Бейвербалды амалдардың теориялық негізі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 5

1 Бейвербалды амалдардың теориялық негізі . . . 7

1. 1 Лингвистикадағы жаңа бағыттар . . . 7

1. 2 Бейвербалды амалдардың зерттелу жайы . . . 9

1. 3 Бейвербалды амалдардың түрлері . . . 13

2 Бейвербалды амалдардың көркем шығармаларда қолданылу ерекшелігі . . . 34

2. 1 Көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың топтастырылуы . . . 34

2. 2 Бейвербалды амалардың ұлттық-мәдени негізі . . . 37

2. 3 Гендерлік лингвистиканың зерттелуі . . . 43

2. 4 Бейвербалды амалдардың гендерлік сипаты . . . 51

Қорытынды . . . 60

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 62

Кіріспе

Кейінгі онжылдықтар белесіндегі зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида етеді. Нақты айтқанда, тілді тұтынушы ұлтты алғашқы орынға қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз аясында жаңа бағыттарға жол ашуда. Осымен байланысты ғалымдардың жұмыстарында тіл таным кілті деп қаралып, лингвистика мәселелері этнолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика, паралингвистикамен тығыз байланыста зерттелген.

Адамның белгілі бір қасиетін, мінез-құлқын, белгісін сипаттау тілдік жүйеде және жазушы мен сөйлеуші қолданысында аталған тілді тұтынушылардың өмір сүру жағдайына, мәдениетіне, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, дүниетанымы, таным-талғамына, күнделікті тұрмыс пен өмір тәжірибесінде бұрыннан қалыптасқан түрлі зат, құбылыстармен байланысты жүзеге асады. Яғни тілден халықтың рухани және материалдық мәдениетінің іздерін байқауға болады.

Ал кез келген деңгейдегі тілдік элементтер тек қана мәтін жүйесінде эмоциялы әсер ете алады. Осындай «өзіне тән эстетикалық коммуникацияның бірліктері ретіндегі көркем мәтіннің ерекшелігі оның жалпы адамға қатысты ортақтылығы (антропоцентричность), яғни әлем тану мен оның көрінуі әдебиет шығармасында ең алдымен адамның танымына бағытталады, ал берілген көркемдік оқиғалар оның жан-жақты көрінісінің тәсілдері болып есептеледі. Кез келген айтылымның мән-мағынасын түсіну үшін сөйлеуші мен тыңдаушыда халықтың өткен тарихынан, рухани дүниесінен хабардар аялық білім болу керек. Бұл тек тілдік қатынасты түсінумен қатар тілсіз қатынастың да мәнін ұғыну үшін қажет. Сондықтан да бейвербалды амалдарды зерттеуде оны аялық біліммен, тіл мен таным сабақтастығы тұрғысынан қарастыру да лингвистикада назар аударатын тың мәселе.

Сонымен қатар қазақ тіл білімінде көркем шығарма тілін стилистикалық тұрғыдан қарастырумен бірге коммуникативтік, танымдық жағынан зерттеу ерекше орын алады. Осы тұрғыдан келгенде, жазушы тілінің коммуникативтік табиғатын бейвербалды амалдардың қолданылуымен қатар зерделеу де тілдік қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Осы айтылған мәселелер диплом жұмысының негізгі ұстыны әрі оның өзектілігі болып табылады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ жазушыларының көркем шығармаларындағы бейвербалды амалдардың қолданылу өрісін қарастыра отырып, олардың жасалу жолдарын, мән-мағынасын ашу, ұлттық-мәдени негізін, гендерлік сипатын анықтау. Осыған орай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

көркем шығармалардағы бейвербалды амалдары саралап көрсету, олардың қолданылу ретін, жүйесін анықтау;
көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың классификациясын жасау;
көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың ұлттық сипатын ашу;
бейвербалды амалдардың атқаратын қызметін анықтау;
бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын айқындау.

Зерттеудің нысаны: Қазақ жазушылары Ж. Аймауытов, С. Мұқанов,
М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ә. Нұрпейісов, І. Есенберлин, Ш. Мұртаза,
Д. Исабеков, С. Жүнісов, О. Бөкей, Ж. Шаштайұлы т. б. шығармаларындағы бейвербалды амалдар.

Диплом жұмысында пайдаланылған ғылыми-зерттеу әдістері : Зерттеу негізінен синхронды тұрғыда сипаттамалы әдіспен жазылған. Сонымен қатар жұмыста баяндау, ғылыми талдау, семантикалық, талдау тәсілдері басшылыққа алынды. Жиналған материалдарды іріктеуде жинақтау, жүйелеу, талдау әдістері кеңінен қолданылды .

Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

1. 1 Лингвистикадағы жаңа бағыттар

Қоғам мен ғылымның қазіргі тынысына сәйкес дамуы тіл біліміне ықпал етіп, лингвистикада жаңа бағыттар мен салалар пайда болуда. Тіл ғылымындағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашады.

Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі жүйеде зерттеліп келеді. Біріншісі - құрылымдық, екіншісі - антропоөзектік. Антропоөзектік парадигма өз шеңберінде гендерлік лингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, когнитивті лингвистика, прагмалингвистика, лингвопсихология, паралингвистика сияқты жаңа салалардың ғылыми негізін зерделеп-тануға ықпал етті. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілсіз қатынасты зерттейтін паралингвистиканың қалыптасып дамуы - арнайы сөз етуді қажет ететін маңызды мәселе. Тіл ғылымының бұл саласы адамдар арасындағы қарым-қатынастың бейвербалды түрін қамтиды.

Тіл - қоғамдағы ең маңызды қажеттіліктердің бірі. Тіл - әрбір елдің, әрбір ұлттың тарихын, мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін, тіпті сол ұлттың өз болмысын танытатын, оны сақтап қалатын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ұлы қазына. Сондықтан бүгінгі таңда тілдің құрылымдық, коммуникациялық қызметтерінен басқа да қырларын, қасиеттерін анықтау терең зерттеуді талап етіп отыр.

Адам тілінің конститутивтік сипаты шартты түрде екі қағиданы айқындайды: біріншіден, адамның танымы ешқашан толық болмайды, ол қоғамда өмір сүрген сайын толыса береді және оны тек тіл арқылы ғана тани аламыз; екіншіден, тіл табиғатын танып білу немесе оны түсіндіру үшін адамның көмегі қажет.

Тіл мен адамның өзара тығыз қатынасына қарай анықталған салаларды былай көрсетуге болады: адамның тілі мен рухани белсенділігі; тіл мен адам физиологиясы; тіл мен ойлау, сана әрекеті; тіл мен мәдениет; тіл және адамның қарым-қатынасы; тіл мен қоғам; тіл мен адам құндылықтары; тіл және таным. Адамның тілге, тілдің адамға өзара ықпал етуінен туындаған осы салалардың әрқайсысының өзіндік зерттеу объектісі, тәсілдері, қолданылу аясы бар. Тіл білімінде бұған дейін тілді антропологиялық бағытта ғана қарастырып, оның ішкі әдістемелік бағыттары ретінде мына салалар үстірт қаралып келді:

1. Лингвогносеология . Негізгі нысаны - тілдің танымдық қызметін сипаттайтын бірліктер, әлемді танушы адамның танымдық түсінігі ретінде қарастырылатын мәселелер.

2. Әлеуметтік лингвистика - тіл мен қоғам ара қатынасын зерттейтін сала.

3 . Психолингвистика - тіл мен тұлғаның өзара байланысындағы индивидтің тұлғалық мінез-құлқы мен ұғымды қабылдау, оны санада өңдеу қасиеттерінің тілде көрініс табуын зерттейді.

4 . Лингвопраксеология - тілдің қолданылу орны мен аясын, адамның тілдік қолданысын тәжірибе жүзінде зерттейтін сала.

5. Лингвомәдениеттану - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы негізінде ұлт мәдениетінің тілде сақталуы, тілде көрініс табуы, сол тіл арқылы ұлтты, оның мәдениетін таныта білу ерекшеліктері қарастырылатын сала.

6. Этнолингвистика - тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен, халықтың шығармашылығынан іздеу арқылы анықтайтын сала.

7. Паралингвистика - (грекше parа - маңы және лингвистика) -хабарланатын ойдың, пікірдің вербалды (сөзбен білдіру) тәсілдерімен қоса сөйлеу үстінде қолданылатын вербалды емес (тілден тысқары) амалдармен берілуін зерттейтін тіл білімінің саласы.

Тілді антропоцентристік тұрғыдан зерттеуге негіз болатын бұл салалардың барлығы түптеп келгенде, мынадай мәселелерді шешуді көздейді: адамның тілге қалай ықпал жасайтынын анықтау және тілдің адам санасына, ойлауына, мәдениетіне қандай әсер ететінін, қандай қызмет ететінін анықтау мәселелерін шешуге тырысады. Тілдің антропоцентристік бағыты тіл тіліміндегі адамның тілдік факторы мәселесін, тілдің адамға қызмет ету мәселесі, адам арқылы тілдің табиғатын ашу мәселесін ашумен тікелей байланысты.

Кез келген айтылымның мән-мағынасын түсіну үшін сөйлеуші мен тыңдаушыда халықтың өткен тарихынан, рухани дүниесінен хабардар аялық білім болу керек. Бұл тек тілдік қатынасты түсінумен қатар тілсіз қатынастың да мәнін ұғыну үшін қажет. Сондықтан да бейвербалды амалдарды зерттеуде оны аялық біліммен, тіл мен таным сабақтастығы тұрғысынан қарастыру да лингвистикада назар аударатын тың мәселе.

Сөйлеу үдерісінде дене тілі қатарласа қолданылатындығына біз көп жағдайда мән бере қоймаймыз. Тіпті коммуникациялық қарым-қатынастың тек сөйлеумен (дыбыс шығарумен) ғана шектелмейтіндігін, сөйленістің көз (сөйлеп тұрып көзін қысып қалу), мұрын (мұрнын тыржиту), тіс (тісін шықырлату, қайрау), тіл (тілін шығару), қол (қол бұлғау, қолын сілтеу), аяқ (аяқ астына қарау, тізерлеу) т. б. дене мүшелерінің қатарласа қимылға түсуімен параллель жүретіндігі де қалыпты, үйреншікті көрініс саналады.

Тілдік құбылыстардың табиғатын жете түсінуде аз рөл атқармайтын бейвербалды элементтерге қарай отырып, қасыңдағы сөйлеп тұрған серігіңнің ойын алдын ала болжауға мүмкіндік туады; сұхбаттасыңның түрлі қимылдары арқылы оның ойын алдын ала түсінуге болады. Адам жасайтын ым мен ишараттың мәнін, мағынасын білу, алдын ала болжау лекция оқитын лекторларға, саяси имидж қалыптастыру үшін лидерлерге, қоғам қайраткерлеріне, іскери әңгіме кезінде кәсіпкерлерге, белгілі бір ұлттың салт-дәстүрі мен мінез-құлқындағы сипатты ерекшеліктерін анығырақ білу үшін өзге ұлт өкілдеріне қажет.

Дене тілі, ым мен ишарат - тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларының деректерін салыстыра, салғастыра отырып, кешенді зерттеуге қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры әлі толық анықтала қоймаған жаңа сала. Кейбір ым мен ишараттың тұтас сөйлем немесе сөз, фраза орнына жұмсала беретінін ескерсек, қазақ тілінің лексика, синтаксис және фразеология, семантика салаларын зерттеуде әлі толық пайдаланылмаған, бірақ пайдалануға тиісті материал екені айқындалып шыға келеді. Яғни тілдің бейвербалды элементтерін қазақ тілін зерттеуде пайдалану, теориялық негізін қалыптасытру - даму үстіндегі тіл білімінің өзекті бір мәселесі.

1. 2 Бейвербалды амалдардың зерттелу жайы

Соңғы уақытта тіларалық және мәдениетаралық қатынастардың дамуына байланысты лингвистердің, әлеуметтік тіл білімі мамандарының және психологтардың назары әр түрлі мәдениет өкілдерінің қарым-қатынас үрдісін зерттеуге аударылған. Себебі, лингвомәдени қоғамдастықтардың ұлттық-мәдени ерекшеліктері тілдік және тілге жатпайтын деңгейдегі қарым-қатынастар нәтижесіне әсер етеді.

Белгілі бір лингвомәдени қоғамдастықтың өкілі басқа бір лингвомәдени қоғамдастықтың мүшелерімен қатынасқа түскенде, тіпті соңғыларының тілінде сөйлей отырып, бәрін «өз» мінез-құлық модельдері бойынша жасайды, «өздерінің» кинесикалық, проксемикалық жүйелерін қолданады, «өздерінің» мәдени білімдеріне жүгінеді.

Ғалымдардың теориялық тұжырымдарында санасыз адам дәуірінен саналы адамның қалыптасу дәуіріне дейінгі аралықта миллиондаған жылдар өткені жайында, сол саналы адамдардың өзі алғашында ым-ишара тілі арқылы қарым-қатынас жасағаны дәлелденді. Міне, осындай ұзақ дамудың барысында адамадар арасындағы қарым-қатынас тәсілдерінің бірі - бейвербалды амалдар қанша ғасырлар өтсе де, әрбір этнос болмысы мен қарым-қатынасында күні бүгінге дейін сақталуда.

Сөйлеу тілі - ақпарат берудің, ақпарат жеткізудің сан түрін, атап айтқанда, тілдік және тілдік емес, тілден тыс өзге де арналарын, олардың әрқайсысына тән өзіндік амалдары мен тәсілдерін іс жүзінде пайдалануға болатындығымен ерекшеленетін күрделі құбылыс. Адамдардың дене тілі, қимыл тілі десек те болады, қазақ тіл білімінде аса аз зерттелген құбылыстардың қатарына жатады.

Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш рет Г. Спенсер, В. Вундт, Ч. Дарвин еңбектерінен бастау алады деп айтуға негіз бар. Профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында жеткізілетін хабардың 38 пайызы сөз, ал 65 пайызы бейвербалды амалдардың көмегімен берілетінін тұжырымдайды [1; 13 б. ] .

Бейвербалды қатынас түріне арналған тұңғыш еңбек деп Ч. Дарвиннің «Выражение эмоций человеком и животными» (1872 ж. ) деген зерттеуі саналады.

Дене тілінің мән мен мағына иеленіп, коммуникация құралына айналуында адамның дене мүшелерінің (соматика) бәрі де қатысады деуге болады. Содан болар, шет елдерде және орыс тіл білімінде дене мүшелерінің коммуникация құралына айналуына байланысты «Язык лица», «Язык жестов» т. б. еңбектер, монографиялар жазылған.

Коммуникацияның бейвербалды элементтерін зерттеумен өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында пайда болған ғылым саласы паралингвистика айналысады. Грек тілінен енген «para» сөзі «жанында, қасында» деген мағынаны білдіреді, яғни тілдік әректтің кез келген түрінің, атап айтқанда, жазба тіл, пантомимо тілі, өзіндік коды бар ым мен ишаратпен жарыса қолданылатын құбылыстар паралингвисикалық болып табылады. Терминді алғаш ұсынған американ ғалымы А. Хилл болса, жаңа ғылым саласының зерттеу аясын белгілеген зерттеуші Дж. Трейгер екені белгілі.

Көптеген ұлттар мен халықтардың тіліндегі бейвербалды элементтер жүйелі әрі кешенді түрде зерттелген. Мысалы, А. В. Филиппова,
Т. М. Николаева, А. А. Акишина, Е. В. Красильникова, Л. Н. Капанадзе т. б. орыс тіліндегі ишараттарды, А. Пиз ағылшын тіліндегі, А. А. Хачатрян,
Р. М. Тохмонян армяндардың ишаратын қарастырса, ал татарлар мен башқұрттарда Ф. Ф. Султанова осы саланың маманы саналады.

ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап бұл сала аса үлкен қарқынмен зерттелді. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар сол елуінші жылдардың басында қолға алынды. Бұл мәселе Дж. Трейгер, М. Джос, Т. Сибеок,
Ч. Хоккет, М. Уэст, Р. Бердвислл т. б. лингвистердің еңбектерінде, П. Бэтсон,
П. Оствальд, У. Лабарр, А. Шефлен т. б. психологтардың зерттеулерінде арнайы сөз болып, ғылыми зерттеулер жарық көрді.

Түркі тілдерінде бейвербалды амалдарға байланысты А. Н. Нурманов,
М. М. Саидханов зерттеулерінің маңызы зор.

Зерттеушілер жасаған тағы бір түйін бойынша, вербалды немесе тілдік құралдар арқылы нақты ақпарат берілсе, бейвербалды құралдар диалогқа қатысып отырған екі жақтың (тараптардың) эмоциясы мен сезімін жеткізудегі таптырмас құрал көрінеді. Тіпті кейбір жағдайларда, күнделікті өмірде көріп жүргеніміздей, ым мен ишараттың қатысы арқылы ойыңды жеткізу оңайға түседі, кейде тиімді болып шығады.

Сондай-ақ, коммуникацияның бейвербалды элементтеріне, яғни ым мен ишаратқа, дене қимылдарына қарап отырып, қай ұлттың, қай құрлықтың өкілі екенін шамалауға болады, өйткені әрбір ұлттың дене тілінің өзіндік сипатты ерекшелігі (спецификалық) бар және ол ерекшеліктер көбінесе фразеологизмдерге негіз (ұйытқы) болып табылады. Айталық, қамшымен көзге шұқыды, қамшыны алдына тастады, әйел бетін шымшыды десек, қазақтарға ғана тән ишараттарды таныр едік.

Орыс тілінің зерттеушісі И. П. Лысакованың айтуынша: «В речи любого человека всегда отражаются его социально-классовая принадлежность, возраст, образование, род занятий, место жительство, пол, обстановка, форма, теме, цель, характер общения» [2] .

Қазақ тіліндегі бейвербалды амалдарды зерттеген ғалымдардың қатарында
А. Сейсенова, Ж. Өмірәлиева, С. Бейсембаеваны т. б. атауға болады. Атап айтар болсақ, А. Сейсенова бейвербалды амалдарды лингвомәдениеттану тарапынан зерттеп, зерделеген. Ол қарым-қатынастағы бейвербалды амалдардың берілуін, ұлттық түрін, қазақ тіліндегі бейвербалды амалдардың орыс тіліне аударылу жолын, оның әдеп ұғымымен сай келуін қарастырған. Ал Ж. Өмірәлиева қарым-қатынас актісінде жүріп отыратын ым-ишараларды соматизмдермен байланысты қарайды. Ғалым бейвербалды құралдарды қазақ тілімен қоса ағылшын, орыс тілдеріндегі ым-ишараларды да салғастыру әдісі арқылы зерттеп, бас, қол, көз т. б. дене мүшелері арқылы берілетін бейвербалды амалдарды жеке-жеке алып қарайды [3] .

Осы аты аталған ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып, С. Бейсембаева коммуникациядағы паратілдік құралдарды тек қазақ тілі негізінде зерттейді. Зерттеуші бейвербалды амалдардың мән-мағынасын ашумен қатар олардың фразеологизмдермен қатысын және ым-ишараттың қазақ тілінен орыс тіліне аударылуындағы сәйкестігін, қарым-қатынас актісінде табу қимылдарының болатындығы жайлы айтады [4] .

Зерттеуші М. Мұқанов өзінің ғылыми мақаласында бейвербалды амалдарды жіктей келе, олардың халықтың салт-дәстүрімен, дінімен байланысы бар екенін ашып көрсетеді. Ол бейвербалды амалдарды топтастырып, қайсысы қандай мағына беретіндігін де айтқан. М. Мұқанов осы айтылғандардың барлығын этнопсихология тарапынан қарастырып талдаған [5] .

Ал Г. Мамаева ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасында қызмет ететін кинемалардың ұлттық және психологиялық ерекшеліктеріне қарай бөлінетіндігіне ерекше назар аударған. Жыныс арасындағы кинемалардың қызметі ұлттық, мәдени салт-дәстүрлермен, олардың психологиячлық, биологиялық ерекшеліктеріне орай жеке әйелдерге тән және жеке ерлерге тән әдет, дағды, ым-ишаралар ретінде өмір сүреді. Бұлардың жыныстар арасында орны ауысып келуі салт-дәстүр, тәртіптерге қайшы келіп отырғанын зерттеуші нақты мысалдар, тілдік дәйектер арқылы дәлелдей түседі [6] .

Бейвербалды амалдардың О. Бөкей шығармаларындағы көрінісін зерттеген Ж. Нұрсұлтанқызы бейвербалды амалдардың көркем шығарма тілінде коммуникативтік акт іні жалғастыра отырып, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз етіп, қарым-қатынас үдерісін жеңілдететінін, сондай-ақ олардың мағыналық өрісі автордың тілдік тұлғасына тән ой-танымының, стильдік даралағының көрінісі болып табылатынын атап көрсетеді. Зерттеуші ғылыми жұмысында бейвербалды амалдарды архаизм-бейвербалды амалдар, мамандық, кәсіп аумағында қолданылатын кәсіби бейвербалды амалдар, вариантты бейвербалды амалдар, диалект бейвербалды амалдар деп жіктейді [7; 5-6 бб. ] .

Ал З. Нұржанова бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын қазақ, орыс тіліндегі салғастырмалы материалдар негізінде қарастырады [8] .

Соңғы уақыттағы тың зерттеулер қатарына М. Ешимовтың «Ым семантикасы: универсалды және ұлттық табиғаты» атты зерттеу еңбегін жатқызуға болады. Ол паратілдік амалдардың ұлттық-мәдени сипатын ашып көрсетеді [9] .

Жалпы басқа тілдермен салыстырғанда, бейвербалды амалдар мәселесі орыс тіл білімінде ғылыми еңбектер, теориялық зерттеулер, оқулықтар түрінде тереңірек зерттелген. Атап айтқанда, Г. В. Колшанский, Т. М. Николаева,
Н. И. Смирнова, А. А. Акишина, А. В. Филиппова, Е. М. Верещагин,
В. Г. Костомаров, Е. Я. Кедрова, Т. Т. Железанова сынды ғалымдардың еңбектерінде бейвербалды амалдар мәселесіне әрқилы тұжырымдар жасалып, құнды пікірлер айтылған.

Қарым-қатынастың бір түрі ретіндегі бейвербалды амалдарды ғылыми тұрғыдан қарастыру қазақ тіл білімінде де соңғы жылдардың үлесіне тигенімен, бейвербалды амалдардың қызметі туралы тұшымды ой мен терең тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Профессор Құдайберген Жұбанов ымның ерекшелігі туралы өз ойын былай түйіндейді: «Ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толығады. Тіпті бірінің тілін бірі білмеген я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уақытта да, ыммен ылаждап түсінуге болады» [10; 148 б. ] .

Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдарға қатысты Ә. Қайдардың,
М. Мұқановтың, С. Татубаевтың, С. Бейсембаеваның, М. Ешимовтың,
С. Мағжанның, З. Нұржанованың, Ж. Нұрсұлтанқызының т. б. зерттеу еңбектерін атауға болады. Сонымен қатар Б. Момынова мен С. Бейсембаеваның авторлығымен жарық көрген ым мен ишарат сөздігінің осы мәселені зерттеп-тануға пайдасын тигізері даусыз » [1] .

Көркем әдебиеттегі бейвербалды амалдарға алғаш назар аударғандардың бірі Ж. Аймауытов болды. Ол өзінің «Психология» атты еңбегінде ым мен ишараға байланысты ойларын адам психологиясымен байланысты қарастырады. Ал түркологиядағы ым мен ишарат, қимыл тілі жөніндегі пікірлерді саралаған профессор Б. Момынова кезінде академик
Н. К. Дмитриевтің «Строй тюркских языков» атты еңбегінде түркі тілдеріндегі аталған құбылысқа айрықша тоқталып, соған орай еңбегінің бір тарауын «К изучению турецкой мимологии» деп атағанын көрсетеді [1; 3-4 бб. ] .

Орыс тіліндегі «невербальные элементі» деген терминнің «бейвербалды элементтер» деген қазақша терминдік атауын Э. Сүлейменова редакциясын басқарған сөздікте ұсынылған [11; 541 б. ] . Ал бейвербалды сөзінің мағынасы вербалдыққа қатысы жоқ, вербалдыққа жатпайды, вербалды емес дегенді білдіреді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.