Сүті белок

Жоспар

I. Кіріспе

Зат алмасуы мен оның жас ерекшелігі

II. Негізгі бөлім

1. Белоктың алмасуы

2 . Май мен көмірсуының алмасуы

3. Тұздар мен судың алмасуы

III. Қорытынды

Бала организміне қажетті кейбір элементтердің мөлшері

Заттың және қуаттың алмасуы мен жас ерекшеліктері

1. Зат алмасуы мен оның жас ерекшелігі

Зат алмасуы туралы жалпы түсініктеме. Астың

маңыздылығы мен сіңімділігі оның құрамына байланысты. Нанның, ет пен сүттің сіңімділігі мен маңыздылығы олардағы белок, май, көмірсу және витаминдерге байланысты анықталады. Зат алмасуы тірі табиғаттың ерекше маңызды және организмнің негізгі қызметі. Зат алмасуы тоқталысымен тірлік жойылады. Оның барысында организмге түрлі қуаты бар қоректік заттар, тұздар мен су кіреді де, бұл заттардың ыдырауынан пайда болған денеге қажетсіз улы заттар денеден шығарылады. Жаңадан қабылданған заттардан организмдегі ұлпалардың клеткаларының өздеріне бейімделген заттар жасалады. Бұл ассимиляция, яғни организмге енген заттарды өздеріне бейімдеп өзгерту. Мұнымен бірге организмде клеткалар мен олардың бөлшектері ескіреді, олар ыдырайды, яғни диссимиляция байқалады. Ассимиляция мен диссимиляцияның нәтижесінде организм ескіріп тозған қажетсіз заттарды сыртқа шығарады және қызметіне қажетті қуат алады.

Зат алмасуы баланың өсіп, дамуы кезінде күшті болады. Бүл адамның жас ерекшелігінің ауқымды бір көрсеткіші. Балаларда ассимиляция диссимиляциядан басым болады, олар тек ересек адамда ғана тенеседі. Бала кезінде ассимимляция басым болса, қартайғанда, керісінше диссимиляция басым болады. Бұл заңдылық түрлі ауруларға, сыртқы ортаның қауырт жағдайларының әсеріне байланысты бұзылады.

Адам организміндегі клеткалардың құрамында көптеген химиялық заттар бар. Олар органикалық және бейорганикалық болып екі топқа бөлінеді. Органикалық заттарға: белок, май, көмірсу, гормондар мен ферменттер, ал бейорганикалық заттарға: су, түрлі минерал тұздары жатады. Денсаулығы бар ересек, 70 кг салмағы бар, адамның организміңде шамамен 40-45л су, 15-17 кг белок, 7-10 кг май, 2, 5-3 кг тұздар, 0, 5-0, 8 кг көмірсу болады. Бірақ дененің химиялық құрамы біркелкі тұрақты болмайды. Организмдегі үнемі болып жататын синтездеу мен ыдырау қажетті заттармен ұдайы дұрыс және жеткілікті шамада қамтамасыздандыруды талап етеді. Организмге қажетгі "қүрылыс материалдары" денеге тамақтану арқылы жеткізіледі. Әр адам өмір бойы өзінің салмағынан анағұрлым артық белоктар, майлар, көмірсу, түздар мен суды қабылдайды. Мысалы, 65-70 жас өмір сүрген кісі шамамен 50 т су ішетін көрінеді, ал жейтін белогы 2, 5 т, майлары 2 т, көмірсулері 10 т, 200-300 кг ас түзын жейді екен. Бұл зат алмасуының организмде күшті екенін көрсстеді. Егер денеде зат алмасуы болмаса, адам организмінде қанша заттар жиналып қалар еді!

2. Белоктың алмасуы

Белоктың маңызы және қажетті мөлшері. Азықтың ең

құнды бөлігі белок, өйткені белокпен ғана тамақтанса, адам біраз уақыт өмір сүре алады, ал белоксыз өмір сүру мүмкін емес. Белок ыдырағанда май мен көмірсу түзілсді. Егер белокты (айталық, сүттің белогын) тікелей қанға жіберсе, адам уланады. Кейбір адамдарға сиыр сүті, жұмыртқа жақпайды, себебі бұл тамақтардағы белок ішек-қарын арқылы ыдырамай, сол күйінде қанға өтеді.

Белоктың құрамында азот, күкірт, амин қышқылдары бар, ал май мен көмірсуында олар жоқ.

Адамның тіршілігіне қажетгі белок мөлшерін белоктік минимум дейді. Ол жасқа байланысты өзгереді (17-кесте) .

Қарапайым белоктың қүрамында 4 зат қана бар: оттегі, сутегі, көмірсу және азот, ал күрделі белоктарда (мысалы мидың белогында) бұлардан басқа күкірт, фосфор, темір т. б. бар. Белоктар мономерлі а м и н қышқылдарынан тұрады. Белок молекуласында 100- ден 3-ға дейін мономерлер болады. Олардың молекулалық массасы 17000-нан 5-ға дейін. Не бары 20-дан астам амин қышқылдары бар. Солардан шексіз көп белоктар түзіледі, әр кісінің белоктары өзіне ғана тән етіп бейімделген.

Белоктың қажет мөлшері

Организмдегі белоктар түрлі қызмет атқарады. Ферменттердің негізі болып зат алмасуындағы химиялық реакциялардың қарқынын өзгертеді, яғни биологиялық катализатор қызметін атқарады. Кейбір белоктар транспорттық қызмет атқарып, заттарды тасымалдауға қатысады. Бұдан бұрын айтып кеткен эритроцитгердің құрамындағы гемоглобин оттегі мен көмірқышкыл газын тасиды. Денедегі барлық қозғалыс арнайы белоктар актиннің және миозиннің қатысуымен орындалады, яғни белок еттің ж и ы р ы л у қызметіне де қатысады. Денедегі клеткалардың құрамының негізгісі болып, белоктар құрылыс материалы қызметін атқарады. Сонымен, біздің өміріміздің барлық салаларына белок қатысады.

Тамақтың құрамындағы күрделі белоктар ас қорыту сөлдерінің әсерінен қарапайым түрлері пептидтерге және амин қышқылдарына айналады. Мұны біз ас қорыту жүйесінің қызметін жазғанда қарастырғанбыз. Ал сол қарапайым заттар қанмен күллі клеткаларға тасылып, олардан әр клетканың өзіне бейімделген белоктар өндіріледі.

Амин қышқылдарының 10% организмнің өзінде өндірілмейді, сондықтан оларды таптырмайтын қышқылдар дейді. Бұларға аргинин, триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен фенилаланин жатады. Өсіп, дамып жатқан бала организміне бұларға қоса 10-қышқыл - гистидин аса қажет. Осы аталған ауыстырылмайтын амин қышқылдары жейтін астың кұрамында жеткіліксіз болғанда адам денесінде, әсіресе балалар мен жас өспірімдердің организмінде айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Денеде белоктың қоры онша көп емес, сондықтан ашығу баланың өсуін мүлде тоқтатады, кейде ұзаққа созылған жағдайда ақыл кемшілігі пайда болуы мүмкін, баланың жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Мысалы, ауыстырылмайтын амин қышқалдарының көпшілігі құрамында болмайтын өсімдік тағамдарымен ғана қоректенетін елдерде "квашиоркор" деген сырқат көп кездеседі.

Адам организміне тәулігіне қанша белок қажет болады? Ауыр жұмыспен шұғылданбайтын адам үшін орта шамамен тәулігіне адамның әрбір кг салмағына 1, 1 -1, 3 г белок қажет (17-кесте) .

Ересек адам ауыр жұмыс істегенде, оның бұлшық еттерінде белок жиналады, ал қалыпты жағдайда белок жиналмайды, артық мөлшері майға айналады немесе азот түрінде денеден шығарылады.

Өсімдік белоктарымен салыстырғанда, жұмыртқадан басқа, жануарлар белогы сіңімділеу болады. Пісірген тамақтың белогының сіңімділігі артады. Әр ұлпаның белок қажеттілігі әр түрлі. Мысалы, мидың ақ заттарына белоктан гөрі май көбірек қажет, ал мидың сұр затына, бұлшықеттерге, керісінше, белок көбірек қажет болады. Адамның өсуі мен дамуына белоктың мөлшері ғана емес, сапасы толық болуы керек.

Белок алмасуының жас ерекшелігі. Өмірге жаңа келген нәресте тек қана ана сүтімен қоректенеді. Сүт табиғаттың, нәресте үшін арнап жасаған дайын тағамы. Нәресте тәулігіне 600 мл сүтті анасының емшегінен сорып алады. 3-6 айлығы нда оған 700-800 мл сүт керек. Ана сүтінің құрамында белок, май, қант, минерал заттары, витаминдер т. б. бала тірлігіне кажетгі заттардың бәрі бар және олар сапалы болады (18-кесте) . Әсіресе биологиялық өте құнды - альбумин, гамма-глобулин, т. б. белоктың түрлері, ферменттер, гормондар, иммунды денешіктер жеткілікті мөлшерде болғаны баланың дұрыс өсуіне өте қажет. 17-ші кестеде көрсетілгендей, 1 жасқа дейінгі балалардың дұрыс өсуіне дене салмағының әрбір кг-ы 5 грамға дейін белок қажет екен. Осы белокты бала ана сүтінен ғана ала алады. Ана сүтінің құрамы сиыр сүтінен басқаша. Қүрамындағы заттардың қасиеті жағынан ана сүтіне бие сүті ғана жақын. Сиыр сүтінде казеин көбірек те, альбумин мен глобулин азырақ, ал ана сүті мен бие сүтінде олар керісінше. Сиыр сүтінің майының құрамында қаныққан май қышқылдары көп, ал ана сүті мен бие сүтінде қанықпаған май қышқылдары көбірек. Адамның сүтіндегі белоктың жалпы мөлшері онша көп емес (18-кесте)

18-ші кесте Ана сүтінің құрамының басқа сүттен айырмашылығы

1-3 жасар баланың жейтін тамағының белоктың 75 % жануар текті, ал 25 % өсімдік текті болуы қажет. 5 жасар балалар үшін бұлар тең мөлшерде қажет болса, жас өспірімдер үшін өсімдік белогының мөлшерін көбейте түсу

қажет.

жүйесінің қызметін жазганда карастырғанбыз. Ал сол қарапайым заттар қанмен күллі клеткаларға тасылып, олардан ор клетканың озіне бейімделген белоктар өндіріледі.

Амин қышқылдарының 10% организмнін езінде өндірілмейді, сондықтан оларды таптырмайтын қышқылдар дейді. Бүларға аргинин, триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен фенилаланин жатады. Өсіп, дамып жатқан бала организміне бұларға қоса 10-қышқыл - гистидин аса қажет. Осы аталған ауыстырьшмайтын амин қышқылдары жейтін астың күрамында жеткіліксіз болғанда адам денесінде, осіресе балалар мен жас өспірімдердің организмінде айтарлықтай озгерістер пайда болады. Денеде белоктың қоры онша коп емес, сондықтан ашығу баланың осуіи мүлде тоқтатады, кейде үзаққа созылған жағдайда ақыл ксмшілігі пайда болуы мумкін, баланың жүқпалы ауруларға қарсы түру қабілеті нашарлайды. Мысалы, ауыстырылмайтын амин қышқалдарының көпшілігі қүрамында болмайтын өсімдік тағамдарымен ғана қоректенетін елдерде "квашиоркор" дегең сырқат көп кездеседі.

Адам организміне тоулігіне қанша белок қажет болады? Ауыр жүмыспен шүғылданбайтын адам үшін орта шамамен тоулігіне адамның орбір кг салмағына 1, 1 -1, 3 г белок қажет (17-кесте) .

Ересек. адам ауыр жүмыс істегенде, оның бүлшық еттерінде белок жиналады, ал қалыпты жағдайда белок жиналмайды, артық мөлшері майга айналады немесе азот түрінде денеден шығарылады.

Өсімдік белоктарымен салыстырғанда, жүмыртқадан басқа, жануарлар белогы сіңімділеу болады. Пісірген тамақтың белогының сіңімділігі артады. Әр үлпаның белок қажеттілігі әртүрлі. Мысалы, мидың ақ заттарына белоктан горі май кобірек қажет, ал мидың сүр затына, бүлшық еттерге, керісінше, белок көбірек қажет болады. Адамның осуі мен дамуына белоктың молшері ғана емес, сапасы толық болуы керек.

Белок алмасуының жас ерекшелігі. Оміргс жаңа келген норесте тек қана ана сүтімен қоректенеді. Сүт табиғаттын, норесте үшін арнап жасаған дайын тағамы. Нөресте тәулігіне 600 мл сүтті анасының емшегінен сорып алады. 3-6 айлығында оған 700-800 мл сүт керек. Ана сүтінің қүрамында белок, май, қант, минерал заттары, витаминдер т. б. бала тірлігіне кажетгі заттардың бәрі бар және олар сапалы болады (18-кесте) . Әсіресе биологиялық өте қүнды - альбумин, гамма-глобулин, т. б. - белоктың түрлері, ферменттер, гормондар, иммунды денешіктер жеткілікті молшерде болғаны баланың дүрыс өсуіне оте қажет. 17-ші кестеде көрсетілгендей, 1 жасқа дейінгі балалардың дүрыс осуіне дене салмағының орбір кг-ы 5 грамға дейін белок қажет екен. Осы белокты бала ана сүтінен ғана ала алады. Ана сүтінің қүрамы сиыр сүтінен басқаша. Қүрамыпдагы заттардың қасиеті жағынан ана сүтіне бие сүті ғана жақын. Сиыр сүтінде казеин кобірек те альбумин мен глобулин азырақ, ал ана сүті мен бие сүтінде олар керісінше. Сиыр сүтінің майының қүрамында қаныққан май қышқылдары көп, ал ана сүті мен бие сүтінде қанықпаған май қышқылдары кебірек. Адамның сүтіндегі белоктың жалпы мөлшері онша көп емес (18-кесте)

18-ші кесте Ана сүтінің қүрамының басқа сүттен айырмашылыгы

1-3 жасар баланың жейтін тамағының белоктың 75 % жануар текті, ал 25 % өсімдік текті болуы қажет. 5 жасар балалар үшін бүлар тең мелшерде қажет болса, жас оспірімдер үшін осімдік белогының молшерін көбейте түсу қажет.

3. Май мен көмірсуының алмасуы

Майдың организмдегі маңызы және қажет мөлшері. Май мен көмірсудың құрамдары белоктан гөрі қарапайым, бұлар химиялық үш заттан түзіледі: көмірсутегі, оттегі жөне сутегі. Бұл екеуінің құрылысының бірдей болуы организмге бірі жеткіліксіз болғанда оның орынына екіншісін пайдалануға мүмкіндік береді. Қажет болғанда майдан көмірсу, ал көмірсуден май оңай түзіледі. Орта есеппен алғанда денедегі майдың мөлшері 10-20 %, ал көмірсудың мөлшері 1% шамасында. Майдың көбі май ұлпасындағы организмнің қ у а т қ о р ы. Аздаған мөлшері жаңа клетканың мембранасының құрылысына және соларды ауыстыруға пайдаланылады. Дененің кейбір клеткалары өз құрамында майды өте көп мөлшерде жинайды да, организмнің жылу және механикалық изоляторы ретінде пайдаланылады, яғни ол қорғану қызметін атқарады. Май қорының мөлшері адамның тамақтану ерекшелігіне, тамақтың мөлшеріне, жынысына, дене құрылысының (конституциясының) ерекшелігіне байланысты. 1 г май денеде тотыққанда 39 қДж, ал 1 г көмірсу мен белоктар тотыққанда 17 кДж шамасында қуат бөлінеді. Сондықтан май денедегі қуат қоры ретінде жиналады. Майдың біраз бөлігі тері астындағы шелде дөнекер ұлпасында, құрсақ қуысының мүшелерін қорғап жауып тұратын шарпы май ұлпасында қор ретінде жиналады. Әйелдерде май иығына, денесінің төменгі жағына (бөксесіне және санына) да жиналады.

Майдың тотығуы нәтижесінде бетаоксимай қышқылы, ацетон, кетон сияқты улы заттар пайда болып, денеден зәрмен бірге шығарылады. Ал фосфатидтер, стериндер іспетті тіршілікке қажетті заттары организмде пайдаланылады. Мысалы, жыныс безі гормондарының, Д витаминінің т. б. түзілуіне стериндер қажет.

Ас қорыту тақырыбында май ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырағанда глицерин мен май қышқылдарына айналатыны айтылған. Ал ол содан соң лимфа арқылы май ұлпасы мен клеткаларына жиналады. Дені сау ересек адамның тамағында 30 %-дай май болуы тиіс. Олай болса, адам күніне 80-100 г май жейді. Тамақтың құрамында жануар майы да, өсімдік майы да болуы тиіс. Олардың ара қатынасы шамамен 2:1 қатынасындай болуы керек. Өсімдік майының линоль, линолен, арахидон іспетті кейбір май қышқылдарының түрлері организмде өндірілмейді. Бұлардың жейтін тамақта жеткіліксіз болуы зат алмасуын бұзады және жүрек-қан тамырлар жүйесінде атеросклерозды дамытады (19-кесте) .

19-кесте Май мен көмірсуының тәуліктік қажет мөлшері, г/күніне

Көмірсуының организмдегі маңызы мен кажет мөлшері.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс