылар желісі бар. Кілем фабрикасы республикадағы
өндірістік масштабтағы кілем өнімдерін шығаратын жалғыз кәсіпорын.
Кәсіпорын қуаттылығы республиканың сапалы және жүннен тоқылған кілемдерге
деген сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның жобалық қуаты жылына 15 мың тонна мақта талшығын өңдеуге
жоспарланған. Негізгі жабықтаушылары болып Оңтүстік Қазақстан облысының
мақта шикізітын мақта талшығына өңдейтін 16 кәсіпорны табылады. Кәсіпорын
жартылай фабрикаттарын тұтынушыларының қатарына Өскеменнің, Шымкенттің,
Алматының, Талдықорғанның, Павлодардың, Ақтөбенің, Астананың, Атырау,
Қарағандының тігін фабрикалары жатады. Дайын тігін өнімдерін негізгі
тұтынушылар "Қазақстан темір жолы" жанындағы "Жолаушылар тасымалы" ЕМК-ы,
қарулы күштер есептеледі. Кәсіпорында өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ететін автомобиль және қойма көлігі бар.
2.2 Алматы кілем АҚ-ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа қарсы
басқаруын талдау
"Алматы кілем" АҚ-ында негізгі құралдардың жаңаруы кәсіпорынның Астана
қаласындағы өкілдігіне жиһаздар және Қапшағай қаласында демалыс аймағы үшін
жер сатып алынғаны есебінен болды. Машиналар және құрал-жабдықтар тобы
бойынша 2004 жылы күрделі жөндеу жүргізілгендіктен олардың бастапқы құны
артып отыр. Кәсіпорында құрал-жабдықтардың материалдардың жеткізілмеуінен,
өндірістің дискретті жұмыс істеуінен бос тұрып қалуы алаң туғызады.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
көрсеткіштері еңбек әлеуеті тұрғысынан оң деп бағаланады. Қарастырылып
отырған кәсіпорында "Алматы кілем" АҚ-ы бойынша жыл сайын жалпы
персоналдың саны азайып отыр. Дегенмен, орташа айлық еңбек ақы мөлшері
кәсіпорында жыл сайын өсіп отырғаны байқалады. Оның үстіне, орташа айлық
еңбек ақы мөлшері Еңбек өнімділігі жыл сайын артып отыр. Қарастырылып
отырған кәсіпорында еңбекті кешенді ұйымдастыру принциптерінің қолданылуы
төмен деңгейде деп айтуға болады. Сондықтан, кәсіпорындарда жұмысшылардың
өз қызметіне деген қызығушылықтарын арттыруға, ақырғы өнімнің сапасын
арттыруға әрбір жұмыскердің араласудағы жауапкершілігін оятуға ұмтылу
қажет.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
қызметкерлерді басқару тұрғысынан талдағанда, басқару аппаратының
жаңашылдыққа бейімділігіне, өндіріске ноу-хауды енгізуіне, корпоративтік
рухты қалыптастыруға ұмтылуына, қызметкерлерді ынталандыру жүйесіне назар
аудардық. Зерттеулеріміз бойынша, "Алматы кілем" АҚ-ында керек қадамдар
енді жасалып жатқанына, басқару кейбір позициялар бойынша нарық талаптарына
сай келе бермейтіне көз жеткіздік. Сондықтан, "Алматы кілем" АҚ-ы
экономикалық басқару тұрғысынан экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз ету, қызметкерлерді басқару экономикалық қауіпті деп шештік.
Оған орай: "Алматы кілем" АҚ-ы жұмыскерлер саны бойынша орта
кәсіпорындарға жатса, ал ірі кәсіпорынға жатқызылатын өзгерістерге оңтайлы,
нарық құбылмашылығына икемді болмауын да ескеру керек. Кәсіпорынның
мәліметтері негізінде есептелген коэффициенттер бойынша "Алматы кілем" АҚ-
ының қаржылары экономикалық қауіпсіз деңгейде орналасқан деп сипаттауға
болады.
Бұқаралық ақпарат құралдарында жария болған материалдардың көзқарастары
әртүрлі. Бір авторлар кәсіпорынның қызметін, кәсіпорын басшылығының
көзқарастарын ақтап ойларын білдірсе, екінші авторлар банк қозғалысын
жақтап шығады .
Біз кім қалай десе де, осы шиеленістің кәсіпорынға қолайлы болмағанын
айтқымыз келеді. Себебі, біріншіден, кәсіпорынның имиджіне сөз келсе,
екіншіден тоқыма компаниясының инвестициялық тартымдылығына нұқсан келді.
Сондай-ақ, жабдықтаушылар мен тұтынушылар тарапынан кәсіпорынның болашағына
деген сенімсіздік туады.
Шығындарды басқарудың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз ету көрсеткіштеріне талдау жүргізу арқылы шығындарды азайтудың
резервтерін анықтауға мүмкіндік туады. Осы ретте "Алматы кілем" АҚ-ы
өнімінің мысалында өнімнің өзіндік құнына талдау жүргізілді.
1 кесте - Кәсіпорындардың қаржылық қамтамасыз ету көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер нормативті мәні
"Алматы кілем" АҚ- ы
2004 ж 2005 ж
1. Тәуелсіздік 0,5-0,6 0,6556
коэффициенті
2. Тәуелділік 0,4-0,5 0,3444
коэффициенті
3. Қаржылыңдыру 1 1,9039
коэффиценті
4. Қарыз және меншік 1 0,5252
қаржыларының өзара
катынас
коэффициенті
5. Инвестицияларды 0,9-0,75 0,8980
жабу коэффициенті
6. Инвестициялау =0,5 0,7790
коэффиценті
7. Оңтайлаңдыру =0,5 0,3099
коэффициенті
8. Запастар мен -0,6-0,8 0,6578
шығындарды меншік
көздерімен
камтамасыз ету
кэффициенті
9. Қысқа мерзімді - 0,2961
коэффициенті
10.Кредиторлық карыз - 0,2436
коэффициенті
11.Дебиторлық және 2\1 2,5857
кредиторлық карыз
қатынасының
коэффиценті
Ескертпе: Кәсіпорындардың мәліметтері бойыншаесептелген
2 кесте -"Алматы кілем" АҚ-нда кілемнің өзіндік құнының көрсеткіштерінің
талдау
(1 шаршы метрге)
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005жыл
теңге % теңге %
1 Шикізат және материалдар 601,17 44,1 461,52 44
2 Өндірістік шығындар 379,55 27,8 293,69 27,9
3 Амортизация 39,38 2,8 30,42 2,9
4 Негізгі құралдарды жөндеу 68,28 5 52,45 5
5 Салықтар 138,74 10,2 104,89 10
6 Әкімшілік шығындар 62,1 4,6 47,2 4,5
7 Ғылымға шығындар 33 2,4 25,17 2,4
8 Сақтандыру шығындары 24 1,8 18,88 1,8
9 Несиеге төленген шығындар 10,5 0,8 14,68 1,4
10Жалпы толық өзіндік кұн 1362,7 100 1048,9 100
11Сатылым бағасы 1368 100,4 1446,2 137,8
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған
2 кесте мәліметтері 1 шаршы метр кілемнің (жалпы тоқыма және кілем
өнеркәсібі өнімдерінің) өзіндік құнында негізгі үлес салмағы шикізат және
материалдарға келетінін көрсетеді. Өндірістік шығындардың үлес салмағы-28
%, амортизация-3 %, негізгі құралдарды жөндеу-5% салықтар-10%, әкімшілік
шығындар-5% тұрғысында болатынын көрсетеді.
3 кесте — Кәсіпорындағы іскерлік белсенділік қамтамасыз ету көрсеткіштері
Көрсеткіштер Өлшембірлігі Алматыкілем АҚы
2004ж.
1. Өнімнің сәйкес сәйкес
стандарттарға сәйкес
сәйкестігі емес
2. Сапаны басқару баржоқ жоқ
жүйесінің болуы
3. Сапа көрсеткіштері
*эстетикалығы сәйкес
*қауіпсіздігі сәйкес қауіпсіз
*экологиялылығы сәйкес таза
*сақталуы емес сақталады
*сенімділігі сенімді
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған
Оның үстіне, кредиторлық және дебиторлық. қарыздың айналым ұзақтығы
күндер есебінде ұзарып отыр.
Кәсіпорындардың өнімдерін сапа көрсеткіштері бойынша бағалау үшін 14
кестені тұрғыздық.
"Алматы кілем" АҚ-да кілемдер, кілем бұйымдары және төсеніштер ҚР-ның
23.02.2001 жылы қабылданған Мемлекеттік Стандарттың қауіпсіздік сапасы
бойынша сертификацияланған. Барлық өнім 100%-дық тексеруден өтеді.
Кәсіпорын МемСТ Комитетімен бірге бәсекеге қабілетті өнім өндіру үшін ISO
9000 стандарттарын енгізу бойынша жұмыс жүргізіліп келді. Енді 29.06.2005
жылдан бастап ISO 9001:2000 стандарты бойынша жұмыс жасауда. Кілемдер мен
төсеніштердің сорттылығының орындалуы жылдан-жылға артып келеді (15 кесте).
Шығарылатын кілем бұйымдарының барлығы нарықтағы балама тауарлардан табиғи
талшықтарды кең қолдануымен ерекшеленеді.
5 кесте -"Алматы кілем" АҚ-да кілем бұйымдарынын сорттылығын
бағалау
№ Кілемдер мен Жоспар Нақты Ауытқуы
төсеніштер
1. 2004жыл 90% 94,1% +4,1%
2. 2005 жыл 92% 97,1% +5,1%
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындаған автор.
Кәсіпорында көркем-техникалық кеңестің мәжілістері өткізіліп, жаңа
суреттер мен техникалық мәселелер қаралады. 2004 жылы 20-дан астам сурет
жасалап, өндіріске енгізілді, сондай-ақ 119 бірлік көлемінде жеке
портреттер мен әкімшілік ғимараттарды көркемдеуге тапсырыстар орындалды.
Кәсіпорындардың нарықта өнімді өткізуі 16 кестеде берілген.
6 кесте - Кәсіпорындардың нарықта өнімді орналастыру
көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Өлшем біршгі "Алматы кілем" АҚ
1. Жалпы нарықтағы кәсіпорын % 5
өнімінің үлесі
2. Кәсіпорынның өнімді
нарықта өткізуі
* ішкі нарықта % 80
* сыртқы нарықта % 20
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған
"Алматы кілем" АҚ-ның - 5 % көлемінде. Кәсіпорынның негізгі тұтынушылары
ішкі нарықта. Кәсіпорында маркетингтік қызметке басты назар аударылмайды.
Кәсіпорындарда маркетингтік мақсаттарға жұмсалатын шығындар көлемі
2004 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда артып отыр, дегенмен маркетингтік
шығындарды ұтымды пайдалана отырып, өткізудің жаңа желілерін ашудың көзі
бар. Сондай-ақ, жарнамаға жұмсалатын шығындарды ұлғайту тұтынушылар
кеңінен тартуға мүмкіндік берері сөзсіз. Сатылымдар тиімділігі
қарастырылып отырған кәсіпорында да теріс шаманы анықтайды.
Тоқыма және кілем кәсіпорындарында айналым қаражаттарының
жетіспеушілігінің маркетингтік шығындарға, оның ішінде жарнамаға қаржының
аз бөлінуі байқалады.
7 кесте - Кәсіпорындарда 2005 жылы маркетингтік мақсаттарға жұмсалған
шығындарын есептеу көрсеткіші
№ Көрсеткіштер Өлшем "Алматы Өткен жылдан
бірлігі кілем"АҚ ауытқуы
1 Маркетингтік мақсаттарға жұмсалған мың теңге265,9 121,2
шығындар көлемі
2 Сонын ішінде: жарнама шығындары мың теңге165,4 151,6
3 Жарнама шығындарының жалпы маркетинг мың теңге62,2 -5,9
шығын сомасындағы есі
Ескертпе: Кәсіпорьш ақпараттары бойынша дайындалған
Осы ретте кәсіпорын капиталының, инвестициялардың тиімділігін бағалау
орынды. Талдау жүргізіліп отырған тоқыма және кілем кәсіпорындарына
тартылған инвестициялардың жалпы капиталдың рентабельдік көрсеткіштері
бағаланды.
8 кесте - Кәсіпорындардағы 2005-жылғы капиталдың рентабельділік
көрсеткіштер деңгейін бағалау
№ Көрсеткіштер Өлшем "Алматы кілем"АҚ
бірлігі
1 Қарыз капиталының рентабельділігі % 0,82
2 Меншік капиталының рентабельділігі % 8,58
3 Инвестицияланған капитал % 5,7
рентабельділігі
4 Қаржылық тетік % 0,03
Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындаған автор.
"Алматы кілем" АҚ-дарындағы қарыз капиталының рентабельділігі 2005
жылы 0,82 —ден 3,9 арасында анықталған. Бұл көрсеткіш кәсіпорынға тартылған
несиелердің нақты құнын анықтамайды, себебі бұл жерде салық төлеуден
болатын үнем көрсетілмейді. Кәсіпорындар қарастырылып отырған мерзімде
қысқа мерзімді несиелерді айналым капиталындағы ақша қаражаттарының
аздығынан қызметкерлерге еңбек ақы төлеуге алып отырған.
Қарастырылып отырған мерзімде меншік капиталының рентабельділігі
"Алматы кілем" АҚ-нда оң шаманы меншік капиталын тиімді пайдалану
мақсатында шаралар жүргізу керектігі анықталды. Кестеде қаржылық тетік
кәсіпорын айналымына қарыз тартқаннан меншік капиталының қанша пайызға
көрсетеді. Осы ретте кәсіпорындардың қарыз қысқа мерзімге, айналым
капиталына емес, ұзақ мерзімге және ұзақ мерзімге капиталға салынғаны
тиімді болар еді. Зерттеу жұмысымыздың келесі бөлімінде "Алматы кілем" АҚ-
ның мысалында инвестициялық жобаны есептеу арқылы, инвестициялардың
тиімділігін көрсетпекпіз.
"Алматы кілем" АҚ-ның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды бірінші
бөлімде ұсынған әдістеме арқылы талдау қорытындыларын, жиынтық экономикалық
бағасын 19 кестеде шоғырландырдық.
9 кесте -Кәсіпорындардың жиынтық экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды бағасы
№ Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа "Алматы кілем" АҚ-ы
қарсы басқаруды құраушы көрсеткіштер
1 Өндіріс әлеуеті дағдарысқа қарсы -
басқаруды
2 Еңбек әлеуетінің дағдарысқа қарсы +
басқаруды
3 Шығындарды дағдарысқа қарсы басқару +
4 Өндірістік дағдарысқа қарсы -
бағдарламаның орындалу
5 Өнім дағдарысқа қарсы сапасы және+
бәсеке қабілеттілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz