Әкімшілік - мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАНЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ
АКАДЕМИЯСЫ
Мемлекеттік және жергілікті басқару институты
Жергілікті және мемлекеттік басқару кафедрасы
Әкімшілік басқару: қазақстандық және шетелдік модельдерді қолданудың
тиімділігі
тақырыбындағы
Дипломдық жұмыс
Орындаған:
Тексерген:
Астана - 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 тарау. Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі: құрылымы мен
атқарушылық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.3 Шет ел мемлекеттеріндегі әкiмшiлiк- мемлекеттiк
басқару мен мемлекеттiк қызмет жүйесі: Ұлыбритания, Сингапур
және басқа елдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
2- тарау. Қазақстан Республикасында әкімшілік-мемлекеттік басқарудың
қазіргі жағдайы және дамыту жолдары
2.1 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-мемлекеттік бақарудың қазіргі
жағдайы мен жүйенің
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-мемлекеттік басқару реформасын
Заңнамалық қамтамасыз етуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Әкімшілік-мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Кіріспе
Еліміздің экономикалық күш-қуаты толысып, қанатының қатаюы, халықтың
әл-ауқаты күн санап жақсарумен бірге өз ішімізде және әлемде болып жатқан
өзгерістерді дұрыс бағалап, анық сезініп отырған қоғамдық-саяси санасының
сергек бола түсуі, өмір сүру өлшемдерінің артуы демократиялық дамудың жаңа
кезеңіне өтудің алғышарттарын жасады. Уақыт тынысын кәміл сезініп қана
қоймай, әрдайым алдағы кезеңді пайымдай білетін Қазақстан басшысы Нұрсұлтан
Назарбаев “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты биылғы Жолдауында басты
міндеттердің бірі ретінде саяси жүйені реформалауды нақты атап көрсеткен
болатын.
Бүгінгі таңда жаңа жасалып жатқан реформаларға сәйкес, билік
өкілеттігін Парламент пайдасына бөлісу туралы түбірлі шешім қабылданды. Бұл
шешім еліміздің болашағы үшін қажеттілігі ақиқат. Олай дейтінім, аталған
реформа Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуіне бағытталғанын толық
сеніммен айта аламын. Жүзеге асқан өзгерістердің ауқымы қоғамның барлық
деңгейінде терең талдауды және ұғынуды қажет етеді. Алайда, қазірдің өзінде
бұл өзгерістердің Қазақстанның одан әрі эволюциялық дамуына ғана емес,
Еуразияның елеулі бөлігіндегі ахуалға қолайлы әсері аңғарыла бастады.
Қазақстан бұрынғы тоталитарлық қыспақтың ызғарлы салдарынан сенімді
түрде азат болып, бүгінгі жаһанданудың жаңа нақтылықтарына лайықты
бейімделе білген ықпалды ел ретінде дүние жүзіне танылуда. Әлем дамуға тән
“Қазақстан жолы” туралы айта бастады. Оның негізінде еліміздің ұзақ
мерзімді мүдделерін нақты ескерген салмақты прагматизм бар.
Осыларды тұжырымдай келгенде, еліміздегі саяси жүйе түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Ол жоғарыдан төмен қарай елдің бүкіл ауқымында
биліктің ауыл, аудан, облыс деңгейіндегі өкілетті тармағының, Парламенттің
беделін нығайтуға бағытталған. Мемлекетіміздің ұзақ мерзімге орнықты дамуын
қамтамасыз ететін теңгермелі билік құрылымы жасалды.
Елдегi экономиканың көлеңкелi секторының көлемiн қысқарту мақсатында
Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту
жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010
жылдарға арналған негізгi бағыттары бағдарламасы туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 969 Қаулысында
мемлекеттiк басқару жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi бағыттар өте нақты және де
қажетті, олар:
- азаматтар мен ұйымдардың мемлекеттік қызметтерге еркiн қол жеткiзуiн
қамтамасыз ету, халықтың шенеунiктермен байланысын азайту, сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтарының жолын кесу және мемлекеттiк органдардың
жұмыс iстеуiнiң тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында 2005-2007 жылдары Қазақстан
Республикасында "Электронды үкiмет" қалыптастыру жүзеге асырылады. Жүйенi
енгізу ұйымдар мен халықтың шенеунiктермен байланыс жасауын оңайлатады және
сыбайлас жемқорлық мөлшерiн азайтады.
Жақын арадағы перспективада мемлекеттік-әкiмшiлiк басқару жүйесiн
жетiлдiруге және мемлекеттік органдардың жауапкершiлігін арттыруға, оның
iшiнде:
мемлекеттiк қызметшiлер мен бюджет саласының қызметкерлерi жалақысының
басқа салалардағы жалақымен бәсекелесу қабiлетiн қамтамасыз етуге;
мемлекеттiк қызметтердiң сапасын жақсарту үшiн орталық және жергілiктi
билiк органдарының функциялары мен өкiлеттiктерiнiң аражiгiн нақты
ажыратуға;
мемлекеттік органдар қызметiнiң тиiмдiлігі мен сапасын бағалау жүйесiн
әзiрлеуге ұмтылған.
Әкімшілік басқарудың жаңа кестесі бойынша жергiлiктi органдарға
өкiлеттiлiктiң бiр бөлiгiн беру арқылы билiктiң орталық деңгейiнiң басы
артық мемлекеттiк функцияларының санын қысқартылуы қаралуда.
Осы заманғы басқарушылардан тұратын пәрмендi әрi ең бастысы құрамы
жағынан "аз да болса саз" болсын дегендей, оңтайлы мемлекеттiк аппарат
жасақталуда.
Мемлекеттiк органдар тарапынан азаматтар мен ұйымдарға көрсетiлетiн
қызметтердiң сапасын жақсарту мен мерзiмiн қысқарту үшiн "электронды
Үкiмет" қалыптастырылды.
Мемлекеттiк қызметтi жетiлдiру жөнiндегi шаралар кешенiн iске асыру -
атқарушы билiкті реформалаудың кiлтi болмақ.
Бұл үшiн:
мемлекеттiң әкiмшiлiк қызметтер көрсетуiн жетiлдiру;
басқарудың бюрократтануын төмендету;
мемлекеттiк аппараттың кәсiби деңгейiн оңтайландыру қажет.
Үкiмет өзiнің күш-жiгерiн жалпы реттеушілік функциялар мен ереже
туындатушылық жұмыстарға шоғырландырылса, оның құрылымы мемлекеттiк саясат
басымдықтарына сәйкес түзiлуге тиiс болса, министрлiктер - мемлекеттiк
қызметтiң түрлерiне қарай нақты функционалдық бөлiнiс негiзiнде жасақталуы
тиiс.
Сондай ақ осы курстық жұмыста өз еліміздің әкiмшiлiк - мемлекеттiк
басқару жүйесін қарастырғанда шет елдердегі әкiмшiлiк-мемлекеттiк басқару
жүйесін, оның басқа елдерде қандай деңгей-дәрежеде және қалай
қалыптасқандығын салыстыра отырып талдау жасалынды. Мемлекеттік басқару мен
мемлекеттік қызметтің демократиялық үлгілері мен жаңадан өсіп өркендеп келе
жатқан мемлекеттер арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктер де
салыстырылды.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік реформалардың көпшілігі
Ұлыбритания, Сингапур сияқты әкімшілік қызметтері дамыған елдердің
тәсілдері пайдаланылғаны бізге мәлім. Осыған сәйкес, осы елдердің
әрқайсысының ерекшелiктерiне тоқталмақпын. Бұл елдердің әкімшілік-
мемлекеттік басқаруы мен орталық атқарушы билігі вестминстер жүйесінде
құрылғандықтан, тиісінше осылардың ішіндегі құрылымдарына басты назар
аударылды.
Зерттеудің өзектілігі-Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
басқарудың қазіргі сатысында бастан өткізуде
Зерттеудің мақсаты әкімшілік –мемлекеттік басқарудың шетел және
қазақстандық моделінің қызмет етуінің тиімділігін оқып білумен және
әкімшілік –мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Белгіленген мақсатқа жету мақсатында мынадай міндеттер қойылды:
- әкімшілік –мемлекеттік басқарудың түсінігін және негізгі санаттарын,
теориясын ашу;
- әкімшілік –мемлекеттік басқарудың қазіргі заманғы жүйесін және
құрылымын зерделеу;
- алдыңғы қатарлы елдердің әкімшілік –мемлекеттік басқарудың және
мемлекеттік қызметтің жүйесін зерттеу;
- ағымдағы жағдайды талдау және Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
–мемлекеттік басқарудың проблемаларын анықтау;
- әкімшілік –мемлекеттік басқару және қызметтер көрсету жүйесінің
жетілдіру жолдарын әзірлеу.
Зерттеудің пәні болып әкімшілік –мемлекеттік басқарудың жүйесі және
кәсіби (әкімшілік) мемлекеттік қызметкерлермен мемлекеттік қызмет көрсету
табылады.
Магистрлық диссертацияның құрылымы қойылған мақсатпен және міндеттерге
сәйкес екі тараудан және бес параграфтан тұрады.
Бірінші тарауда әкімшілік –мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
қарастырылады. Екінші тарау Қазақстан Республикасында әкімшілік
–мемлекеттік басқарудың қазіргі жағдайы мен дамыту жолдарына арналған.
Зерттеу объектісі болып әкімшілік –мемлекеттік басқарудың қазіргі
жүйесі және Қазақстан Республикасының және шетел мемлекеттік
қызметкерлерінің нарықтық экономика жағдайында кәсіби (әкімшілік) қызметі
табылады.
Әкімшілік –мемлекеттік басқару теориясы қазіргі уақытта айналысатын
негізгі порблемалары:
- біріншіден, әр түрлі деңгейлерде: республикалық және жергілікті әкімшілік
–мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру проблемасы;
- екіншіден, проблемалардың үлкен ауқымы болып басқару кадрларын даярлау
және рекутрирование табылады;
• үшіншіден, мемлекеттік әкімшіліктендіру техникасымен байланысты
проблема табылады.
Әкімшілік –мемлекеттік басқарудың түрлері
Мемлекеттік қызметті және кадрлық саясатты реформалаудың негізгі ойы
2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясымен белгіленген
Реформаның басты мақсаты Қазақстан үшін нарықтық экономика үшін оңтайлы
болатын, тиімді, қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет және басқару құрылымын
құру.
Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешу нәтижесінде іске асырылады:
мемлекеттік аппараттың кадрларын таңдау және рациональді қолдану жүйесін
жетілдіру;
әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерді дайындау және біліктілігін
жоғарылату жүйесін жақсарту;
мемлекеттік қызметтік кадрларды басқарудың жалпы мемлекеттік жүйесін
құру;
мемлекеттік аппаратта сыбайлас жемқорлықпен күрес;
мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік-құқықтық кепілдерін жоғарылату;
- Шетел тәжірибесін талдау әкімшілік реформаны жүргізу үшін әлем
тәжірибесінде қолданылатын негізгі жақындаулар мен қағидаларды анықтауға
мүмкіндік берді,
- оның ішнде мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде.
Бұларға мыналарды жатқызуға болады: реформаны жүргізу нақты белгіленген
қағидалармен сәйкес жүргізіледі;
- реформамен басшылық жасау ел басына немесе үкіметке тікелей есепті
жоғары деңгейлі мемлекеттік органға жүктеледі;
- реформаны жүргізу зерттеу, кеңестік, оқыту және басқа қолдайтын
құрылымдардың тармақталған жүйесін құрумен жүргізіледі;
- реформаны жүргізу алдыңғы қатарлы ақпараттық-байланыстық
технологияларды кең қолданумен жүргізіледі;
- мемлекеттік қызмет көрсетуді жетілдіру процессі практикада қызмет
тұтынушысымен кері байланыс қағидасын пайдаланумен тығыз байланысты;
- мемлекеттік қызмет көрсетуді жетілдіру процессі уақыттың ұзақ кезеңін
алады.
1-тарау Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың мәні
Осы дипломдық жұмысты жазу сәті - елімізде конституциялық реформаның
басталуымен және Қазақстан Республикасының Парламенті 2007 жылғы 18 мамырда
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі Заңды
қабылдаған, еліміздің тарихына кең ауқымды демократияға қадам басу
кезеңімен тұспа-тұс келіп отыр. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың
бастамасымен Ата Заңымызға енгізілген айтулы өзгерістер елімізде
президенттік басқару формасының орнына жаңа, яғни президенттік-
парламенттік деп атауға болатын жүйенің негізін қалап берді. Осылайша, жас
мемлекетіміздің тарихында Қазақстанның мемлекеттік құрылысының өзіндік жаңа
биігі деуге болатын кезең басталды. Бұл — еліміздің жүйелі және сындарлы
дамуының заңды нәтижесі.
Қабылданған өзгерістер мен толықтырулардың жекелеген сипатына
қарамастан, түбегейлі жаңа Конституцияның дүниеге келгенін толық сеніммен
айтуға болады. Еліміздің Конституциясы – орнықты даму мәселелерін табысты
шешудің жарқын үлгісі. Оған сәйкес, жалпыға бірдей мойындалған
демократиялық қағидаттар Қазақстан халқы үшін ең жоғары құндылықтар деп
бекітілді. Сондықтан бұл оқиға дәуірлік сипат алып, шын мәнінде тарихи
мәнге ие болды.
Мемлекеттік басқару ұғымы отандық және шетелдік ғылыми әдебиеті мен
заңнамалық кесімдерінде кеңінен қолданады. Аристотель мемлекеттік басқару
доктринасы бойынша қоғамның өмір сүруі мен өміршеңдігі саяси өмір шеңберіне
алынып, мемлекетке қызмет ету және: ...мемлекет туралы ғылым басқа
ғылымдар секілді құралдармен пайдаланатындықтан, және бұдан тыс нені жасау
және нені жасамауды заң тұрғысында айқындайтындықтан, оның мақсаты
тиісінше, басқа ғылымдардың да мақсаты және бұл мақсат адамдардың ең жоғары
әл-ауқаты - деп жазды. Әлеуметтік әлем туралы мәліметтердің тереңдеуі мен
кеңуі нәтижесінде ғылыми ілімнің тармақтануына алып келді. XVIII ғасырдың
орта тұсында философия бірқатар арнайы пәндерге бөліске түсті. Әлеуметтік
моральдық ілімдер Огюста Конт пен Анри Сен-Симонның пәлсапалық
ізденістерінің ықпалымен жасалды. Вильсон Томас Вудро өзінің
Әкімшіліктендіруді зерттеу еңбегінде әкімшілік-мемлекеттік басқарудың
мәселелерін теориялық әзірлеудің негізін құрады. Вильсонның зертеуінде,
әкімшіліктендіру ғылымы - үкіметтің қызметін жақсарту жолдарын іздейтін
болады, оның жұмысы көп уақыт алдырмай және еңбек күшін азайтады, басқаруды
ұйымдастырудың тәртібін жолға қояды. Оның ойынша әкімшілік етуші
аппараттың қызметіне саяси жетекшіні алмастырғанда әсері тимеуі тиіс. Яғни
мемлекеттік әкімшіліктің міндеті түрлі саяси топтар мен көсемдерінің
шешімдерін шұғыл және құзырлы түрде өмірдің қолданысына енгізу. Өзінің
әкімшілік тиімділігінде Вильсон әкімшілік-мемлекеттік басқаруда бизнесті
ұйымдастыру мен басқарудың әдістерін қолдануды, ал мемлекеттік
қызметкерлерді олардың кәсіби біліктілігі мен білімдеріне қарай жұмысқа
қабылдауды ұсынады. В.Вильсонның ойын америкалық әкімшілік-мемлекеттік
басқарудың жүйесін айтарлықтай зерттеуді орындаған америка саясат
зертеушісі Фрэнк Дж.Гуднау бөліседі. Ол екеуі демократиялық қоғамда
бюрократтық үлгісін жасауға талпынады. Ғалымдардың теориялық
тұжырымдамалары саясат зерттеушілерге кәсіби азаматтық қызметтің
демократиялық идеалын алуға көмектесті. Заңды орындайтын әкімшілік пен
заңдарды шығарушы билік қатынасы В.Вильсон бойынша үкіметтік жүйенің ең
басты мәнін құрайды.
Саясат қайраткерлері мен әкімшілік кез келген жүйелі жүйеде қол
ұстасып бірге жүргені абзал. Заңдарды қолдану, саяси шешімдерді іске
асыруды жүргізіп отырған әкімшілікке заң да, саяси басшы да олардың
қызметінің негізгі бағытын беріп отырады. Сонымен қатар В.Вильсон мен
Ф.Гуднау саясат қайраткерлері мен әкімшілік ара жігін нақты бөліп береді.
Олардың айтуынша демократияның одан ары өсуіне кепіл ретінде саясат
қайраткерлері әкімшілік жұмысын тексеріп отыруы тиіс. Ол ара жік қоғамдық
және жеке бас деңгейлерінде өтуі тиіс. Тек осындай жағдайда ғана әкімшілік
саясатқа босқа араласпайтын және оларға саяси көсемдер көрсеткен жолды
ұстанатындығын басып айтады.
Вильсон В. мен Гуднау Ф. көзқарастарының ықпалымен әкімшілік-
мемлекеттік басқару теориясының басты ролін саяси идеологиядан азат ғылыми
басқару немесе менеджмент мәселесі атқарды. Макс Вебер (1864-1920) - неміс
социологы, тарихшы, экономист және заңгер - бюрократия теориясын жасаушы
алғашқы ғалымдардың бірі. Ол өзінің Шаруашылық және қоғам кітабында
(1921) қазіргі әкімшілік-мемлекеттік басқарудың шығу көзін көрсетеді. Вебер
өз талдауын германялық бюрократия үлгісінен алады, алайда оның енгізген
қағидаттары кең тарамды және кез келген елде қолданыла алынады:
әкімшілік мекемелер иерархиялық деңгейде ұйымдастырылған;
азаматтық қызметкерлер дипломдарында немесе емтихан нәтижелері бойынша
кәсіби біліктілігі мен білімдеріне қарай жұмысқа қабылданбайды,
тағайындалады;
азаматтық қызметкерлер жалақыны разрядына қарай алады;
әрбір мекеме өзіне ғана тән салада құзыреті болады;
азаматтық қызметкер үшін бұл жұмыс – кәсіп немесе негізгі қызметі;
қызметкер мекеменің иесі емес;
қызметкер тәртіпке бақынады және бақылауда тұрады;
қызметінен босату жоғары тұрған инстанцияның шешімімен атқарылады.
Вебер бойынша бюрократия табының бірлігі мен мәні халықтың көпшілігіне
бағыныстағы айырмашылыққа қатысты оның өктемдiк сипатына байланысты
болатын жағдайынан туындайды және мынадай ерекшеліктерінен тұрады:
тағайындау негізіндегі рангтік иерархияны құру; рангтік иерархияда
карьерлік қағидаттармен, шен және қызметтің мерзімсіз мәртебесімен
жылжуы; шені әкімшілік және қылмыстық нормалармен қорғалатын жоғары
әлеуметтік бағасы; разрядқа сәйкес жүйелі түрдегі ақшалай өтемақысы.
Бюрократияның айрықша жағдайы сондай-ақ басқару техникасын
меңгергеніне де байланысты. Ол, бірінші кезекте мемлекеттік
әкімшіліктендірудің тиісті саласында мемлекеттік кәсіби қызметкердің алған
ерекше мәліметтері. Екіншіден, мекеменің өзінде бюрократиялық үрдістің
тәртіптерін жете түсініп алғандығы. Бюрократия басқару техникасын
қызметтік құпия, ақпараттарды шифрлау және т.б. қорғану тәсілдерін
қолдану жолымен монополияға айландыруды көздейді. Вебер М. бюрократия
тәуелсіздігі өскен сайын тек қызметтік қажеттілікке ғана емес, билік ету
түйсігіне көбірек жүгіне бастайды. Бюрократия, басқаша айтқанда, заң
шеңберінен шығып кету мен өз айтқанын істеуге бас бұра бастайды - деп атап
көрсетті. Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың ең идеалдық жолы, - дейді Вебер
М., қатаң бюрократиялық қағидаттарға негізделген: ол шешім қабылдайтын,
бұйыратын және олардың іске асыуын бақылайтын жетекшінің билік
диктатурасына негізделген. Осылайша мемлекетік әкімшілік қызметкерінің
міндеті басқару қағидаттарын нақты жағдайларда пайдалануы. Тап осы
мақсаттар үшін мемлекетік әкімшіліктің нақты тәртіптері әзірленеді.
Вебер мемлекетік әкімшіліктің кәсіби қызметкерін рухани еңбектің
жоғары білікті шеберлері, жоғары мектептен кәсіби білім алған, ар-ожданы
тәрбиелі ортада қалыптасқан, шүбә тудырмайтын қызметкер ретінде кепіл
береді. М.Вебер сондай-ақ нағыз шенеуіктің кәсібі саяси қызмет болмауына
көңіл аударады. Ол ең алдымен бөгет болу, өзге істерге араласу сияқтылардан
бойын аулақ ұстап басқаруы тиіс - бұл талап тіпті саясаткерлерге де
қолданса артық болмайды.
Батыс елдерінің әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориясының дамуына
В.Вильсонның, Ф.Гуднаудың, М.Вебердің көзқарастары көп ықпал жасады. Бұл
ғалымдар өз еңбектерінде әкімшілік-мемлекеттік басқарудың ғылыми
теориясының екі басты ойын қалыптастырды:
1) әкімшілік-мемлекеттік басқарудың аппараты саясат саласынан аулақ
болуы тиіс;
2)
басқарудың аппаратын қайта құру үшін оны жақсы білуі тиіс, яғни ғылыми
тұрғыдан зерттеуі тиіс.
Әкімшілік-мемлекеттік басқару - саяси зерттеулердің жаңа пәні ретінде
әдетте 1880 ж. атайды, осы жылдың маусымында АҚШ Колумбия колледжінің
Басқарушы кеңесі (қазіргі Колумбия университеті) ғалым Дж. Барджесстің
бастамшылық жасауымен Саяси ғылым мектебін құру туралы шешімінен бастау
алады. 1886 ж. бастап бұл мектеп Политикл сайенс куотерли (Political
Science Quarterly) журналын шығара бастайды. Колумбия университетінің
бастамасын АҚШ мен Батыс елдерінің атышулы оқу мекемелері іліп әкетті.
1883 ж. АҚШ-да Мемлекеттік қызмет туралы Пендлтон заңы қабылданды,
бұл құжат азамтаттық қызметтің (civil service) қазіргі институтын заңдық
рәсімдеудің басын бастап берді. 1887 ж. профессор Вудро Вильсон - АҚШ
болашақтағы президенті, өзінің Әкімшіліктендіруді оқып-үйрену деген
теориялық еңбегінде әкімшілік-мемлекеттік басқару мәселелеріне үкімет
атқаратын қызметтің ұйымдастырушылық бағытына көп назар аударады.
Әкімшілік-мемлекеттік басқару мәселелері 1890 ж. бастап АҚШ мен Батыс
Еуропа елдері университеттері мен иниституттарының оқу бағдарламаларына
енді 1916 ж. Вашингтонда Роберт Брукингс үкімет зертеулерінің алғашқы
институтын (Institute of Government Research) құрды. Осыған ұқсас зерттеу
орталықтары мен институттар 20 - 30- жылдары Еуропа елдерінде де ашыла
бастады. Қазіргі зерттеушілердің көпшілігі В.Вильсонның, Ф.Гуднаудың,
М.Вебердің еңбектерінің жарыққа шығуы тәуелсіз ғылыми бағыттағы әкімшілік-
мемлекеттік басқарудың теориясының бірінші сатысы аяқталды деп санайды.
Әкімшілік-мемлекеттік басқару теориясының екінші даму сатысы 1920 -
1950 ж.ж. тұс келеді. Бұл бағытта әрине американдықтар алдына жан салмады,
және керісінше, Еуропа елдерінде (әсіресе Францияда, Ұлыбританияда) дамуы
тежелді. 20 – 50 жылдары Әкімшілік-мемлекеттік басқару теориясының әйгілі
бағыттары Классикалық мектеп пен Адамдық қарым-қатынас мектебі XIX
ғасырдың басында әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориясының аты көп
шыққан ағымдары болды. Оның басты өкілдері: У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо
(Ұлыбритания), П. Буагильбер, А. Р. Ж. Тюрго, Ф. Кенэ (Франция), Ж. Ш.
Сисмонди (Швейцария). Классикалық мектептің теориясы әкімшілік-мемлекеттік
басқарудың қағидаттарын әзірледі. Олар егер осы қағидаттарды ұстанса, түрлі
елдерде әкімшілік-мемлекеттік басқарудың жеңістікке жетеді деп есептеді.
Классикалық мектепті жақтаушылар әкімшілік-мемлекеттік басқарудың
әлеуметтік аспектілерін назардан тыс қалдырды. Олар басқаруды әкімшілік-
мемлекет ұйымдарының заңдылық пен жалпы сипатында басқаруды ұйымдастыру
жолдарын ұсынды.
Бұл ретте олар факторлар теориясын немесе бизнестегі басқаруды
ұйымдастырудан алған ғылыми менеджментті көп дәріптеді. Бұл теорияны
Ф.Тейлор, Г.Форд және Г.Эмерсон дамытты, олар басқаруды - кейбір
факторлардың құрамалары нәтижесінде әрекет ететін құрал ретінде қарап, олар
арқылы аз күшпен жоғары тиімділік жолымен алға қойған мақсаттарға қол
жеткізу тетігі деп есептеді. Олар бұл ойлары мемлекеттік әкімшіліктендіруді
зерттегенде қолданылды. Классикалық мектеп ұстанған басқару қағидаттары
екі басты аспектілерді қамтиды. Біріншісі — әкімшілік-мемлекет ұйымдарды
басқарудың жүйелік негіздемесі, екіншісі ұйым құрылымын құруға қатысты.
Классикалық теорияның негізгі идеяларынан мынадай қорытындыларға келуге
болады: қайшылықтардың орнына үйлесімділік, әдеттегі қалыптасқан
білгірліктің орнына ықпалдастық және ғылым.
Батыстың Адамдық қарым-қатынас мектебі социология мен психология әлі
пісіп жетілмей тұрған дәуірде келді. Бұл мектеп ұйымдастыру тиімділігінің
басты тетігі адам факторы екендігін классикалық мектеп дұрыс түсіндіре
алмау себебінен туды. Бұл ағымның өкілдері - М.Фоллет, А.Маслоу, Э.Мэйо,
У.Мэрфи аты әйгілі ғалымдар болатын.
60-жылдарының басында мемлекеттік басқарудың жүйелілік теориясын
таңдаумен әйгілі бола бастады, оған Д. Истонның, Ж. Алмондтың,
Т. Парсонстың еңбектері арналды. Жүйелілік жолдың басты идеясы қоғам
қоршаған орта ретінде қаралып, оның бірімен бірінің байланысты, өзара
байланысты және тәуелді екендігін тануда. Бұл стратегия мемлекеттік
басқарудың болжау мен жоспарлаудың нақты объектісі бола алмайтындығында,
себебі қоғам бір орнында тұрмайды, ол өнемі өзгерістерге ұшырап, даму
жолында деп қаралды.
Әлі күні мемлекеттік басқарудың жүйелілік жолы мемлекеттік басқару
теориясының ықпалды бағытының бірі болып келетіндігін атап өту керек.
70-жылдардағы мемлекеттік басқару теориясының жағдайлық жұмсақ ойлау
мен ұйымдастырушылық кибернетикасын атауға болады. 1967 ж. бастап БҰҰ
ұйымдастыруымен тұрақты түрде әкімшілік-мемлекеттік басқару сарапшыларының
халықаралық жиын-кеңестері өтеді.
Қарап отырсақ, мемлекеттік басқарудың теориясы мен іс жүзіндегі тұрпаты
әр елде бірдей болуы тиіс емес, олай болуы мүмкін де емес. Биліктің
бөлінуінің осындай маңызды көрсеткіштерінің біздің дәстүрлі мемлекетімізде
орын алғаны, сол сияқты бұл жүйенің өзіндік формасы Қазақ хандығында да
болғаны туралы айтуға негіз береді, яғни, біздің де бұл ретте тарихымызға
жүгінуімізге болатыны анық. Осы ретте дәстүрлі қазақ елінің саяси жүйесіне,
мемлекеттік басқаруы мен билік құрылымдығына көз жүгіртсек.
Қазақ мемлекеті дәстүрлі сипатқа ие болғандықтан, онда атқарушы, сот
жүргізу сияқты арнайы заң шығарушылық орган болмаған деп айтуға негіз бар.
Оның функциясын хандар мен билер, жалпы қазақ Құрылтайы атқарған. Бірақ,
қазақ елінде демократиялық режимнің басты принциптерінің бірі -өкілді билік
әрқашан да орын алған. Бұлар - сол билер, билер алқасы, құрылтай, тіпті
ханның өзі сайлану арқылы орнатылатын.
Дәстүрлі қазақ елінде рухани ұстанымдылық басым болғандықтан,
жазылмайтын зандар кеңінен орын алған. Әйтсе де ХV-ХVІ ғасырларда Қазақ
хандығында жоғарғы заң шығарушы билік болып сұлтандар мен көшпелі
қоғамдастықтардың өкілдерінің жиыны болып табылатын. Жоғарыда айтылғандай,
дәстүрлі қазақ елінде коғамның мұқтаждары мен сұраныстарына жауап беретін
саяси жүйе қалыптасқан.
Мемлекеттік басқару жүйесінде — хан кеңесі мен дуан — биліктің өкілді
және коллегиалдық органдары маңызды орын алған. Біріншісіне жоғарғы
шенеуніктер, әскери басшылар мен ханның туыстары кіретін, Дуан атқарушы
билік органы болатын....
Қазақ хандығындағы басқару органдарының эволюциясын екі кезеңге бөліп
қарауға болады. Бірінші кезенде, ХV-ХVІ ғасырларда, мемлекеттік билік
органдарының құрылымы Әбілқайыр хандығының басқару органдарынан шамалы ғана
айырықша болатын. Екінші кезеңде, XVII мен ХVІІІ ғасырдың басында болған
өзгерістер нәтижесінде ел ішінен шыққан ру басшыларының билігі әжептеуір
кеңейіп, хандар мен сұлтандардың өкілеттіктері шектелген.
Біздің ойымызша, осындай өзгерістердің, ақсүйектерге жатпайтып ру
басшыларының саяси статусының көтерілуі, қазақ хандығының демократиялық
өкілдік жүйесіне едәуір жақындауына себеп болды. Басқаша айтқанда,
өкілділік негізінде саяси шешімдер қабылдау мемлекетте ерекше, басымдылық
орынға ие болды. Бұл жөнінде деректер де аз емес. Мәселен, А. Левшиннің
еңбегінде мынадай деректер келтіріледі: Жеті жарғы бойынша ханның өзі,
барлық сұлтандар, ақсақалдар мен ру басшылары сияқты тұлғалар халық істерін
талқылау үшін даланың ортасында, бір жерде күзді күні жиналуы тиіс. Ал
Паллас: алайда әр жылда әр тек пен буынның, ақсақалдары мен басшыларынан
құралатын үш жиын өтеді дей отырып, одан да жиі съездер өткізілуі туралы
айтады.
Жалпы қазақ жиынының бүкіл елге тарайтын ережелер қабылдауы жайлы да
деректер келтіруге болады. Мәселен, А. Левшин осындай съездің өту барысын
тиянақты аша келе мынадай деректерді келтіреді: ... көптеген
талқылаулардың соңынан ... жалпы ереже әзірленеді. Бұл факті бізге
дәстүрлі қазақ мемлекетінде аталған орган өкілдік функциялармен қоса, заң
шығарушылық өкілеттіктерге де ие болғаны туралы айтуға құқық береді.
Сонымен, жоғарыда айтылған деректер негізінде, дәстүрлі қазақ елінде
өзіндік сипатқа ие өкілді және заң шығарушы билік жүйесі болған деген
тұжырым жасауға болады. Осылайша, біз билік жүйесінде өте күрделі
өзгерістердің болғанын байқай аламыз. Алдыңғы ханның астамшылық, жеке
билігін тежелейтін органның құрылуы биліктің бөлінуі концепциясының маңызды
бөлшегі болып есептелетін тежемелік әрі тепе-теңдік жүйенің Қазақ хандығы
жағдайында орын алғандығын және нәтижелі қызмет еткендігін білдіреді.
Сонымен, Қазақ хандығы кезінде атқарушы билік жүйесін тежелейтін өкілді
билік құрылымы болған.
Қазақ хандығында бүкіл атқарушы билік тетіктері хан қолында шоғырланған
болатын. Хан жалпы қазақ құрылтайында Төре, яғни Шыңғыс хан ұрпақтары
ішінен сайланып, ақ киізге көтерілетін және ол өз міндеттерін өмірінің
соңына дейін атқаратын. Бірақ, міндеттерін дұрыс орындай алмаған әлсіз
хандардың орнынан алынып тасталғаны немесе кудаланғаны жайлы тарихта
деректер аз емес. Бұл батыс елдерінде орын алған королъдерге табынушылықтан
алыс үрдіс, яғни дәстүрлі қазақ елі басшының ісін алып жүруіне үлкен көңіл
аударған. Байқағанымыздай Қазақ елінің басшысы — хан мұралық немесе
тағайындау арқылы емес, сайлау арқылы билікке келетін.
Өз елімізге келсек, қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов атап айтқандай,
1865 жылғы қазақтарды басқарудың жаңа жүйесін енгізудің мүмкіндігін анықтау
үрдісі басталды. Бұл әзірленіп жатқан реформаға байланысты Ш.Уәлиханов 1864
жылдың өзінде-ақ, өз пікірін айтқан еді. Ол саяси, экономикалық, әлеуметтік
реформаларға үлкен мән берді. Қазақстандағы басқару жүйесін қайта құруды
қолдай келіп, Ш.Уәлиханов бұл мәселе халықтың өзін-өзі басқаруға
негізделгенін талап етті. "Сот реформасы жайында хат" деген еңбегінде
Ш.Уәлиханов: "Біздің заманымызда халыққа етене жақын, ең маңызды, соның
мұқтажына тікелей қатысты реформа - экономикалық және әлеуметтік реформа.
Ал саяси реформалар экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде
көрінбек, өйткені әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы қауымдасып, өзінің
түпкі мақсатын, яғни материалдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс
дегеніміз де осыған сай келеді" деген.
Жалпы билік феномені саяси қатынастардың негізі ретінде ежелден бері
зерттеліп келеді. Билік мәселесіне, оның іске асу ерекшеліктеріне қатысты
әлемдік саяси ілім тарихында ауызша да, жазбаша да қалдырылған көзқарастар
мен тұжырымдар жетерлік. Әрине, биліктің табиғаты қай жерде де болсын
бірдей, бірақ оны жүзеге асыру жолдары, механизмдері әр қоғамда түрлі
арнада дамиды. Биліктің бөлінуі принципінің классикалық нұсқасын ұсынған,
оның негізін қалаушы болып табылатын Ш.Л. Монтескьенің өзі: мемлекеттің әр
кеңістік көлеміне белгілі әкімшілік басқару нысаны сәйкес болады және елдің
көлеміне сүйенбей оны жазасыз алып қондыра салуға болмайды - деп ойын
түйіндеген. Бұл ой бүгінгі күні де өзекті. Бұл тұжырымға сүйене отырып,
алдыңғы дәстүрлі қазақ мемлекетінде де өзіндік, қоғам мен мемлекет
құрылысына жауап беретін билік жүйесі орын алған деп айтуға әбден болады.
Қазіргі Қазақстан Республикасында да орын алып отырған биліктің бөліну
жүйесі, аткарушы биліктің басым түсуі мен президенттік институттың
күштілігі бүгінгі саяси ахуалға жауап беретін жүйе деп айтуға толық негіз
бар. Сонымен қатар, мына бір мәселенің басын ашқымыз келеді. Қандай да
болсын, құрылымның дұрыстығын дәлелдейтін - одан шықкан нәтиже болып
есептеледі. Бүгінгі Қазақстан шындығына келсек, мемлекет топтаса және
жұмыла білетін атқарушы билікті күшейту арқылы әлеуметтік проблемаларды
шешуге бағытталған күрделі экономикалық реформаларды жүзеге асыра алды. Бұл
ақиқат. Билік тұтқаларын бір қолға жинамай, реформаларды орталықтандырып,
нәтижелі жүзеге асыру мүмкін емес. Бұған басқа да Азия елдерінің тәжірибесі
куә.
Дей тұра, экономикалық жетістіктер көзге көріне бастаған кезде-ақ,
саяси сұраныстар да арта түсетіні анық. Бұны да бүгінгі Қазақстан өмірінен
байқауға болады. Еңсесін көтерген ел саяси ахуалына жете көңіл аудара
бастайды. Демократия бар не жоқ - деген проблемалардың бәрі дәл осы жерден
бастап бұқаралық деңгейде туындай бастайды. Мемлекет пен қоғам дамуының
нәтижелілігі мен келешегі де осындай шешуші кезеңдерде анықталады. Нақты
айтқанда, елде орын алып отырған саяси мұқтаждықтарға дер кезінде жауап
беріп, қажетті өзгерістер мен реформаларды жүргізіп отыру - нағыз
демократия. Демократия дегенді халық баскаруы деп түсінсек, онда оның мұң-
мұқтажын аңғарып, мүдделерін жүзеге асыру сол демократияның түпкі белгісі.
Өкінішке орай Қазақстанда әкімшілік-мемлекеттік басқару ғылымы әлі
өркендеп, қанатын кең жая қойған жоқ. Еліміздегі саяси жүйе түбірлі
өзгерістерге ұшырап, эволюциялық дамуының кезекті белесті кезеңі
басталғанда, бұл пәннің терең зертелуін уақыттың өзі талап және қажет етіп
отыр. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жанындағы Мемлекеттiк басқару
академиясының ұжымына арнауында (26.10.2006 ж.) ...әкiмшiлiк-баскару
жүйесi кемелденбейiнше, оның экономикасы да, мәдениетi де, саясаты да
ілгерi дами алмайтыны белгiлi. Мемлекеттiк кызметкерлердiң бiлiктiлiгi
кәсiби шеберлiгi биiк болған сайын, мемлекетiмiздiң де өмiршендiгi, күш-
қуаты арта түседі - деген болатын.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
Республикасы Парламенті үшінші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде
мемлекеттік басқаруды Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында
есеп беру қағидаттарының негізінде жаңартуға арнаған болатын.
Жолдауда алға қойылған маңызды міндеттерді орындау үшін бізге іскер Үкімет
қажет. “Қазақстан-2030” Стратегиясында мен дамуымыздың негізгі
басымдылықтарының бірі ретінде ықшам әрі кәсіби Үкімет жасақтауды алға
қойған едім. Қазір біз өтпелі кезеңді табыспен аяқтап, дамуымыздың жаңа
кезеңіне қадам басқан кезде бұл міндеттің маңызы бұрынғыдан да арта түседі.
Сол себепті мен әкімшілік реформа жасау жөнінде бастама көтердім.
Осы тұрғыда біз мемлекеттік басқаруды жаңартудың нақты жолдары мен оны одан
әрі дамытудың іс-шараларын жасауымыз қажет. Біз мемлекеттік қызметті
тұтынушылардың мүдделері барынша ескерілетін мемлекеттік басқарудың сапалы
жаңа моделін жасайтын боламыз. Мемлекеттік аппарат корпоративтік басқару,
ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде ең озық
халықаралық тәжірибеге сүйене отырып жұмыс істеуі тиістігін, сондай-ақ
бұрынғы көнерген және ырыққа көнбейтiн мемлекеттiк тетiктi үздiк әлемдiк
тәжiрибеге сүйене отырып, азаматтарымыз мүддесi үшiн осы заманғы қоғамдық-
саяси процестердi серпiндi басқаруға қабiлеттi тетiкке айналдыру мақсатында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту үшін
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 13 қаңтардағы № 273
Жарлығында мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту жөнінде нақты шаралар қолға
алынып отыр.
1920-2007 жылдар аралығындағы Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесінің
тарихын кешенді түрде зерттеп, ондағы өзгерістерге тарихи түсінік немесе
баға беру аса қажет деп ойлаймыз. Мұның барлығы, біздің еліміздің өткен
тарихи кезеңдегі саяси тарихын жүйелі жазып шығуға, болашағымыз үшін
өткеннен нақты сабақ алып, қорытынды шығаруға керек. Өткен тарихи кезеңдегі
мемлекеттік билік органдарының атқарушы жүйеден бюрократиялық басқарушы
жүйеге айналу себептерін ашу, мемлекеттік қызметкерлер арасын жайлаған
жемқорлық пен парақорлық, “бармақ басты, көз қыстылық” психологияның
қалыптасу алғышарттарын тарихи тұрғыдан анықтау бүгінгі мемлекетіміздің
болашағы үшін аса қажет. Мемлекеттік билік жүйесінің тарихын зерттеу
барысында біз оның органдарының құрылу алғышарттары, қалыптасуы мен дамуы,
қызметі сияқты мәселелерінің қоғамдық қатынастар процесіндегі даму
заңдылықтарын қарастырсақ, мемлекеттік билік жүйесінің тарихнамасын талдау
барысында сол дамудың танымдық заңдылықтарына, яғни мемлекеттік билік
жүйесінің зерттелу тарихына, оны зерттеу барысындағы методологиялық
өзгерістерге назар аударамыз.
1.2 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі: құрылымы мен
атқарушылық қызметі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде болып
жатқан тарихи, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани
өзгерістер барысында Еліміздің саяси тарихына деген қызығушылық күн санап
арта түсуде. Әсіресе, тәуелсіз мемлекет болғалы Қазақстанның өткен тарихи
кезеңдегі мемлекеттік құрылысының тарихына, мемлекеттік билік органдарының
қалыптасуы мен дамуы барысына, олардың қызметі мен өзара арақатынасы,
билікті бөлісуі және КСРО Коммунистік партиясы Орталық комитеті мен орталық
билік аппаратының нұсқауларын жергілікті жағдайда жүзеге асырылу
ерекшеліктеріне, арақатынасына, яғни Қазақстандағы мемлекеттік билік
жүйесінің тарихына деген сұраныс күн санап күшейіп келеді.
Қазақстанның мемлекеттік құрылысы мен мемлекеттік билік органдарының
құқықтық тарихы Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін негізінен заңгерлер
тарапынан зерттелген.
Бұл еңбегімде 1920-2007 жылдар аралығындағы Қазақстандағы жоғарғы саяси
билік пен мемлекеттік биліктің барлық тармақтарын қоса әкімшілік-
мемлекеттік басқару ретінде қарастырамыз. Себебі, мәртебесі бойынша
қоғамдық-саяси ұйым болып табылатын Коммунистік партияның қолына іс жүзінде
бүкіл мемлекеттік билік шоғырландырылды, мемлекеттік мекемелердің барлығына
бақылау жасады және басқару органдары мен олардың аппаратын жасақтады.
Яғни, Коммунистік партия мемлекеттік биліктің тұтас бір жүйесіндегі әр
кезеңдердегі Конституциялар бойынша Жоғарғы билік болып табылатын
Жалпықазақ сиезінен де, Жоғарғы Кеңестен де жоғары тұрды. Сондықтан да, біз
осындай күрделі мемлекеттік құрылымды тұтастай алып, мемлекеттік билік
жүйесі деп қарастыруды жөн санап отырмыз.
Жалпы, Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесінің тарихнамасын
қарастырғанда, тарихнамалық деректерді шартты түрде үлкен екі топқа
бөлеміз. Біріншісі – кеңестік кезеңнің тарихнамалық деректері болса,
екіншісі – тәуелсіз Қазақстан жағдайында жазылған тарихи еңбектер. Осы
жерде, Қазақстандағы мемлекеттік билік органдары тарихының кеңестік кезеңде
дербес зерттелмегенін, осының өзі Қазақстанның отар ел болғандығынан екенін
ескеруіміз қажет. Ал заңгерлер тарапынан жасалған зерттеулер сол кезеңнің
идеологиясы шеңберінде жүзеге асырылды және ол еңбектерде мемлекеттік
биліктің жоғарғы органы мен жоғарғы басқару органдарының, салалық басқару
органдары мен жергілікті басқару органдарының Конституция бойынша
өкілеттіліктері көрсетіліп, көбінесе қысқаша құрылу тарихы баяндалды. Ол
еңбектердің өзі Орталықта жазылып жатқан еңбектердің Қазақстанға тән
нұсқасы ғана болды. Ал Қазақстандағы мемлекеттік билік органдары Орталық
билік органдарының тікелей көшірмесі, нақтырақ айтсақ көлеңкесі ғана еді.
Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесі тарихнамасының күрделі бір
саласы – термин мәселесі. Байқап отырсаңыздар, осы мақаланың өзінде
мемлекеттік билік жүйесі және мемлекеттік билік органдары деген
терминдер қолданылып отыр. Сонымен қатар, бірқатар тарихи және мемлекет пен
құқық тарихына арналған еңбектерде мемлекеттік мекеме, мемлекеттік
басқару органдары, мемлекеттік билік пен басқарудың органдары,
әкімшілік-мемлекеттік басқару деген терминдер қолданылған болатын.
Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың мәні ретінде қарастырғанда, біз
мемлекеттік басқаруға әкімшілік етуші арнайы мемлекеттік органдардың
қызметі деп түсінеміз. Әкімшілік құқық - бұл мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қазақстандағы қазіргі әкімшілік-мемлекеттік басқарудың басты сипаттары
мынадан көрінеді:
1. Мемлекеттік басқаруды тиiстi саладағы iстiң жай-күйiне жауапты
арнайы мемлекеттік орган жүзеге асырады.
2. Мемлекеттік басқару барысындағы басты бағыты – заңдар мен басқа да
нормативті актілерді орындау.
3. Республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, алайда мемлекеттік атқарушы
органдардың мемлекеттің үкіметтік органдарынан айтарлықтай тәуелсіз, бұл
тәуелсіздік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың
тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау
принципiне сәйкес жүзеге асырылатындығында және олар Қазақстан
Республикасының Конституциясымен бекітілген.
Әкiмшiлiк рәсiмдер:
1) мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың мемлекеттiк функциялар
мен лауазымдық өкiлеттiктердi жүзеге асыру кезiнде шешiмдер қабылдау мен
орындау тәртiбi және оларды ресiмдеу;
2) мемлекеттiк аппараттың жұмысын ұйымдастыру рәсiмi;
3) азаматтардың өз құқықтарын iске асыру жөнiндегi өтiніштерiн қарау
рәсiмдерi, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн әкiмшiлiк
қорғау рәсiмдерi;
4) экономика саласындағы шешiмдер қабылдау рәсiмдерiнiң негiзгi
бастаулары ұғынылады.
2. мемлекеттiк органдар - мемлекет атынан Конституция, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актiлер арқылы:
1) жалпыға бiрдей мiндетті мiнез-құлық ережелерiн белгілейтiн актiлер
шығару;
2) әлеуметтiк мәнi бар қоғамдық қатынастарды басқару мен реттеп отыру;
3) мемлекет белгiлеген жалпыға бiрдей мiндеттi мiнез-құлық ережелерiнiң
сақталуына бақылау жасау жөнiндегі функцияларды жүзеге асыруға уәкiлеттік
берiлген мемлекеттiк мекемелер ұғынылады.
Мемлекеттiк органның құзыретi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң
нысанасын айқындайтын оның белгiленген өкiлеттiктерiнiң жиынтығы ұғынылады;
мемлекеттiк органның өкiлеттiктерi деп мемлекеттiк органның заңдарда
белгiленген құқықтары мен мiндеттерi ұғынылады;
мемлекеттiк органның құқықтары деп заңдарда белгiленген белгiлi бiр iс-
әрекеттi жасау, басқа тұлғадан (басқа тұлғалардан) белгiлi бiр мiнез-
құлықты (ic-әрекеттi немесе iс-әрекет жасаудан тартынуды) талап ету
мүмкiндiгi ұғынылады;
мемлекеттiк органның мiндеттемелерi деп заңдарда белгiленген,
мемлекеттiк орган орындауға мiндеттi iс-әрекет шеңберi ұғынылады;
мемлекеттiк органның мiндеттерi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң
негiзгi бағыттары ұғынылады;
мемлекеттiк органның функциялары деп мемлекеттiк органның қызметi
заңдарда белгiленген өкiлеттiктер шегiнде жүзеге асыруы ұғынылады.
Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас
мемлекет. Құрылымы:
Президент
Парламент
Үкімет
Конституциялық кеңес
Соттар және сот төрелігі
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң
iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары
лауазымды тұлға. Ол - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Республика Президентi мемлекеттiк
билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының
халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент тұрақты негiзде
жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенат және Мәжiлiстен тұрады.
Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан,
республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан
екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-
мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету
қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті
тағайындайды.
Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын жүз жеті
депутаттан тұрады. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi Палатаға бiрдей мүше
бола алмайды.
Үкiмет - Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде
Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген
жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.
Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық
заңмен белгiленедi. Республика Премьер-Министрi тағайындалғаннан кейiнгi он
күн мерзiм iшiнде Премьер-Министр Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы
Республика Президентiне ұсыныс енгiзедi.Үкiмет мүшелерi Қазақстан халқы мен
Президентiне ант бередi.
Мемлекеттік басқару олардың мақсатын айқындайтын басқарушылық қызмет
түрлерінен тұрады. Негізгі функцияларына мыналар жатады:
1. Болжау және жоспарлау;
2. ұйымдастыру;
3. реттеу;
4. басшылық жасау және үйлестіру;
5. бақылау.
Қазақстанда мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi - мемлекеттiк саяси
қызметшiлердiң құрамына кiрмейтiн, мемлекеттiк органда тұрақты кәсiби
негiзде лауазымдық өкiлеттiктi жүзеге асыратын мемлекеттiк қызметшi болып
табылады, ал мемлекеттiк қызмет - мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк
органдардағы мемлекеттiк билiктiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруға
бағытталған лауазымдық өкiлеттiгiн атқару жөнiндегi қызметi. Тиісінше
мемлекеттiк қызметшi - мемлекеттiк органда заңдарда белгiленген тәртiппен
республикалық немесе жергiлiктi бюджеттен не Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкiнiң қаржысынан ақы төленетiн қызметтi атқаратын және мемлекеттiң
мiндеттерi мен функцияларын iске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттiктi
жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызмет санаты - мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлер
атқаратын, лауазымдық өкілеттiктiң көлемi мен сипатын көрсететiн әкiмшiлiк
лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы. Мемлекеттiк саяси қызметшi
- тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызметi саяси-айқындаушы сипатта
болатын және саяси мақсаттар мен мiндеттердi iске асыру үшiн жауап беретiн
мемлекеттiк қызметшi. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк қызмет
Мемлекеттiк қызмет туралы заң өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен
реттеледі. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк қызмет мемлекеттiк
өкiметтiң заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлiнуiне
қарамастан, мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң бiртұтастық пен заңдылық
қағидаттары негізінде жүзеге асырылады. Мемлекеттiк органдарда саяси
партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. Мемлекеттiк қызметшiлер
лауазымдық мiндеттерiн атқарған кезде заңдардың талаптарын басшылыққа алады
және саяси партиялардың, қоғамдық бiрлестiктер мен олардың органдарының
шешiмдерiне байланысты болмайды.
Әкімшілік құқық жүйесі - бір тектес қоғамдық қатынастарды реттейтін
институттарға топтастырылған құқықтық нормалардың жиынтығы.
Әдетте әкімшілік құқық жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады және оның
әрқайсысы өзі өзіне тиесілі құқықтық институтты қамтиды. Мысалы жалпы бөлім
барлық салалардағы барлық мемлекеттік органдары, мемлекеттік басқару
салаларының құқықтық нормалары мен институттарынан тұрады. Ерекше бөлім
болса мемлекеттік басқарудың нақты салаларында қолданатын нормалардан
(мемлекеттік шаруашылық, су және орман шаруашылығы, табиғат қорғау мен су
ресурстарын басқару, әлеуметтік, мәдениет және т.б.).
Әкімшілік құқықтық реттеулерге нұсқама (бір нәрсе жасауға заңдық
тікелей міндет жүктеу) мен тыйым салу (белгілі бір әрекет жасауға жол
бермеу) жатады. Әкімшілік-құқықтық реттеудің басқа да әдістері бар: рұқсат
беру, тараптардың теңдігіне негізделген келісулер және т.б.
Әкімшілік құқық нормасы (құқықтық норма) - нормативтік құқықтық актіде
тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға арналған және нормативтік реттелген
ахуал шеңберінде барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-
құлық ережесі. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның,
соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң,
халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-
ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк
қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституциялық Кеңес - мемлекеттiк орган, ол республиканың бүкiл
аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз
етедi:
1) өз өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезiнде дербес және мемлекеттiк
органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға тәуелсiз,
Республика Конституциясына ғана бағынады әрi саяси және өзге себептердi
негiзге ала алмайды;
2) соттардың немесе басқа мемлекеттiк органдардың құзыретiне жататын
барлық жағдайларда өзге мәселелердi анықтау мен зерттеуге бармай-ақ өз
өкiлеттiгiн жүзеге асырады.
Заңдардың тәртібі:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші бар.
2. Конституцияны қоспағанда, өзге нормативтік құқықтық актілердің заң
күшінің арақатынасы мынадай төмендей беретін деңгейлерге сәйкес болады:
1) Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Заңдар:
2) Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан
Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлықтары;
2-1) Қазақстан Республикасының Кодекстері;
3) Қазақстан Республикасының Заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентінің Заң күші бар Жарлықтары;
4) Қазақстан Республикасының Парламенті мен оның палаталарының
нормативтік қаулылары;
5) Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;
6) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары;
7) Қазақстан Республикасының министрлері мен орталық мемлекеттік
органдардың өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары, орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары және ҚР Орталық
сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
7-1) орталық мемлекеттік органдар ведомстволары басшыларының
нормативтік құқықтық бұйрықтары;
8) мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің
нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
3. Төменгі деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің әрқайсысы жоғары
деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмеуге тиіс.
4. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары аталған сатыдан тыс
тұрады.
5. Әкімшілік-аумақтық бөліністер мәслихаттарының нормативтік құқықтық
шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары мен әкімдерінің
нормативтік құқықтық шешімдерінің сатысы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және жергілікті мемлекеттік басқару туралы заң актілерімен
белгіленеді.
6. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік
қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана негізделеді
және барлық өзге нормативтік құқықтық актілер оларға қайшы келуге тиіс
емес.
Соттар және сот төрелігі
Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда
көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған
алқа заседательдерi арқылы соттарға ғана тиесiлi. Қазақстан Республикасында
сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа
органдарға берудi көздейтiн заң актiлерiн шығаруға тыйым салады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкiлеттiгiн немесе сот
билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ. Сот iсiн қарау тәртiбiмен қаралуға
тиiс өтiнiштердi, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды
немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билiгi Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АКАДЕМИЯСЫ
Мемлекеттік және жергілікті басқару институты
Жергілікті және мемлекеттік басқару кафедрасы
Әкімшілік басқару: қазақстандық және шетелдік модельдерді қолданудың
тиімділігі
тақырыбындағы
Дипломдық жұмыс
Орындаған:
Тексерген:
Астана - 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 тарау. Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі: құрылымы мен
атқарушылық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.3 Шет ел мемлекеттеріндегі әкiмшiлiк- мемлекеттiк
басқару мен мемлекеттiк қызмет жүйесі: Ұлыбритания, Сингапур
және басқа елдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
2- тарау. Қазақстан Республикасында әкімшілік-мемлекеттік басқарудың
қазіргі жағдайы және дамыту жолдары
2.1 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-мемлекеттік бақарудың қазіргі
жағдайы мен жүйенің
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-мемлекеттік басқару реформасын
Заңнамалық қамтамасыз етуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Әкімшілік-мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Кіріспе
Еліміздің экономикалық күш-қуаты толысып, қанатының қатаюы, халықтың
әл-ауқаты күн санап жақсарумен бірге өз ішімізде және әлемде болып жатқан
өзгерістерді дұрыс бағалап, анық сезініп отырған қоғамдық-саяси санасының
сергек бола түсуі, өмір сүру өлшемдерінің артуы демократиялық дамудың жаңа
кезеңіне өтудің алғышарттарын жасады. Уақыт тынысын кәміл сезініп қана
қоймай, әрдайым алдағы кезеңді пайымдай білетін Қазақстан басшысы Нұрсұлтан
Назарбаев “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты биылғы Жолдауында басты
міндеттердің бірі ретінде саяси жүйені реформалауды нақты атап көрсеткен
болатын.
Бүгінгі таңда жаңа жасалып жатқан реформаларға сәйкес, билік
өкілеттігін Парламент пайдасына бөлісу туралы түбірлі шешім қабылданды. Бұл
шешім еліміздің болашағы үшін қажеттілігі ақиқат. Олай дейтінім, аталған
реформа Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуіне бағытталғанын толық
сеніммен айта аламын. Жүзеге асқан өзгерістердің ауқымы қоғамның барлық
деңгейінде терең талдауды және ұғынуды қажет етеді. Алайда, қазірдің өзінде
бұл өзгерістердің Қазақстанның одан әрі эволюциялық дамуына ғана емес,
Еуразияның елеулі бөлігіндегі ахуалға қолайлы әсері аңғарыла бастады.
Қазақстан бұрынғы тоталитарлық қыспақтың ызғарлы салдарынан сенімді
түрде азат болып, бүгінгі жаһанданудың жаңа нақтылықтарына лайықты
бейімделе білген ықпалды ел ретінде дүние жүзіне танылуда. Әлем дамуға тән
“Қазақстан жолы” туралы айта бастады. Оның негізінде еліміздің ұзақ
мерзімді мүдделерін нақты ескерген салмақты прагматизм бар.
Осыларды тұжырымдай келгенде, еліміздегі саяси жүйе түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Ол жоғарыдан төмен қарай елдің бүкіл ауқымында
биліктің ауыл, аудан, облыс деңгейіндегі өкілетті тармағының, Парламенттің
беделін нығайтуға бағытталған. Мемлекетіміздің ұзақ мерзімге орнықты дамуын
қамтамасыз ететін теңгермелі билік құрылымы жасалды.
Елдегi экономиканың көлеңкелi секторының көлемiн қысқарту мақсатында
Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту
жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010
жылдарға арналған негізгi бағыттары бағдарламасы туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 969 Қаулысында
мемлекеттiк басқару жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi бағыттар өте нақты және де
қажетті, олар:
- азаматтар мен ұйымдардың мемлекеттік қызметтерге еркiн қол жеткiзуiн
қамтамасыз ету, халықтың шенеунiктермен байланысын азайту, сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтарының жолын кесу және мемлекеттiк органдардың
жұмыс iстеуiнiң тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында 2005-2007 жылдары Қазақстан
Республикасында "Электронды үкiмет" қалыптастыру жүзеге асырылады. Жүйенi
енгізу ұйымдар мен халықтың шенеунiктермен байланыс жасауын оңайлатады және
сыбайлас жемқорлық мөлшерiн азайтады.
Жақын арадағы перспективада мемлекеттік-әкiмшiлiк басқару жүйесiн
жетiлдiруге және мемлекеттік органдардың жауапкершiлігін арттыруға, оның
iшiнде:
мемлекеттiк қызметшiлер мен бюджет саласының қызметкерлерi жалақысының
басқа салалардағы жалақымен бәсекелесу қабiлетiн қамтамасыз етуге;
мемлекеттiк қызметтердiң сапасын жақсарту үшiн орталық және жергілiктi
билiк органдарының функциялары мен өкiлеттiктерiнiң аражiгiн нақты
ажыратуға;
мемлекеттік органдар қызметiнiң тиiмдiлігі мен сапасын бағалау жүйесiн
әзiрлеуге ұмтылған.
Әкімшілік басқарудың жаңа кестесі бойынша жергiлiктi органдарға
өкiлеттiлiктiң бiр бөлiгiн беру арқылы билiктiң орталық деңгейiнiң басы
артық мемлекеттiк функцияларының санын қысқартылуы қаралуда.
Осы заманғы басқарушылардан тұратын пәрмендi әрi ең бастысы құрамы
жағынан "аз да болса саз" болсын дегендей, оңтайлы мемлекеттiк аппарат
жасақталуда.
Мемлекеттiк органдар тарапынан азаматтар мен ұйымдарға көрсетiлетiн
қызметтердiң сапасын жақсарту мен мерзiмiн қысқарту үшiн "электронды
Үкiмет" қалыптастырылды.
Мемлекеттiк қызметтi жетiлдiру жөнiндегi шаралар кешенiн iске асыру -
атқарушы билiкті реформалаудың кiлтi болмақ.
Бұл үшiн:
мемлекеттiң әкiмшiлiк қызметтер көрсетуiн жетiлдiру;
басқарудың бюрократтануын төмендету;
мемлекеттiк аппараттың кәсiби деңгейiн оңтайландыру қажет.
Үкiмет өзiнің күш-жiгерiн жалпы реттеушілік функциялар мен ереже
туындатушылық жұмыстарға шоғырландырылса, оның құрылымы мемлекеттiк саясат
басымдықтарына сәйкес түзiлуге тиiс болса, министрлiктер - мемлекеттiк
қызметтiң түрлерiне қарай нақты функционалдық бөлiнiс негiзiнде жасақталуы
тиiс.
Сондай ақ осы курстық жұмыста өз еліміздің әкiмшiлiк - мемлекеттiк
басқару жүйесін қарастырғанда шет елдердегі әкiмшiлiк-мемлекеттiк басқару
жүйесін, оның басқа елдерде қандай деңгей-дәрежеде және қалай
қалыптасқандығын салыстыра отырып талдау жасалынды. Мемлекеттік басқару мен
мемлекеттік қызметтің демократиялық үлгілері мен жаңадан өсіп өркендеп келе
жатқан мемлекеттер арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктер де
салыстырылды.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік реформалардың көпшілігі
Ұлыбритания, Сингапур сияқты әкімшілік қызметтері дамыған елдердің
тәсілдері пайдаланылғаны бізге мәлім. Осыған сәйкес, осы елдердің
әрқайсысының ерекшелiктерiне тоқталмақпын. Бұл елдердің әкімшілік-
мемлекеттік басқаруы мен орталық атқарушы билігі вестминстер жүйесінде
құрылғандықтан, тиісінше осылардың ішіндегі құрылымдарына басты назар
аударылды.
Зерттеудің өзектілігі-Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
басқарудың қазіргі сатысында бастан өткізуде
Зерттеудің мақсаты әкімшілік –мемлекеттік басқарудың шетел және
қазақстандық моделінің қызмет етуінің тиімділігін оқып білумен және
әкімшілік –мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Белгіленген мақсатқа жету мақсатында мынадай міндеттер қойылды:
- әкімшілік –мемлекеттік басқарудың түсінігін және негізгі санаттарын,
теориясын ашу;
- әкімшілік –мемлекеттік басқарудың қазіргі заманғы жүйесін және
құрылымын зерделеу;
- алдыңғы қатарлы елдердің әкімшілік –мемлекеттік басқарудың және
мемлекеттік қызметтің жүйесін зерттеу;
- ағымдағы жағдайды талдау және Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
–мемлекеттік басқарудың проблемаларын анықтау;
- әкімшілік –мемлекеттік басқару және қызметтер көрсету жүйесінің
жетілдіру жолдарын әзірлеу.
Зерттеудің пәні болып әкімшілік –мемлекеттік басқарудың жүйесі және
кәсіби (әкімшілік) мемлекеттік қызметкерлермен мемлекеттік қызмет көрсету
табылады.
Магистрлық диссертацияның құрылымы қойылған мақсатпен және міндеттерге
сәйкес екі тараудан және бес параграфтан тұрады.
Бірінші тарауда әкімшілік –мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
қарастырылады. Екінші тарау Қазақстан Республикасында әкімшілік
–мемлекеттік басқарудың қазіргі жағдайы мен дамыту жолдарына арналған.
Зерттеу объектісі болып әкімшілік –мемлекеттік басқарудың қазіргі
жүйесі және Қазақстан Республикасының және шетел мемлекеттік
қызметкерлерінің нарықтық экономика жағдайында кәсіби (әкімшілік) қызметі
табылады.
Әкімшілік –мемлекеттік басқару теориясы қазіргі уақытта айналысатын
негізгі порблемалары:
- біріншіден, әр түрлі деңгейлерде: республикалық және жергілікті әкімшілік
–мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру проблемасы;
- екіншіден, проблемалардың үлкен ауқымы болып басқару кадрларын даярлау
және рекутрирование табылады;
• үшіншіден, мемлекеттік әкімшіліктендіру техникасымен байланысты
проблема табылады.
Әкімшілік –мемлекеттік басқарудың түрлері
Мемлекеттік қызметті және кадрлық саясатты реформалаудың негізгі ойы
2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясымен белгіленген
Реформаның басты мақсаты Қазақстан үшін нарықтық экономика үшін оңтайлы
болатын, тиімді, қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет және басқару құрылымын
құру.
Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешу нәтижесінде іске асырылады:
мемлекеттік аппараттың кадрларын таңдау және рациональді қолдану жүйесін
жетілдіру;
әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерді дайындау және біліктілігін
жоғарылату жүйесін жақсарту;
мемлекеттік қызметтік кадрларды басқарудың жалпы мемлекеттік жүйесін
құру;
мемлекеттік аппаратта сыбайлас жемқорлықпен күрес;
мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік-құқықтық кепілдерін жоғарылату;
- Шетел тәжірибесін талдау әкімшілік реформаны жүргізу үшін әлем
тәжірибесінде қолданылатын негізгі жақындаулар мен қағидаларды анықтауға
мүмкіндік берді,
- оның ішнде мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде.
Бұларға мыналарды жатқызуға болады: реформаны жүргізу нақты белгіленген
қағидалармен сәйкес жүргізіледі;
- реформамен басшылық жасау ел басына немесе үкіметке тікелей есепті
жоғары деңгейлі мемлекеттік органға жүктеледі;
- реформаны жүргізу зерттеу, кеңестік, оқыту және басқа қолдайтын
құрылымдардың тармақталған жүйесін құрумен жүргізіледі;
- реформаны жүргізу алдыңғы қатарлы ақпараттық-байланыстық
технологияларды кең қолданумен жүргізіледі;
- мемлекеттік қызмет көрсетуді жетілдіру процессі практикада қызмет
тұтынушысымен кері байланыс қағидасын пайдаланумен тығыз байланысты;
- мемлекеттік қызмет көрсетуді жетілдіру процессі уақыттың ұзақ кезеңін
алады.
1-тарау Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың мәні
Осы дипломдық жұмысты жазу сәті - елімізде конституциялық реформаның
басталуымен және Қазақстан Республикасының Парламенті 2007 жылғы 18 мамырда
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі Заңды
қабылдаған, еліміздің тарихына кең ауқымды демократияға қадам басу
кезеңімен тұспа-тұс келіп отыр. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың
бастамасымен Ата Заңымызға енгізілген айтулы өзгерістер елімізде
президенттік басқару формасының орнына жаңа, яғни президенттік-
парламенттік деп атауға болатын жүйенің негізін қалап берді. Осылайша, жас
мемлекетіміздің тарихында Қазақстанның мемлекеттік құрылысының өзіндік жаңа
биігі деуге болатын кезең басталды. Бұл — еліміздің жүйелі және сындарлы
дамуының заңды нәтижесі.
Қабылданған өзгерістер мен толықтырулардың жекелеген сипатына
қарамастан, түбегейлі жаңа Конституцияның дүниеге келгенін толық сеніммен
айтуға болады. Еліміздің Конституциясы – орнықты даму мәселелерін табысты
шешудің жарқын үлгісі. Оған сәйкес, жалпыға бірдей мойындалған
демократиялық қағидаттар Қазақстан халқы үшін ең жоғары құндылықтар деп
бекітілді. Сондықтан бұл оқиға дәуірлік сипат алып, шын мәнінде тарихи
мәнге ие болды.
Мемлекеттік басқару ұғымы отандық және шетелдік ғылыми әдебиеті мен
заңнамалық кесімдерінде кеңінен қолданады. Аристотель мемлекеттік басқару
доктринасы бойынша қоғамның өмір сүруі мен өміршеңдігі саяси өмір шеңберіне
алынып, мемлекетке қызмет ету және: ...мемлекет туралы ғылым басқа
ғылымдар секілді құралдармен пайдаланатындықтан, және бұдан тыс нені жасау
және нені жасамауды заң тұрғысында айқындайтындықтан, оның мақсаты
тиісінше, басқа ғылымдардың да мақсаты және бұл мақсат адамдардың ең жоғары
әл-ауқаты - деп жазды. Әлеуметтік әлем туралы мәліметтердің тереңдеуі мен
кеңуі нәтижесінде ғылыми ілімнің тармақтануына алып келді. XVIII ғасырдың
орта тұсында философия бірқатар арнайы пәндерге бөліске түсті. Әлеуметтік
моральдық ілімдер Огюста Конт пен Анри Сен-Симонның пәлсапалық
ізденістерінің ықпалымен жасалды. Вильсон Томас Вудро өзінің
Әкімшіліктендіруді зерттеу еңбегінде әкімшілік-мемлекеттік басқарудың
мәселелерін теориялық әзірлеудің негізін құрады. Вильсонның зертеуінде,
әкімшіліктендіру ғылымы - үкіметтің қызметін жақсарту жолдарын іздейтін
болады, оның жұмысы көп уақыт алдырмай және еңбек күшін азайтады, басқаруды
ұйымдастырудың тәртібін жолға қояды. Оның ойынша әкімшілік етуші
аппараттың қызметіне саяси жетекшіні алмастырғанда әсері тимеуі тиіс. Яғни
мемлекеттік әкімшіліктің міндеті түрлі саяси топтар мен көсемдерінің
шешімдерін шұғыл және құзырлы түрде өмірдің қолданысына енгізу. Өзінің
әкімшілік тиімділігінде Вильсон әкімшілік-мемлекеттік басқаруда бизнесті
ұйымдастыру мен басқарудың әдістерін қолдануды, ал мемлекеттік
қызметкерлерді олардың кәсіби біліктілігі мен білімдеріне қарай жұмысқа
қабылдауды ұсынады. В.Вильсонның ойын америкалық әкімшілік-мемлекеттік
басқарудың жүйесін айтарлықтай зерттеуді орындаған америка саясат
зертеушісі Фрэнк Дж.Гуднау бөліседі. Ол екеуі демократиялық қоғамда
бюрократтық үлгісін жасауға талпынады. Ғалымдардың теориялық
тұжырымдамалары саясат зерттеушілерге кәсіби азаматтық қызметтің
демократиялық идеалын алуға көмектесті. Заңды орындайтын әкімшілік пен
заңдарды шығарушы билік қатынасы В.Вильсон бойынша үкіметтік жүйенің ең
басты мәнін құрайды.
Саясат қайраткерлері мен әкімшілік кез келген жүйелі жүйеде қол
ұстасып бірге жүргені абзал. Заңдарды қолдану, саяси шешімдерді іске
асыруды жүргізіп отырған әкімшілікке заң да, саяси басшы да олардың
қызметінің негізгі бағытын беріп отырады. Сонымен қатар В.Вильсон мен
Ф.Гуднау саясат қайраткерлері мен әкімшілік ара жігін нақты бөліп береді.
Олардың айтуынша демократияның одан ары өсуіне кепіл ретінде саясат
қайраткерлері әкімшілік жұмысын тексеріп отыруы тиіс. Ол ара жік қоғамдық
және жеке бас деңгейлерінде өтуі тиіс. Тек осындай жағдайда ғана әкімшілік
саясатқа босқа араласпайтын және оларға саяси көсемдер көрсеткен жолды
ұстанатындығын басып айтады.
Вильсон В. мен Гуднау Ф. көзқарастарының ықпалымен әкімшілік-
мемлекеттік басқару теориясының басты ролін саяси идеологиядан азат ғылыми
басқару немесе менеджмент мәселесі атқарды. Макс Вебер (1864-1920) - неміс
социологы, тарихшы, экономист және заңгер - бюрократия теориясын жасаушы
алғашқы ғалымдардың бірі. Ол өзінің Шаруашылық және қоғам кітабында
(1921) қазіргі әкімшілік-мемлекеттік басқарудың шығу көзін көрсетеді. Вебер
өз талдауын германялық бюрократия үлгісінен алады, алайда оның енгізген
қағидаттары кең тарамды және кез келген елде қолданыла алынады:
әкімшілік мекемелер иерархиялық деңгейде ұйымдастырылған;
азаматтық қызметкерлер дипломдарында немесе емтихан нәтижелері бойынша
кәсіби біліктілігі мен білімдеріне қарай жұмысқа қабылданбайды,
тағайындалады;
азаматтық қызметкерлер жалақыны разрядына қарай алады;
әрбір мекеме өзіне ғана тән салада құзыреті болады;
азаматтық қызметкер үшін бұл жұмыс – кәсіп немесе негізгі қызметі;
қызметкер мекеменің иесі емес;
қызметкер тәртіпке бақынады және бақылауда тұрады;
қызметінен босату жоғары тұрған инстанцияның шешімімен атқарылады.
Вебер бойынша бюрократия табының бірлігі мен мәні халықтың көпшілігіне
бағыныстағы айырмашылыққа қатысты оның өктемдiк сипатына байланысты
болатын жағдайынан туындайды және мынадай ерекшеліктерінен тұрады:
тағайындау негізіндегі рангтік иерархияны құру; рангтік иерархияда
карьерлік қағидаттармен, шен және қызметтің мерзімсіз мәртебесімен
жылжуы; шені әкімшілік және қылмыстық нормалармен қорғалатын жоғары
әлеуметтік бағасы; разрядқа сәйкес жүйелі түрдегі ақшалай өтемақысы.
Бюрократияның айрықша жағдайы сондай-ақ басқару техникасын
меңгергеніне де байланысты. Ол, бірінші кезекте мемлекеттік
әкімшіліктендірудің тиісті саласында мемлекеттік кәсіби қызметкердің алған
ерекше мәліметтері. Екіншіден, мекеменің өзінде бюрократиялық үрдістің
тәртіптерін жете түсініп алғандығы. Бюрократия басқару техникасын
қызметтік құпия, ақпараттарды шифрлау және т.б. қорғану тәсілдерін
қолдану жолымен монополияға айландыруды көздейді. Вебер М. бюрократия
тәуелсіздігі өскен сайын тек қызметтік қажеттілікке ғана емес, билік ету
түйсігіне көбірек жүгіне бастайды. Бюрократия, басқаша айтқанда, заң
шеңберінен шығып кету мен өз айтқанын істеуге бас бұра бастайды - деп атап
көрсетті. Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың ең идеалдық жолы, - дейді Вебер
М., қатаң бюрократиялық қағидаттарға негізделген: ол шешім қабылдайтын,
бұйыратын және олардың іске асыуын бақылайтын жетекшінің билік
диктатурасына негізделген. Осылайша мемлекетік әкімшілік қызметкерінің
міндеті басқару қағидаттарын нақты жағдайларда пайдалануы. Тап осы
мақсаттар үшін мемлекетік әкімшіліктің нақты тәртіптері әзірленеді.
Вебер мемлекетік әкімшіліктің кәсіби қызметкерін рухани еңбектің
жоғары білікті шеберлері, жоғары мектептен кәсіби білім алған, ар-ожданы
тәрбиелі ортада қалыптасқан, шүбә тудырмайтын қызметкер ретінде кепіл
береді. М.Вебер сондай-ақ нағыз шенеуіктің кәсібі саяси қызмет болмауына
көңіл аударады. Ол ең алдымен бөгет болу, өзге істерге араласу сияқтылардан
бойын аулақ ұстап басқаруы тиіс - бұл талап тіпті саясаткерлерге де
қолданса артық болмайды.
Батыс елдерінің әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориясының дамуына
В.Вильсонның, Ф.Гуднаудың, М.Вебердің көзқарастары көп ықпал жасады. Бұл
ғалымдар өз еңбектерінде әкімшілік-мемлекеттік басқарудың ғылыми
теориясының екі басты ойын қалыптастырды:
1) әкімшілік-мемлекеттік басқарудың аппараты саясат саласынан аулақ
болуы тиіс;
2)
басқарудың аппаратын қайта құру үшін оны жақсы білуі тиіс, яғни ғылыми
тұрғыдан зерттеуі тиіс.
Әкімшілік-мемлекеттік басқару - саяси зерттеулердің жаңа пәні ретінде
әдетте 1880 ж. атайды, осы жылдың маусымында АҚШ Колумбия колледжінің
Басқарушы кеңесі (қазіргі Колумбия университеті) ғалым Дж. Барджесстің
бастамшылық жасауымен Саяси ғылым мектебін құру туралы шешімінен бастау
алады. 1886 ж. бастап бұл мектеп Политикл сайенс куотерли (Political
Science Quarterly) журналын шығара бастайды. Колумбия университетінің
бастамасын АҚШ мен Батыс елдерінің атышулы оқу мекемелері іліп әкетті.
1883 ж. АҚШ-да Мемлекеттік қызмет туралы Пендлтон заңы қабылданды,
бұл құжат азамтаттық қызметтің (civil service) қазіргі институтын заңдық
рәсімдеудің басын бастап берді. 1887 ж. профессор Вудро Вильсон - АҚШ
болашақтағы президенті, өзінің Әкімшіліктендіруді оқып-үйрену деген
теориялық еңбегінде әкімшілік-мемлекеттік басқару мәселелеріне үкімет
атқаратын қызметтің ұйымдастырушылық бағытына көп назар аударады.
Әкімшілік-мемлекеттік басқару мәселелері 1890 ж. бастап АҚШ мен Батыс
Еуропа елдері университеттері мен иниституттарының оқу бағдарламаларына
енді 1916 ж. Вашингтонда Роберт Брукингс үкімет зертеулерінің алғашқы
институтын (Institute of Government Research) құрды. Осыған ұқсас зерттеу
орталықтары мен институттар 20 - 30- жылдары Еуропа елдерінде де ашыла
бастады. Қазіргі зерттеушілердің көпшілігі В.Вильсонның, Ф.Гуднаудың,
М.Вебердің еңбектерінің жарыққа шығуы тәуелсіз ғылыми бағыттағы әкімшілік-
мемлекеттік басқарудың теориясының бірінші сатысы аяқталды деп санайды.
Әкімшілік-мемлекеттік басқару теориясының екінші даму сатысы 1920 -
1950 ж.ж. тұс келеді. Бұл бағытта әрине американдықтар алдына жан салмады,
және керісінше, Еуропа елдерінде (әсіресе Францияда, Ұлыбританияда) дамуы
тежелді. 20 – 50 жылдары Әкімшілік-мемлекеттік басқару теориясының әйгілі
бағыттары Классикалық мектеп пен Адамдық қарым-қатынас мектебі XIX
ғасырдың басында әкімшілік-мемлекеттік басқарудың теориясының аты көп
шыққан ағымдары болды. Оның басты өкілдері: У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо
(Ұлыбритания), П. Буагильбер, А. Р. Ж. Тюрго, Ф. Кенэ (Франция), Ж. Ш.
Сисмонди (Швейцария). Классикалық мектептің теориясы әкімшілік-мемлекеттік
басқарудың қағидаттарын әзірледі. Олар егер осы қағидаттарды ұстанса, түрлі
елдерде әкімшілік-мемлекеттік басқарудың жеңістікке жетеді деп есептеді.
Классикалық мектепті жақтаушылар әкімшілік-мемлекеттік басқарудың
әлеуметтік аспектілерін назардан тыс қалдырды. Олар басқаруды әкімшілік-
мемлекет ұйымдарының заңдылық пен жалпы сипатында басқаруды ұйымдастыру
жолдарын ұсынды.
Бұл ретте олар факторлар теориясын немесе бизнестегі басқаруды
ұйымдастырудан алған ғылыми менеджментті көп дәріптеді. Бұл теорияны
Ф.Тейлор, Г.Форд және Г.Эмерсон дамытты, олар басқаруды - кейбір
факторлардың құрамалары нәтижесінде әрекет ететін құрал ретінде қарап, олар
арқылы аз күшпен жоғары тиімділік жолымен алға қойған мақсаттарға қол
жеткізу тетігі деп есептеді. Олар бұл ойлары мемлекеттік әкімшіліктендіруді
зерттегенде қолданылды. Классикалық мектеп ұстанған басқару қағидаттары
екі басты аспектілерді қамтиды. Біріншісі — әкімшілік-мемлекет ұйымдарды
басқарудың жүйелік негіздемесі, екіншісі ұйым құрылымын құруға қатысты.
Классикалық теорияның негізгі идеяларынан мынадай қорытындыларға келуге
болады: қайшылықтардың орнына үйлесімділік, әдеттегі қалыптасқан
білгірліктің орнына ықпалдастық және ғылым.
Батыстың Адамдық қарым-қатынас мектебі социология мен психология әлі
пісіп жетілмей тұрған дәуірде келді. Бұл мектеп ұйымдастыру тиімділігінің
басты тетігі адам факторы екендігін классикалық мектеп дұрыс түсіндіре
алмау себебінен туды. Бұл ағымның өкілдері - М.Фоллет, А.Маслоу, Э.Мэйо,
У.Мэрфи аты әйгілі ғалымдар болатын.
60-жылдарының басында мемлекеттік басқарудың жүйелілік теориясын
таңдаумен әйгілі бола бастады, оған Д. Истонның, Ж. Алмондтың,
Т. Парсонстың еңбектері арналды. Жүйелілік жолдың басты идеясы қоғам
қоршаған орта ретінде қаралып, оның бірімен бірінің байланысты, өзара
байланысты және тәуелді екендігін тануда. Бұл стратегия мемлекеттік
басқарудың болжау мен жоспарлаудың нақты объектісі бола алмайтындығында,
себебі қоғам бір орнында тұрмайды, ол өнемі өзгерістерге ұшырап, даму
жолында деп қаралды.
Әлі күні мемлекеттік басқарудың жүйелілік жолы мемлекеттік басқару
теориясының ықпалды бағытының бірі болып келетіндігін атап өту керек.
70-жылдардағы мемлекеттік басқару теориясының жағдайлық жұмсақ ойлау
мен ұйымдастырушылық кибернетикасын атауға болады. 1967 ж. бастап БҰҰ
ұйымдастыруымен тұрақты түрде әкімшілік-мемлекеттік басқару сарапшыларының
халықаралық жиын-кеңестері өтеді.
Қарап отырсақ, мемлекеттік басқарудың теориясы мен іс жүзіндегі тұрпаты
әр елде бірдей болуы тиіс емес, олай болуы мүмкін де емес. Биліктің
бөлінуінің осындай маңызды көрсеткіштерінің біздің дәстүрлі мемлекетімізде
орын алғаны, сол сияқты бұл жүйенің өзіндік формасы Қазақ хандығында да
болғаны туралы айтуға негіз береді, яғни, біздің де бұл ретте тарихымызға
жүгінуімізге болатыны анық. Осы ретте дәстүрлі қазақ елінің саяси жүйесіне,
мемлекеттік басқаруы мен билік құрылымдығына көз жүгіртсек.
Қазақ мемлекеті дәстүрлі сипатқа ие болғандықтан, онда атқарушы, сот
жүргізу сияқты арнайы заң шығарушылық орган болмаған деп айтуға негіз бар.
Оның функциясын хандар мен билер, жалпы қазақ Құрылтайы атқарған. Бірақ,
қазақ елінде демократиялық режимнің басты принциптерінің бірі -өкілді билік
әрқашан да орын алған. Бұлар - сол билер, билер алқасы, құрылтай, тіпті
ханның өзі сайлану арқылы орнатылатын.
Дәстүрлі қазақ елінде рухани ұстанымдылық басым болғандықтан,
жазылмайтын зандар кеңінен орын алған. Әйтсе де ХV-ХVІ ғасырларда Қазақ
хандығында жоғарғы заң шығарушы билік болып сұлтандар мен көшпелі
қоғамдастықтардың өкілдерінің жиыны болып табылатын. Жоғарыда айтылғандай,
дәстүрлі қазақ елінде коғамның мұқтаждары мен сұраныстарына жауап беретін
саяси жүйе қалыптасқан.
Мемлекеттік басқару жүйесінде — хан кеңесі мен дуан — биліктің өкілді
және коллегиалдық органдары маңызды орын алған. Біріншісіне жоғарғы
шенеуніктер, әскери басшылар мен ханның туыстары кіретін, Дуан атқарушы
билік органы болатын....
Қазақ хандығындағы басқару органдарының эволюциясын екі кезеңге бөліп
қарауға болады. Бірінші кезенде, ХV-ХVІ ғасырларда, мемлекеттік билік
органдарының құрылымы Әбілқайыр хандығының басқару органдарынан шамалы ғана
айырықша болатын. Екінші кезеңде, XVII мен ХVІІІ ғасырдың басында болған
өзгерістер нәтижесінде ел ішінен шыққан ру басшыларының билігі әжептеуір
кеңейіп, хандар мен сұлтандардың өкілеттіктері шектелген.
Біздің ойымызша, осындай өзгерістердің, ақсүйектерге жатпайтып ру
басшыларының саяси статусының көтерілуі, қазақ хандығының демократиялық
өкілдік жүйесіне едәуір жақындауына себеп болды. Басқаша айтқанда,
өкілділік негізінде саяси шешімдер қабылдау мемлекетте ерекше, басымдылық
орынға ие болды. Бұл жөнінде деректер де аз емес. Мәселен, А. Левшиннің
еңбегінде мынадай деректер келтіріледі: Жеті жарғы бойынша ханның өзі,
барлық сұлтандар, ақсақалдар мен ру басшылары сияқты тұлғалар халық істерін
талқылау үшін даланың ортасында, бір жерде күзді күні жиналуы тиіс. Ал
Паллас: алайда әр жылда әр тек пен буынның, ақсақалдары мен басшыларынан
құралатын үш жиын өтеді дей отырып, одан да жиі съездер өткізілуі туралы
айтады.
Жалпы қазақ жиынының бүкіл елге тарайтын ережелер қабылдауы жайлы да
деректер келтіруге болады. Мәселен, А. Левшин осындай съездің өту барысын
тиянақты аша келе мынадай деректерді келтіреді: ... көптеген
талқылаулардың соңынан ... жалпы ереже әзірленеді. Бұл факті бізге
дәстүрлі қазақ мемлекетінде аталған орган өкілдік функциялармен қоса, заң
шығарушылық өкілеттіктерге де ие болғаны туралы айтуға құқық береді.
Сонымен, жоғарыда айтылған деректер негізінде, дәстүрлі қазақ елінде
өзіндік сипатқа ие өкілді және заң шығарушы билік жүйесі болған деген
тұжырым жасауға болады. Осылайша, біз билік жүйесінде өте күрделі
өзгерістердің болғанын байқай аламыз. Алдыңғы ханның астамшылық, жеке
билігін тежелейтін органның құрылуы биліктің бөлінуі концепциясының маңызды
бөлшегі болып есептелетін тежемелік әрі тепе-теңдік жүйенің Қазақ хандығы
жағдайында орын алғандығын және нәтижелі қызмет еткендігін білдіреді.
Сонымен, Қазақ хандығы кезінде атқарушы билік жүйесін тежелейтін өкілді
билік құрылымы болған.
Қазақ хандығында бүкіл атқарушы билік тетіктері хан қолында шоғырланған
болатын. Хан жалпы қазақ құрылтайында Төре, яғни Шыңғыс хан ұрпақтары
ішінен сайланып, ақ киізге көтерілетін және ол өз міндеттерін өмірінің
соңына дейін атқаратын. Бірақ, міндеттерін дұрыс орындай алмаған әлсіз
хандардың орнынан алынып тасталғаны немесе кудаланғаны жайлы тарихта
деректер аз емес. Бұл батыс елдерінде орын алған королъдерге табынушылықтан
алыс үрдіс, яғни дәстүрлі қазақ елі басшының ісін алып жүруіне үлкен көңіл
аударған. Байқағанымыздай Қазақ елінің басшысы — хан мұралық немесе
тағайындау арқылы емес, сайлау арқылы билікке келетін.
Өз елімізге келсек, қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов атап айтқандай,
1865 жылғы қазақтарды басқарудың жаңа жүйесін енгізудің мүмкіндігін анықтау
үрдісі басталды. Бұл әзірленіп жатқан реформаға байланысты Ш.Уәлиханов 1864
жылдың өзінде-ақ, өз пікірін айтқан еді. Ол саяси, экономикалық, әлеуметтік
реформаларға үлкен мән берді. Қазақстандағы басқару жүйесін қайта құруды
қолдай келіп, Ш.Уәлиханов бұл мәселе халықтың өзін-өзі басқаруға
негізделгенін талап етті. "Сот реформасы жайында хат" деген еңбегінде
Ш.Уәлиханов: "Біздің заманымызда халыққа етене жақын, ең маңызды, соның
мұқтажына тікелей қатысты реформа - экономикалық және әлеуметтік реформа.
Ал саяси реформалар экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде
көрінбек, өйткені әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы қауымдасып, өзінің
түпкі мақсатын, яғни материалдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс
дегеніміз де осыған сай келеді" деген.
Жалпы билік феномені саяси қатынастардың негізі ретінде ежелден бері
зерттеліп келеді. Билік мәселесіне, оның іске асу ерекшеліктеріне қатысты
әлемдік саяси ілім тарихында ауызша да, жазбаша да қалдырылған көзқарастар
мен тұжырымдар жетерлік. Әрине, биліктің табиғаты қай жерде де болсын
бірдей, бірақ оны жүзеге асыру жолдары, механизмдері әр қоғамда түрлі
арнада дамиды. Биліктің бөлінуі принципінің классикалық нұсқасын ұсынған,
оның негізін қалаушы болып табылатын Ш.Л. Монтескьенің өзі: мемлекеттің әр
кеңістік көлеміне белгілі әкімшілік басқару нысаны сәйкес болады және елдің
көлеміне сүйенбей оны жазасыз алып қондыра салуға болмайды - деп ойын
түйіндеген. Бұл ой бүгінгі күні де өзекті. Бұл тұжырымға сүйене отырып,
алдыңғы дәстүрлі қазақ мемлекетінде де өзіндік, қоғам мен мемлекет
құрылысына жауап беретін билік жүйесі орын алған деп айтуға әбден болады.
Қазіргі Қазақстан Республикасында да орын алып отырған биліктің бөліну
жүйесі, аткарушы биліктің басым түсуі мен президенттік институттың
күштілігі бүгінгі саяси ахуалға жауап беретін жүйе деп айтуға толық негіз
бар. Сонымен қатар, мына бір мәселенің басын ашқымыз келеді. Қандай да
болсын, құрылымның дұрыстығын дәлелдейтін - одан шықкан нәтиже болып
есептеледі. Бүгінгі Қазақстан шындығына келсек, мемлекет топтаса және
жұмыла білетін атқарушы билікті күшейту арқылы әлеуметтік проблемаларды
шешуге бағытталған күрделі экономикалық реформаларды жүзеге асыра алды. Бұл
ақиқат. Билік тұтқаларын бір қолға жинамай, реформаларды орталықтандырып,
нәтижелі жүзеге асыру мүмкін емес. Бұған басқа да Азия елдерінің тәжірибесі
куә.
Дей тұра, экономикалық жетістіктер көзге көріне бастаған кезде-ақ,
саяси сұраныстар да арта түсетіні анық. Бұны да бүгінгі Қазақстан өмірінен
байқауға болады. Еңсесін көтерген ел саяси ахуалына жете көңіл аудара
бастайды. Демократия бар не жоқ - деген проблемалардың бәрі дәл осы жерден
бастап бұқаралық деңгейде туындай бастайды. Мемлекет пен қоғам дамуының
нәтижелілігі мен келешегі де осындай шешуші кезеңдерде анықталады. Нақты
айтқанда, елде орын алып отырған саяси мұқтаждықтарға дер кезінде жауап
беріп, қажетті өзгерістер мен реформаларды жүргізіп отыру - нағыз
демократия. Демократия дегенді халық баскаруы деп түсінсек, онда оның мұң-
мұқтажын аңғарып, мүдделерін жүзеге асыру сол демократияның түпкі белгісі.
Өкінішке орай Қазақстанда әкімшілік-мемлекеттік басқару ғылымы әлі
өркендеп, қанатын кең жая қойған жоқ. Еліміздегі саяси жүйе түбірлі
өзгерістерге ұшырап, эволюциялық дамуының кезекті белесті кезеңі
басталғанда, бұл пәннің терең зертелуін уақыттың өзі талап және қажет етіп
отыр. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жанындағы Мемлекеттiк басқару
академиясының ұжымына арнауында (26.10.2006 ж.) ...әкiмшiлiк-баскару
жүйесi кемелденбейiнше, оның экономикасы да, мәдениетi де, саясаты да
ілгерi дами алмайтыны белгiлi. Мемлекеттiк кызметкерлердiң бiлiктiлiгi
кәсiби шеберлiгi биiк болған сайын, мемлекетiмiздiң де өмiршендiгi, күш-
қуаты арта түседі - деген болатын.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
Республикасы Парламенті үшінші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде
мемлекеттік басқаруды Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында
есеп беру қағидаттарының негізінде жаңартуға арнаған болатын.
Жолдауда алға қойылған маңызды міндеттерді орындау үшін бізге іскер Үкімет
қажет. “Қазақстан-2030” Стратегиясында мен дамуымыздың негізгі
басымдылықтарының бірі ретінде ықшам әрі кәсіби Үкімет жасақтауды алға
қойған едім. Қазір біз өтпелі кезеңді табыспен аяқтап, дамуымыздың жаңа
кезеңіне қадам басқан кезде бұл міндеттің маңызы бұрынғыдан да арта түседі.
Сол себепті мен әкімшілік реформа жасау жөнінде бастама көтердім.
Осы тұрғыда біз мемлекеттік басқаруды жаңартудың нақты жолдары мен оны одан
әрі дамытудың іс-шараларын жасауымыз қажет. Біз мемлекеттік қызметті
тұтынушылардың мүдделері барынша ескерілетін мемлекеттік басқарудың сапалы
жаңа моделін жасайтын боламыз. Мемлекеттік аппарат корпоративтік басқару,
ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде ең озық
халықаралық тәжірибеге сүйене отырып жұмыс істеуі тиістігін, сондай-ақ
бұрынғы көнерген және ырыққа көнбейтiн мемлекеттiк тетiктi үздiк әлемдiк
тәжiрибеге сүйене отырып, азаматтарымыз мүддесi үшiн осы заманғы қоғамдық-
саяси процестердi серпiндi басқаруға қабiлеттi тетiкке айналдыру мақсатында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту үшін
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 13 қаңтардағы № 273
Жарлығында мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту жөнінде нақты шаралар қолға
алынып отыр.
1920-2007 жылдар аралығындағы Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесінің
тарихын кешенді түрде зерттеп, ондағы өзгерістерге тарихи түсінік немесе
баға беру аса қажет деп ойлаймыз. Мұның барлығы, біздің еліміздің өткен
тарихи кезеңдегі саяси тарихын жүйелі жазып шығуға, болашағымыз үшін
өткеннен нақты сабақ алып, қорытынды шығаруға керек. Өткен тарихи кезеңдегі
мемлекеттік билік органдарының атқарушы жүйеден бюрократиялық басқарушы
жүйеге айналу себептерін ашу, мемлекеттік қызметкерлер арасын жайлаған
жемқорлық пен парақорлық, “бармақ басты, көз қыстылық” психологияның
қалыптасу алғышарттарын тарихи тұрғыдан анықтау бүгінгі мемлекетіміздің
болашағы үшін аса қажет. Мемлекеттік билік жүйесінің тарихын зерттеу
барысында біз оның органдарының құрылу алғышарттары, қалыптасуы мен дамуы,
қызметі сияқты мәселелерінің қоғамдық қатынастар процесіндегі даму
заңдылықтарын қарастырсақ, мемлекеттік билік жүйесінің тарихнамасын талдау
барысында сол дамудың танымдық заңдылықтарына, яғни мемлекеттік билік
жүйесінің зерттелу тарихына, оны зерттеу барысындағы методологиялық
өзгерістерге назар аударамыз.
1.2 Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі: құрылымы мен
атқарушылық қызметі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде болып
жатқан тарихи, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани
өзгерістер барысында Еліміздің саяси тарихына деген қызығушылық күн санап
арта түсуде. Әсіресе, тәуелсіз мемлекет болғалы Қазақстанның өткен тарихи
кезеңдегі мемлекеттік құрылысының тарихына, мемлекеттік билік органдарының
қалыптасуы мен дамуы барысына, олардың қызметі мен өзара арақатынасы,
билікті бөлісуі және КСРО Коммунистік партиясы Орталық комитеті мен орталық
билік аппаратының нұсқауларын жергілікті жағдайда жүзеге асырылу
ерекшеліктеріне, арақатынасына, яғни Қазақстандағы мемлекеттік билік
жүйесінің тарихына деген сұраныс күн санап күшейіп келеді.
Қазақстанның мемлекеттік құрылысы мен мемлекеттік билік органдарының
құқықтық тарихы Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін негізінен заңгерлер
тарапынан зерттелген.
Бұл еңбегімде 1920-2007 жылдар аралығындағы Қазақстандағы жоғарғы саяси
билік пен мемлекеттік биліктің барлық тармақтарын қоса әкімшілік-
мемлекеттік басқару ретінде қарастырамыз. Себебі, мәртебесі бойынша
қоғамдық-саяси ұйым болып табылатын Коммунистік партияның қолына іс жүзінде
бүкіл мемлекеттік билік шоғырландырылды, мемлекеттік мекемелердің барлығына
бақылау жасады және басқару органдары мен олардың аппаратын жасақтады.
Яғни, Коммунистік партия мемлекеттік биліктің тұтас бір жүйесіндегі әр
кезеңдердегі Конституциялар бойынша Жоғарғы билік болып табылатын
Жалпықазақ сиезінен де, Жоғарғы Кеңестен де жоғары тұрды. Сондықтан да, біз
осындай күрделі мемлекеттік құрылымды тұтастай алып, мемлекеттік билік
жүйесі деп қарастыруды жөн санап отырмыз.
Жалпы, Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесінің тарихнамасын
қарастырғанда, тарихнамалық деректерді шартты түрде үлкен екі топқа
бөлеміз. Біріншісі – кеңестік кезеңнің тарихнамалық деректері болса,
екіншісі – тәуелсіз Қазақстан жағдайында жазылған тарихи еңбектер. Осы
жерде, Қазақстандағы мемлекеттік билік органдары тарихының кеңестік кезеңде
дербес зерттелмегенін, осының өзі Қазақстанның отар ел болғандығынан екенін
ескеруіміз қажет. Ал заңгерлер тарапынан жасалған зерттеулер сол кезеңнің
идеологиясы шеңберінде жүзеге асырылды және ол еңбектерде мемлекеттік
биліктің жоғарғы органы мен жоғарғы басқару органдарының, салалық басқару
органдары мен жергілікті басқару органдарының Конституция бойынша
өкілеттіліктері көрсетіліп, көбінесе қысқаша құрылу тарихы баяндалды. Ол
еңбектердің өзі Орталықта жазылып жатқан еңбектердің Қазақстанға тән
нұсқасы ғана болды. Ал Қазақстандағы мемлекеттік билік органдары Орталық
билік органдарының тікелей көшірмесі, нақтырақ айтсақ көлеңкесі ғана еді.
Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесі тарихнамасының күрделі бір
саласы – термин мәселесі. Байқап отырсаңыздар, осы мақаланың өзінде
мемлекеттік билік жүйесі және мемлекеттік билік органдары деген
терминдер қолданылып отыр. Сонымен қатар, бірқатар тарихи және мемлекет пен
құқық тарихына арналған еңбектерде мемлекеттік мекеме, мемлекеттік
басқару органдары, мемлекеттік билік пен басқарудың органдары,
әкімшілік-мемлекеттік басқару деген терминдер қолданылған болатын.
Әкімшілік-мемлекеттік басқарудың мәні ретінде қарастырғанда, біз
мемлекеттік басқаруға әкімшілік етуші арнайы мемлекеттік органдардың
қызметі деп түсінеміз. Әкімшілік құқық - бұл мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қазақстандағы қазіргі әкімшілік-мемлекеттік басқарудың басты сипаттары
мынадан көрінеді:
1. Мемлекеттік басқаруды тиiстi саладағы iстiң жай-күйiне жауапты
арнайы мемлекеттік орган жүзеге асырады.
2. Мемлекеттік басқару барысындағы басты бағыты – заңдар мен басқа да
нормативті актілерді орындау.
3. Республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, алайда мемлекеттік атқарушы
органдардың мемлекеттің үкіметтік органдарынан айтарлықтай тәуелсіз, бұл
тәуелсіздік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың
тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау
принципiне сәйкес жүзеге асырылатындығында және олар Қазақстан
Республикасының Конституциясымен бекітілген.
Әкiмшiлiк рәсiмдер:
1) мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың мемлекеттiк функциялар
мен лауазымдық өкiлеттiктердi жүзеге асыру кезiнде шешiмдер қабылдау мен
орындау тәртiбi және оларды ресiмдеу;
2) мемлекеттiк аппараттың жұмысын ұйымдастыру рәсiмi;
3) азаматтардың өз құқықтарын iске асыру жөнiндегi өтiніштерiн қарау
рәсiмдерi, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн әкiмшiлiк
қорғау рәсiмдерi;
4) экономика саласындағы шешiмдер қабылдау рәсiмдерiнiң негiзгi
бастаулары ұғынылады.
2. мемлекеттiк органдар - мемлекет атынан Конституция, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актiлер арқылы:
1) жалпыға бiрдей мiндетті мiнез-құлық ережелерiн белгілейтiн актiлер
шығару;
2) әлеуметтiк мәнi бар қоғамдық қатынастарды басқару мен реттеп отыру;
3) мемлекет белгiлеген жалпыға бiрдей мiндеттi мiнез-құлық ережелерiнiң
сақталуына бақылау жасау жөнiндегі функцияларды жүзеге асыруға уәкiлеттік
берiлген мемлекеттiк мекемелер ұғынылады.
Мемлекеттiк органның құзыретi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң
нысанасын айқындайтын оның белгiленген өкiлеттiктерiнiң жиынтығы ұғынылады;
мемлекеттiк органның өкiлеттiктерi деп мемлекеттiк органның заңдарда
белгiленген құқықтары мен мiндеттерi ұғынылады;
мемлекеттiк органның құқықтары деп заңдарда белгiленген белгiлi бiр iс-
әрекеттi жасау, басқа тұлғадан (басқа тұлғалардан) белгiлi бiр мiнез-
құлықты (ic-әрекеттi немесе iс-әрекет жасаудан тартынуды) талап ету
мүмкiндiгi ұғынылады;
мемлекеттiк органның мiндеттемелерi деп заңдарда белгiленген,
мемлекеттiк орган орындауға мiндеттi iс-әрекет шеңберi ұғынылады;
мемлекеттiк органның мiндеттерi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң
негiзгi бағыттары ұғынылады;
мемлекеттiк органның функциялары деп мемлекеттiк органның қызметi
заңдарда белгiленген өкiлеттiктер шегiнде жүзеге асыруы ұғынылады.
Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас
мемлекет. Құрылымы:
Президент
Парламент
Үкімет
Конституциялық кеңес
Соттар және сот төрелігі
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң
iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары
лауазымды тұлға. Ол - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Республика Президентi мемлекеттiк
билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының
халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент тұрақты негiзде
жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенат және Мәжiлiстен тұрады.
Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан,
республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан
екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-
мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету
қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті
тағайындайды.
Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын жүз жеті
депутаттан тұрады. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi Палатаға бiрдей мүше
бола алмайды.
Үкiмет - Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде
Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген
жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.
Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық
заңмен белгiленедi. Республика Премьер-Министрi тағайындалғаннан кейiнгi он
күн мерзiм iшiнде Премьер-Министр Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы
Республика Президентiне ұсыныс енгiзедi.Үкiмет мүшелерi Қазақстан халқы мен
Президентiне ант бередi.
Мемлекеттік басқару олардың мақсатын айқындайтын басқарушылық қызмет
түрлерінен тұрады. Негізгі функцияларына мыналар жатады:
1. Болжау және жоспарлау;
2. ұйымдастыру;
3. реттеу;
4. басшылық жасау және үйлестіру;
5. бақылау.
Қазақстанда мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi - мемлекеттiк саяси
қызметшiлердiң құрамына кiрмейтiн, мемлекеттiк органда тұрақты кәсiби
негiзде лауазымдық өкiлеттiктi жүзеге асыратын мемлекеттiк қызметшi болып
табылады, ал мемлекеттiк қызмет - мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк
органдардағы мемлекеттiк билiктiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруға
бағытталған лауазымдық өкiлеттiгiн атқару жөнiндегi қызметi. Тиісінше
мемлекеттiк қызметшi - мемлекеттiк органда заңдарда белгiленген тәртiппен
республикалық немесе жергiлiктi бюджеттен не Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкiнiң қаржысынан ақы төленетiн қызметтi атқаратын және мемлекеттiң
мiндеттерi мен функцияларын iске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттiктi
жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызмет санаты - мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлер
атқаратын, лауазымдық өкілеттiктiң көлемi мен сипатын көрсететiн әкiмшiлiк
лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы. Мемлекеттiк саяси қызметшi
- тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызметi саяси-айқындаушы сипатта
болатын және саяси мақсаттар мен мiндеттердi iске асыру үшiн жауап беретiн
мемлекеттiк қызметшi. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк қызмет
Мемлекеттiк қызмет туралы заң өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен
реттеледі. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк қызмет мемлекеттiк
өкiметтiң заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлiнуiне
қарамастан, мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң бiртұтастық пен заңдылық
қағидаттары негізінде жүзеге асырылады. Мемлекеттiк органдарда саяси
партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. Мемлекеттiк қызметшiлер
лауазымдық мiндеттерiн атқарған кезде заңдардың талаптарын басшылыққа алады
және саяси партиялардың, қоғамдық бiрлестiктер мен олардың органдарының
шешiмдерiне байланысты болмайды.
Әкімшілік құқық жүйесі - бір тектес қоғамдық қатынастарды реттейтін
институттарға топтастырылған құқықтық нормалардың жиынтығы.
Әдетте әкімшілік құқық жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады және оның
әрқайсысы өзі өзіне тиесілі құқықтық институтты қамтиды. Мысалы жалпы бөлім
барлық салалардағы барлық мемлекеттік органдары, мемлекеттік басқару
салаларының құқықтық нормалары мен институттарынан тұрады. Ерекше бөлім
болса мемлекеттік басқарудың нақты салаларында қолданатын нормалардан
(мемлекеттік шаруашылық, су және орман шаруашылығы, табиғат қорғау мен су
ресурстарын басқару, әлеуметтік, мәдениет және т.б.).
Әкімшілік құқықтық реттеулерге нұсқама (бір нәрсе жасауға заңдық
тікелей міндет жүктеу) мен тыйым салу (белгілі бір әрекет жасауға жол
бермеу) жатады. Әкімшілік-құқықтық реттеудің басқа да әдістері бар: рұқсат
беру, тараптардың теңдігіне негізделген келісулер және т.б.
Әкімшілік құқық нормасы (құқықтық норма) - нормативтік құқықтық актіде
тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға арналған және нормативтік реттелген
ахуал шеңберінде барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-
құлық ережесі. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның,
соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң,
халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-
ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк
қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституциялық Кеңес - мемлекеттiк орган, ол республиканың бүкiл
аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз
етедi:
1) өз өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезiнде дербес және мемлекеттiк
органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға тәуелсiз,
Республика Конституциясына ғана бағынады әрi саяси және өзге себептердi
негiзге ала алмайды;
2) соттардың немесе басқа мемлекеттiк органдардың құзыретiне жататын
барлық жағдайларда өзге мәселелердi анықтау мен зерттеуге бармай-ақ өз
өкiлеттiгiн жүзеге асырады.
Заңдардың тәртібі:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші бар.
2. Конституцияны қоспағанда, өзге нормативтік құқықтық актілердің заң
күшінің арақатынасы мынадай төмендей беретін деңгейлерге сәйкес болады:
1) Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Заңдар:
2) Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан
Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлықтары;
2-1) Қазақстан Республикасының Кодекстері;
3) Қазақстан Республикасының Заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентінің Заң күші бар Жарлықтары;
4) Қазақстан Республикасының Парламенті мен оның палаталарының
нормативтік қаулылары;
5) Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;
6) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары;
7) Қазақстан Республикасының министрлері мен орталық мемлекеттік
органдардың өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары, орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары және ҚР Орталық
сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
7-1) орталық мемлекеттік органдар ведомстволары басшыларының
нормативтік құқықтық бұйрықтары;
8) мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің
нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
3. Төменгі деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің әрқайсысы жоғары
деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмеуге тиіс.
4. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары аталған сатыдан тыс
тұрады.
5. Әкімшілік-аумақтық бөліністер мәслихаттарының нормативтік құқықтық
шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары мен әкімдерінің
нормативтік құқықтық шешімдерінің сатысы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және жергілікті мемлекеттік басқару туралы заң актілерімен
белгіленеді.
6. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік
қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана негізделеді
және барлық өзге нормативтік құқықтық актілер оларға қайшы келуге тиіс
емес.
Соттар және сот төрелігі
Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда
көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған
алқа заседательдерi арқылы соттарға ғана тиесiлi. Қазақстан Республикасында
сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа
органдарға берудi көздейтiн заң актiлерiн шығаруға тыйым салады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкiлеттiгiн немесе сот
билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ. Сот iсiн қарау тәртiбiмен қаралуға
тиiс өтiнiштердi, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды
немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билiгi Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz