ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙЫН ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰНАЙДЫ ҚҰБЫР АРҚЫЛЫ ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қазақстандағы магистральды мұнай құбырының негізгі
сипаттамасы ... ... ... ..7
1.2 Кеңес Одағы аумағындағы көлік
бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Қазақстандағы құбыржолы тасымалы қорын кеңейту
мүмкіндіктері ... ... ... ...18
2 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙЫН ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.1 Қазақстанның экспортты мұнайқұбырының
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Көлік жүйесі бойынша көмірсутек шикізаты ағынын арттырудың экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Мұнай тасымалының негіздеме алгоритмін
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4 Әлем нарығына мұнайды тасымалдау жобаларын экономикалық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙТАСЫМАЛЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ
СТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.1 Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру және олардың негізгі
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Мұнайгаз дамуының тиімді жолдарын
моделдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.3 Өңдеуге және экспортқа кететін көмірсутек шикізатын тасымалдаудың
тиімділігін арттыруға әдістемелік шаралар
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 69
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында мұнай-газ
саласына ерекше көңіл бөлінеді. Жанар- жағар май ресурсының ұзақ мерзімді
болашағын анықтай отырып және оны экономикалық өсуіне қарай тиімді
пайдалану бағдарламасы барлық мұнай-газ кешеніне қатысты сұрақтардың
шешілуіне жағдай жасайды.
Мұнай-газ саласы дамуының басты проблемасы әдеттегідей мұнай-газ
шикізатын кешенді пайдалануды қажет етеді. Сонымен бірге Қазақстанда
өткізіліп жатқан берілген жоба бөлігі шикізат даму саласымен тығыз
байланысты.
Өндіріліп жатқан көмірсутек шикізатының сапалы сипаттамасын
зерттеумен және олардың өндіріс процесінің ақырғы нәтижесіне әсер етуімен
байланысты кешенді тапсырма шешімін іске асыру қадағаланады.
Көмірсутек шикізаты – сұйық немесе газ түрдегі физикалық жағдайына
тәуелсіз. Және де жақсы дамыған мұнай-газ өңдеу мен мұнай химиялық саладағы
өнеркәсіптегі пайдалы қазбаның ерекше түрі болып табылады.
Оның пайдалылығы дайын тауардағы таза технологиялық позицияда ерекше
еңбекті қажет етпейтін өнімнің кең ауқымды бөлек фракциясында потенциалды
бағаланады.
Мұнай-газ ресурстарын экспорттық тауар түрінде пайдалану мұнай
саласының даму стратегиясында толықтай жеткіліксіздігін куәландырады.
Сондықтан да көмірсутектерді рационалды және кешенді пайдалану ұлттық
экономиканың басты приоритетінің санына тікелей қатысты.
Диплом жұмысына қойылған мақсат болашақта Қазақстандағы тиімді
мұнайқұбырын анықтау.
Бұл проблеманы шешу үшін диплом жұмысында мынандай міндеттерді орындау
қойылған:
• Қазіргі кездегі Қазақстандағы мұнайды тасымалдаудың даму жағдайын
сипаттау;
• Қазақстандағы құбыржолы тасымалы қорын кеңейту мүмкіндігін көрсету;
• Инвестициялық жобалардың қаржылық жағын есептеу;
• Мұнайгаз дамуының тиімді жолдарын модельдеу.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰНАЙДЫ ҚҰБЫР АРҚЫЛЫ ТАСЫМАЛДАУДЫҢ
ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы магистральды мұнай құбырының негізгі сипаттамасы
Қазақстан Республикасы көмірсутектердің стратегиялық қоры бар және
энергоресурстардың әлемдік нарығының қалыптасуына әсерін тигізетін
мемлекеттер қатарына кіреді. Елімізде көмірсутек шикізатының 200-ден астам
кен орындары бар. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан мұнай өндіруі бойынша
Ресей Федерациясынан кейінгі екінші орынды алады. Республикамыз жоғары
жеткілікті меншікті мұнай-газ потенциалының бар екендігіне қарамастан,
өндіріс орындарының арасындағы географиялық бүлінуі, өңдеу және тұтыну,
энергетикалық тәуелсіздіктің қалыптасуына үлкен қиыншылықтар әкеледі.
Мұнай шикізатының технологиялық процесстерге байланысты тауар өніміне
айналуының бірден бір бөлігі бола отырып, Қазақстанда құбыр арқылы
тасымалдау өз дамуын өнеркәсіптік аумақта өндіріс жұмысын жүргізумен қатар,
яғни, бір уақытта бастады. Республикалық мұнай құбырының бірінші бастамасы
Доссор ауданын Каспий теңізімен қосатын, шамамен 150-лік кұбыр жолы болып
табылады.
Республика территориясынан өтетін магистральды мұнай құбырының одан
әрі дамуы, мұнай тасымалы концепциясына сәйкес пайда болды.
Алғашқы мұнай өңдеу зауыттары, мұнай құбырының жеткіліксіздігіне
байланысты өндіріс орталықтарына жақын орналастырылды. Осы құбыр жолымен
тасымалдаудың шартты аяқталуы 60-шы жылдар соңы деп есептеледі. Батыс
Сібірдегі мұнайды барлау мен кен орындарын игерудегі жұмысты бастау, жаңа
мұнай өңдеу зауыттарындағы орналасу принциптерінің өзгеруіне әкеліп соқты.
70-ші жылдарда оларды өнеркәсіптік орталықтарға мүмкіндігінше жақын салуды
ұйғарды.
Қазақстандағы 70-ші жылдың соңы мен 80-шы жылдар басындағы құрылған
негізгі құбыры, Батыс Сібірдегі мұнай кен орнымен Орталық Азиядағы мұнай
өңдеу зауытын байланыстыратын Павлодар- Шымкент мұнай құбыры болды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін тасымалдау мен
мұнайды бөлудің ортақ жүйесінің құлауымен байланысты проблемалар қатарын
шешуді сала алдында бірінші қажеттіліктерге қойды.
Мұнайды экспорттау мен импорт, кәсіпорынды басқару құрылымын
оптимизациялау, күрделі қаржылар салымы, тасымалдау жөніндегі сұрақтарға
Қазақстан Республикасы экономикалық қызығушылықтарды қамтамасыз етуде
мемлекеттің тиімді қатысуымен жүзеге асты.
Қазіргі уақытта ЖАҚ ҚазТрансОйл қарамағында ұзындығы 6492км болатын
мұнайқұбыр жүйесі мен ұзындығы 2434 км суарыны, сыйымдылығы 1200 млн.м3
болатын резервуар паркі, 39 сорапты қотару станциясы, 18 қабылдап- жіберу
пункті, 3 мұнай құю эстакадасы (Атырау, Макат, Атасу) және бір теміржол құю
эстакадасы орналасқан.
Ішкі мұнайқұбыр жүйесі, Қазақстандағы мұнай кен орындарын
республикадағы мұнай өңдеу зауыттары (МӨЗ) мен Ресей Федерациясындағы мұнай
құбыр жүйесімен жалғастыра отырып, өзара бір бірімен байланысты өзіндік үш
регионға бөлінеді: орталық, шығыс және батыс.
Орталық филиал Кенкияқ- Орск мұнай құбырының екі жібін пайдаланады,
ұзындығы 400 км астам, жалпы өткізу қабілеті 6,5 млн. тонн. жыл. Бұл
мұнайқұбыр Ақтөбе облысы кен орындарындағы өндірілген мұнайды Ресейдегі
Орск мұнай өңдеу зауытына (МӨЗ) жеткізуге арналған. Алайда, кенкияқ
мұнайының өндіріс көлемінің азаюына байланысты қазіргі уақытта құбыр
бойымен жылытуды қажет етпейтін мұнай қоспасы тасымалданады.
Ақтөбе облысы кен орындарынан мұнайды жеткізу диверсификациясы
мақсатында Кенкияқ- Атырау мұнайқұбыры бойынша(ұзындығы 448,8 км) құрылыс-
монтажды жұмыстар басталды.
Бірінші кезектегі мұнайқұбырының (2003 жыл) өткізу қабілеті 6
млн.тонн.жыл. құрайды, екінші кезекте (2004ж.)- 10 млн.тонн.жыл, ал
үшіншіде (2006ж.)- 14 млн.тонн.жыл. Кенкияқ- Атырау мұнайқұбырының құрылысы
Батыс Қазақстан- Қытай халықаралық мұнайқұбыры магистралын тұрғызудың басты
кезеңі болып табылады, сонымен қатар Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы экономикалық қатынасты дамытады және Азияттық-
Тынықмұхиттық аймақ нарығына енуін қамтамасыз етеді.
Орталық Қазақстандық магистральды мұнайқұбырының негізгі жүйесінің
басты техникалық мінездемесі 1-ші таблицада келтірілген.
Шығыс филиал ең жас мұнайқұбыр жүйесін пайдаланады. Омск- Павлодар-
Шымкент- Чарджоу мұнайқұбыры Батыссібір мұнайын Павлодар және Шымкент өңдеу
қуатына және одан әрі Өзбекстан мұнай өңдеу зауыты мен Түркменстан мұнай
өңдеу зауытына жеткізу мақсатында құрылған. Павлодар- Шымкент
мұнайқұбырының жобалық өткізу қабілеті 17 млн.тонн.жыл. болатын екіжіпті
Қарақойын- Құмкөл бұрмасы бар. Мемлекетаралық Келісім шартқа
сәйкес(Қазақстан және Ресей) Батыссібір мұнайы Омск- Павлодар мұнайқұбыры
бойымен Павлодар мұнай өңдеу зауытына, ал Құмкөл мұнайы Құмкөл- Қарақойын-
Шымкент маршруты бойынша Шымкент мұнай өңдеу зауытына жеткізіледі.
Негізгі магистральды мұнайқұбырының Шығыс Қазақстандық жүйесінің басты
техникалық мінездемесі 1-ші кестеде келтірілген.
Батыс филиалдың мұнайқұбыр жүйесі өзінің бастауын Қаламқас кен
орнындағы(Маңғыстау облысы) тапсыру- қабылдау пунктінен алады.
Мұнайқұбырының бұл жүйесі Ақтау теңіз порты терминалдарына дейінгі мұнай
тасымалын қамтамасыз етеді, Атырау теміржол станциясындағы мұнай құю
эстакадасына, Атырау МӨЗ-іне және Ресей федерациясының мұнайқұбыр жүйесіне
(ПСП Самара)- Ақтау Мұнай айдау стансасына, теміржол цистернасынан
танкерге мұнай құю техникалық мүмкіндігі бар. Қазіргі уақытта мұндай
операциялар Тенгизшевройл үшін орындалады. Ақтау портындағы мұнай құю
қызметі бойынша алдын- ала қызығушылықтарды мұнай өндіру компаниялары
қатары танытты. Танкерлерге мұнай құю бойынша қажеттіқуаттарды қамтамасыз
ету үшін порт терминалдарында жұмыстар жүргізуді талап етеді.
Негізгі магистральді мұнайқұбырының Батыс Қазақстандық жүйесінің
басты техникалық мінездемесі 1-ші кестеде келтірілген.
ЖАҚ ҚазТрансОйл құрылғаннан бастап осы уақыт аралығына дейін
компанияның алдына қойған стратегиялық мақсаттары мен тапсырмаларын
қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілді. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесі мұнай
тасымалы көлемінің динамикалық ұлғаюына әкеліп соқты. Егер 1998 жылы мұнай
тасымалдау көлемі магистральді мұнай құбыры жүйесі бойынша 24104 мың тонна
болса, онда 2001жылы- 32023 мың тонна. Мұнай тасымалы көлемінің өсуі
жүкайналымының ұлғаюына қол жеткізді: 1998ж.-15337 млн.т-км. Бюджеттен
бөліну 1998ж.- 2998 млн.тг, 2001ж.- 21811 млн. теңге құрады.
Кесте 1-Негізгі магистральді мұнайқұбырының Батыс Қазақстандық
жүйесінің басты техникалық сипаттамасы
Енгізу Ауқымы Диаметр, Жылдық өнімділік
Мұнайқұбыр жылдары Ь, км мм
жобалық фактілік
Орталық- Қазақстандық жүйе
Кенкияқ- Орск 1968 400 325 1,7 1,9
(1-ші белдік)
Кенкияқ- Орск 1986 400 530 5,0 Жоғарыда
(2-ші белдік) көрсетіл
ген
санға
қосылған
Шығыс- Қазақстандық жүйе
Омск- Павлодар- Шымкент 1977- 1859 1020800 25 20
1983
Құмкөл- Қарақойын 1990 199 500700 714 3,74,8
Батыс- Қазақстандық жүйе
Өзен- Атырау- Самара 1974-19781379 1020720 12,3 10
Өзен- Жетібай 1966 68 500 8 3,26
Жетібай- Ақтау 1974-197873,6 500 8 1,47
Қаламқас- Қаражанбас 1986 62,1 500 5 4,80
Қаражанбас- Ақтау 1979 202,4 720 8,5 6
Сарықамыс- Теңіз 1968 30 300 2 0,6
Прорва- Құлсары 1986 103 500 5 0,3
НПС №3- Қосшағыл 1980 133 300 2 6
Искине- Погруз.док 1936 18,75 200250 1 0,16
(1981)
Мартышы- Атырау 1972 85,6 500 6,0 1,06
Комсомольск- Макат 1942 47,6 200500 1,0 0,03
Мұнайлы- Қосшағыл 1950 66 250 2 0,01
Ақтау- Жетібай 1990 63,6 700500 8,7 2,64
Доссор- Мақат 1991 34,3 200250 1 1,6
Қазақстан Республикасының мұнайқұбыры тасымалының одан әрі даму
стратегиясы жаңа мұнай құбырын жасақтауда өзіміздің тұрақты жеке мұнай
өңдеу зауытымызға(МӨЗ) жеткізілуін қамтамасыз ету қажет. Бүгінгі күні құбыр
жүйесі мүмкіндігі бұлай жасауға жеткілікті көлемде қол жеткізу өте қиын.
Осыған байланысты өндірістік бағдарлама мен Қазақстандағы құбыр торабының
даму бағдарламасы экспорттық бағытта игерілді, және де ұзақ мерзімді даму
бағдарламасын табысты іске асыру кезінде 2010 жылдан бастап жылына 70 млн.
тонна қабылдау мүмкіндігін береді.
Осы даму және өсу стратегиясын іске асыруда инвестициялық жобалардың
үлкен санының одан әрі жүзеге асуын талап етеді:
- Атырау- Самара мұнайқұбыры бойынша тасымалдау көлемін 25 млн. тонн.
жылға дейін арттыру;
- жүйенің олық диагностикасын аяқтау, жөндеу және қазіргі жүйені
модернизациялау бойынша жүргізілетін жұмыстар бағдарламасын жүзеге асыру
мен игеру;
- компанияның одан әрі іс- әрекетін автоматизациялау және
инфрақұрылымының дамуы;
- өндірісті автоматтандырылған басқару жүйесін енгізу(SKADA) ;
- өндірісті автоматтандырылған іс- әрекеттер жүйесін енгізу(SAP
R3);
- модернизация және телекомуникация жүйесін дамыту;
- обьекті модернизациялау мен жаңа технологияларды енгізу жолымен
энергия шығынын төмендету.
Жүйені модернизациялау бойынша ауқымды бағдарламалардың жүзеге асуы
мен инвестициялық жобалардың жүзеге асуы мен инвестициялық жобалардың іске
асуы, жобалық қаржыландыру түрінде ұзақ мерзімді инвестиция көлемін
қаратуларды талап етеді.
2003 жылы қаржы салымдарының деңгейі 30 млрд. теңге болды, оның 6
млрд. тан астамы жөндеу жұмыстарына, яғни, 130 км мұнайқұбыры болып
табылады.
Осы құбыр жүйесіне модернизациялау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде
оның жұмыс жасау қабілеті сақталады, қызмет көрсету тиімділігі жоғарылайды,
сонымен қатар жүйенің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Тасымалдау сұлбасы
бойынша жаңа обьекттерді құру мен күрделі жұмыстарды жүргізу, тұтынушылар
үшін қызмет көрсетудіңүлкен спектрі қамтамасыз етілді.
Мұнай тасымалына баға орнату механизмі жаратылыс монополиясын
реттеуші Агенттікпен бекітілген. Тарифтің жаңа деңгейі 2003 жылдың 1-ші
шілдесіне жоспарланған.
Бірауыздан қабылданған принциптерден құралған әдіс баға түзілуге
икемді ықпал етеді, тұтынушылардың қажеттіліктері мен мүмкіндігін есепке
алады, құбырлар жүйесін максималды пайдалануға жағдай жасайды. Ұсынылып
отырған әдістеменің негізгі қабілетіне мыналарды қатыстыруға болады:
қажетті шығындар принципінің өзгермеуі және активтерден әділ табыс алу;
қарапайым меншікті тарифтен екіставкалы тарифке өту, яғни, тасымалдау
маршруты тәуелсіз, бірінші ставкасы 1 тонна мұнайдан шегерілетін, екіншісі-
маршрут қашықтығына байланысты (меншікті тариф); өзіндік капиталдан түсетін
табыс ставкасын есептеудің жетілген әдісін пайдалану.
Бүгінгі таңда құбыржолы тасымалы өндірілген мұнайдың айтарлықтай
бөлігінің ауыспалылығын қамтамасыз етеді (80%). Сондықтан да ЖАҚ
КазТрансОйл ішкі есебінде, экспортты есебінде жаңа маршруттарды
жоспарлауға бағытталған жұмыстарды жүргізу үстінде, сонымен қатар Ақтау-
Баку- Тбилиси- Джейхан, екінші кезектегі құбыр КТК, Балтық құбыр жүйесі
және басқалары. Экспортты мұнайқұбыры жобалары серіктестік құралы ретінде
және халықаралық қатынастардың тұрақты кепілі ретінде қарастырылады.
Болашақ экспорттық мұнайқұбыры маршруты шикізат ресурсы негізінде, әлемдік
нарықтағы сұраныс пен ұсыныс негізінде, стратегиялық мақсаттар мен
экономикалық ұтысқа қол жеткізу негізінде анықталады.
Осыған байланысты Қазақстаннның келешек табысы мен экономикалық дамуы
тек қана мұнай- газ қорына тәуелді, бәрінен бұрын республикамыздың сутегі
шикізатын экспорттаудағы тасымал тәуелсіздігінің қамтамасыздалуына
байланысты. Өндіру, тасымалдау және өңдеу Қазақстан
экономикасыныңқұрылымдық тұрғызылуының кілті және ұлттық стратегиямыздың
дамуына септігін тигізетін маңызды факторы болып табылады.
2. Кеңес Одағы аумағындағы көлік бірлестігі
Бұрынғы кеңес одағына дейінгі республикалардың тәуелзіз мемлекеттерге
бөлініп шығуы мен шаруашылық байланыстардың бытырауы, Энерго- жанар-
жағармай кешенінің жұмысына айтарлықтай әсерін тигізді. Жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің энергетикамен қамтамасыз ету салаларында өзіндік проблемалар
пайда болды.
ТМД елдерінің отын энергетикалық сферасында ұлттық қызығушылықтар
қалыптасты. Осы қызығушылықтарды есепке ала отырып Достастық елдерді үш
топқа бөлуге болады:
- Өндіріс-елдер және энергоресурстарды экспорттаушылар немесе
ресурсты елдер- Ресей, Қазақстан, Азербайжан, Өзбекстан және Түркменстан;
- Импорттаушы-елдер – Украина, Белоруссия, Молдавия, Грузия,
Армения, Тәжікстан және Қырғызстан;
- Транзитті елдер – Ресей, Қазақстан, Өзбекстан, Украина,
Белоруссия, Молдавия, Грузия және Армения.
Бұл елдердің энергетикалық сферадағы экономикалық қызығушылықтары
әрқашан сәйкес келе бермейді. Мысалы, Ресей мұнай- газды экспорттаушы
есебінде Украинамен транзиттік қызмет көрсетумен есептесу кезінде
проблемалар туады. Қазақстан әлемдік нарыққа тікелей шығу жолы
болмағандықтан, басқа елдермен жақын көлік- экономикалық байланысын орнату
мүмкіндігінен айрылады. Қазақстаннның континент ішіндегі географиялық
орналасуына байланысты осындай жабықтылық мемлекет экономикасына кері
әсерін тигізеді.
Отандық эксперттер көлікконтинентальды магистральды, меридиональды
бағыттағы теміржол және автомобиль жолдарын жүргізу сияқты әр түрлі
нұсқаларды ұсынады. Айтылған нұсқаларды таңдау, осы магистральды тұрғызуға
қатысты континенттегі барлық елдердің келісімі негізінде жүзеге асырылуы
тиіс. ТМД мемлекеттеріндегі энергоресурстарды импорттаушы ресурсты
елдердің назарын қамтамасыз ету бүгінгі таңда ең маңыздысы болып табылады.
Көмірсутек шикізатын экспорттаушы- елдердің негізгі проблемаларының бірі,
энергоресурстарды әлемдік нарыққа экспорттау және қаражат алу мақсатында
өндіріс саласын дамыту болып табылады. Осыған байланысты Достастық
елдерінің энергетикалық нарығы ТМД мемлекеттерінің айтылған тобы үшін –
алыс шетел нарығына қарағанда, сутегіні тұтынушылар әзір аз мағыналы болып
отыр. Түркменстан, Азербайжан және Қазақстан елдері үшін, Халықаралық
энергетикалық агенттігінің бағалауы бойынша, әлемдік нарыққа көмірсутекті
экспорттау кризистен шығудың бір ғана жолы болды.
Достастық елдер арасындағы энергетикалық бірлестіктердің даму
перспективаларын бағалай отырып, олардың әр түрлі деңгейде және әр түрлі
жылдамдықта дамып жатқанын ескеруіміз керек. Қазіргі уақытта Евразиялық
экономикалық бірлестік құрылған- Ресей, Қазақстан, Белоруссия, Қырғызстан
және Тәжікстан, сонымен қатар Ресейлік- Белорустік одақ. Осы бірігулер
тұрғысында энергетикалық бірлестік шешуші рөл атқарады. Бұдан басқа,
Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан экономикалық аумақтағы бірлестікті
құру туралы Келісімшартқа қол қойды.
Көлік және энергетикалық жобаларды іске асыру үшін газдық альянс
құру туралы ұсыныстар айтылған. Алматыда өткен ТМД саммитінде Қазақстан,
Ресей, Өзбекстан және Түркменстан елдері экспорттық саясатты үйлестіре
білді, сонымен қатар газқұбыр жүйесін жергілікті басқару мен пайдалануды
көздеді. Осы альянсқа қосылу ниетін ТМД арасындағы транзиттік елдер де
білдірді.
Қазақстан Евразия құрлығының орталығында орналаса отырып, көлік
жолының табиғи қиылысы болып табылады. Қазақстан арқылы өтетін қазіргі
халықаралық көлік тасымалы өткелі желісінің даму тұжырымдамасы үш бағытта
негізделеді: біріншіден, бұл Ресей, Европа елдері. Екіншіден, Оңтүстік-
Шығыс Азия елдері және Япония, Қытай. Үшінші бағыт, Орталық Азия
мемлекеттері және Кавказ маңы, Иран мен Турция.
Қазақстанның құбыржолы тасымалының даму кезеңіне қысқаша
хронологиялық мінездеме бере отырып, 1935 жылы Батыс Қазақстандағы
мұнайкәсіпшілерін Ресейдегі(Орск) мұнай өңдеу зауыттарымен қосатын бірінші
магистральды мұнайқұбырының пайдалануға берілгенін ескере кетуіміз қажет.
70- ші жылдар басында тағы да бір Өзен- Атырау- Самара мұнайқұбырының
құрылысы толықтай аяқталды. Қазақстан мұнайын Ресей МӨЗ- іне айдау ғана
емес, сонымен қатар шет елдердегі негізгі экспорттық бағыттарға да айдауға
мүмкіндік туғызды. Осы мұнайқұбыры сол уақыттары ұзындығы жағынан да(1480
км астам), техникалық шешімі жағынан да әлем бойынша дара болды.
Экспортты маршруттардың көпвекторлылығына байланысты үлкен мағына
Ақтау портына беріліп отыр.Бүгінгі таңда Ақтау порты мемлекетаралық сауда-
экономикалық қатынастарды байланыстырушы звено ретінде, Қазақстан, Ресей,
Иран, Біріккен Араб Эмираты, Орталық Азия елдеріндегі кәсіпорындар
қатарының экспортты- импортты және транзитті жүктеріне жедел режимде қызмет
көрсетеді. Мұнайды Махачкалаға жіберуден басқа порт Солтүстік Бузачи
кенінен азербайжандық Дюбенди(Баку маңы) портына түсіре бастады. Бұл
маршрут 90- шы жылдар ортасында ТШО мен пайдаланылды, алайда, КТК ның
енуіне қарай бұл жерде тасымалдау жұмысы тоқтатылды.
Қазақстан көздеген мақсатпен халықаралық көлік тасымалы форумын
бірінші рет ұйымдастырып отырған жоқ: Шығыс- Батыс халықаралық транзитінің
маңызды бөлігі ретінде әйгілі трансазиаттық коридорды республика
территориясы арқылы жатқызу. Мұндай тасымалдаулардың дамуындағы үлкен үміт
Ақтау теңіз портына артылып отыр.
Осылайша, Кеңес одағы құлағаннан кейін, біріңғай көлік жүйесіне ерте
енген Қазақстан территориясынан 6 мың км.-ден астам мұнайқұбыр магистралы
өтті. Алайда, бұл құбырлар жүйесі Қазақстан Республикасының экономикалық
назарына жеткілікзіз шамада жауап берді.
КТК қатарына құрылуына дейін қазақстандық көмірсутек шикізатын шет
елге жеткізу негізгі каналы Атырау- Самара құбыры болды. Содан соң ресейлік
құбыр жүйесі бойынша шикізат Қара теңіз экспорттық терминалдарына немесе
Дружба жүйесі бойынша Европаға айдалды. 2002 жылы, қазақстан мұнайын
Ресей территориясы арқылы транзиттеу туралы қол қойылған келісімшартқа
сәйкес, Атырау- Самара жүйесі бойынша 15 млн.тонна мұнай айдалды, оның 10,5
млн. тонн алыс шет елдерге барса, ал 4,5 млн. тонн- бұрынғы Кеңес Одағы
республикаларына.
Экспорттың дәстүрлі маршруттарымен қатар перспективті жобалар
қаралады және жетілдіріледі, негізгі мақсаты – жаңа экономикалық тартымды
экспортты бағыттар мен каспий экспортты мұнайының ұлғайып келе жатқан
көлемін тасымалдау үшін жаңа қуаттарды құру.
Ресейлік компания Транснефть Қазақстанға Ресей территориясы арқылы
өтетін және де қазақстан мұнайының солтүстікевропа нарығына шығуын
қамтамасыз ететін тасымалдаудың жаңа маршрутын ұсынуға дайын.
Кеңес мемлекеттері территориясы арқылы өтіп жатқан және де бүгінгі
күні біздің мемлекетіміз назарын аударып отырған тағы да бір экспорттық
маршрут Бургас- Александруполис жобасы болып табылады. Қазақстан
Достастық елдері ішінде ең жоғарғы өсу қарқынына ие, сондықтан да мұндай
көлем үшін қосымша көлік маршруты қажет. Бургас- Александруполис
мұнайқұбыры құрылысының ең қысқа өту маршрутын тұрғызу идеясы- бірінші рет
1994 жылы Грецияның екі ірі құрылыс компаниясымен жарық көрді. Ол шикізатты
Европа елдеріне өткізудің баламасы болып табылады. Қазмұнайгаз
ұсынысшылары танкерлерді түрік бұғазы арқылы өткізу қазақстан мұнайы үшін
күн сайын қиындап бара жатқанын тұжырымдады. Осылайша бұрынғы одақтастық
елдерінен, оңтүстік бағыттағы мұнай экспортының жағдайы ,егер Босфордан
өтетін мұнайқұбыры тұрғызылатын болса, радикальды түрде өзгереді.
Қазақстан мұнайына Украина да өз назарын аударып отыр.
Түркменстанның экспорттық мүмкіндіктері едәуір аз мөлшерде ұлғаяды
және 2010 жылға 4 млн. тоннадан аспайды. Мұндай көлемдегі мұнайды
тасымалдауға дәстүрлі экспорттау маршрутының қуаты жеткілікті, ал
Қазақстаннан Иранға бағытталған мұнайқұбырын тұрғызу жобасын іске асырған
жағдайда қазақстан мұнайымен бірігіп тасымалдау үшін аздаған алаңдатулар
болуы мүмкін. Осы уақытта қазақстан мұнайын Иранға экспорттау маршрутына,
Тегеран МӨЗ іне өзара алмасу операциясын жүзеге асыру үшін, толықмасштабты
үйретулер жүргізіліп жатыр. Ирандық Нека портына бағытталған, Түркменстан
территориясы арқылы өтетін құбыр маршрутының және Ақтау- Нека
бөлімшесіндегі танкер флотын пайдалану маршрутының техника- экономикалық
көрсеткіші анықталады.
Азербайжан Республикасы кеңес одағы аумағында Ресеймен қалай тығыз
байланыс жасаса, Қазақстанмен де айтарлықтай қатынасын жалғастыруда.
Азербайжан мұнайын тасымалдау жылына 5 млн. тонна мұнай айдайтын Баку-
Новороссийск құбыржолы бойынша жүзеге асып отыр. Қазіргі уақытта
Азербайжан, Грузия, Түркия және АҚШ үлкен азербайжан мұнайын тасымалдау
мақсатында Баку- Тбилиси- Джейхан мұнайқұбырының құрылысы жобасын қарқынды
жүргізуде. 2002 жылдың қазан айында бірінші тасы қаланды, ал 2004 жылдың
соңына мұнайқұбырын мұнаймен толтыруды жоспарлайды.Жіберу 2005 жылдың
басына көзделген.
Қазақстан және Достастық елдері АҚШ-тың ішкі энергетикалық саясатында
маңызды орын алады. Біздің Республикамыздағы мұнайгаз секторының дамуына
ақшалай қаржы салушы негізгі инвесторлар – американдық трансұлттық
компаниялар. Қазақстан- американдық қатынастарда энергетикалық фактор
барлық деңгейде қатысады және көптеген келісулерге шақырылғандар тізіміне
кіреді.
Қазақстанмен және ТМД- ның басқа елдерімен қатынасындағы
американдық энергетикалық дипломатиялар негізгі ынталандыру ірі компаниялар
назарының жылжуымен, сонымен қатар осы елдермен ішкі саясатты нығайту үшін
американдық қатысулар мүмкіндігін пайдаланумен анықталады.
Екі жақты энергетикалық бірлестік ауқымындағы қазақстандық назарды
бағалай отырып, Қазақстан АҚШ- ты отын- энергетикалық кешендегі мағыналы
инвестор ретінде қарастыратынын айта кеткеніміз жеткілікті.
Бұдан басқа, Қазақстан американдық трансұлттық энергетикалық
компаниясымен қарым қатынаста болуын, тек қана қаржылық және технологиялық
жағынан емес, сонымен қатар қазақстанның жас компанияларына жеткіліксіз
іс тәжірибелері жағынан да қажет етеді.
Біртұтас көлік артериясын жасай отырып, Солтүстік- Оңтүстік, Шығыс-
Батыс біріңғай көлік коридорының дамуындағы кеңес одағы елдерінің бірлесе
қызмет істеуі бұрынғы одақ елдеріндегі ішкіконтинентальды әлемдік мұнай
нарығына шығу жолының жабықтылығын тиімді қолдануға жағдай жасар еді.
Кеңес одағы аумағындағы энергетикалық бірлестіктердің даму
перспективалары көбіне ұлттық нарықтың қалыптасуына және оның түйісуіне
сонымен қатар, Достастық елдердің ұлттық және ұйымдық энергетикалық
қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуіне байланысты. СССР құлағаннан соң ТМД
елдерінде энергоресурстарды тұтыну мен өндірудегі даму ахуалын талдай
отырып олардың ВВП тұтастығында деңгейінің тез түскенін аңғаруға болады.
Бұл жағдай көптеген кеңес одағы аумағындағы мемлекеттердің барлық саладағы
экономикалық кризисіне әкеліп соқты. Энергияны тұтыну мен өндіруді басқару
деңгейінің тиімділігі де төмендеді. Бұл толықтай ТМД бойынша экономиканың
өсуінде өз орнын тапты.
ТМД елдерінің жетекшілігінде өткен кездесулерде салалық нормативті-
құқықтық, сонымен қатар энергетикалық бірлестіктерді игеру институттарының
мүмкіндіктерін пайдалану туралы сауалдар қойылды. Энергетиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы негізгі рөлді ескере отырып, барлық ТМД елдері
энергетикалық қауіпсіздік проблемасын бірігіп шешуге көңіл аударып отыр.
Бүгінгі күні Қазақстан үшін мұнайгаз саласындағы қиыншылықтар аз емес,
соған қарамастан республикада XXI ғасырда әлемдегі ірі мұнай еліне айналу
мүмкіндігі бар.
1.3 Қазақстандағы құбыржолы тасымалы қорын кеңейту
мүмкіндіктері
Каспий шельфіндегі жаңа ашылулар құрлықтағы жұмыстарға сәйкес
Каспийдегі мұнай өндіру мүмкіндіктерін жоғарғы шамада айқындайды. Оның
тартылу орталығы Қазақстанның Қашаған кешені болмақ.
Әзір меңгерілмеген кен орындарының мұнай өндірісінің тұрақты өсуі,
мұнай тасымалдау сұлбасына жаңа енгізулер әкеледі. Каспий құбыр консорциумы
(КТК) жүйесі бойынша мұнай экспорты жаңа құю терминалы арқылы шығыс- батыс
бағытымен үлкен ағынның пайда болуын болжайды. Оның жаңа көлемін Қара теңіз
ауданына бағыттай отырып, мұнай экспортын максимумға жеткізу толықтай
ықтимал.
Сурет 1 – Мұнай ағындарының жалпы шолу картасы
Тенгиз кен орындарындағы мұнай өндірудің өсуімен – 228 мың
брлтәул. 2000 жылы шамамен 700 мың брлтәул. дейін немесе келесі онжылдық
аралығында Тенгиз кен орынындарын игерумен айналысатын компаниялар
арқасында КТК жүйесіне жеткізулер өспек. Бұдан басқа, КТК желісіне игеру
бойынша төрт серіктестік Қарашығанақ кен орны-БГ, ЭНИ, Тексако және
ЛУКойл көп мөлшерде сенім артады. Олар өндіру конденсаты 2000 жылы 85 мың
брлтәул. –тен осы онжылдықтың соңында 270 мың брлтәул.-ке дейіе өседі
деген ұйғарымда. ЛУКойл және Қазақстанның өндіріс компаниялары қатары
қазақ мұнайын (Тенгизден басқа) Атыраудағы КТК жүйесіне беру мүмкіндігін
алады; осыдан соң КТК желісін Баку- Новороссийск мұнайқұбырымен қосатын
жіпті салу да қиынға түспейді, нәтижесінде өндіру компаниялары да өз
мұнайын консорциум жүйесі бойымен тасымалдауға қол жеткізе алады.
Дегенмен, ұзақмерзімді жоспарда өткізу қабілетінің жетіспеушілігі
байқалуы мүмкін, әсіресе 2010 жылдан соң. Нәтижесінде жеткізушілер
бәсекелестігі артуы мүмкін.
Мұнай тасымалы жүйесін кеңейтудің бірден бір нұсқасы ретінде Атырау-
Самара мұнайқұбырының өткізу қабілетін кеңейтуді қарастыру жеткілікті.
Қазіргі уақытта ол шамамен 300 мың брлтәул. айдау қабілеті бар. Қазақстан
зерттеушілерінің баға беруі бойынша, оның болашақтағы 60 мың брлтәул.-ға
ұлғайту мүмкіндігі үлкен қиыншылықтарды талап етпейді.
Алайда Ресей шекарасына дейінгі мұнай жеткізу тарифінің өсуінен
кейін 2000 жылы жүк жіберушілер үшін Атырау- Самара жүйесінің тартымдылығы
кемігендей болды. Бірақ, біз үшін қазақстан мұнайын осы мұнайқұбыры арқылы
тасымалдау тиімді және арзан екенін ескергеніміз жөн. Дегенмен, 2000 жылы
мұнайды өндіру орнынан жеткізу шығыны, Қазақстанның батысында осыған
қатысты ресей- қазақ шекарасына дейінгі қысқа маршрут бойынша тең болды (2-
кесте).
Кесте 2- Қазақ мұнайын баламалы бағыттар бойынша жеткізу құны
Ақырғы пункт Ресей- Атыраудан Теңізден
қазақстандық
шекарадан
Адамова Застава 9,05 17,05 21,25
(Польшаға)
Вентспилс 15,65 23,65 27,85
Бутенге 14,01 22,01 26,21
Новороссийск 12,68 20,68 24,88
Одесса 14,66 22,66 26,86
Приморск 16,83 24,83 29,03
Феннеслитке (Венгрияға 18,49 26,49 30,69
және әрі)
Будовце (Словакияға және18,49 26,49 30,69
әрі)
Ескерту: Мәліметтер 2000 жылдың 1 қарашасына, магистральды
мұнайқұбыры үшін тарифті қоса алғанда.
Төменде көрсетілген шамалар Новороссийск арқылы экспорт мүмкіндігін
одан әрі кеңейтуге жағдай жасайды.
Тихорец- Новороссийск мұнайқұбырын одан әрі кеңейту. Егер мұнайқұбыры
сұлбасынан шығатын болсақ, онда Тихорецкке мұнайды жеткізу мүмкіндігі оны
тасымалдау қуаты жоғарылайды. Бұл мұнайқұбырдың өткізу қабілетін кеңейтудің
барлық мүмкіншілікке ие жоспар пайда болды. Осылайша, олардың ішіндегі
біреуі өсімді 400 мың брлтәул. –ке дейін ұлғайту мақсатында кеңейту
шараларын қарастырды, бірақ КТК жүйесі пайда болғаннан кейін мұндай жобалар
өзінің маңыздылығын жоғалтты.
Келген порт танкерлеріне құю жылдамдығын арттыру.
Қолайсыз ауа- райына байланысты жинақталған мұнайды сақтаудың жаңа
кешенін жасақтау. Қара теңіз жағасындағы солтүстік- шығыстан соққан күшті
желдің әсерінен танкермен тасымалдау жүмысына өз зиянын тигізеді. Егер
мұнай қоймасы сыйымдылығын арттыру мақсатындағы шаралар шешілсе, онда бұл
қосымша 100 мың брлтәул. береді.
Мұнайқұбыры желісі мүмкіндіктерін арттыру жобасына қатысты, осы
уақытқа дейінгі келісімшарт бойынша жүргізілген жұмыстар НИОКР дың
жобалаушыларына жүктеледі. Алайда, кеңес жүйесі дағдарысынан кейін батыс
компанияларының ролі бұл істе үдіксіз өсе бастады. КТК жобасы бұл қатынаста
белгі ретінде болды. Консорциум жүйесі құрылысында негізгі рольді ойнаған
бірнеше батыс фирмалары болатын.
Отандық және шетелдік келісімшарттарының мұндай кешенді сұлбасы
көліктік инфрақұрылымды өсірудегі жұмыс бағытының индикаторы ретінде қызмет
ете алады. Ұзақмерзімді жоспар бойынша инвесторлар әр түрлі көлік
бағытындағы техника- экономикалық көрсеткішінің сәйкестігі мүмкіндігін алуы
керек.
Мұндай жағдайда тариф бойынша ұзақмерзімді келісімшарттардың болмауы
жақын перспективалардың жетіспеушілігі деп есептеу міндетті емес. Тарифті
таңдау- инвестор үшін бүгінде маңызды сұрақ болып отыр. Жиналған тәжірибе
табысты стратегия келесі элементтерді қосу керектігін куәландырады:
- аумақтық маңызды компаниялармен кең альянс құру.
- арнайы мүмкіндіктерге ерекше көңіл бөлу. Сақтану саясаты ретінде-
Каспий мұнайының бөлігін немесе одан алынған мұнай өнімдерін сату.
- өндірудің ұзақмерзімді жоспарын орындау және экспорттың келісілген
стратегиясын қабылдау. Мысалы, Қашаған сияқты аудандарды игерудің
ұзақтылық кезеңі өндіру мен көліктің ерекше сәйкестігімен анықталады.
Бұл іске асулар нақты жоба бойынша инфрақұрылымның қүрделенуінен
алшақтауға көмектеседі.
1. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙЫН ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
2.1 Қазақстанның экспортты мұнайқұбырының жобалары
Қазіргі уақытта қазақстан мұнайын экспортқа тасымалдаудың бір ғана
мүмкіндігі болып отыр- қазіргі ресейлік кұбыржолы арқылы, алайда, бұл тәсіл
қажеттіліктерді толықтай қамтамасыз ете алмайды. Осыған орай, қазақстан
мұнайының шығуының баламалы жолын іздеу сұрағы туады:
- Ресей территориясы арқылы Новороссийскке дейін- Қара теңізге (КТК)
- Азербайжан, Түркия территориясы арқылы- Жерорта теңізіне;
- Қытай территориясы арқылы- Тынық мұхитына;
- Иран территориясы арқылы- Парсы шығанағына;
- Түркменстан, Ауғанстан және Пәкстан территориясы арқылы- шығу жолымен
Аравия теңізіне.
Мұнайқұбыры перспективаларын зерттеу олардың ішіндегі қолайлысын
талдау факторлар қатарына тәуелді екенін көрсетті. Ішіндегі негізгілері
келесідей: қаржыландыру; мұнай өндіретін мемлекеттер арасындағы
бәсекелестік; мемлекеттердің геосаясаттық назары; маршруттар қауіпсіздігі.
Жоғарыда келтірілген құбыр маршруттарының талдауы экономикалық
бағалаудың бірден бір нұсқасы болып табылады; сонымен қатар экспортты
мұнайқұбыры маршруттарын бағалаудың ұсынылған әдісін пайдалану қабылданып
отыр. Ұсынылған талдауда қабылданған тариф бойынша экспорт жолының ең
қолайлы жағын таңдау жүргізіледі.
Кесте 3 – экспортты құбыржолының ұсынылған жобалары
№ Мұнай әлемдік әлемдік Мұнай Қазақстан Жоба
құбыры нарықтағы нарықтағы құбырының мұнайының құны(м
мұнайдың мұнайдың өткізу тарифі($т) лн.
базалық бағасы($барр) қабілеті(млн. долл.)
сорты т жылына)
1. Теңіз- Юралс. 10,5 75 20,5 2197
Қара Солтүстік-
теңіз
3-кестенің жалғасы
(КТК) Батыс
Европа
2. РК- Иран Дубай 10,5 10 33,8 1503
3. Баку- Юралс. 10,5 25 20,5 1000
Супса Солтүстік-
Батыс
Европа
4. РК- Юралс 10,8 45 43,5 4300
Түркия Жерорта
(Джейхан)теңізі,
Теңіз,
Дубай
5. РК- КитайТапис 11,5 - 30
-
*Argus Petroleum 1999. №5
Ескерту: әлемдік нарық бағалары Солтүстік теңіздері мұнайының Брент
сортына байланысты берілген (10,8 ). ($барр)
Экспорттық құбырдың ең тиімді маршруттарын табу, табысты есептеудің
экономикалық формуласымен жүргізіледі: (Т=Б-С), Б- әлемдік нарықтағы
мұнайдың базалық сорттағы бағасы, С- отандық мұнайдың әлемдік нарықтағы
тарифтік стафкасы (1 т мұнайда = 7,35 баррель)
Бағалау:
1. 10,5*7,35-20,5=56.675$т- (1)
2. 10,5*7,35-33,8=43.375 $т- (3)
3. 10,5*7,35-20,5=56.675$т- (1)
(1)
4. 10,8*7,35-43,5=35.88$т- (5)
11,1*7,35-43,5=38.085$т- (4)
10,5*7,35-43,5=33.675$т- (6)
5. 11,5*7,35-30=54,525$т- (2)
Осылайша, алдын ала есептеулер қорытындысы және негізгі мәліметтер
бойынша тұжырым жасауға болады. КТК экспорттық құбыр маршрутының қабылдауға
болатын жағдайын қарастыру қажет(Тенгиз- Қара теңіз).
Берілген жобаның өзіндік зиян жақтарын да байқауға болады. Бұл
кәсіпорындардың күшті жақтарына мыналарды қатыстыруға болады:
- АҚШ мемлекеті жағынан қолдау көрсету;
- Қазақстан мұнайы транзитіне көңіл бөлушілер (Грузия, Азербайжан,
Түркия);
- Тасымалдау икемділігі, ерте мұнай үшін танкермен тасымалдауды
пайдалану;
- Қазақстан үшін қабылданған тариф (Супсаға тасымалдау кезінде).
Алайда, осыған орай, Кавказ аумағындағы тұрақсыз саясаттық ақуалды
байқауға болады, сонымен қатар Джейханға дейінгі маршрут күрделі қаржы
салымдарын талап етеді. Бұл аумақта жоғарғы бәсекелестік те әлзіз жағы
болып табылады. Жерорта теңізі нарқының Қазақстан үшін қабылданған нұсқасы
жетекші үш мұнай сорты бойынша есептелді. Соған қарамастан, осы аумақтағы
тұтынылып отырған мұнайдың ерекше сапасын есепке ала отырып, Тенгиз кен
орнының мұнайы бұл нарықта бәсекелестік қабілеті жоғары болып отыр. Қытайға
Қазақстан территориясы арқылы құбыр төсеу варианты ерекше қаралады.
Жоғарыда аталған тапсырмаларға сүйене отырып мұнайгаз саласы дамуының
бағытын анықтай аламыз, дәлірек айтсақ:
- шығарылған өнімге әлемдік нарықтағы тұрақты сұраныстың
маңыздылығы және алдағы жылдардағы дамуды болжау;
- әлемдік нарыққа шығуды шектеген жағдайда, Ресей және басқа да
елдер құбыр жүйесі арқылы пайда болатын проблемаларды шешу
мүмкіндігі туады;
- мұнай және газды өндіру арқасында, саланы шикізат базасымен
қамтамасыздандыру;
- шетел инвестициясын тартатын және өнімді өндіру үшін халықаралық
компанияларды жасақтай білетін тұрақты құқықтық база.
Осымен қатар, республикамыздың құбыржолы инфрақұрылымының тиімді
дамуы көптеген сұрақтардың шешілуін қажет етеді. Бірінші кезекте, әлемдік
стандартқа сәйкес, айтарлықтай мөлшерде табыс әкелетін тариф орнатудың
түссіз әдісі енгізілуі қажет.
Тарифті пайда алу- құбыр компанияларының пайдалылығының басты белгісі
болып табылады. Қазақстанда мұнайды құбырмен тасымалдаумен айналысатын,
табиғи монополист- бір ғана компания өмір сүреді. Бұл ЖАҚ НКТН
КазТрансОйл. Оның қаржы- шаруашылық іс- әрекеті жоғары пайдалылықпен және
орнықтылықпен мінезделеді. Алайда, компанияның негізгі технико-
экономикалық көрсеткіштерін арттыру үшін мына шаралар қатарын жүзеге асыру
қажет, дәлірек айтсақ:
1. негізгі қаражатты жаңашаландыруға нақты көңіл бөлу, және сол
арқылы материалды- техникалық базаның нығаюына қол жеткізу.
2. дебиторлық борыштар айналымын арттыру.
3. заемдық қаржы үлесін арттыру, компанияның қаржылық жағдайына оң
әсерін тигізеді, өз кезегінде, ішкі қаржыландыру көзінен үлкен
тәуелділік күттіреді.
4. материалды айналу қаражатының айналымын ұлғайту.
5. тауарлы- материалды қорларды пайдалану мерзімін төмендету.
Көмірсутек шикізатын өндіру көлемін өсіру жағдайында мұнай саласын
нақты дамыту үшін, қазіргі құбыр жүйесінің қарапайым тиімді жұмысы мен оны
кеңіту жеткіліксіз.
Осыған байланысты, Қазақстан диверсификациялық, көпміндетті
экспорттық маршруттар стратегиясын игеруді бастап кетті. Бұл кезеңде
қазақстандағы экспорт көлемін арттыруға максималды жағдай жасайтын нақты
шара қолдану қажет. Қазақстан экспортын ұлғайту мен өндіру үшін ең
маңыздысы Каспий құбыр консорциумы (КТК) болып табылады. Басқа екі маршрут:
Қытайдың шығыс бөлігіндегі құбыржолы және Солтүстік Иранға танкермен өту
маршруты. Қазақстан үшін маңызды сұрақ шекара арқылы транзит болып отыр,
және мұнда өзіндік проблемалар пайда болады. Шекара арқылы транзит
проблемасын шешу үшін, екіжақты және көпжақты келісімшарт жасау қажет.
Біріккен жүйенің тиімділігі ретінде- республика құбыржолының ішкі
кешеніне жетілдірулер мен жаңартулар, сонымен қатар кеңейтулер жұмысын
мүмкіндігінше тезірек бастау қажет.
Жоғарыда аталған жобаларды шетелдік қаржыларынсыз жүзеге асыру мүмкін
емес. Шетел капиталы, ұлттық ресурстармен шектеле отырып, жұмысшылардың
кәсіби мамандық дәрежесінің жоғарылауына, өндіріс ресурстарын пайдалануды
жақсартуға жағдай жасайды.
Еліміздің экономикасына, құбыржолына, жекеменшіктерге максималды
инвестиция көлемін тарту үшін құқықтық базаны нығайту, сонымен қатар
инвестициялық үрдістерді басқару сұрақтарын қарастыру қажет.
Қазіргі және жоспарланған мұнайқұбырлары маршруттарын
қамтамасыздандыру қажет;
- Қазақстан мұнайының ұсынысы бойынша әлемдік нарықта бәсекелестік
ұстанымын жаулап алу;
- Мұнай құбыр компаниялары іс- әрекетінен бюджетке бөліп шығару
ретінде Қазақстан үшін экономикалық табыс әкелу, мұнай тасымалы
инфрақұрылымын жақсарту;
- Транзитті елдердегі әлеуметтік- саясаттық жағдайлардан минималды
тәуелділік.
2. Көлік жүйесі бойынша көмірсутек шикізаты ағынын арттырудың
экономикалық негіздері
Қазақстан мұнай өнеркәсібінің пайда болуынан бері жүзжылдық ішінде
оның шикізаттық ресурсына деген қызығушылықтар ешқашан төмендеген емес.
Мұнайға сапалық мінездемесімен Ярославтық, Самаралық, Волгаградтық
технологиялық үрдістері бағдарланған. Ресейдегі Орск мұнай өндіру
зауыттарында газ конденсатына- Оренбург, Уфа кәсіпорындары түбіне өңдейді.
Республикамыздың мұнайгаз секторының дамуының жаңа ұмтылысы теңіз
мұнайгазды және Қарашығанақ мұнайгазконденсатты кен орындарын игеруге
енгізуі мен олардың ашылуы болды. Дәл осы кезеңде американдық Шеврон
оверсиз Компани компаниясымен бірлестік құруға Қазақстан Республикасымен
келісімшартқа қол қойылған болатын. Және бұл әлемдегі ірі мұнай өндірушілер
арасындағы өзара іскер қарым- қатынастың нығаюының басты себебі болды.
Қазақстандағы көмірсутек шикізаты потенциалының өзгеруі, мұнай мен газ
қорын меңгеруге барлық әлемдік компаниялар назары ауды – Мобил,
Тексако, Тоталь (АҚШ), Бритиш петролеум және Бритиш газ
(Ұлыбритания), Статойл (Норвегия), Шелл (Нидерланды), Эльф Акитэн
(Франция), Эни, Алжип (Италия). Мұнай операциясын жүргізуде олармен
келісімшартқа отыру дауы қойнау жөніндегі ҚР Кодексін және мұнай туралы,
біріккен кәсіпорындар туралы, шетел инвестициясы туралы заңдарды қайта
қарау болды.(1)
1993-2000 жылдар аралығында салаға тікелей шетел инвестициясынан
республика өнеркәсібіне 34% -ға дейінқаржы бөлінді, мұның ішінде 1993-1994
жылдары бұл үлес 88% -ға дейін жетті. Бұл процесстердің нәтижесі көмірсутек
шикізатын өндірудің бірте- бірте ұлғаюы болып табылды: мұнай және газ
конденсаты 28% -ға, табиғи газ 80% -ға және ілеспе газдың 1998 жылы 1994
жылдағымен салыстырғандағы екі еселенуі. (1-4 сурет)
Каспий теңізі шельфтік аймақтық ресурстарды меңгерумен байланысты
жаңа мұнай жобаларын іске асырудың бірінші сатысы, Қазақстанды қор бойынша
әлемдегі ірі державалар қатарына енгізуге жағдай туғызады.
Сурет 2 – Жылдар бойынша өндіру және өңдеу диграммасы
Сурет 3 – 1997-2000 жылдардағы өндіру және өңдеу жағдайын болжау
Соңғы екі-үш жылда ҚР мұнайгаз секторына тынықмұхиттық аумақтағы
елдердің мемлекеттік және жекеменшік компаниялары қызығушылықтар таныта
бастады – Қытай, Жапония, Индонезия, сонымен қатар Батыс және Орталық
Европа елдері – Венгрия, Румыния, Чехия, Германия, Финляндия, бұрынғы Кеңес
Одағы елдері – Ресей, Украина, Әзірбайжан, Грузия, Түркменстан, Латвия.
Бұл жағдайлар қатары шикі мұнайды ішкі және сыртқы нарыққа өткізу
бағытын таңдауға байланысты проблемалардың шешілуін шарттастырады. Осыған
байланысты қазіргі уақыттағы әлі толықтай зерттеліп болмаған мұнай ағыны
болжамын жетілдіру сұрақтары туады.
Магистральды мұнайқұбырын пайдаланудағы мұнай ағынын меңгеру тиімді
сызбасы бойынша мінездемесін жетілдіру мұнай ағыны болжауының дамуына
шынайы негізделуі қажет. Бұл болжам ең дәл және жеткілікті ауқымда жыл
бойынша мұнайды тұтыну мен өндірудің даму жоспары негізінде анықталады.
Кесте 4 - 1995-2015жж. кезең бойынша мұнайды пайдалану мен тұтынудың
салыстырмалы мәліметтері.
Көрсеткіштер 1995 1996 1997 1998 2000 2015
Мұнай және газ конденсатын өндіру, 20,6 22,9 25,8 25,9 40,0 120,0-
млн. т. 140,0
Ішкі тұтыну, млн. т. 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 35,0
Үш МӨЗ-да іс жүзінде өңделген, млн.10,8 11,1 8,8 8,0 6,0
т.
Мұнай экспорты, млн. т. 13,0 13,0 17,0 20,0 20,0-25120,0
,0
Соның ішінде алыс шет елдерде, млн.4,0 4,0 4,0 9,0 22,0 11,0
т.
Мұнайқұбыр іс- әрекетін талдау процессінде қаржылық және қаржылық
емес бағалаулар қолданылады.
Қаржылық шешім қабылдау (қаржы салымдары бойынша, қаржылық саясат
және т.б.); қаржылық емес шешім қабылдау (маркетингтік стратегия,
қауіпсіздік және экология сұрақтары, тариф қалыптасу сұрақтары);
компанияның бәсекелестермен немесе басқа да түрлермен іс- әрекеті.
Мұнайқұбыр компаниялары үшін игерілген әдістемелік құжаттарда іс-
әрекеттерді бағалаудың келесі қаржылық критерилері рұқсат етіледі:
• Негізгі іс- әрекеттен түскен кіріс = таза пайдаэксплуатациядан кіріс;
• Эксплуатация бойынша маржи = (эксплуатациядан кіріс- эксплуатациялық
шығындар) эксплуатациядан кіріс;
• Активтерден кіріс = таза табысорташаландырылған жалпы активтер;
• Дәнекерлеуші үлесінен кіріс = таза табысорташаландырылған
дәнекерлеушілер үлесі;
• Табыс өсімі = (осы кезең кірісі - базистік кезең кірісі) базистік
кезең кірісі;
• эксплуатациядан кірісбаррели-мили;
• отын және энергияға кеткен шығындарбаррели-мили;
• эксплуатациялық шығындарбаррели-мили;
• жөндеу және қызмет көрсетуге кеткен шығындарбаррели-мили;
жоспарланған кіріс салығы = бухгалтерлік есеп беру үшін есептелген
салықтар арасындағы айырмашылық.
Шығарылған көрсеткіштер жүйесі есептеулерді толығымен жүзеге асыруға
жағдай жасайды. Нәтижесінде мұнайқұбыр компаниясының іс- әрекеті
тиімділігінің сандық түрін ала аламыз. Кесте 5.
Кесте 5 - Құбыржолын қолданған үшін тариф мөлшерін анықтаудың
қарапайым әдісі
Негізгі бастапқы позициялар
Құрылыстың құны 100 млн. долл. АҚШ
Эксплуатация мерзімі 20 жыл
Эксплуатациялық шығындар 10 млн. долл. АҚШ
Кіріс салығының мөлшері 30%
Қарыз мөлшері 50 млн. долл. АҚШ
Несиелік пайыз 10%
Капитал 50 млн. долл. АҚШ
Табыс мөлшері 20%
Өткізу қабілеті 50 млн. барр.жыл
Капитал салымының мөлшері 100 млн. долл
Құнның төмендеуі 5 млн. долл
Эксплуатация мерзімі 20 жыл
Эксплуатациялық шығындар 10 млн. долл.
Несиелік пайыз 50 млн. долл. –дан 10% 5 млн. долл.
Табыс (капиталдан кіріс) 10 млн. долл
30% салық ставкасы бойынша кіріс салығы 4,285 млн. долл
Жіберілген кірістер 34,285 млн. долл.
Өткізу қабілеті, барр. 50 млн.
Баррель тарифі 69 цент
Кесте 6 - Құбыржолын қолданған үшін тариф мөлшерін анықтаудың
өзгертілген әдісі
Негізгі бастапқы позициялар
Құрылыстың құны 200 млн. долл. АҚШ
Эксплуатация мерзімі 40 жыл
Эксплуатациялық шығындар 15 млн. долл. АҚШ
Кіріс салығының мөлшері 30%
Қарыз мөлшері 60 млн. долл. АҚШ
Несиелік пайыз 10%
Капитал 140 млн. долл. АҚШ
Табыс мөлшері 15%
Өткізу қабілеті 100 млн. барр.жыл
Капитал салымының мөлшері 200 млн. долл
Құнның төмендеуі 5 млн. долл
Эксплуатация мерзімі 40 жыл
Эксплуатациялық шығындар 15 млн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰНАЙДЫ ҚҰБЫР АРҚЫЛЫ ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қазақстандағы магистральды мұнай құбырының негізгі
сипаттамасы ... ... ... ..7
1.2 Кеңес Одағы аумағындағы көлік
бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Қазақстандағы құбыржолы тасымалы қорын кеңейту
мүмкіндіктері ... ... ... ...18
2 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙЫН ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.1 Қазақстанның экспортты мұнайқұбырының
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Көлік жүйесі бойынша көмірсутек шикізаты ағынын арттырудың экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Мұнай тасымалының негіздеме алгоритмін
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4 Әлем нарығына мұнайды тасымалдау жобаларын экономикалық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙТАСЫМАЛЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ
СТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.1 Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру және олардың негізгі
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Мұнайгаз дамуының тиімді жолдарын
моделдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.3 Өңдеуге және экспортқа кететін көмірсутек шикізатын тасымалдаудың
тиімділігін арттыруға әдістемелік шаралар
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 69
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында мұнай-газ
саласына ерекше көңіл бөлінеді. Жанар- жағар май ресурсының ұзақ мерзімді
болашағын анықтай отырып және оны экономикалық өсуіне қарай тиімді
пайдалану бағдарламасы барлық мұнай-газ кешеніне қатысты сұрақтардың
шешілуіне жағдай жасайды.
Мұнай-газ саласы дамуының басты проблемасы әдеттегідей мұнай-газ
шикізатын кешенді пайдалануды қажет етеді. Сонымен бірге Қазақстанда
өткізіліп жатқан берілген жоба бөлігі шикізат даму саласымен тығыз
байланысты.
Өндіріліп жатқан көмірсутек шикізатының сапалы сипаттамасын
зерттеумен және олардың өндіріс процесінің ақырғы нәтижесіне әсер етуімен
байланысты кешенді тапсырма шешімін іске асыру қадағаланады.
Көмірсутек шикізаты – сұйық немесе газ түрдегі физикалық жағдайына
тәуелсіз. Және де жақсы дамыған мұнай-газ өңдеу мен мұнай химиялық саладағы
өнеркәсіптегі пайдалы қазбаның ерекше түрі болып табылады.
Оның пайдалылығы дайын тауардағы таза технологиялық позицияда ерекше
еңбекті қажет етпейтін өнімнің кең ауқымды бөлек фракциясында потенциалды
бағаланады.
Мұнай-газ ресурстарын экспорттық тауар түрінде пайдалану мұнай
саласының даму стратегиясында толықтай жеткіліксіздігін куәландырады.
Сондықтан да көмірсутектерді рационалды және кешенді пайдалану ұлттық
экономиканың басты приоритетінің санына тікелей қатысты.
Диплом жұмысына қойылған мақсат болашақта Қазақстандағы тиімді
мұнайқұбырын анықтау.
Бұл проблеманы шешу үшін диплом жұмысында мынандай міндеттерді орындау
қойылған:
• Қазіргі кездегі Қазақстандағы мұнайды тасымалдаудың даму жағдайын
сипаттау;
• Қазақстандағы құбыржолы тасымалы қорын кеңейту мүмкіндігін көрсету;
• Инвестициялық жобалардың қаржылық жағын есептеу;
• Мұнайгаз дамуының тиімді жолдарын модельдеу.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰНАЙДЫ ҚҰБЫР АРҚЫЛЫ ТАСЫМАЛДАУДЫҢ
ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы магистральды мұнай құбырының негізгі сипаттамасы
Қазақстан Республикасы көмірсутектердің стратегиялық қоры бар және
энергоресурстардың әлемдік нарығының қалыптасуына әсерін тигізетін
мемлекеттер қатарына кіреді. Елімізде көмірсутек шикізатының 200-ден астам
кен орындары бар. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан мұнай өндіруі бойынша
Ресей Федерациясынан кейінгі екінші орынды алады. Республикамыз жоғары
жеткілікті меншікті мұнай-газ потенциалының бар екендігіне қарамастан,
өндіріс орындарының арасындағы географиялық бүлінуі, өңдеу және тұтыну,
энергетикалық тәуелсіздіктің қалыптасуына үлкен қиыншылықтар әкеледі.
Мұнай шикізатының технологиялық процесстерге байланысты тауар өніміне
айналуының бірден бір бөлігі бола отырып, Қазақстанда құбыр арқылы
тасымалдау өз дамуын өнеркәсіптік аумақта өндіріс жұмысын жүргізумен қатар,
яғни, бір уақытта бастады. Республикалық мұнай құбырының бірінші бастамасы
Доссор ауданын Каспий теңізімен қосатын, шамамен 150-лік кұбыр жолы болып
табылады.
Республика территориясынан өтетін магистральды мұнай құбырының одан
әрі дамуы, мұнай тасымалы концепциясына сәйкес пайда болды.
Алғашқы мұнай өңдеу зауыттары, мұнай құбырының жеткіліксіздігіне
байланысты өндіріс орталықтарына жақын орналастырылды. Осы құбыр жолымен
тасымалдаудың шартты аяқталуы 60-шы жылдар соңы деп есептеледі. Батыс
Сібірдегі мұнайды барлау мен кен орындарын игерудегі жұмысты бастау, жаңа
мұнай өңдеу зауыттарындағы орналасу принциптерінің өзгеруіне әкеліп соқты.
70-ші жылдарда оларды өнеркәсіптік орталықтарға мүмкіндігінше жақын салуды
ұйғарды.
Қазақстандағы 70-ші жылдың соңы мен 80-шы жылдар басындағы құрылған
негізгі құбыры, Батыс Сібірдегі мұнай кен орнымен Орталық Азиядағы мұнай
өңдеу зауытын байланыстыратын Павлодар- Шымкент мұнай құбыры болды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін тасымалдау мен
мұнайды бөлудің ортақ жүйесінің құлауымен байланысты проблемалар қатарын
шешуді сала алдында бірінші қажеттіліктерге қойды.
Мұнайды экспорттау мен импорт, кәсіпорынды басқару құрылымын
оптимизациялау, күрделі қаржылар салымы, тасымалдау жөніндегі сұрақтарға
Қазақстан Республикасы экономикалық қызығушылықтарды қамтамасыз етуде
мемлекеттің тиімді қатысуымен жүзеге асты.
Қазіргі уақытта ЖАҚ ҚазТрансОйл қарамағында ұзындығы 6492км болатын
мұнайқұбыр жүйесі мен ұзындығы 2434 км суарыны, сыйымдылығы 1200 млн.м3
болатын резервуар паркі, 39 сорапты қотару станциясы, 18 қабылдап- жіберу
пункті, 3 мұнай құю эстакадасы (Атырау, Макат, Атасу) және бір теміржол құю
эстакадасы орналасқан.
Ішкі мұнайқұбыр жүйесі, Қазақстандағы мұнай кен орындарын
республикадағы мұнай өңдеу зауыттары (МӨЗ) мен Ресей Федерациясындағы мұнай
құбыр жүйесімен жалғастыра отырып, өзара бір бірімен байланысты өзіндік үш
регионға бөлінеді: орталық, шығыс және батыс.
Орталық филиал Кенкияқ- Орск мұнай құбырының екі жібін пайдаланады,
ұзындығы 400 км астам, жалпы өткізу қабілеті 6,5 млн. тонн. жыл. Бұл
мұнайқұбыр Ақтөбе облысы кен орындарындағы өндірілген мұнайды Ресейдегі
Орск мұнай өңдеу зауытына (МӨЗ) жеткізуге арналған. Алайда, кенкияқ
мұнайының өндіріс көлемінің азаюына байланысты қазіргі уақытта құбыр
бойымен жылытуды қажет етпейтін мұнай қоспасы тасымалданады.
Ақтөбе облысы кен орындарынан мұнайды жеткізу диверсификациясы
мақсатында Кенкияқ- Атырау мұнайқұбыры бойынша(ұзындығы 448,8 км) құрылыс-
монтажды жұмыстар басталды.
Бірінші кезектегі мұнайқұбырының (2003 жыл) өткізу қабілеті 6
млн.тонн.жыл. құрайды, екінші кезекте (2004ж.)- 10 млн.тонн.жыл, ал
үшіншіде (2006ж.)- 14 млн.тонн.жыл. Кенкияқ- Атырау мұнайқұбырының құрылысы
Батыс Қазақстан- Қытай халықаралық мұнайқұбыры магистралын тұрғызудың басты
кезеңі болып табылады, сонымен қатар Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы экономикалық қатынасты дамытады және Азияттық-
Тынықмұхиттық аймақ нарығына енуін қамтамасыз етеді.
Орталық Қазақстандық магистральды мұнайқұбырының негізгі жүйесінің
басты техникалық мінездемесі 1-ші таблицада келтірілген.
Шығыс филиал ең жас мұнайқұбыр жүйесін пайдаланады. Омск- Павлодар-
Шымкент- Чарджоу мұнайқұбыры Батыссібір мұнайын Павлодар және Шымкент өңдеу
қуатына және одан әрі Өзбекстан мұнай өңдеу зауыты мен Түркменстан мұнай
өңдеу зауытына жеткізу мақсатында құрылған. Павлодар- Шымкент
мұнайқұбырының жобалық өткізу қабілеті 17 млн.тонн.жыл. болатын екіжіпті
Қарақойын- Құмкөл бұрмасы бар. Мемлекетаралық Келісім шартқа
сәйкес(Қазақстан және Ресей) Батыссібір мұнайы Омск- Павлодар мұнайқұбыры
бойымен Павлодар мұнай өңдеу зауытына, ал Құмкөл мұнайы Құмкөл- Қарақойын-
Шымкент маршруты бойынша Шымкент мұнай өңдеу зауытына жеткізіледі.
Негізгі магистральды мұнайқұбырының Шығыс Қазақстандық жүйесінің басты
техникалық мінездемесі 1-ші кестеде келтірілген.
Батыс филиалдың мұнайқұбыр жүйесі өзінің бастауын Қаламқас кен
орнындағы(Маңғыстау облысы) тапсыру- қабылдау пунктінен алады.
Мұнайқұбырының бұл жүйесі Ақтау теңіз порты терминалдарына дейінгі мұнай
тасымалын қамтамасыз етеді, Атырау теміржол станциясындағы мұнай құю
эстакадасына, Атырау МӨЗ-іне және Ресей федерациясының мұнайқұбыр жүйесіне
(ПСП Самара)- Ақтау Мұнай айдау стансасына, теміржол цистернасынан
танкерге мұнай құю техникалық мүмкіндігі бар. Қазіргі уақытта мұндай
операциялар Тенгизшевройл үшін орындалады. Ақтау портындағы мұнай құю
қызметі бойынша алдын- ала қызығушылықтарды мұнай өндіру компаниялары
қатары танытты. Танкерлерге мұнай құю бойынша қажеттіқуаттарды қамтамасыз
ету үшін порт терминалдарында жұмыстар жүргізуді талап етеді.
Негізгі магистральді мұнайқұбырының Батыс Қазақстандық жүйесінің
басты техникалық мінездемесі 1-ші кестеде келтірілген.
ЖАҚ ҚазТрансОйл құрылғаннан бастап осы уақыт аралығына дейін
компанияның алдына қойған стратегиялық мақсаттары мен тапсырмаларын
қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілді. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесі мұнай
тасымалы көлемінің динамикалық ұлғаюына әкеліп соқты. Егер 1998 жылы мұнай
тасымалдау көлемі магистральді мұнай құбыры жүйесі бойынша 24104 мың тонна
болса, онда 2001жылы- 32023 мың тонна. Мұнай тасымалы көлемінің өсуі
жүкайналымының ұлғаюына қол жеткізді: 1998ж.-15337 млн.т-км. Бюджеттен
бөліну 1998ж.- 2998 млн.тг, 2001ж.- 21811 млн. теңге құрады.
Кесте 1-Негізгі магистральді мұнайқұбырының Батыс Қазақстандық
жүйесінің басты техникалық сипаттамасы
Енгізу Ауқымы Диаметр, Жылдық өнімділік
Мұнайқұбыр жылдары Ь, км мм
жобалық фактілік
Орталық- Қазақстандық жүйе
Кенкияқ- Орск 1968 400 325 1,7 1,9
(1-ші белдік)
Кенкияқ- Орск 1986 400 530 5,0 Жоғарыда
(2-ші белдік) көрсетіл
ген
санға
қосылған
Шығыс- Қазақстандық жүйе
Омск- Павлодар- Шымкент 1977- 1859 1020800 25 20
1983
Құмкөл- Қарақойын 1990 199 500700 714 3,74,8
Батыс- Қазақстандық жүйе
Өзен- Атырау- Самара 1974-19781379 1020720 12,3 10
Өзен- Жетібай 1966 68 500 8 3,26
Жетібай- Ақтау 1974-197873,6 500 8 1,47
Қаламқас- Қаражанбас 1986 62,1 500 5 4,80
Қаражанбас- Ақтау 1979 202,4 720 8,5 6
Сарықамыс- Теңіз 1968 30 300 2 0,6
Прорва- Құлсары 1986 103 500 5 0,3
НПС №3- Қосшағыл 1980 133 300 2 6
Искине- Погруз.док 1936 18,75 200250 1 0,16
(1981)
Мартышы- Атырау 1972 85,6 500 6,0 1,06
Комсомольск- Макат 1942 47,6 200500 1,0 0,03
Мұнайлы- Қосшағыл 1950 66 250 2 0,01
Ақтау- Жетібай 1990 63,6 700500 8,7 2,64
Доссор- Мақат 1991 34,3 200250 1 1,6
Қазақстан Республикасының мұнайқұбыры тасымалының одан әрі даму
стратегиясы жаңа мұнай құбырын жасақтауда өзіміздің тұрақты жеке мұнай
өңдеу зауытымызға(МӨЗ) жеткізілуін қамтамасыз ету қажет. Бүгінгі күні құбыр
жүйесі мүмкіндігі бұлай жасауға жеткілікті көлемде қол жеткізу өте қиын.
Осыған байланысты өндірістік бағдарлама мен Қазақстандағы құбыр торабының
даму бағдарламасы экспорттық бағытта игерілді, және де ұзақ мерзімді даму
бағдарламасын табысты іске асыру кезінде 2010 жылдан бастап жылына 70 млн.
тонна қабылдау мүмкіндігін береді.
Осы даму және өсу стратегиясын іске асыруда инвестициялық жобалардың
үлкен санының одан әрі жүзеге асуын талап етеді:
- Атырау- Самара мұнайқұбыры бойынша тасымалдау көлемін 25 млн. тонн.
жылға дейін арттыру;
- жүйенің олық диагностикасын аяқтау, жөндеу және қазіргі жүйені
модернизациялау бойынша жүргізілетін жұмыстар бағдарламасын жүзеге асыру
мен игеру;
- компанияның одан әрі іс- әрекетін автоматизациялау және
инфрақұрылымының дамуы;
- өндірісті автоматтандырылған басқару жүйесін енгізу(SKADA) ;
- өндірісті автоматтандырылған іс- әрекеттер жүйесін енгізу(SAP
R3);
- модернизация және телекомуникация жүйесін дамыту;
- обьекті модернизациялау мен жаңа технологияларды енгізу жолымен
энергия шығынын төмендету.
Жүйені модернизациялау бойынша ауқымды бағдарламалардың жүзеге асуы
мен инвестициялық жобалардың жүзеге асуы мен инвестициялық жобалардың іске
асуы, жобалық қаржыландыру түрінде ұзақ мерзімді инвестиция көлемін
қаратуларды талап етеді.
2003 жылы қаржы салымдарының деңгейі 30 млрд. теңге болды, оның 6
млрд. тан астамы жөндеу жұмыстарына, яғни, 130 км мұнайқұбыры болып
табылады.
Осы құбыр жүйесіне модернизациялау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде
оның жұмыс жасау қабілеті сақталады, қызмет көрсету тиімділігі жоғарылайды,
сонымен қатар жүйенің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Тасымалдау сұлбасы
бойынша жаңа обьекттерді құру мен күрделі жұмыстарды жүргізу, тұтынушылар
үшін қызмет көрсетудіңүлкен спектрі қамтамасыз етілді.
Мұнай тасымалына баға орнату механизмі жаратылыс монополиясын
реттеуші Агенттікпен бекітілген. Тарифтің жаңа деңгейі 2003 жылдың 1-ші
шілдесіне жоспарланған.
Бірауыздан қабылданған принциптерден құралған әдіс баға түзілуге
икемді ықпал етеді, тұтынушылардың қажеттіліктері мен мүмкіндігін есепке
алады, құбырлар жүйесін максималды пайдалануға жағдай жасайды. Ұсынылып
отырған әдістеменің негізгі қабілетіне мыналарды қатыстыруға болады:
қажетті шығындар принципінің өзгермеуі және активтерден әділ табыс алу;
қарапайым меншікті тарифтен екіставкалы тарифке өту, яғни, тасымалдау
маршруты тәуелсіз, бірінші ставкасы 1 тонна мұнайдан шегерілетін, екіншісі-
маршрут қашықтығына байланысты (меншікті тариф); өзіндік капиталдан түсетін
табыс ставкасын есептеудің жетілген әдісін пайдалану.
Бүгінгі таңда құбыржолы тасымалы өндірілген мұнайдың айтарлықтай
бөлігінің ауыспалылығын қамтамасыз етеді (80%). Сондықтан да ЖАҚ
КазТрансОйл ішкі есебінде, экспортты есебінде жаңа маршруттарды
жоспарлауға бағытталған жұмыстарды жүргізу үстінде, сонымен қатар Ақтау-
Баку- Тбилиси- Джейхан, екінші кезектегі құбыр КТК, Балтық құбыр жүйесі
және басқалары. Экспортты мұнайқұбыры жобалары серіктестік құралы ретінде
және халықаралық қатынастардың тұрақты кепілі ретінде қарастырылады.
Болашақ экспорттық мұнайқұбыры маршруты шикізат ресурсы негізінде, әлемдік
нарықтағы сұраныс пен ұсыныс негізінде, стратегиялық мақсаттар мен
экономикалық ұтысқа қол жеткізу негізінде анықталады.
Осыған байланысты Қазақстаннның келешек табысы мен экономикалық дамуы
тек қана мұнай- газ қорына тәуелді, бәрінен бұрын республикамыздың сутегі
шикізатын экспорттаудағы тасымал тәуелсіздігінің қамтамасыздалуына
байланысты. Өндіру, тасымалдау және өңдеу Қазақстан
экономикасыныңқұрылымдық тұрғызылуының кілті және ұлттық стратегиямыздың
дамуына септігін тигізетін маңызды факторы болып табылады.
2. Кеңес Одағы аумағындағы көлік бірлестігі
Бұрынғы кеңес одағына дейінгі республикалардың тәуелзіз мемлекеттерге
бөлініп шығуы мен шаруашылық байланыстардың бытырауы, Энерго- жанар-
жағармай кешенінің жұмысына айтарлықтай әсерін тигізді. Жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің энергетикамен қамтамасыз ету салаларында өзіндік проблемалар
пайда болды.
ТМД елдерінің отын энергетикалық сферасында ұлттық қызығушылықтар
қалыптасты. Осы қызығушылықтарды есепке ала отырып Достастық елдерді үш
топқа бөлуге болады:
- Өндіріс-елдер және энергоресурстарды экспорттаушылар немесе
ресурсты елдер- Ресей, Қазақстан, Азербайжан, Өзбекстан және Түркменстан;
- Импорттаушы-елдер – Украина, Белоруссия, Молдавия, Грузия,
Армения, Тәжікстан және Қырғызстан;
- Транзитті елдер – Ресей, Қазақстан, Өзбекстан, Украина,
Белоруссия, Молдавия, Грузия және Армения.
Бұл елдердің энергетикалық сферадағы экономикалық қызығушылықтары
әрқашан сәйкес келе бермейді. Мысалы, Ресей мұнай- газды экспорттаушы
есебінде Украинамен транзиттік қызмет көрсетумен есептесу кезінде
проблемалар туады. Қазақстан әлемдік нарыққа тікелей шығу жолы
болмағандықтан, басқа елдермен жақын көлік- экономикалық байланысын орнату
мүмкіндігінен айрылады. Қазақстаннның континент ішіндегі географиялық
орналасуына байланысты осындай жабықтылық мемлекет экономикасына кері
әсерін тигізеді.
Отандық эксперттер көлікконтинентальды магистральды, меридиональды
бағыттағы теміржол және автомобиль жолдарын жүргізу сияқты әр түрлі
нұсқаларды ұсынады. Айтылған нұсқаларды таңдау, осы магистральды тұрғызуға
қатысты континенттегі барлық елдердің келісімі негізінде жүзеге асырылуы
тиіс. ТМД мемлекеттеріндегі энергоресурстарды импорттаушы ресурсты
елдердің назарын қамтамасыз ету бүгінгі таңда ең маңыздысы болып табылады.
Көмірсутек шикізатын экспорттаушы- елдердің негізгі проблемаларының бірі,
энергоресурстарды әлемдік нарыққа экспорттау және қаражат алу мақсатында
өндіріс саласын дамыту болып табылады. Осыған байланысты Достастық
елдерінің энергетикалық нарығы ТМД мемлекеттерінің айтылған тобы үшін –
алыс шетел нарығына қарағанда, сутегіні тұтынушылар әзір аз мағыналы болып
отыр. Түркменстан, Азербайжан және Қазақстан елдері үшін, Халықаралық
энергетикалық агенттігінің бағалауы бойынша, әлемдік нарыққа көмірсутекті
экспорттау кризистен шығудың бір ғана жолы болды.
Достастық елдер арасындағы энергетикалық бірлестіктердің даму
перспективаларын бағалай отырып, олардың әр түрлі деңгейде және әр түрлі
жылдамдықта дамып жатқанын ескеруіміз керек. Қазіргі уақытта Евразиялық
экономикалық бірлестік құрылған- Ресей, Қазақстан, Белоруссия, Қырғызстан
және Тәжікстан, сонымен қатар Ресейлік- Белорустік одақ. Осы бірігулер
тұрғысында энергетикалық бірлестік шешуші рөл атқарады. Бұдан басқа,
Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан экономикалық аумақтағы бірлестікті
құру туралы Келісімшартқа қол қойды.
Көлік және энергетикалық жобаларды іске асыру үшін газдық альянс
құру туралы ұсыныстар айтылған. Алматыда өткен ТМД саммитінде Қазақстан,
Ресей, Өзбекстан және Түркменстан елдері экспорттық саясатты үйлестіре
білді, сонымен қатар газқұбыр жүйесін жергілікті басқару мен пайдалануды
көздеді. Осы альянсқа қосылу ниетін ТМД арасындағы транзиттік елдер де
білдірді.
Қазақстан Евразия құрлығының орталығында орналаса отырып, көлік
жолының табиғи қиылысы болып табылады. Қазақстан арқылы өтетін қазіргі
халықаралық көлік тасымалы өткелі желісінің даму тұжырымдамасы үш бағытта
негізделеді: біріншіден, бұл Ресей, Европа елдері. Екіншіден, Оңтүстік-
Шығыс Азия елдері және Япония, Қытай. Үшінші бағыт, Орталық Азия
мемлекеттері және Кавказ маңы, Иран мен Турция.
Қазақстанның құбыржолы тасымалының даму кезеңіне қысқаша
хронологиялық мінездеме бере отырып, 1935 жылы Батыс Қазақстандағы
мұнайкәсіпшілерін Ресейдегі(Орск) мұнай өңдеу зауыттарымен қосатын бірінші
магистральды мұнайқұбырының пайдалануға берілгенін ескере кетуіміз қажет.
70- ші жылдар басында тағы да бір Өзен- Атырау- Самара мұнайқұбырының
құрылысы толықтай аяқталды. Қазақстан мұнайын Ресей МӨЗ- іне айдау ғана
емес, сонымен қатар шет елдердегі негізгі экспорттық бағыттарға да айдауға
мүмкіндік туғызды. Осы мұнайқұбыры сол уақыттары ұзындығы жағынан да(1480
км астам), техникалық шешімі жағынан да әлем бойынша дара болды.
Экспортты маршруттардың көпвекторлылығына байланысты үлкен мағына
Ақтау портына беріліп отыр.Бүгінгі таңда Ақтау порты мемлекетаралық сауда-
экономикалық қатынастарды байланыстырушы звено ретінде, Қазақстан, Ресей,
Иран, Біріккен Араб Эмираты, Орталық Азия елдеріндегі кәсіпорындар
қатарының экспортты- импортты және транзитті жүктеріне жедел режимде қызмет
көрсетеді. Мұнайды Махачкалаға жіберуден басқа порт Солтүстік Бузачи
кенінен азербайжандық Дюбенди(Баку маңы) портына түсіре бастады. Бұл
маршрут 90- шы жылдар ортасында ТШО мен пайдаланылды, алайда, КТК ның
енуіне қарай бұл жерде тасымалдау жұмысы тоқтатылды.
Қазақстан көздеген мақсатпен халықаралық көлік тасымалы форумын
бірінші рет ұйымдастырып отырған жоқ: Шығыс- Батыс халықаралық транзитінің
маңызды бөлігі ретінде әйгілі трансазиаттық коридорды республика
территориясы арқылы жатқызу. Мұндай тасымалдаулардың дамуындағы үлкен үміт
Ақтау теңіз портына артылып отыр.
Осылайша, Кеңес одағы құлағаннан кейін, біріңғай көлік жүйесіне ерте
енген Қазақстан территориясынан 6 мың км.-ден астам мұнайқұбыр магистралы
өтті. Алайда, бұл құбырлар жүйесі Қазақстан Республикасының экономикалық
назарына жеткілікзіз шамада жауап берді.
КТК қатарына құрылуына дейін қазақстандық көмірсутек шикізатын шет
елге жеткізу негізгі каналы Атырау- Самара құбыры болды. Содан соң ресейлік
құбыр жүйесі бойынша шикізат Қара теңіз экспорттық терминалдарына немесе
Дружба жүйесі бойынша Европаға айдалды. 2002 жылы, қазақстан мұнайын
Ресей территориясы арқылы транзиттеу туралы қол қойылған келісімшартқа
сәйкес, Атырау- Самара жүйесі бойынша 15 млн.тонна мұнай айдалды, оның 10,5
млн. тонн алыс шет елдерге барса, ал 4,5 млн. тонн- бұрынғы Кеңес Одағы
республикаларына.
Экспорттың дәстүрлі маршруттарымен қатар перспективті жобалар
қаралады және жетілдіріледі, негізгі мақсаты – жаңа экономикалық тартымды
экспортты бағыттар мен каспий экспортты мұнайының ұлғайып келе жатқан
көлемін тасымалдау үшін жаңа қуаттарды құру.
Ресейлік компания Транснефть Қазақстанға Ресей территориясы арқылы
өтетін және де қазақстан мұнайының солтүстікевропа нарығына шығуын
қамтамасыз ететін тасымалдаудың жаңа маршрутын ұсынуға дайын.
Кеңес мемлекеттері территориясы арқылы өтіп жатқан және де бүгінгі
күні біздің мемлекетіміз назарын аударып отырған тағы да бір экспорттық
маршрут Бургас- Александруполис жобасы болып табылады. Қазақстан
Достастық елдері ішінде ең жоғарғы өсу қарқынына ие, сондықтан да мұндай
көлем үшін қосымша көлік маршруты қажет. Бургас- Александруполис
мұнайқұбыры құрылысының ең қысқа өту маршрутын тұрғызу идеясы- бірінші рет
1994 жылы Грецияның екі ірі құрылыс компаниясымен жарық көрді. Ол шикізатты
Европа елдеріне өткізудің баламасы болып табылады. Қазмұнайгаз
ұсынысшылары танкерлерді түрік бұғазы арқылы өткізу қазақстан мұнайы үшін
күн сайын қиындап бара жатқанын тұжырымдады. Осылайша бұрынғы одақтастық
елдерінен, оңтүстік бағыттағы мұнай экспортының жағдайы ,егер Босфордан
өтетін мұнайқұбыры тұрғызылатын болса, радикальды түрде өзгереді.
Қазақстан мұнайына Украина да өз назарын аударып отыр.
Түркменстанның экспорттық мүмкіндіктері едәуір аз мөлшерде ұлғаяды
және 2010 жылға 4 млн. тоннадан аспайды. Мұндай көлемдегі мұнайды
тасымалдауға дәстүрлі экспорттау маршрутының қуаты жеткілікті, ал
Қазақстаннан Иранға бағытталған мұнайқұбырын тұрғызу жобасын іске асырған
жағдайда қазақстан мұнайымен бірігіп тасымалдау үшін аздаған алаңдатулар
болуы мүмкін. Осы уақытта қазақстан мұнайын Иранға экспорттау маршрутына,
Тегеран МӨЗ іне өзара алмасу операциясын жүзеге асыру үшін, толықмасштабты
үйретулер жүргізіліп жатыр. Ирандық Нека портына бағытталған, Түркменстан
территориясы арқылы өтетін құбыр маршрутының және Ақтау- Нека
бөлімшесіндегі танкер флотын пайдалану маршрутының техника- экономикалық
көрсеткіші анықталады.
Азербайжан Республикасы кеңес одағы аумағында Ресеймен қалай тығыз
байланыс жасаса, Қазақстанмен де айтарлықтай қатынасын жалғастыруда.
Азербайжан мұнайын тасымалдау жылына 5 млн. тонна мұнай айдайтын Баку-
Новороссийск құбыржолы бойынша жүзеге асып отыр. Қазіргі уақытта
Азербайжан, Грузия, Түркия және АҚШ үлкен азербайжан мұнайын тасымалдау
мақсатында Баку- Тбилиси- Джейхан мұнайқұбырының құрылысы жобасын қарқынды
жүргізуде. 2002 жылдың қазан айында бірінші тасы қаланды, ал 2004 жылдың
соңына мұнайқұбырын мұнаймен толтыруды жоспарлайды.Жіберу 2005 жылдың
басына көзделген.
Қазақстан және Достастық елдері АҚШ-тың ішкі энергетикалық саясатында
маңызды орын алады. Біздің Республикамыздағы мұнайгаз секторының дамуына
ақшалай қаржы салушы негізгі инвесторлар – американдық трансұлттық
компаниялар. Қазақстан- американдық қатынастарда энергетикалық фактор
барлық деңгейде қатысады және көптеген келісулерге шақырылғандар тізіміне
кіреді.
Қазақстанмен және ТМД- ның басқа елдерімен қатынасындағы
американдық энергетикалық дипломатиялар негізгі ынталандыру ірі компаниялар
назарының жылжуымен, сонымен қатар осы елдермен ішкі саясатты нығайту үшін
американдық қатысулар мүмкіндігін пайдаланумен анықталады.
Екі жақты энергетикалық бірлестік ауқымындағы қазақстандық назарды
бағалай отырып, Қазақстан АҚШ- ты отын- энергетикалық кешендегі мағыналы
инвестор ретінде қарастыратынын айта кеткеніміз жеткілікті.
Бұдан басқа, Қазақстан американдық трансұлттық энергетикалық
компаниясымен қарым қатынаста болуын, тек қана қаржылық және технологиялық
жағынан емес, сонымен қатар қазақстанның жас компанияларына жеткіліксіз
іс тәжірибелері жағынан да қажет етеді.
Біртұтас көлік артериясын жасай отырып, Солтүстік- Оңтүстік, Шығыс-
Батыс біріңғай көлік коридорының дамуындағы кеңес одағы елдерінің бірлесе
қызмет істеуі бұрынғы одақ елдеріндегі ішкіконтинентальды әлемдік мұнай
нарығына шығу жолының жабықтылығын тиімді қолдануға жағдай жасар еді.
Кеңес одағы аумағындағы энергетикалық бірлестіктердің даму
перспективалары көбіне ұлттық нарықтың қалыптасуына және оның түйісуіне
сонымен қатар, Достастық елдердің ұлттық және ұйымдық энергетикалық
қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуіне байланысты. СССР құлағаннан соң ТМД
елдерінде энергоресурстарды тұтыну мен өндірудегі даму ахуалын талдай
отырып олардың ВВП тұтастығында деңгейінің тез түскенін аңғаруға болады.
Бұл жағдай көптеген кеңес одағы аумағындағы мемлекеттердің барлық саладағы
экономикалық кризисіне әкеліп соқты. Энергияны тұтыну мен өндіруді басқару
деңгейінің тиімділігі де төмендеді. Бұл толықтай ТМД бойынша экономиканың
өсуінде өз орнын тапты.
ТМД елдерінің жетекшілігінде өткен кездесулерде салалық нормативті-
құқықтық, сонымен қатар энергетикалық бірлестіктерді игеру институттарының
мүмкіндіктерін пайдалану туралы сауалдар қойылды. Энергетиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы негізгі рөлді ескере отырып, барлық ТМД елдері
энергетикалық қауіпсіздік проблемасын бірігіп шешуге көңіл аударып отыр.
Бүгінгі күні Қазақстан үшін мұнайгаз саласындағы қиыншылықтар аз емес,
соған қарамастан республикада XXI ғасырда әлемдегі ірі мұнай еліне айналу
мүмкіндігі бар.
1.3 Қазақстандағы құбыржолы тасымалы қорын кеңейту
мүмкіндіктері
Каспий шельфіндегі жаңа ашылулар құрлықтағы жұмыстарға сәйкес
Каспийдегі мұнай өндіру мүмкіндіктерін жоғарғы шамада айқындайды. Оның
тартылу орталығы Қазақстанның Қашаған кешені болмақ.
Әзір меңгерілмеген кен орындарының мұнай өндірісінің тұрақты өсуі,
мұнай тасымалдау сұлбасына жаңа енгізулер әкеледі. Каспий құбыр консорциумы
(КТК) жүйесі бойынша мұнай экспорты жаңа құю терминалы арқылы шығыс- батыс
бағытымен үлкен ағынның пайда болуын болжайды. Оның жаңа көлемін Қара теңіз
ауданына бағыттай отырып, мұнай экспортын максимумға жеткізу толықтай
ықтимал.
Сурет 1 – Мұнай ағындарының жалпы шолу картасы
Тенгиз кен орындарындағы мұнай өндірудің өсуімен – 228 мың
брлтәул. 2000 жылы шамамен 700 мың брлтәул. дейін немесе келесі онжылдық
аралығында Тенгиз кен орынындарын игерумен айналысатын компаниялар
арқасында КТК жүйесіне жеткізулер өспек. Бұдан басқа, КТК желісіне игеру
бойынша төрт серіктестік Қарашығанақ кен орны-БГ, ЭНИ, Тексако және
ЛУКойл көп мөлшерде сенім артады. Олар өндіру конденсаты 2000 жылы 85 мың
брлтәул. –тен осы онжылдықтың соңында 270 мың брлтәул.-ке дейіе өседі
деген ұйғарымда. ЛУКойл және Қазақстанның өндіріс компаниялары қатары
қазақ мұнайын (Тенгизден басқа) Атыраудағы КТК жүйесіне беру мүмкіндігін
алады; осыдан соң КТК желісін Баку- Новороссийск мұнайқұбырымен қосатын
жіпті салу да қиынға түспейді, нәтижесінде өндіру компаниялары да өз
мұнайын консорциум жүйесі бойымен тасымалдауға қол жеткізе алады.
Дегенмен, ұзақмерзімді жоспарда өткізу қабілетінің жетіспеушілігі
байқалуы мүмкін, әсіресе 2010 жылдан соң. Нәтижесінде жеткізушілер
бәсекелестігі артуы мүмкін.
Мұнай тасымалы жүйесін кеңейтудің бірден бір нұсқасы ретінде Атырау-
Самара мұнайқұбырының өткізу қабілетін кеңейтуді қарастыру жеткілікті.
Қазіргі уақытта ол шамамен 300 мың брлтәул. айдау қабілеті бар. Қазақстан
зерттеушілерінің баға беруі бойынша, оның болашақтағы 60 мың брлтәул.-ға
ұлғайту мүмкіндігі үлкен қиыншылықтарды талап етпейді.
Алайда Ресей шекарасына дейінгі мұнай жеткізу тарифінің өсуінен
кейін 2000 жылы жүк жіберушілер үшін Атырау- Самара жүйесінің тартымдылығы
кемігендей болды. Бірақ, біз үшін қазақстан мұнайын осы мұнайқұбыры арқылы
тасымалдау тиімді және арзан екенін ескергеніміз жөн. Дегенмен, 2000 жылы
мұнайды өндіру орнынан жеткізу шығыны, Қазақстанның батысында осыған
қатысты ресей- қазақ шекарасына дейінгі қысқа маршрут бойынша тең болды (2-
кесте).
Кесте 2- Қазақ мұнайын баламалы бағыттар бойынша жеткізу құны
Ақырғы пункт Ресей- Атыраудан Теңізден
қазақстандық
шекарадан
Адамова Застава 9,05 17,05 21,25
(Польшаға)
Вентспилс 15,65 23,65 27,85
Бутенге 14,01 22,01 26,21
Новороссийск 12,68 20,68 24,88
Одесса 14,66 22,66 26,86
Приморск 16,83 24,83 29,03
Феннеслитке (Венгрияға 18,49 26,49 30,69
және әрі)
Будовце (Словакияға және18,49 26,49 30,69
әрі)
Ескерту: Мәліметтер 2000 жылдың 1 қарашасына, магистральды
мұнайқұбыры үшін тарифті қоса алғанда.
Төменде көрсетілген шамалар Новороссийск арқылы экспорт мүмкіндігін
одан әрі кеңейтуге жағдай жасайды.
Тихорец- Новороссийск мұнайқұбырын одан әрі кеңейту. Егер мұнайқұбыры
сұлбасынан шығатын болсақ, онда Тихорецкке мұнайды жеткізу мүмкіндігі оны
тасымалдау қуаты жоғарылайды. Бұл мұнайқұбырдың өткізу қабілетін кеңейтудің
барлық мүмкіншілікке ие жоспар пайда болды. Осылайша, олардың ішіндегі
біреуі өсімді 400 мың брлтәул. –ке дейін ұлғайту мақсатында кеңейту
шараларын қарастырды, бірақ КТК жүйесі пайда болғаннан кейін мұндай жобалар
өзінің маңыздылығын жоғалтты.
Келген порт танкерлеріне құю жылдамдығын арттыру.
Қолайсыз ауа- райына байланысты жинақталған мұнайды сақтаудың жаңа
кешенін жасақтау. Қара теңіз жағасындағы солтүстік- шығыстан соққан күшті
желдің әсерінен танкермен тасымалдау жүмысына өз зиянын тигізеді. Егер
мұнай қоймасы сыйымдылығын арттыру мақсатындағы шаралар шешілсе, онда бұл
қосымша 100 мың брлтәул. береді.
Мұнайқұбыры желісі мүмкіндіктерін арттыру жобасына қатысты, осы
уақытқа дейінгі келісімшарт бойынша жүргізілген жұмыстар НИОКР дың
жобалаушыларына жүктеледі. Алайда, кеңес жүйесі дағдарысынан кейін батыс
компанияларының ролі бұл істе үдіксіз өсе бастады. КТК жобасы бұл қатынаста
белгі ретінде болды. Консорциум жүйесі құрылысында негізгі рольді ойнаған
бірнеше батыс фирмалары болатын.
Отандық және шетелдік келісімшарттарының мұндай кешенді сұлбасы
көліктік инфрақұрылымды өсірудегі жұмыс бағытының индикаторы ретінде қызмет
ете алады. Ұзақмерзімді жоспар бойынша инвесторлар әр түрлі көлік
бағытындағы техника- экономикалық көрсеткішінің сәйкестігі мүмкіндігін алуы
керек.
Мұндай жағдайда тариф бойынша ұзақмерзімді келісімшарттардың болмауы
жақын перспективалардың жетіспеушілігі деп есептеу міндетті емес. Тарифті
таңдау- инвестор үшін бүгінде маңызды сұрақ болып отыр. Жиналған тәжірибе
табысты стратегия келесі элементтерді қосу керектігін куәландырады:
- аумақтық маңызды компаниялармен кең альянс құру.
- арнайы мүмкіндіктерге ерекше көңіл бөлу. Сақтану саясаты ретінде-
Каспий мұнайының бөлігін немесе одан алынған мұнай өнімдерін сату.
- өндірудің ұзақмерзімді жоспарын орындау және экспорттың келісілген
стратегиясын қабылдау. Мысалы, Қашаған сияқты аудандарды игерудің
ұзақтылық кезеңі өндіру мен көліктің ерекше сәйкестігімен анықталады.
Бұл іске асулар нақты жоба бойынша инфрақұрылымның қүрделенуінен
алшақтауға көмектеседі.
1. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙЫН ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
2.1 Қазақстанның экспортты мұнайқұбырының жобалары
Қазіргі уақытта қазақстан мұнайын экспортқа тасымалдаудың бір ғана
мүмкіндігі болып отыр- қазіргі ресейлік кұбыржолы арқылы, алайда, бұл тәсіл
қажеттіліктерді толықтай қамтамасыз ете алмайды. Осыған орай, қазақстан
мұнайының шығуының баламалы жолын іздеу сұрағы туады:
- Ресей территориясы арқылы Новороссийскке дейін- Қара теңізге (КТК)
- Азербайжан, Түркия территориясы арқылы- Жерорта теңізіне;
- Қытай территориясы арқылы- Тынық мұхитына;
- Иран территориясы арқылы- Парсы шығанағына;
- Түркменстан, Ауғанстан және Пәкстан территориясы арқылы- шығу жолымен
Аравия теңізіне.
Мұнайқұбыры перспективаларын зерттеу олардың ішіндегі қолайлысын
талдау факторлар қатарына тәуелді екенін көрсетті. Ішіндегі негізгілері
келесідей: қаржыландыру; мұнай өндіретін мемлекеттер арасындағы
бәсекелестік; мемлекеттердің геосаясаттық назары; маршруттар қауіпсіздігі.
Жоғарыда келтірілген құбыр маршруттарының талдауы экономикалық
бағалаудың бірден бір нұсқасы болып табылады; сонымен қатар экспортты
мұнайқұбыры маршруттарын бағалаудың ұсынылған әдісін пайдалану қабылданып
отыр. Ұсынылған талдауда қабылданған тариф бойынша экспорт жолының ең
қолайлы жағын таңдау жүргізіледі.
Кесте 3 – экспортты құбыржолының ұсынылған жобалары
№ Мұнай әлемдік әлемдік Мұнай Қазақстан Жоба
құбыры нарықтағы нарықтағы құбырының мұнайының құны(м
мұнайдың мұнайдың өткізу тарифі($т) лн.
базалық бағасы($барр) қабілеті(млн. долл.)
сорты т жылына)
1. Теңіз- Юралс. 10,5 75 20,5 2197
Қара Солтүстік-
теңіз
3-кестенің жалғасы
(КТК) Батыс
Европа
2. РК- Иран Дубай 10,5 10 33,8 1503
3. Баку- Юралс. 10,5 25 20,5 1000
Супса Солтүстік-
Батыс
Европа
4. РК- Юралс 10,8 45 43,5 4300
Түркия Жерорта
(Джейхан)теңізі,
Теңіз,
Дубай
5. РК- КитайТапис 11,5 - 30
-
*Argus Petroleum 1999. №5
Ескерту: әлемдік нарық бағалары Солтүстік теңіздері мұнайының Брент
сортына байланысты берілген (10,8 ). ($барр)
Экспорттық құбырдың ең тиімді маршруттарын табу, табысты есептеудің
экономикалық формуласымен жүргізіледі: (Т=Б-С), Б- әлемдік нарықтағы
мұнайдың базалық сорттағы бағасы, С- отандық мұнайдың әлемдік нарықтағы
тарифтік стафкасы (1 т мұнайда = 7,35 баррель)
Бағалау:
1. 10,5*7,35-20,5=56.675$т- (1)
2. 10,5*7,35-33,8=43.375 $т- (3)
3. 10,5*7,35-20,5=56.675$т- (1)
(1)
4. 10,8*7,35-43,5=35.88$т- (5)
11,1*7,35-43,5=38.085$т- (4)
10,5*7,35-43,5=33.675$т- (6)
5. 11,5*7,35-30=54,525$т- (2)
Осылайша, алдын ала есептеулер қорытындысы және негізгі мәліметтер
бойынша тұжырым жасауға болады. КТК экспорттық құбыр маршрутының қабылдауға
болатын жағдайын қарастыру қажет(Тенгиз- Қара теңіз).
Берілген жобаның өзіндік зиян жақтарын да байқауға болады. Бұл
кәсіпорындардың күшті жақтарына мыналарды қатыстыруға болады:
- АҚШ мемлекеті жағынан қолдау көрсету;
- Қазақстан мұнайы транзитіне көңіл бөлушілер (Грузия, Азербайжан,
Түркия);
- Тасымалдау икемділігі, ерте мұнай үшін танкермен тасымалдауды
пайдалану;
- Қазақстан үшін қабылданған тариф (Супсаға тасымалдау кезінде).
Алайда, осыған орай, Кавказ аумағындағы тұрақсыз саясаттық ақуалды
байқауға болады, сонымен қатар Джейханға дейінгі маршрут күрделі қаржы
салымдарын талап етеді. Бұл аумақта жоғарғы бәсекелестік те әлзіз жағы
болып табылады. Жерорта теңізі нарқының Қазақстан үшін қабылданған нұсқасы
жетекші үш мұнай сорты бойынша есептелді. Соған қарамастан, осы аумақтағы
тұтынылып отырған мұнайдың ерекше сапасын есепке ала отырып, Тенгиз кен
орнының мұнайы бұл нарықта бәсекелестік қабілеті жоғары болып отыр. Қытайға
Қазақстан территориясы арқылы құбыр төсеу варианты ерекше қаралады.
Жоғарыда аталған тапсырмаларға сүйене отырып мұнайгаз саласы дамуының
бағытын анықтай аламыз, дәлірек айтсақ:
- шығарылған өнімге әлемдік нарықтағы тұрақты сұраныстың
маңыздылығы және алдағы жылдардағы дамуды болжау;
- әлемдік нарыққа шығуды шектеген жағдайда, Ресей және басқа да
елдер құбыр жүйесі арқылы пайда болатын проблемаларды шешу
мүмкіндігі туады;
- мұнай және газды өндіру арқасында, саланы шикізат базасымен
қамтамасыздандыру;
- шетел инвестициясын тартатын және өнімді өндіру үшін халықаралық
компанияларды жасақтай білетін тұрақты құқықтық база.
Осымен қатар, республикамыздың құбыржолы инфрақұрылымының тиімді
дамуы көптеген сұрақтардың шешілуін қажет етеді. Бірінші кезекте, әлемдік
стандартқа сәйкес, айтарлықтай мөлшерде табыс әкелетін тариф орнатудың
түссіз әдісі енгізілуі қажет.
Тарифті пайда алу- құбыр компанияларының пайдалылығының басты белгісі
болып табылады. Қазақстанда мұнайды құбырмен тасымалдаумен айналысатын,
табиғи монополист- бір ғана компания өмір сүреді. Бұл ЖАҚ НКТН
КазТрансОйл. Оның қаржы- шаруашылық іс- әрекеті жоғары пайдалылықпен және
орнықтылықпен мінезделеді. Алайда, компанияның негізгі технико-
экономикалық көрсеткіштерін арттыру үшін мына шаралар қатарын жүзеге асыру
қажет, дәлірек айтсақ:
1. негізгі қаражатты жаңашаландыруға нақты көңіл бөлу, және сол
арқылы материалды- техникалық базаның нығаюына қол жеткізу.
2. дебиторлық борыштар айналымын арттыру.
3. заемдық қаржы үлесін арттыру, компанияның қаржылық жағдайына оң
әсерін тигізеді, өз кезегінде, ішкі қаржыландыру көзінен үлкен
тәуелділік күттіреді.
4. материалды айналу қаражатының айналымын ұлғайту.
5. тауарлы- материалды қорларды пайдалану мерзімін төмендету.
Көмірсутек шикізатын өндіру көлемін өсіру жағдайында мұнай саласын
нақты дамыту үшін, қазіргі құбыр жүйесінің қарапайым тиімді жұмысы мен оны
кеңіту жеткіліксіз.
Осыған байланысты, Қазақстан диверсификациялық, көпміндетті
экспорттық маршруттар стратегиясын игеруді бастап кетті. Бұл кезеңде
қазақстандағы экспорт көлемін арттыруға максималды жағдай жасайтын нақты
шара қолдану қажет. Қазақстан экспортын ұлғайту мен өндіру үшін ең
маңыздысы Каспий құбыр консорциумы (КТК) болып табылады. Басқа екі маршрут:
Қытайдың шығыс бөлігіндегі құбыржолы және Солтүстік Иранға танкермен өту
маршруты. Қазақстан үшін маңызды сұрақ шекара арқылы транзит болып отыр,
және мұнда өзіндік проблемалар пайда болады. Шекара арқылы транзит
проблемасын шешу үшін, екіжақты және көпжақты келісімшарт жасау қажет.
Біріккен жүйенің тиімділігі ретінде- республика құбыржолының ішкі
кешеніне жетілдірулер мен жаңартулар, сонымен қатар кеңейтулер жұмысын
мүмкіндігінше тезірек бастау қажет.
Жоғарыда аталған жобаларды шетелдік қаржыларынсыз жүзеге асыру мүмкін
емес. Шетел капиталы, ұлттық ресурстармен шектеле отырып, жұмысшылардың
кәсіби мамандық дәрежесінің жоғарылауына, өндіріс ресурстарын пайдалануды
жақсартуға жағдай жасайды.
Еліміздің экономикасына, құбыржолына, жекеменшіктерге максималды
инвестиция көлемін тарту үшін құқықтық базаны нығайту, сонымен қатар
инвестициялық үрдістерді басқару сұрақтарын қарастыру қажет.
Қазіргі және жоспарланған мұнайқұбырлары маршруттарын
қамтамасыздандыру қажет;
- Қазақстан мұнайының ұсынысы бойынша әлемдік нарықта бәсекелестік
ұстанымын жаулап алу;
- Мұнай құбыр компаниялары іс- әрекетінен бюджетке бөліп шығару
ретінде Қазақстан үшін экономикалық табыс әкелу, мұнай тасымалы
инфрақұрылымын жақсарту;
- Транзитті елдердегі әлеуметтік- саясаттық жағдайлардан минималды
тәуелділік.
2. Көлік жүйесі бойынша көмірсутек шикізаты ағынын арттырудың
экономикалық негіздері
Қазақстан мұнай өнеркәсібінің пайда болуынан бері жүзжылдық ішінде
оның шикізаттық ресурсына деген қызығушылықтар ешқашан төмендеген емес.
Мұнайға сапалық мінездемесімен Ярославтық, Самаралық, Волгаградтық
технологиялық үрдістері бағдарланған. Ресейдегі Орск мұнай өндіру
зауыттарында газ конденсатына- Оренбург, Уфа кәсіпорындары түбіне өңдейді.
Республикамыздың мұнайгаз секторының дамуының жаңа ұмтылысы теңіз
мұнайгазды және Қарашығанақ мұнайгазконденсатты кен орындарын игеруге
енгізуі мен олардың ашылуы болды. Дәл осы кезеңде американдық Шеврон
оверсиз Компани компаниясымен бірлестік құруға Қазақстан Республикасымен
келісімшартқа қол қойылған болатын. Және бұл әлемдегі ірі мұнай өндірушілер
арасындағы өзара іскер қарым- қатынастың нығаюының басты себебі болды.
Қазақстандағы көмірсутек шикізаты потенциалының өзгеруі, мұнай мен газ
қорын меңгеруге барлық әлемдік компаниялар назары ауды – Мобил,
Тексако, Тоталь (АҚШ), Бритиш петролеум және Бритиш газ
(Ұлыбритания), Статойл (Норвегия), Шелл (Нидерланды), Эльф Акитэн
(Франция), Эни, Алжип (Италия). Мұнай операциясын жүргізуде олармен
келісімшартқа отыру дауы қойнау жөніндегі ҚР Кодексін және мұнай туралы,
біріккен кәсіпорындар туралы, шетел инвестициясы туралы заңдарды қайта
қарау болды.(1)
1993-2000 жылдар аралығында салаға тікелей шетел инвестициясынан
республика өнеркәсібіне 34% -ға дейінқаржы бөлінді, мұның ішінде 1993-1994
жылдары бұл үлес 88% -ға дейін жетті. Бұл процесстердің нәтижесі көмірсутек
шикізатын өндірудің бірте- бірте ұлғаюы болып табылды: мұнай және газ
конденсаты 28% -ға, табиғи газ 80% -ға және ілеспе газдың 1998 жылы 1994
жылдағымен салыстырғандағы екі еселенуі. (1-4 сурет)
Каспий теңізі шельфтік аймақтық ресурстарды меңгерумен байланысты
жаңа мұнай жобаларын іске асырудың бірінші сатысы, Қазақстанды қор бойынша
әлемдегі ірі державалар қатарына енгізуге жағдай туғызады.
Сурет 2 – Жылдар бойынша өндіру және өңдеу диграммасы
Сурет 3 – 1997-2000 жылдардағы өндіру және өңдеу жағдайын болжау
Соңғы екі-үш жылда ҚР мұнайгаз секторына тынықмұхиттық аумақтағы
елдердің мемлекеттік және жекеменшік компаниялары қызығушылықтар таныта
бастады – Қытай, Жапония, Индонезия, сонымен қатар Батыс және Орталық
Европа елдері – Венгрия, Румыния, Чехия, Германия, Финляндия, бұрынғы Кеңес
Одағы елдері – Ресей, Украина, Әзірбайжан, Грузия, Түркменстан, Латвия.
Бұл жағдайлар қатары шикі мұнайды ішкі және сыртқы нарыққа өткізу
бағытын таңдауға байланысты проблемалардың шешілуін шарттастырады. Осыған
байланысты қазіргі уақыттағы әлі толықтай зерттеліп болмаған мұнай ағыны
болжамын жетілдіру сұрақтары туады.
Магистральды мұнайқұбырын пайдаланудағы мұнай ағынын меңгеру тиімді
сызбасы бойынша мінездемесін жетілдіру мұнай ағыны болжауының дамуына
шынайы негізделуі қажет. Бұл болжам ең дәл және жеткілікті ауқымда жыл
бойынша мұнайды тұтыну мен өндірудің даму жоспары негізінде анықталады.
Кесте 4 - 1995-2015жж. кезең бойынша мұнайды пайдалану мен тұтынудың
салыстырмалы мәліметтері.
Көрсеткіштер 1995 1996 1997 1998 2000 2015
Мұнай және газ конденсатын өндіру, 20,6 22,9 25,8 25,9 40,0 120,0-
млн. т. 140,0
Ішкі тұтыну, млн. т. 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 35,0
Үш МӨЗ-да іс жүзінде өңделген, млн.10,8 11,1 8,8 8,0 6,0
т.
Мұнай экспорты, млн. т. 13,0 13,0 17,0 20,0 20,0-25120,0
,0
Соның ішінде алыс шет елдерде, млн.4,0 4,0 4,0 9,0 22,0 11,0
т.
Мұнайқұбыр іс- әрекетін талдау процессінде қаржылық және қаржылық
емес бағалаулар қолданылады.
Қаржылық шешім қабылдау (қаржы салымдары бойынша, қаржылық саясат
және т.б.); қаржылық емес шешім қабылдау (маркетингтік стратегия,
қауіпсіздік және экология сұрақтары, тариф қалыптасу сұрақтары);
компанияның бәсекелестермен немесе басқа да түрлермен іс- әрекеті.
Мұнайқұбыр компаниялары үшін игерілген әдістемелік құжаттарда іс-
әрекеттерді бағалаудың келесі қаржылық критерилері рұқсат етіледі:
• Негізгі іс- әрекеттен түскен кіріс = таза пайдаэксплуатациядан кіріс;
• Эксплуатация бойынша маржи = (эксплуатациядан кіріс- эксплуатациялық
шығындар) эксплуатациядан кіріс;
• Активтерден кіріс = таза табысорташаландырылған жалпы активтер;
• Дәнекерлеуші үлесінен кіріс = таза табысорташаландырылған
дәнекерлеушілер үлесі;
• Табыс өсімі = (осы кезең кірісі - базистік кезең кірісі) базистік
кезең кірісі;
• эксплуатациядан кірісбаррели-мили;
• отын және энергияға кеткен шығындарбаррели-мили;
• эксплуатациялық шығындарбаррели-мили;
• жөндеу және қызмет көрсетуге кеткен шығындарбаррели-мили;
жоспарланған кіріс салығы = бухгалтерлік есеп беру үшін есептелген
салықтар арасындағы айырмашылық.
Шығарылған көрсеткіштер жүйесі есептеулерді толығымен жүзеге асыруға
жағдай жасайды. Нәтижесінде мұнайқұбыр компаниясының іс- әрекеті
тиімділігінің сандық түрін ала аламыз. Кесте 5.
Кесте 5 - Құбыржолын қолданған үшін тариф мөлшерін анықтаудың
қарапайым әдісі
Негізгі бастапқы позициялар
Құрылыстың құны 100 млн. долл. АҚШ
Эксплуатация мерзімі 20 жыл
Эксплуатациялық шығындар 10 млн. долл. АҚШ
Кіріс салығының мөлшері 30%
Қарыз мөлшері 50 млн. долл. АҚШ
Несиелік пайыз 10%
Капитал 50 млн. долл. АҚШ
Табыс мөлшері 20%
Өткізу қабілеті 50 млн. барр.жыл
Капитал салымының мөлшері 100 млн. долл
Құнның төмендеуі 5 млн. долл
Эксплуатация мерзімі 20 жыл
Эксплуатациялық шығындар 10 млн. долл.
Несиелік пайыз 50 млн. долл. –дан 10% 5 млн. долл.
Табыс (капиталдан кіріс) 10 млн. долл
30% салық ставкасы бойынша кіріс салығы 4,285 млн. долл
Жіберілген кірістер 34,285 млн. долл.
Өткізу қабілеті, барр. 50 млн.
Баррель тарифі 69 цент
Кесте 6 - Құбыржолын қолданған үшін тариф мөлшерін анықтаудың
өзгертілген әдісі
Негізгі бастапқы позициялар
Құрылыстың құны 200 млн. долл. АҚШ
Эксплуатация мерзімі 40 жыл
Эксплуатациялық шығындар 15 млн. долл. АҚШ
Кіріс салығының мөлшері 30%
Қарыз мөлшері 60 млн. долл. АҚШ
Несиелік пайыз 10%
Капитал 140 млн. долл. АҚШ
Табыс мөлшері 15%
Өткізу қабілеті 100 млн. барр.жыл
Капитал салымының мөлшері 200 млн. долл
Құнның төмендеуі 5 млн. долл
Эксплуатация мерзімі 40 жыл
Эксплуатациялық шығындар 15 млн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz