Кеген өзені алабы
Мазмұны.
Кіріспе
1. Кеген өзені алабының табиғи жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қысқаша зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Геологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
4. Климат ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
5. Жер беті және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
6. Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... 19
7. Жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1. Геожүйе ландшафттарының құрылымдық
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Ландшафттардың дифференциациясы және жіктелуі ... .22
2.2. Кеген геожүйе ағынының құрылу белдеуі ... ... ... ... ... ... 25
2.3. Шалкөдесу субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.4. Қарқара субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.5. Жарғанақ- Талдыбұлақ субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.6. Кенсу, Орта Мерке Шет Мерке субгеожүйесі ... ... ... ... ..35
2.7. Кеген субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2.8. Геожүйелердің биіктік белдеулік дифференциациясы ... .38
2. Кеген өзені алабындағы ландшафттардың
Антропогенезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 43
3.1. Табиғи геохимиялық фонның және
заттар дифференциясының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...43
3.2. Геожүйелер динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.3 Антропогенездің негізгі факторлары және ландшафттардың
антропогендік модификациясының жіктелуі ... ... ... ... ... ...49
3.4. Антропогенді модификация ландшафттарының
негізгі категорияларына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Реферат
Бітіру жұмысымның тақырыбы: “Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымы”
деп аталады. Көлемі 62 бет. 50-ден астам әдебиеттер, ғылыми жұмыстар,
Қазгидрометтің анықтамалық материалдары қолданылды.
Негізгі сөздер: ландшафт, өзен алабы, геожүйе, субгеожүйе, антропогендік
ландшафт, табиғи орта компоненттері, су ағыны, антропогенез т.б.
Зерттеу объектісі: Кеген өзені алабы
Жұмыс мақсаты: Кеген өзені алабындағы ландшафт құрылымдарын зерттеу,
ауылшаруашылық мақсатында қолдану және тиімді пайдалану жолдарын қарастыру.
Бітіру жұмысын орындау барысында төмендегідей әдістер қолданылды:
- аналитикалық
- картографиялық
- жалпы физико- географиялық
- геожүйелік- алабтық
Кіріспе
Менің бітіру жұмысымның тақырыбы: “Кеген өзені алабының ландшафттық
құрылымы”.
Аталған жұмыс қор материалдары және әдебиеттерден Кеген өзені
алабындағы негізгі зерттеулер 70-ші жылдардың ортасынан басталғаны
байқалады, жер бедері тау аралық және тау ішілік жазықтардан соымен бірге
оларды қоршай орналасқан таулы қыраттардан тұрады. Ол Тянь- Шань таулы
жүйесінің Солтүстік- Шығыс шетінде орналасқан.
Алабтың барлық шеті де таулы қыраттармен қоршалған, территорияның
жоғары биіктікте орналасуы (1800-3500м) және шұғыл континенталдық жағдайы
климатының салқын әрі гипсометриясына байланысты әркелкілігімен
ерекшеленеді.
Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымы өте күрделі және орналасу
тығыздығы жоғары.
Бітіру жұмысымның мақсаты: Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымын
зерттеу және оны ауылшарушылықпен байланыстыру.
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден және карта- схемадан тұрады.
Бірінші тарауда Кеген өзені алабының физикалық- географиялық жағдайына
жан- жақты сипаттама берілген. Онда Кеген өзені алабының қазіргі табиғи
жағдайы қарастырылған.
Екінші тарауда Кеген өзені алабындағы ландшафт құрылым түрлері
көрсетілген. Онда Г.М.Жаналеева мен Н.Н.Керімбайдың геожүйелік- алабтық
әдісі бойынша бес субгеожүйеге бөлінген. Кеген геожүйесі заттың бір бағытта
суайрықтан эрозия базисіне дейін ағын сызығы бойынша қозғалысымен бірге
Кеген өзенінің алабы геожүйе ретінде анықталған.
Географиялық ұғымдағы геожүйелік тұрғыдан дамуын, өзендер алабтарына
негізделген ландшафттық құрылымдарды зерттеудегі қазіргі түсініктер
анықтайды. Ірі өзендердің алабтарында қалыптасқан ішкі құрлықтық
қазаншұңқырлардың геожүйелерін зерттеудегі әдістемелік тұрғы қолданылды.
Осыған байланысты Кеген геожүйесі заттың бір бағытта суайрықтан эрозия
базисіне дейін ағын сызығы бойынша қозғалысымен бірге Кеген өзеніне құятын
өзендердің алабтары субгеожүйе ретінде анықталған.
Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымын анықтауда негізгі
көрсеткіштер жер бедері, топырақ,, өсімдік жамылғыларының ерекшеліктеріне
байланысты сипатталады.
Үшінші тарауда антрапогендік ландшафттарының түрлері қарастырылған.
Сонымен бірге онда адам әрекетінен табиғи ландшафттың өзгеруі,
антропогенездің қалыптасуы т.б. қарастырылған.
1. Кеген өзені алабының табиғи жағдайы
1.1. Қысқаша зерттелу тарихы
Бұл территорияның алғашқы зерттелуі 19-ғасырдың екінші жартысында,
яғни Жетісудың Ресейге қосылған 1854 жылдан басталады.
Ең алғаш Іле Алатауын 1856-1857 жж орыс географы атақты П.П.Семенов-Тянь-
Шанский бастаған. Ол Іле Алатауында болған бірінші орыс зерттеушісі және
оған осы атты берген. 1853-1867жж бірінші болып оған өзінің статьяларында
сипаттама берген, генезис сұрақтары бойынша Жалаңаш алқабы солтүстік және
оңтүстік тізбектерден біршама бөлінген (П.П.Семенов бойынша)1.
И.В Мушкетов Іле Алатау қыратының сипаттамасы үшін көп еңбек етті.
Іле Алатауындағы өте кең тараған қызыл және ақ сұр гранитті, әртүрлі
порфиритті және олардың туфын көрсетті. Іле Алатауының шығыс бөлігіндегі
маршрутында И.В.Мушкетов Торайғыр қыратының оң жақ беткейі бойынша өткен
таудың батыс бөлігінде кең түрде эффузивтер тараған.Торайғыр қыратының
шығыс бөлігінде қызыл граниттер сіңірлі порфириттермен және қара тақта
тастармен қабатталған. Кеген өзені аңғарында И.В.Мушкетов карбонды фаунамен
әктасты конгломераттың бар болуын көрсетеді, эффузивтің депудирлі бетінде
әктастармен тақтастардың жатқанын көрсетеді2.
П.П.Семенов Тянь-Шанскийдің бастамасы бойынша 1859 жылы Іле алқабын
Голубев бас штабының капитаны бойынша жіберілген, өзінің астрономиялық
жұмысына осы обылыстың нақты математикалық картографиясына негіз берді Ол
16 астрономиялық пунктті анықтады. 18 пункттің абсалюттік биіктігін
анықтады, соның ішінде Жалаңаш алқабы ол туралы көптеген жаңа жаңалықтар
берді.
1864-1868ж Тянь-Шанды Северцевтің зерттеуі бойынша, И.В.Мушкетов
жазғандай, құнды географиялық қана емес сонымен қатар геологиялық нәтижелер
берді. 1867ж Северцев Тянь-Шань маршруты бойынша жолға шықты, Верный –
Ыстық көл – Түрген алқабы – Жалаңаш үстірті – Кеген – Ыстық көл – Нарын –
Тоқмақ. Северцев зерттеулері осы өңірдің табиғаты жайлы өте құнды материал
әкелді.
1915ж В.П.Полкановтың жетекшілігімен жерді жақсарту бөлімі Жетісудың
шығыс бөлігіне 3 гидрологиялық отряд аттанды, олардың біреуіне Н.Г.Кассин
осы жұмыс бойынша бірінші болып есеп берді, біздің ауданның толық
геологиялық құрылымын сипаттау бойынша болды. Бұл жұмыста нақты орография,
гидрология және аудан климаты сипатталды. Н.Г.Кассин Іле Алатауының шығыс
бөлігі өз алдына гребенді горсты жүйелі деп , сонымен қатар Жалаңаш
алқабы грабенді ал Торайғыр тауы горсты деп есептеді3.
Кеңес өкіметі жылдарында аймақты зертеу өте жақсы жақсы жүргізілді.Ол
жылдары геологиясы, жерасты сулары,топырағы, өсімдіктерін зерттеу
мақсатында көптеген зерттеулер жүргізілді.
1948ж ҚазКСР ҒА Зоология Институты бірлесе ұйымдастырған экспедициясының
мақсаты Кетмен қыратының орнитофаунасын зерттеу болатын,ол М.Н.Корелов
жетекшілігімен өтті.
1948 ж С.С.Шульц өзінің: Тянь-Шанның жаңа тектоникасы мен рельефіне
сипаттама'' деген еңбегінде Тянь-Шань тауы жүйесінің көтерілуі туралы
теориясын құрды,онда Кетмен жотасыың стратиграфиясы мен тектоникасына
сипаттама берді4.
1954 ж пайдалы қазбалар іздеу мақсатымен Кеген алабында геологиялық
түсірістер жасалып, аймақтың геологиялық картасы жасалды.
1954 ж КазГипрозем Иниститутының кешкенді ізденістер бөлімі Алматы
облысына кешенді тексерулер өткізді.Өкінішке орай ауданға тек қана
геоботаникалық сипаттама берді. Өткізілген жұмыстар нәтижесінде Қаз КСР
Алматы облысының 1: 1 000 000 масштабтағы өсімдік карталары құрастырылды.
1959ж М.Ж.Жандаев және А.В.Чигаркин жетекшілік еткен геология
бөлімінің эрозионды-геоморфологияның экспедициясы Қаз КСР ҒА геология
бөлімі Іле Алатауымен Кетмен қыратының зерттеуде маңызды рөл атқарды. Есеп
беруде бұл экспедиция қысқаша жалпы геологиялық және эрозионды-
геоморфологиялық сипаттама берді, ол берілген аудан бойынша болды.
1957ж-дан 1960ж бойынша парақтың сол жағына К-44-УП өткізді,
масштабтың геологиялық түсірілімі 1: 500 000 болды. Кенбұлақтың ізденіс-
барлау партиясы, жұмыстың мақсаты, мейлінше аумақты және нақты қалыңдық
бөлім стратификациясы болып табылады, ауданның тектоникасымен интрузивті
жыныстарды және пайдалы қазбаларды іздеуді оқытады. Жұмыс нәтижесінде
геологиялық және геоморфологиялық, металлометрикалық карталармен қатар
қималар осы аудан бойынша жасалынды.
Қазіргі уақытта тек Қарқара өзенінде бір ғана гидропост жұмыс істейді.
Бұл аймақтағы су балансы зерттеулерін: И.С.Соседов, З.Т.Берқалиев,
А.А.Тұрсынов, Л.Ф. Домрачев, Р.М.Хайдаров, Е.В.Коченовтер жүргізген, ал жер
беті ағыстарын: Ұ.М.Ахмедсафин, М.Х.Жаппасбаев жүргізді.
Территорияның геологиялық және палеогеографиялық ерекшеліктерін:
А.А.Абдуллин, И.Н.Радченко, В.Г.Новиков және басқалар зерттеді.
Алабтың геоморфологиялық ерекшеліктерін: А.В.Попов, М.Ж. Жандаев,
Б.А.Федорович, М.С.Калецкая, Г.А.Авсюк, С.Н.Матвеева сияқты ғалымдар
зерттеді.
Биік таулы ландшафттардағы қазіргі кездегі мұз басу үдерістерін
Е.Н.Вилесовтың еңбегінен көруге болады.
Кешенді физика- географиялық зерттеулерден: Н.А. Гвоздецкий,
В.М.Чупахин, Г.В.Гельдыева, Л.К.Веселова, А.В.Чигаркин, А.В.Попов,
Н.Молдағұлов, Г.Г.Яковлева, З.М.Абишев, Б.М.Мұқашев, Н.П.Огарь,
Б.В.Гельдыев, Г.М.Жаналиева, Н.Н.Керімбайдың еңбектерін атап өтуге болады.
2. Геологиялық құрылымы
Кеген өзені едәуір ірі Шарын өзенінің сол жақ саласы болып табылады. Ол
Тянь-Шань тау жүйесінің соңғы солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр . Кеген
өзенінің бастауы Кетмен қыратының оңтүстік-батыс жағынан 3000 м биіктіктен
басталады.
Ол жоғарғы ағысында Шалкөдесу ал төменгі ағысында Кеген деп аталады.
Кеген өзені және оның салалары Алматы облысының оңтүстік-шығысын тауаралық
және ішкі таулы жазықтықтар және олардың таулы қыраттарының арасымен өтеді.
Аудан территориясының геологиялық құрылымында әртүрлі кешенді жыныстар
кездеседі. Жазық бөлігінде кайназой түзілімдері флювигляциальді және
пролювиалды қалдықтардан тұрады. Таулы бөліктерінде күрделі негізінен
кембрийлік және төменгі таскөмір күшті дислокацияланған жыныстармен,
әртүрлі жастағы эффузивті және интрузивті жыныстардан тұрады. Территорияның
негізгі құрылымында каледон, герцин, альпі орогенездерінде түзілгген таулы
жоталар алып жатыр, олар антиклинорий және тауаралық ойпаттар
синклинорийлер болып есептелінеді.
Кембрийге дейінгі және Кембрийлік шөгінді мейлінше кең тараған. Көбіне
олар ауданы бойынша кішірек тектоникалық блок және орта каледондық
интрузиялар қалдықтарды қабат ретінде жинайды. Ордовиктік шөгінділер де
мұнда барлық жерлерде десе болады.
Тек Алматы-Нарынқол автотрассаның оңтүстік-шығысы қалыпты жағдайда
бақыланады. Бұл жерде сипатталған қабат конгломерат арқылы кембрийлік
порфириттерге қабатталады. Конгломерат ұсақ малта тастарында порфириттер
маңында құмдақтар және әктастардың негізгі қалдықтары және ультронегізді
жыныстар кездеседі. Кеген өзені аңғарындағы силурлық жыныстар тек Кетмен
қыратында ғана белгілі. Кетмен қыратының солтүстік беткейінде төменгі
силурға вулканды-шөгінді қабат жатады. Оның төменгі силурлық жасын шартты
жағдайда аналогия бойынша Басұлытау тауының синдромы және оның жарықтардағы
жағдайын анықтайды. Бұл шөгінділер трангресивті түрде орта жоғарғы
кембрилік құрылымдарды басып жатады, оның кенет келіспеуі төменгі
таскөмірлі конгломераттармен жабылады5.
Жалпы түрлі қабат 830-1180м құрайды. Барлық девондық вулканиттер Кетмен
қыратында дәлелденбеген.
А.В.Леоновтың ойынша қышқыл вулканагендіктердің пайда болуы силурлық
және ордовендік шөгінділердің жасалуы девонға тікелей қатысты. Бұл әбден
мүмкін, өйткені әктасты ерте төменгі ярусқа жатқызады. Төменгі таскөмір
шөгінділерінің шығуы мен таралуы өте зор. Олар Кеген өзені аңғарында
таралған, сонымен қатар Кетмен қыратының көлемді ауданында да кездеседі.
Турнейлік ярус, визейлік ярус бұл ярустардың қабаты Кетмен свитасының
табанында жасалады,шөгінді бума (150-170 м), ал жоғары қарай вулканиттар
(шамамен 2500 м) болады. Б.Ф.Кошкаровпен 2 бума бөлінеді: Бірінші буманың
төменгі бөлігінде туфогравелиттер, туфтықұмдақтар андезиттермен,
порфириттермен және олардың туфтарымен қайта қабаттасады.
Одан ары қоңыр доцитті порфириттер және пирокластар. Жарық жасыл-сұр
базальтті порфириттермен және олардың туфты құмдақпен және туфты гравелит
қабаттарымен қайта қабаттасып үлкейеді, қалыңдығы 230 м. Жалпы төменгі
буманың қалыңдығы 1285 м-ге жетеді.
Жоғарғы бума негізінен эффузивтермен және туфтармен көрсетіледі,
доцитті құрамда қалыңдығы (320 м). Жасыл-сұр туфты порфирит горизонты.
Жоғарғы буманың қалыңдығы шамамен 1000 м.
Негізгі және орталық айырманың ұштасуы төменгі свитаға, ал қышқыл
жоғарыға тән. Сонымен қатар намюрлық шөгіндіні аралас вулканогенд шөгінді
құрамнан бөлу. Құлықтау тауының солтүстік беткейінде визейлік әктастарда
қызыл-қоңыр туфты конгломераттар, туфты гравелиттер, туфты құмдақтар және
порфиритті құрамдағы туфтар ингибрид, доцитті порфирит қалдықтары жатыр.
Бұл қабатта эффузивті жыныстар екі жұқа әктастар қабатына бағынады. Жарық
лықсыма арқылы жасалынады.
Жарық бойынша қалыңдық 570 м. шығысқа қарай намюрлық шөгінді
біртіндеп азаяды, эффузивті қабаты мен конгломерат сапасы тез өседі.
Перімдік шөгінділер Кетмен қыратында шоғырланған. Олар вулкандық және
шөгінді жыныстармен шайылған.
Олар мейлінше Кетмен қыратының солтүстік беткейінде тараған. Триасты
және юралық жыныстар Кетмен қыратымен Іле ойпатында көрсетіледі. Кетмен
қыратының тау алдында немесе тау маңында төменгі мезозойлық жыныстар жер
бетіне шығып жатыр. Барлық жерде конгломерат горизонтының құмдақ қабаты
бар. Сары-сұр түсті орта малта тасты конгломераттар. Сұр ірі қиыршық тасты
құмдақтар көбіне арна типті қабаттарда жақсы білінеді. Таудағы
конгломераттар Кетмен қыратындағы қуаттылығы 70м –ден аспайды.
Кеген өзені аңғарында бор шөгінділері жоқ деседе болады. Полеогенді және
неогенді жыныстар Кетмен қыратының астында таралған , олар бұрмалау кезінде
төрттік жыныстың астына түскен. Кей жерлерінде олар 145м тереңдікте
кездеседі. Мұнда жоғарғы борпылдақ кварцты құмдақтар жатыр (төменнен жоғары
қарай).
1) ақ құмдақты мергелдер-------------------------- 10м
2) әртүрлі тасты құмдақтар қызыл түсті өте құмды батпақпен кезек
қабаттасқан------------------------ --------26м
3) қызыл түсті ласты батпақтармен гравиттермен кезек қабаттасқан---------
25м
Анологиялық қызыл түсті шөгінділер тектоникалық блок қабат жасайды.
Әртүрлі төрттік шөгінділер Кеген өзені аңғарында таулы қыраттарды және
тауаралық ойпаттарды құруға қатысады.
Төменгі төрттік шөгінділер гляциалды флювиргляциалды және аллювиальдың
пайда болуына көмектеседі.
Ірі су артериясының әрекетінің іздері Кеген өзені алабында сақталған.
Осында құрамына қалдықтар, ал оның қоректену облысына Кетмен және Теріскей
Алатау қыраты, оның саласына әрине ежелгі Қарқара және Шалкөде жатқан. Осы
учаскеде Кетмен қыратынан Іле ойпатының орталық бөлігіне дейінгі аралыққа
жақсы малшындырылған қой тасты- ұсақ малта тасты тастар және малта тастар
(10-15м) жатыр, олар жоғарғы плиоценді және полеозой шөгінділер алаңында
орналасқан .
Орта төрттік шөгінділер гляциалды, аллювиальды, аллювиальды-өзендік,
делювиальдіы-пролювиальдіы, эолды шөгінділерден тұрады. Аллювиальды шөгінді
өзендік алқаптың жоғарғы террасасын жасайды. Олардың жақсы көрініп
сақталған жері таулы аудандағы өзен арналары жарықтық алқап бойында
орналасқан.Тауалды баспалдақтарын ысырынды реликті конус түрінде жасайды,
сонымен қатар Кеген ойпатындағы солтүстік тау алды шлейфінің аллювиальды
жазықтарында кездеседі. Жоғарғы тектоникалық белсенді учаскелер Жалаңаш
ойпатында (Текес және Қарқара өзені) пайда болды.
Өзен алқабындағы қазіргі шөгінділер қазіргі уақытта жайылма жасайды және
1-ші жайылма биіктігі маңызды өзгерістерді көрсетеді.
Кеген өзені аңғарының жазығында және оның салаларының қазіргі
шөгінділері аласа және биік терраса құрайды. Олардың биіктігі 0.5-1.5 м
және 1.5-2 м-ге сәйкес. Қазіргі аллювиальдің қуаттылығы 30-50м. Төменгі
бөлігі малта тастармен , гравиттермен әртүрлі құмдармен жабылған.
Кеген өзені аңғары әртүрлі типті жер бедері сипаттайды. Рельефтің
ярустілігі және типі биологиялық құрылыммен және тектоникалық қозғалыстың
интенсивтілігімен геоморфологиялық зоналылықпен климаттық вертикальдің
зональділігімен және олардың өз ара тығыз байланыстылықтарымен анықталады
6.
1 Жер бедері
Геоморфологиялық жағдайына байланысты алаб территориясы биік
таулы,орташа таулы, аласа таулы және тауаралық ойпаттардан тұрады. Кетмен
және Қаратау суайрық жоталары 2500-3000 м.биіктіктерден тұрады,бірақ кейбір
жеке шыңдары 3600-3700 м-ге дейін жетеді. Қарқара өзенінің шатқалына қарай
жер бедері біртіндеп төмендейді және алабтың төменгі бөлігінің биіктігі
2400 м-ден аспайды.
Тянь-Шанның солтүстік таулы қыраттарының негізгі ерекшелігіне ендік
бағытта,тау жоталары мен тау аралық ойпаттардың кезекпенен
орналасуы.Кетмен жотасының абсолюті биіктігі 2000-3500м.аралығына ауытқиды.
Шыңдары қар сызығына жетпейді, мұздықтары жоқ.
Кетмен жотасының оңтүстік беткейі рельеф пішіндерінің негізгі түрлері
суайрықтары орта таулы бұйратты-қырқалы болып келеді. Орта биіктегі таулар
салыстырмалы кең еңісті жолақтар түрінде аралары тік сайлармен
тілімденген,көбіне жалаңаш жартасты болып, абсолютті биіктіктері 2000м-ден
2500-2700м аралығында ауытқиды.
Орталық Тянь-Шань және Күнгей Алатау жоталарының абсолют биіктігі 3400-
3600м.
Кетмен жотасының жоғарғы суайрығы тегіс,шыңдары шеңберленіп келеді,
биіктіктері шамамен 2500-3500м.аралығында. Ең биік нүктесі Небесная тауы
(3638м.).
Шығысында Кетмен жотасының шыңдары оңтүстікке қарай бұрылып, биіктігі
төмендеп, Үш-Хасан үстіртіне барып кірігеді; оңтүстік шетінде биіктігі 2600-
2700 м-ге дейін төмендейді. Үш- Хасанның тегістеу беті эрозиялық
тіліменген. Оңтүстігінде Шалкөдесу өзенінінің аңғарына қарай еңкейеді.
Батысында Темірлік өзенінің басталатын жерінде Кетмен жотасы екіге
бөлінеді: Оңтүстігінде –Темірлік тауы, солтүстігінде- Құлықтау тауы.
Алабтағы ең ірі Кеген ойпатының абсолютті биіктігі 1800-2000 м
аралығында, шығысқа қарай абсолютті биіктігі біртіндеп көтеріледі. Кеген
ойпатының жоғарғы бөлігі Кетмен жотасының оңтүстігі мен Қаратау,
Елшенбүйрек тауларының солтүстік беткейі аралығы Шалкөдесу аңғары деп
аталады.
Бұзылудың нәтижесінде көршілес тау жүйесі көп мөлшердегі қалдық
материалдарының ойпатқа түсуі қыраттың табанының астындағытаулы жазығын
құрайды. Осы процесс кезінде таулы өзендік алқаптар олардың таулы
арналарында ысырынды конустар пайда болады, олар жер беті жазықтықтарын
қиындатады. Кеген өзені аңғарынан екі рельеф типін бөлуге болады:
1. қыстырмалы аккумулятивті
2. денудациялық
Рельефтің қыстырмалы аккумулятивті типі тау арасындағы ысырынды конустар
Кетмен қыратының солтүстік беткейімен ағатын көптеген уақытша өзендер мен
жылғаларда кездеседі.
Ысырынды конустар ең биік және мейлінше қатты түсетін тауалды жазығының
бөлігін көрсетеді. Кетмен қыратының табанындағы ысырынды конустардың
абсалюттік биіктігі шамамен 1100м-ден 800м-ге дейін. Олар құмдақты қой
тасты-малтатасты материалдардан жасалған ірі қалдықты шыңдарына
қабатталған, ал табанына жақын нашар сортталған малтатасы және саздақ. Бұл
шөгінділердің бәрі тауды қиратудағы өнім болып табылады 7,8.
3 Климаттық көрсеткіштері.
Кеген өзені алабының климаттық жағдайы абсолюттік биіктіктеріне
байланысты өте жоғары айырмашылықтары бар, географиялық жағдайы өте
әркелкілігімен ерекшеленеді; мұхиттар мен теңіздерден мыңдаған шақырым
қашықта жатуы, сонымен қатар атмосфералық ауа айналымы климаттың күрт
өзгеруіне әсер етеді.Кеген өзені алабының жер бедері негізінен биік және
орта таулы болғандықтан төменгі температура және буланушылықтың аздығынан
және жауын-шашынның көбірек түсуіне жалпы алғанда ылғалды болып келеді. Бұл
территорияның жазы салқын қоңыржай, қысы суық бес ай уақытқа дейін
созылады.
Арктикалық ауа массасы әсіресе Карск теңізі аймағында түзілетін Карск
ауа массасының әсерінен қысқы мерзімде солтүстік, солтүстік-батыс немесе
батыс бағыттағы күшті желдер және аяздар түзіледі. Әдетте, оның бастапқы
кезеңінде қар жауады да содан соң, аяздар түзіледі. Күз және көктем
мезгілдерінде әлсін-әлсін үсіктер жүріп отырады. Жылдың суық кезеңдерінде,
әсіресе, желтоқсан-ақпан айларында Сібір антициклонының және таулы биіктік
жоғарғы қысымның әсерінен қалыптасады.
Жылдық радияция жиынтығының түсуі бұлттылыққа, көлеңкелі горизонттарға
байланысты жылына 125-130 ккалсм2 арасында ауытқып отырады
Өсіп-өну кезеңі (тәуліктің орташа температурасы 50С-дан жоғары
болғанда) жылына 180-205 күнге созылады.
Температуралық және жауын-шашын режимдеріне сәйкестендіре отырып алапты
үш климаттық белдеуге бөлуге болады.
1) Тауаралық белдеу-Шалкөдесу, Кеген, Қарқара ойыстарын қамтиды.
Абсолюттік биіктігі 1200-1500 м, климаты қоңыржай.
2) Тауалды белдеуі-территорияның 700-1500 м аралығындағы биіктікті қамтиды
және температура амплитудасының аз өзгеруімен ерекшеленеді. Бұған тек
Кеген өзенінің төменгі ағысы аймағы ғана жатады.
3) Таулы белдеу-1500 м жоғары территорияны қамтиды, бұнда климаттың
биіктік- белдеулік бойынша өзгеруі айқын көрінеді.
Ауаның жылдық орташа температурасы тауалды аймақтарында 6-8.50C, ал,
таулы аймақтарда 1.70C дейін төмендейді. (Кесте 1).
Кесте 1. Ауаның жылдық және айлық орташа температурасы, 0С
Т
Бекет Айлар Жыл-
дық
1 2
1 2
1 2 3 4
1 2 3
9 10
1 2
1 2 3 4
Кеген Шарын 346 2388 3,9
Шалкөде Жоғалып ке-ді 50 1038 20
Қарқара Кеген 65 1808 20
Кенсу Кеген 43 2399 40
Орта-Мерке Кеген 34 2079 59
Шет-Мерке Кеген 34 2079 47
Көктемгі су тасуы Кеген өзенінің төменгі салалары Орта-Мерке, Шет-Мерке,
Кенсу өзендерінде наурыз айының ортасынан басталады, ал жоғарғы бөлігінде
Шалкөде, Қарқара өзендерінде сәуірдің ортасынан басталады. Қысқы уақытта
өзендерге толықтай мұз қатпайды 12,13.
Алабтағы жер асты сулары қабатталу жағдайына байланысты, сонымен бірге
сапасына және санына байланысты бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары
бар. Бұл айырмашылық негізінен аймақтың физика-географиялық және
геологиялық жағдайларына байланысты.
Қабатталуына, таралуына және динамикасына байланысты алабтағы жер асты
суларын келесідегідей үш топқа бөлуге болады: жарықшақтық, қабатаралық,
грунттық.
Жарықшақтық жер асты сулары алабтың таулы бөлігінде таралған. Бұл сулар
өте жоғары сапалы болып келеді. Барлық жастағы жыныстарды тасымалдаушы
болып келеді. Бірақ суының жылдамдығы әркелкі болып келеді, ол жыныстардың
жарықшақтарына байланысты. Бұлақ көздеріндегі су шығынының аздаған
маусымдық ауытқушылықтары байқалады және 1-ден 60лсек аралығында өлшенеді.
Мәселен, Кетмен жотасында төменгі карбон әктастсрында тұщы жарықшақтық-
карсты сулар жер бетіне көптеген бұлақтар түрінде шығып жатады. Олардың
шығымы 43лсек, құрамы гидрокарбонатты-кальцийлі.Төменгі су ұстаушы қабаты
гранитті жыныстар.Мұндай су көздерінің шығыны 2-5 лсек дейін. Бұл сулар
қалыпты минерализацияланған, құрғақ бөлігі 330-630 мгл дейін жетеді, ал
құрамына қарай олар гидрокорбонатты сульфатты-кальцийлі типке жатады.
Жарықшақтық жер асты сулары атмосфералық жауын-шашын, қар еруінен меңызы
жағынан аз орын алатын мұздықтар есебінен қоректенеді. Кеген-Қарқара және
Жалаңаш тау аралық ойыстарында неогендік және төрттік терригендік
қабаттарда орналасқан.
Қабатаралық сулар негізінен неоген-төменгі төрттік шөгінділермен және
тауаралық аккумулятивті жазықтарда кең көлемде таралған. Көпшілік
бұлақтардың су шығыны 0,2-2,5 лсек. Химиялық құрамы өте тұщы сулар, құрамы
гидрокорбонатты-кальцийлі. Қабатаралық сулар атмосфералық жауын-шашын және
уақытша беткейлік ағыстармен қоректенеді.
Грунт сулары орта-жоғарғы төрттік боскесекті шөгінділерде тауалды
жазықтарында таралған. Оның қоректенуі негізінен ысырынды конусты өзен және
ирригациялық сулардың сүзілуінен түзіледі. Кеген-Қарқара ойпатында 15-115
метр тереңдік аралығындағы қабаттарда жинақталған. Таудан алыстаған сайын
грунт суларының тереңдігі азаяды және жер бетіне көптеген бұлақтар түрінде
шығады. Бұл сулар жақын орналасқан елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз
етеді. Химиялық құрамы жағынан грунт сулары өте әртектілігімен
ерекшелінеді. Гидрокорбонатты-кальцийліден гидрокорбонатты-сульфитті-
натрийлі түрлері бар жалпы минерализациясы 200 ден 500 мгл дейін.
Алаптағы жер асты минералды сулар химиялық құрамына, минералдық
сатысына, температурасына, құрамындағы газдың компоненттеріне және
биологиялық активті заттарына, сонымен адам ағзасына емдік әсеріне
байланысты өте көптеген түрлерге бөлінеді 14.
1.6. Топырақ және өсімдік жамылғысы.
Топырақ өсімдік жамылғысының кешені алабтың геоморфологиялық,
геологиялық және климаттың жағдайларына байланысты айқындалады. Топырақ
өсімдік жамылғысының негізгі түрлері биіктік-белдеуліктерде айқын көрінеді,
яғни негізінен азональді белгілеріне қарай бөлінеді.
Биік таулы белдеу (3000м-ден жоғары) ағындардың құрылу аймағында
орналасқан. Территория жоғары тілімделгенімен және өсімдік жамылғысының
жоққа тән дерлігімен ерекшеленеді. Бұл белдеудің жоғарғы белдеуінің аздаған
бөлігімен қазіргі мұз басулар Қарқара, Шет және Орта Мерке, Кенсу
өзендерінің су жинау алабтарын алып жатыр. Жалаңаш тастар мен жартастарда
өсімдіктерден тек қыналар мен мүктер өседі.
Орта таулы биіктік белдеу территорияның 1600-2400 м абсолютті биіктік
аралығын алып жатыр. Бұл белдеуге тән ерекшеліктеріне қарқынды эрозиялық
процестің әсерінен өте қатты тілімденген жер бедері жатады. Белдеудің
жоғарғы бөлігінде күңгірт таулы- шалғынды топырақтарда альпілік және
субальпілік шалғындар және күңгірт шымтезекті топырақтарда аршалы бұталар
өседі. Аңғар беткейлерінде өсімдіктен жұрдай жалаңаштанған бөліктері
кездеседі. Орташа-таулы белдеудің төменгі бөлігіндетөменгі бөлігінде таулы-
күлгінді және қарашірінді топырақтарда шыршалы ормандар және биік шөпті
альпілік шалғындар өседі.
Аталған белдеудің жоғарғы бөлігінің топырақтары қуатының аздығымен
құрылымы айқын білінбейтіндігімен қарашіріндісінің жоғарылығымен және беткі
қабатының жоғары тұтқырлығымен сипатталады. Өсімдік жамылғысы қияқ өлеңді-
астық тұқымдастар ассоциациясы әртүрлі шөптермен (теңге жапырақ, қазтамақ,
бидайық, қызғалдақ).
Субальпілік тау-шалғынды топырақтар, альпілік белдеудің топырақтарына
қарағанда түсінің қоюлығымен, қарашірінді горизонтының қалыңдығымен (15-
20%) және ылғалдылығының аздығымен ерекшеленеді. Өсімдік жамылғысы төменгі
және ортаңғы бөлігінде абсолютті биіктігі 2200-2800 м аралығында орманмен
және биік шөпті өсімдіктер жамылған, күлгін және таулы- орманды қарашірінді
тәрізді горизонтымен және әлсіз күлгінденуімен ерекшеленеді. Өсімдік
түрлеріне шыршалы ормандар: шетен, қарақат, итмұрын бұталарымен араласқан.
Ашықтау жерлеріне шөптесін өсімдіктерден: орман қоңырбасы, қазтамақ, бәрпі
т.б., ал шыршалардың күн түспейтін көлеңкелеріне мүктер мен папоротниктер
өседі.
Орман белдеуінен соң бұталы далаларда өзіндік құрылымды тау-далалы
топырақтар ашық-қоңыр түсімен, қарашірінді қабатының төменгі бөлігі
корбонаттылығымен және төмендеген сайын қарашіріндінің күрт азаюымен
ерекшеленеді. Бұталы өсімдіктерден бұл жерде қылша және қараған тектес
түрлері өседі. Шөптесін өсімдіктерден: жебіршөп, бетеге, тас жуа,
қырықбуын, шалғынды қоңырбас, селеу кездеседі.
Аймақтағы аласа таулы белдеуге,тау етегі (2200-1600м) белдеуі.
Негізінен бұлар аздаған еңістіктері бар қырқалар тізбегі, жоғарғы бөлігі
әртүрлі шөптесінді - дәнді өсімдіктермен және бұталармен жамылған, ал
төменгі бөлігі – бетегелі-селеулі және жусанды-дәнді өсімдіктер таудың қара
және каштанды топырақтарында таралған. Аталмыш белдеудің жоғарғы бөлігінде
далалық шалғындарында тереңдеген сайын карбонаттары көбейетін, дәнділік
қүрылымы айқын білінетін, қарашірінді құрамы 6-7% болатын таудың қара
топырақтары таралған.Өсімдік жамылғысына қау, бетеге, бидайық және дәнді-
шөптесінді шалғынды өсімдіктер тән. Төменгі ярусында қою каштанды,
қарашірінді қүрамы 4% болатын дәнді-жусанды және бетегелі-селеулі
өсімдіктер тұрлері жусан, бидайық, шисабақ т.б. өсімдіктер таралған
15,16.
1.7. Жануарлар дүниесі.
Таулы рельеф, күрделі климаттық жағдайы және қыраттың топырақ-өсімдік
жағдайы жануарлар әлемінің өзінше бір құрылымымен ерекшеленеді.
Жануарлардың таралуында топырақ-өсімдік жамылғысымен бірге биіктік-
белдеуліктің әсері ерекше байқалады. Бұдан байқалатыны табиғи белдеулік
неғұрлым төменнен басталған сайын,соғұрлым фаунаның генетикалық жағынан
әртүрлілігін байқауға болады. Негізінен таулы қыраттың төменгі белдеуінде
шекаралас жатқан дала және шөлейтке тән жануарлар түрлерін кездестіруге
болады, бірте-бірте биіктеген сайын тауға тән түрлеріне ауысады. Шөлейттік
және далалық фауналар тауларда 1500-1200 м биіктікке дейін көтеріледі.
Қылқан жапырақты орман белдеуінде фаунаның бореальды сібірге тән түрлерінің
көптеп кездесуімен ерекшеленеді. Фауна субальпілік және альпілік
белдеулерде, төменгі белдеулерге қарағанда көп кедей, сонымен қатар орманға
тән жәндіктердің көбі бұл жерде кездеспейді.
Аласа таулар жорғалаушылар түрлеріне бай: қалқантұмсық жылан, бозша
жылан, өрнекті әбжылан, жылан, кесіртке т.б.Жер беті суларына тән
түрлерден: көл бақа, құр бақа кездеседі.Көптеген дала кемірушілері:
көртышқан, тышқан, жертесер, ал құстардан: тырна, ұзақ қарға, қараторғай,
дала бозторғайы, тарыкеш, күйкентайы т.б. түрлері бар.
Таудың фаунасы құрамы әркелкі болып келеді,орта горизонттарда фаунаға
бай және көптүрлі, ал жоғары бөліктерінде аз, түрлері кедейлігімен
ерекшеленеді.
Тауларда маусымға қарай жануарлар дүниесі өзгеріп отырады. Қысқы
кезеңде өте қатал биік тауларда фауна құрамының маусымдық өзгеруі тауалды
жазықтары мен орта тауларға қарағанда айқын көрінеді. Бұл жерде жануарлар
қатарының вертикальды орын ауыстыруы орын алады, мәселен: тұяқтылар,
құстардың кейбір түрлері, сонымен бірге олармен қоректенуші жыртқыштарды.
Қыраттардың еңістіктермен және өзен аңғарларымен бөлінуіне байланысты
жануарлардың жекелеген бөліктері қалыптасады: әртүрлі жеке қыраттардағы
мекендеушілер, сонымен бірге оларды бөліп тұрған сайлардың мекендеушілері.
Бұл көптеген тауға тән жануарлар түрлерінің жеке дамуына, яғни үзілген
ареалдардың пайда болуына, түрішілік жануарлардың туындауына және түр
құрылу үдерістерінің жылдам жүруіне әкеліп соғады.
Кеген өзені алабының тау қыраттарында сүтқоректілердің ірі түрлері
суыр, тау теке, арқар, елік; жыртқыштардан: ілбіс, аю, қасқыр, қабан т.б.,
ал құстардан: шымшық, тоқылдақ, кекілік, ұлар, қырғауыл, мысықторғай,
ұзаққарға, шіл, үкі, бөдене т.б.көптеген түрлері кездеседі 17.
1. Кеген өзені алабындағы ландшафттардың құрылымы
2.1 Ландшафтардың дифференциясы мен жіктелуі
Географиялық ұғымдағы геожүйелік тұрғыдан дамуын, өзендер
бассейндеріне негізделген ландшафттық құрылымдарды зерттеудегі қазіргі
түсініктер анықтайды. Ірі өзендердің бассейндерінде қалыптасқан ішкі
құрлықтық қазаншұңқырлардың геожүйелерін зерттеудегі әдістемелік тұрғы,
ағылшын зерттеушілерінің Р.Чорли мен Б. Кеннедийдің теориялық позицияларына
жақын, яғни олардың еңбектерінде иерархиялық бірліктер, таксономиялық
деңгейлер бойынша кешендердің бір қалыпта өсуімен көрінеді. Осыған ұқсас
қорытындылар американдық ғалымдардың А.Ф. Орми, Дж. Рамнидің және т.б
еңбектерінде көрсетіледі. Зат қозғалысының типі және оның өзендер
бассейндерінің ішіндегі геофизикалық өлшемдері бойынша ландшафттық
интеграциялар Л.М. Корытныйдың, Я. Демектің, А.Ю. Ретеюмнің, А.А. Минцтің,
В.С. Преображенскийдің және т.б еңбектерінде қарастырылған. А.А. Крауклис
бойынша “процестер жүйесі динамикалық байланысқан поджүйелердің
тізбектерімен өтетін заттар мен энергия қозғалысының жолдарын көрсетеді,
оның әр біреуі нақты кеңістіктік өлшемдер мен ерекше орналасу жағдайымен
сипатталады 18.
Кеген өзенінің геожүйелерінің қазіргі құрылымы әртүрлілігімен
ерекшеленеді. Кеген өзені алабының геожүйелерінің қазіргі жағдайы биік
гисометриямен ішкі құрлықтық режимдерімен байланысқан, әр қалыптағы
ағыстары мен негізгі арна алабының функциясына және олардың қалыптасуындағы
бір деңгейге негізделген. Геожүйелердің қалыптасуымен бірге ендік зоналылық
пен биіктік белдеу заңдылықтары анық көрінеді. Тау беткейлерінің басым
желдерге әртүрлі бағытталуы, абсолюттік биіктігі 1000 м-ден 4000 м-ге
дейінгі ауытқуының жоғарғы амплитудасы климаттық жағдайлардың әркелкілігіне
әсер етеді, сонымен қатар рельефтің генетикалық әртектілігі мен топырақ
түзуші жыныстарымен бірге, ландшафттың биогенді компонентерінің пайда
болуын анықтайтын фактор болып табылады. Бұл кешендік ландшафттық қимада
анық көрінеді.
Кеген өзені алабы ландшафттарының жіктелу негізіне аймақтық
тұрғылар, яғни онда тек қана рельеф пен субстрат сипатындағы ерекшеліктер
ғана есептелмейді, сонымен қатар ылғалдану деңгейі мен жылу баланстарының
арнайы жергілікті өлшемдері және топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесінің ерекшеліктері ескеріледі. Аймақтық тұрғы (класс, подкласс және
т.б) негізгі таксономиялық бірліктерді анықтау нәтижесінде 20 типологиялық
ландшафттар бөлінген.
Экотондық сипаттағы аналитикалық мәліметтер, ғарыштық және
аэрофототүсірілімдер материалдарын қолдана отырып 1:500 000 масштабтағы
карта жасағанда табылды.
Аймақтық ландшафттардың подкласқа бірігуі жер бедерінің ярустылығына
сәйкес жүргізілген. Жер бедерінің әрбір ярусы бірдей немесе оған жақын
гидротермальдық режим жағдайында әртүрлі аймақтық ландшафттағы мекенді
қосындылармен анықталған.
Геологиялық іргетастың генетикасы мен рельефтің морфо-метриясы, сонымен
қатар жоғарғы жіктемелік бірліктер мор-фометриясы бойынша ландшафттар класы
бөлінген. Кеген өзенінің алабында, әртүрлі гипсометриялық деңгейлердегі
ландшафттардың жазықтық және таулық кластары бөлінген. Ландшафттар класы,
атмосфераның циркуляциялық үдерістер және ылғал мен жылу режимдері
сипаттары бойынша ерекшеленеді. Негізгі аймақтық ландшафттардың
қалыптасуында ендік-зоналық пен биіктік белдеулік белгілері басым көрінеді.
Бұдан басқа, Кеген өзенінің алабында аймақтың жергілікті
ерекшеліктері, сонымен қатар физикалық-географиялық жағ-дайларының
ерекшеліктері есепке алынады. Бірдей климаттық факторлар мен рельефтің
бірдейлігімен, биологиялық айналымның химиялық элементтер миграциясының
ортақ типтерімен көрінетін аймақтық ландшафттар, ортақ биіктік белдеулікке
бағынады. Биіктік белдеулікке біріктіргенде біз, биік таулық климат
сипатын, өсімдік жамылғысының типтерін және топырақтардың типері мен
подтиптерін ескердік. Осыған байланысты берілген ландшафттар- бұлар зат пен
энергия ағындарының вертикальды және горизонталды бірліктермен біріккен
парагенетикалық табиғи-территориялық кешендер, бір сөзбен айтқанда ортақ
бағытталған географиялық ағыс жағдайында қалыптасқан массалық энергия
айналымы. Осы жіктелуге сәйкес Кеген өзені алабында 1:500 000 масштабта
аймақтық карта жасалынды.
Кеген өзенінің алабындағы ландшафттарды зерттеудегі геожүйелік-алабтық
тұрғының теориялық концепциясына сәйкес табиғи компоненттердің өзара
байланысы мен өзара бейімделулері аймақты бір макрогеожүйе ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
Геожүйелердің шығуына сәйкес, ондағы арна түзілу, гравитациялық,
инсоляциялық және циркуляциялық процестердің кеңістіктік уақытша
байланыстары ландшафт дамуында басты болып саналады. Алабтың субгеожүйе
жағдайында көрінген басты бірлік болып мекендер бірлестіктері табылады.
Берілген таксономиялық бірлікке күрделі, қатты тілімденген таулық және ішкі
таулық жер бедері жағдайында қалыптасқан табиғи кешендер жатады.
Г.М. Жаналееваның теориялық концепсиясына сәйкес аридтық территориядағы
ішкі құрлықтық қазаншұңқырлардың субгеожүйелері беттік ағын сипаты мен
созылуына, ландшафттар дифференциясының күрделілігі бойынша әртүрлі болып
келеді. Олардың бөлінуі каскадтылық пен қиыршықты сипатына байланысты
болады 19.
Алабтың гидрологиялық ерекшеліктері зат қозғалысының ерекше типімен
бірге ағынның әртүрлі зоналарындағы ландшафттарды бөлуге мүмкіндік берді.
Энергиялық айналым және геожүйелер функциялануы олардың динамикасы мен
эволюциясына қатысатын жоғарыда айтылған физикалық-географиялық үдерістер
әсерінен қалыптасады. Осыған байланысты субгеожүйелерге функциялануы
олардың барлық геожүйелердің салаларына негізделген физикалық-географиялық
үдерістер әсерінен болатын мекендер бірлестіктері жатады.
Субгеожүйелердің ландшафттарының динамикалық активтілігі беттердің
еңістілігі мен олардың литологиялық және биоклиматтық құрамдарымен
анықталатын заттық-энергиялық қарқындылығында көрінеді.
Кеген өзенінің алабы- бұл орографиялық шектелген, бір табиғи дене
ретінде функцияланатын, яғни ондағы материя бөлінісі оған жұмсалған ауырлық
күш энергиясына негізделген типтік гравигендік макрогеожүйе. Ауырлық
күшінің энергиясының потенциалдық көрсеткіші рельеф типі мен абсолюттік
биіктіктерінің айырмасымен анықталады.
Бір кеңістіктік деңгейден екіншісіне көшу, табиғи компоненттердің
физикалық әсерлерінің сапалы айта қайта құру әдістерімен жүруі керек.
Сондықтан әртүрлі рангтағы геожүйелердің сапалы қайта құруын табиғи
компоненттердің әсер етуінен пайда болатын физикалық процестердің тұрақты
бірлестіктерін анықтайды.
Осыған байланысты Кеген геожүйесі заттың бір бағытта суайрықтан эрозия
базисіне дейін ағын сызығы бойынша қозғалысымен бірге Кеген өзені
алабындағы өзен алабтары субгеожүйе ретінде анықталған.
2.2 Кеген геожүйесі ағынының құрылу белдеуі
Алабтағы зерттелген: Шалкөде, Қарасу, Кеген, Сарыжаз, Қарабұлақ,
Қарқара, Жарғанақ, Талдыбұлақ, Кенсу, Орта-Мерке, Шет-Мерке өзендеріндегі
табиғи кешендер өздерінің іс-әрекеті арқасында Кеген геожүйесін құрайды.
Бұл территория герциндік қатпарлану нәтижесіндегі тектониканың нәтижесінде
құрылғанымен, тұтас аймақ болып платформаға ұқсас болды. Одан кейін жоғарғы
пермде пенеплен қалыптасып, мезазой кезеңі,палеоген, неоген дәуірлерінің
барлығында да өзгермеді. Рельефтің макроқұрылымы юра кезеңінде ғана
қалыптасып, бөлшектенген қозғалыстар нәтижесінде жекелеген Қарқара, Кеген,
Сарыжаз қазаншұңқырлары пайда болды. Тек неогеннің аяғында ғана ежелгі
беткі тегістіктердің тілімденуінен және қосымша денудациялық процестердің
нәтижесінде құрлықтық шөгінділердің жиналуынан Күнгей Алатаудың шығыс
шеттерінде доғалы-антиклиналдар Кенсу асуы, Кенсу өзенінің жоғарғы бөлігі,
Тұқым-Бұлақ таулы массиві және тағы басқалары құрылды.
Бұл геосистеманың ландшафттарындағы заттардың қарқынды қозғалу ядросы
болып Қарқара өзенінің алабы саналады, бұнда жоғарғы неоген және төменгі
төрттік ұзақ уақыт бойы денудациялық үдеріс жүрді. Нәтижесінде кең аумақты
қамтыған беткі қабаты тегістелген үстірт типті ландшафт құрылымдары
қалыптасты. Абсолютті биіктігі 2400-2900 м. аралығында осы геожүйеге тән
таулы-орманды ландшафттар қалыптасқан. Беткі қабатының еңістігі 18,70 Биік
таулы бөлігінде геожүйенің айтарлықтай бөлігі жалаңаштанған, тұрақты
топырақ-өсімдік жамылғысы жоқ және ландшафт құрылу дәрежесі төмен.
Орта таулы қырқалы-бұйратты рельеф - Шалкөдесу геожүйесіндегі өте кең
таралған рельеф түрі. Кетмен жотасының оңтүстік бөлігінде, Қаратау тауының
солтүстік беткейлерінде және Елшенбүйрек орта таулы ландшафттар кең
жолақтар түрінде таралған, онда граниттер, порфириттер, әктастардан
құралған, абсолютті биіктігі 2000-нан 2700 м-ге дейін, Басоғызтау тауының
(абс. биіктігі 3000-3500 м.) солтүстік беткейлерінде жер бедері ұсақ шоқылы
ландшафттар таралған. Бұл таудан Сарыжаз және Қарабұлақ өзендері бастауын
алады.
Геожүйенің ең биік таулы бөлігі Қарқара субгеожүйесі болып табылады.
Теріскей Алатау жотасының солтүстік беткейінен Абсолютті биіктігі 4000м
биіктіктен жоғарыдан Қарқара өзені бастауын алады. Таулы жыныстар
түрлерінен каледондық және герциндік гранатоидттар, ал шығыс бөлігінде
төменгі және орта карбондық эффузивті-шөгінді қалдықтары дамыған.
М.И.Ломонович 7 Іле қазаншұңқырында еңіс тауалды жазықтарын жасына
қарай және сонымен бірге морфологиялық ерекшеліктеріне қарай үш топқа
бөлді:
а)бірінші этапты аккумляциялық (ежелгі төрттік) тауалды еңістік жазығы,
қырқалы-жонды жер бедерлі;
ә)екінші этапты аккумляциялық (орта төрттік) тауалды еңіс жазығы жер
бедері тегіс, сазды-жыралармен тілімденген;
б)үшінші этапты аккумляциялық (жаңа төрттік) тауалды еңіс жазығы, жыралы
рельефті.
Біздің көзқарасымыз бойынша Кеген геожүйесінің ландшафттық құрылымы осы
аталған этаптарға сәйкес келеді. Ең анық байқалатыны барлық физико-
географиялық үдерістер каскадты табиғи кешендер құратын гравитациялық
күштердің белгілеріне тәуелді. Осыған байланысты каскадты мекендердің
сипаттамасы, оның литогендік негізіне тәуелді деп айтуға болады. Сынықты
төрттік шөгінділер ландшафттары қарқынды қозғалысты болып саналады, ол бір-
біріне қабаттала орналасқан екі аккумляциялық этаптарда құрылған
материалдардан, яғни қиыршық тастардан, құмайттардан, лесс тәрізді
құмдақтардан және лесстардан құралған. Бұларға ландшафт құрылу дәрежесі
қарқынды жүретін ландшафттар жатады.
Ағын құрылу белдеуінің ландшафттары теңіз шөгінділерінің көптігімен
сипатталатын қазіргі қар белдеуінде құрылған және қазіргі уақытта жалғасып
жатыр. Мұздықтар түрі аз көлемде және жұқа. Қарлы-мұздықты ландшафттар
мұздық үдерістерінің аз дамуымен ерекшеленеді. Геожүйенің биіктіктерінде
қар-мұздық белдеуінің барлық түрлері дамыған. Флювиогляциальдық
шөгінділерде құрылған ландшафттар мұздықтар жүйесі мен мореналық шөгінділер
сипатты түріндегі, көбірек қозғалғыш және оның сипаты беткейдің
экспозизициясына тәуелді. Бұл белдеуге тән ландшафттар тұтас геожүйенің
үштен бір бөлігін алып жатыр. Бұл бөліктегі көптеген өзендер негізгі ағын
аймағына жетпейді.
Аталған белдеуде таулы-орманды және таулы-шалғынды ландшафттар таралған,
олардың дамуы ауа айналымы үдерістерінің ерекшеліктеріне және ылғалдылық
мөлшеріне байланысты. Беткейлік үдерістердің дамуы біркелкі емес және
литогенез сипатына толық тәуелді. Оссссындай дамуға тәуелділігіне
байланысты ландшафттары таулы-шалғынды альпіліктен, таулы-шалғынды
субальпілікке дейін ауысады.
Кенсу, Орта-мерке, Шет-Мерке өзендерінің ағындары Күнгей Алатау
жотасының солтүстік беткейлерінде абсолютті биіктігі 3000-нан 3500 м.
аралығында ораласқан. Кенсу, Орта-Мерке, Шет-Мерке субгеожүйелерінің
ландшафттары қарастырылған геожүйенің төменгі бөлігінде болып табылады,
қиыршық тас түзілу үдерістерінің қарқындылығымен және сонымен бірге аталған
геожүйенің қалыптасуы мен дамуында басты роль атқаратын жекелеген
эрозиялық және аккумлятивтік үдерістер тән.
Көрініп тұрғандай гравитациялық күштердің ландшафт құру үдерістеріне
әсері әртүрлі қарқында жүреді. Таулы массивтердің орталық бөлігінде
беткейлер жыныстардың сусымалы әрекетінен делювиалдық ысырындылардан (
барлық беткейдің 60%-не дейін) құралады. Осы геожүйенің биік бөлігінің
төменгі ярусында солифлюкциялардың орналасуы және делювиалды сынықты
материалдардың тасыиалдануы күрт азаяды және дефлюкциондық процестер
күшейеді. Осыған байланысты аңғар бойымен жоғарыдан төмен қарай біртіндеп
кейбір үдерістердің әсерінің төмендеуімен және оның басқаларымен
араласуынан, ландшафт түрінің өзгеруіне әкеліп соқтырады. Бұл үдерістер
аталған геожүйедегі таудың жоғарғы беткей ландшафттарының жоғарғы даму
дәрежесімен түсіндіріледі, мұндағы ландшафт құрушы факторлар гравитациялық
және экспозициялық үдерістерге тәуелді.
Кеген геожүйесіндегі табиғи кешендердің эволюциясына сонымен бірге
төменгі бөлігіне мореналық және сынықты материалдарды тасымалдайтын сел
құбылыстарын да айтуға болады.
Осы геожүйені құрайтын субгеожүйелердің тастылығымен айқындалады,
мұндағы белдеулік және белдеуге жатпайтын факторлар бір-бірімен тығыз
байланысқан және ландшафт құрылымының күрделі изопотенциалын анықтайды.
2.3. Шалкөдесу субгеожүйесі
Бұл геожүйенің ландшафттарына Кетмен жотасының оңтүстік беткейі мен
Қаратау, Елшенбүйрек тауларының солтүстік беткейлеріндегі өзен
әрекеттерінен құрылған ландшафттар жатады. Шолақ, Дардамбы, Қарағайлы,
Аршалы, Қарасу, Шалкөде өзендері бұлақ көздерін Кетмен жотасынан алады
(биіктігі 2850-ден 3656 м-ге дейін), Қызылсай, Үлкен Қарасу өзендері
бастауын Елшенбүйрек тауынан, ал Ұрысай мен Тышқанбай өзендері бастауын
Қаратау тауынан алады (биіктігі 3686 м).
Өзен аңғарының түбіне жақындағанда дөңбектас- қиыршық тасты-
құмтастардан және ірі дәнді, құмды шөгінділерден құралған, аллювиалды
шалғынды топырақтарда, дәнді-бұталы өсімдіктер өседі, бұл ландшафттар
Кетмен жотасының оңтүстік беткейі мен Шалкөдесу субгеожүйесінің оң жағалық
бөлігінде қалыптасқан.
Ландшафттар орта таулық кешенді аккумлятивтік құрылымдарымен тығыз
байланысқан, көбінесе олардың астынан ірі жартастар шығып жатады. Аласа
таулы жондарда дәнді-жусанды ландшафттардың түрлері, аналық жыныстар мен
қиыршықты-құмдақты шөгінділерде, таудың қою каштанды топырақтары бетегелі-
селеулі- жусандармен жамылған. Ал ұсақ тау өзендері мен сайлардың ысырынды
конус ландшафттары, дөңбенктасты- ұсақ тасты материалдардан құралған, онда
ірі дәнді- бұталы өсімдіктер өседі 20.
Орта таулы- эрозиялы- тектоникалық ландшафттар 21,22 ұсақ қиыршықты
- құмбалшықты материалдардан тұрады, таудың орманды және шалғынды
топырақтарында шыршалардың шоғырымен бірге дәнді- әртүрлі шөптесінді
шалғындар жақсы орналасқан және ландшафт құрылуы жоғары дәрежелі. Орташа
жылдық жауын-шашын мөлшері жылына 450-500мм.
Жота беткейлерінің тілімденуінің әртүрлі болып келуі, компоненттердің
өзіндік дамуындағы екінші бағытты анықтайды. Солтүстік және солтүстік батыс
беткей еңістіктерінде таулы-орманды әлсіз күлгінденген топырақтарда
қылқанды ормандар бөліктері таралған. Таулы шалғынды топырақтарда әртүрлі
шөптесінді жусанды дәнді өсімдіктер бұталармен араласқан, биоөнімділігі
шамамен 4,5 цга. мұндай ландшафтар оңтүстік және оңтүстік шығыс
беткейлерге тән. Аталған ландшафттар орман шаруашылығына, шөп дайындауға
және жайылымға пайдаланады. Аса маңызды рөл атқаратыны қазіргі физика-
географиялық үдеістерді қалпына келтіріп, тұрақтандыратын орманды-бұталы
отырғызылымдар. Бұлар Сарыжаз өзенінің бас жағында 3200-3600 м биіктікте,
тегіс жазық рельефтерде таралған, онда өзендердің эрозиялық үдерістері өте
аз мөлшерде әсер еткен. Тегістеу қырқалы батпақты бөліктері геожүйенің
құрылымын күрделендіреді.
Қаратау және Елшенбүйрек тауларының солтүстік беткей ландшафттары
Шалкөдесу субгеожүйенің сол жағалық бөлігі болып табылады. Бұнда Шалкөде,
Ұрысай, Үлкен Қарасу,Қызылсай өзендерінің сол жағалық салалары кешендердің
құрылуына әсер етеді. Бұл өзен алаптары шығу тегі эрозиялық тектоникалық
және қазіргі тектоникалық көтерілімдерге байланысты. Табиғи кешендердің
беткі қабаты терең емес сайлармен және шатқалдармен қатты тілімденген.
Тілімдену тереңдігі 80-120 метрге жетеді. Сай беткейлері мен шақалдардағы
табиғи кешендердің даму дәрежесі гипсометриялық жағдайлары мен еңістігіне
байланысты әртүрлі қарқында дамиды. Жалпы алғанда, жпғарғы шыңына
жақындаған сайын тілімдену азаяды және биогенді компоненттер неғұрлым
тұрақты болады. Бұл жердегі жауын-шашынның жылдық орташа жиынтығы 460 мм
құрайды. Әлсіз нығыздалған ұсақ қиыршықты-құмбалшықтарының үстінде, таудың
қара топырақтарында бұталар және шалғындық далалық қауымдастығы өсімдіктері
Ұрысай және Үлкен Қарасу өзен алаптары ландшафттарына тән. Мұндағы, беткей
ландшафттары екінші дәрежедегі тік беткейлі шатқалдармен терең тілімденген,
көптеген түпкі жыныстар: мәрмәр, порфирит, әктастар жалаңаш жартас түрінде
жер бетіне шығып жатады, үгілген тау жыныстары мен қырлы тастардың ірі
кесктері жиі кездеседі. Теріскей беткейлерінде таулы-шалғынды қара
топырақтар бұталы-шалғындар жамылғысымен бірге беткейлерді жақсы бекітіп,
ұстап тұрушы болып табылады, ал оңтүстік беткейлерінде нашар дамыған таулы-
далалы топырақтарда бұталы-бетегелі таулы-далалы қауымдастығы кездеседі.
Аталған субгеожүйенің ландшафттарына оның құрылуында маңызды роль атқаратын
гравитациялық-эрозиялық үдерістер сәйкес келеді. Тау жотасындағы беткейлік
үдерістер барлық субгеожүйеге қатысты жалпы құрлықішілік энергия айналым
үдерістеріне қатысады, өзіндік ерекшеліктерін анықтайды.
Эрозиялық-тектоникалық беткейдің ландшафттары, палеозой жыныстарынан
құралып ұсақ қиыршықты- құмбалшықты жыныстардан құралған. Онда таудың
орманды-шалғынды топырақтарында шыршалар және дәнді- әртүрлі шөптесінді
шалғындар араласып өседі. Елшенбүйрек тауынан биіктігі 3015 м- ден бастауын
алатын Қызылсай өзені алабында көбіне түпкілікті жыныстар жер бетіне шығып
жатады 23. Одан жоғарыда, шыңдарына жақын эрозиялық-тектоникалық ландшафт
орналасқан, палеозой жыныстары ұсаққиыршықты- құм балшықты жыныстармен
жабылған, онда таудың шалғынды топырақтарында субальпілік әртүрлі
шөптесінді шалғындар өседі. Жер бедері жота шыңдары үстірт тәрізді және
жоғарғы беті тегіс болып кезектесіп келіп отырады. Топырағы таулы-шалғынды,
қарашіріндіге бай, қарашірінді құрамы- 8,1% -ке дейін жетеді, қаршірінді
қабатының қалыңдығы 40-45 см. Өсімдік жамылғысына дәнді-қияқты, қазтамақты-
әртүрлі шөптесінді шалғындар және бетегелі- әртүрлі шөптесінді қауымдастығы
тән. Саздары әртүрлі сай еңістіктерінде, грунт суларының жер бетіне шығып
жатқан бөліктерінде, жұқа сынықты шөгінділермен жабылған, су өткізгіш
қабаты кристалды сулардың жер бетіне жақын орналасқан жерлерінде түзіледі.
Саздардың астындағы қабаты қарашіріндіге бай (15%-ке дейін) және
карбонаттарға бай шалғынды- сазды топырақтар қалыптасқан. Саздардың
өсімдік қауымдастығы шалғынды қоңырбас, өлең шөп және т.б. өсімдіктерден
құралады.
Бұл ландшафттар қысқы жайылымға және шабындыққа пайдалынылады.
Биоөнімділігі 2,3-дан 12,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кеген өзені алабының табиғи жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қысқаша зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Геологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
4. Климат ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
5. Жер беті және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
6. Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... 19
7. Жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1. Геожүйе ландшафттарының құрылымдық
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Ландшафттардың дифференциациясы және жіктелуі ... .22
2.2. Кеген геожүйе ағынының құрылу белдеуі ... ... ... ... ... ... 25
2.3. Шалкөдесу субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.4. Қарқара субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.5. Жарғанақ- Талдыбұлақ субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.6. Кенсу, Орта Мерке Шет Мерке субгеожүйесі ... ... ... ... ..35
2.7. Кеген субгеожүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2.8. Геожүйелердің биіктік белдеулік дифференциациясы ... .38
2. Кеген өзені алабындағы ландшафттардың
Антропогенезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 43
3.1. Табиғи геохимиялық фонның және
заттар дифференциясының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...43
3.2. Геожүйелер динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.3 Антропогенездің негізгі факторлары және ландшафттардың
антропогендік модификациясының жіктелуі ... ... ... ... ... ...49
3.4. Антропогенді модификация ландшафттарының
негізгі категорияларына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Реферат
Бітіру жұмысымның тақырыбы: “Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымы”
деп аталады. Көлемі 62 бет. 50-ден астам әдебиеттер, ғылыми жұмыстар,
Қазгидрометтің анықтамалық материалдары қолданылды.
Негізгі сөздер: ландшафт, өзен алабы, геожүйе, субгеожүйе, антропогендік
ландшафт, табиғи орта компоненттері, су ағыны, антропогенез т.б.
Зерттеу объектісі: Кеген өзені алабы
Жұмыс мақсаты: Кеген өзені алабындағы ландшафт құрылымдарын зерттеу,
ауылшаруашылық мақсатында қолдану және тиімді пайдалану жолдарын қарастыру.
Бітіру жұмысын орындау барысында төмендегідей әдістер қолданылды:
- аналитикалық
- картографиялық
- жалпы физико- географиялық
- геожүйелік- алабтық
Кіріспе
Менің бітіру жұмысымның тақырыбы: “Кеген өзені алабының ландшафттық
құрылымы”.
Аталған жұмыс қор материалдары және әдебиеттерден Кеген өзені
алабындағы негізгі зерттеулер 70-ші жылдардың ортасынан басталғаны
байқалады, жер бедері тау аралық және тау ішілік жазықтардан соымен бірге
оларды қоршай орналасқан таулы қыраттардан тұрады. Ол Тянь- Шань таулы
жүйесінің Солтүстік- Шығыс шетінде орналасқан.
Алабтың барлық шеті де таулы қыраттармен қоршалған, территорияның
жоғары биіктікте орналасуы (1800-3500м) және шұғыл континенталдық жағдайы
климатының салқын әрі гипсометриясына байланысты әркелкілігімен
ерекшеленеді.
Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымы өте күрделі және орналасу
тығыздығы жоғары.
Бітіру жұмысымның мақсаты: Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымын
зерттеу және оны ауылшарушылықпен байланыстыру.
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден және карта- схемадан тұрады.
Бірінші тарауда Кеген өзені алабының физикалық- географиялық жағдайына
жан- жақты сипаттама берілген. Онда Кеген өзені алабының қазіргі табиғи
жағдайы қарастырылған.
Екінші тарауда Кеген өзені алабындағы ландшафт құрылым түрлері
көрсетілген. Онда Г.М.Жаналеева мен Н.Н.Керімбайдың геожүйелік- алабтық
әдісі бойынша бес субгеожүйеге бөлінген. Кеген геожүйесі заттың бір бағытта
суайрықтан эрозия базисіне дейін ағын сызығы бойынша қозғалысымен бірге
Кеген өзенінің алабы геожүйе ретінде анықталған.
Географиялық ұғымдағы геожүйелік тұрғыдан дамуын, өзендер алабтарына
негізделген ландшафттық құрылымдарды зерттеудегі қазіргі түсініктер
анықтайды. Ірі өзендердің алабтарында қалыптасқан ішкі құрлықтық
қазаншұңқырлардың геожүйелерін зерттеудегі әдістемелік тұрғы қолданылды.
Осыған байланысты Кеген геожүйесі заттың бір бағытта суайрықтан эрозия
базисіне дейін ағын сызығы бойынша қозғалысымен бірге Кеген өзеніне құятын
өзендердің алабтары субгеожүйе ретінде анықталған.
Кеген өзені алабының ландшафттық құрылымын анықтауда негізгі
көрсеткіштер жер бедері, топырақ,, өсімдік жамылғыларының ерекшеліктеріне
байланысты сипатталады.
Үшінші тарауда антрапогендік ландшафттарының түрлері қарастырылған.
Сонымен бірге онда адам әрекетінен табиғи ландшафттың өзгеруі,
антропогенездің қалыптасуы т.б. қарастырылған.
1. Кеген өзені алабының табиғи жағдайы
1.1. Қысқаша зерттелу тарихы
Бұл территорияның алғашқы зерттелуі 19-ғасырдың екінші жартысында,
яғни Жетісудың Ресейге қосылған 1854 жылдан басталады.
Ең алғаш Іле Алатауын 1856-1857 жж орыс географы атақты П.П.Семенов-Тянь-
Шанский бастаған. Ол Іле Алатауында болған бірінші орыс зерттеушісі және
оған осы атты берген. 1853-1867жж бірінші болып оған өзінің статьяларында
сипаттама берген, генезис сұрақтары бойынша Жалаңаш алқабы солтүстік және
оңтүстік тізбектерден біршама бөлінген (П.П.Семенов бойынша)1.
И.В Мушкетов Іле Алатау қыратының сипаттамасы үшін көп еңбек етті.
Іле Алатауындағы өте кең тараған қызыл және ақ сұр гранитті, әртүрлі
порфиритті және олардың туфын көрсетті. Іле Алатауының шығыс бөлігіндегі
маршрутында И.В.Мушкетов Торайғыр қыратының оң жақ беткейі бойынша өткен
таудың батыс бөлігінде кең түрде эффузивтер тараған.Торайғыр қыратының
шығыс бөлігінде қызыл граниттер сіңірлі порфириттермен және қара тақта
тастармен қабатталған. Кеген өзені аңғарында И.В.Мушкетов карбонды фаунамен
әктасты конгломераттың бар болуын көрсетеді, эффузивтің депудирлі бетінде
әктастармен тақтастардың жатқанын көрсетеді2.
П.П.Семенов Тянь-Шанскийдің бастамасы бойынша 1859 жылы Іле алқабын
Голубев бас штабының капитаны бойынша жіберілген, өзінің астрономиялық
жұмысына осы обылыстың нақты математикалық картографиясына негіз берді Ол
16 астрономиялық пунктті анықтады. 18 пункттің абсалюттік биіктігін
анықтады, соның ішінде Жалаңаш алқабы ол туралы көптеген жаңа жаңалықтар
берді.
1864-1868ж Тянь-Шанды Северцевтің зерттеуі бойынша, И.В.Мушкетов
жазғандай, құнды географиялық қана емес сонымен қатар геологиялық нәтижелер
берді. 1867ж Северцев Тянь-Шань маршруты бойынша жолға шықты, Верный –
Ыстық көл – Түрген алқабы – Жалаңаш үстірті – Кеген – Ыстық көл – Нарын –
Тоқмақ. Северцев зерттеулері осы өңірдің табиғаты жайлы өте құнды материал
әкелді.
1915ж В.П.Полкановтың жетекшілігімен жерді жақсарту бөлімі Жетісудың
шығыс бөлігіне 3 гидрологиялық отряд аттанды, олардың біреуіне Н.Г.Кассин
осы жұмыс бойынша бірінші болып есеп берді, біздің ауданның толық
геологиялық құрылымын сипаттау бойынша болды. Бұл жұмыста нақты орография,
гидрология және аудан климаты сипатталды. Н.Г.Кассин Іле Алатауының шығыс
бөлігі өз алдына гребенді горсты жүйелі деп , сонымен қатар Жалаңаш
алқабы грабенді ал Торайғыр тауы горсты деп есептеді3.
Кеңес өкіметі жылдарында аймақты зертеу өте жақсы жақсы жүргізілді.Ол
жылдары геологиясы, жерасты сулары,топырағы, өсімдіктерін зерттеу
мақсатында көптеген зерттеулер жүргізілді.
1948ж ҚазКСР ҒА Зоология Институты бірлесе ұйымдастырған экспедициясының
мақсаты Кетмен қыратының орнитофаунасын зерттеу болатын,ол М.Н.Корелов
жетекшілігімен өтті.
1948 ж С.С.Шульц өзінің: Тянь-Шанның жаңа тектоникасы мен рельефіне
сипаттама'' деген еңбегінде Тянь-Шань тауы жүйесінің көтерілуі туралы
теориясын құрды,онда Кетмен жотасыың стратиграфиясы мен тектоникасына
сипаттама берді4.
1954 ж пайдалы қазбалар іздеу мақсатымен Кеген алабында геологиялық
түсірістер жасалып, аймақтың геологиялық картасы жасалды.
1954 ж КазГипрозем Иниститутының кешкенді ізденістер бөлімі Алматы
облысына кешенді тексерулер өткізді.Өкінішке орай ауданға тек қана
геоботаникалық сипаттама берді. Өткізілген жұмыстар нәтижесінде Қаз КСР
Алматы облысының 1: 1 000 000 масштабтағы өсімдік карталары құрастырылды.
1959ж М.Ж.Жандаев және А.В.Чигаркин жетекшілік еткен геология
бөлімінің эрозионды-геоморфологияның экспедициясы Қаз КСР ҒА геология
бөлімі Іле Алатауымен Кетмен қыратының зерттеуде маңызды рөл атқарды. Есеп
беруде бұл экспедиция қысқаша жалпы геологиялық және эрозионды-
геоморфологиялық сипаттама берді, ол берілген аудан бойынша болды.
1957ж-дан 1960ж бойынша парақтың сол жағына К-44-УП өткізді,
масштабтың геологиялық түсірілімі 1: 500 000 болды. Кенбұлақтың ізденіс-
барлау партиясы, жұмыстың мақсаты, мейлінше аумақты және нақты қалыңдық
бөлім стратификациясы болып табылады, ауданның тектоникасымен интрузивті
жыныстарды және пайдалы қазбаларды іздеуді оқытады. Жұмыс нәтижесінде
геологиялық және геоморфологиялық, металлометрикалық карталармен қатар
қималар осы аудан бойынша жасалынды.
Қазіргі уақытта тек Қарқара өзенінде бір ғана гидропост жұмыс істейді.
Бұл аймақтағы су балансы зерттеулерін: И.С.Соседов, З.Т.Берқалиев,
А.А.Тұрсынов, Л.Ф. Домрачев, Р.М.Хайдаров, Е.В.Коченовтер жүргізген, ал жер
беті ағыстарын: Ұ.М.Ахмедсафин, М.Х.Жаппасбаев жүргізді.
Территорияның геологиялық және палеогеографиялық ерекшеліктерін:
А.А.Абдуллин, И.Н.Радченко, В.Г.Новиков және басқалар зерттеді.
Алабтың геоморфологиялық ерекшеліктерін: А.В.Попов, М.Ж. Жандаев,
Б.А.Федорович, М.С.Калецкая, Г.А.Авсюк, С.Н.Матвеева сияқты ғалымдар
зерттеді.
Биік таулы ландшафттардағы қазіргі кездегі мұз басу үдерістерін
Е.Н.Вилесовтың еңбегінен көруге болады.
Кешенді физика- географиялық зерттеулерден: Н.А. Гвоздецкий,
В.М.Чупахин, Г.В.Гельдыева, Л.К.Веселова, А.В.Чигаркин, А.В.Попов,
Н.Молдағұлов, Г.Г.Яковлева, З.М.Абишев, Б.М.Мұқашев, Н.П.Огарь,
Б.В.Гельдыев, Г.М.Жаналиева, Н.Н.Керімбайдың еңбектерін атап өтуге болады.
2. Геологиялық құрылымы
Кеген өзені едәуір ірі Шарын өзенінің сол жақ саласы болып табылады. Ол
Тянь-Шань тау жүйесінің соңғы солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр . Кеген
өзенінің бастауы Кетмен қыратының оңтүстік-батыс жағынан 3000 м биіктіктен
басталады.
Ол жоғарғы ағысында Шалкөдесу ал төменгі ағысында Кеген деп аталады.
Кеген өзені және оның салалары Алматы облысының оңтүстік-шығысын тауаралық
және ішкі таулы жазықтықтар және олардың таулы қыраттарының арасымен өтеді.
Аудан территориясының геологиялық құрылымында әртүрлі кешенді жыныстар
кездеседі. Жазық бөлігінде кайназой түзілімдері флювигляциальді және
пролювиалды қалдықтардан тұрады. Таулы бөліктерінде күрделі негізінен
кембрийлік және төменгі таскөмір күшті дислокацияланған жыныстармен,
әртүрлі жастағы эффузивті және интрузивті жыныстардан тұрады. Территорияның
негізгі құрылымында каледон, герцин, альпі орогенездерінде түзілгген таулы
жоталар алып жатыр, олар антиклинорий және тауаралық ойпаттар
синклинорийлер болып есептелінеді.
Кембрийге дейінгі және Кембрийлік шөгінді мейлінше кең тараған. Көбіне
олар ауданы бойынша кішірек тектоникалық блок және орта каледондық
интрузиялар қалдықтарды қабат ретінде жинайды. Ордовиктік шөгінділер де
мұнда барлық жерлерде десе болады.
Тек Алматы-Нарынқол автотрассаның оңтүстік-шығысы қалыпты жағдайда
бақыланады. Бұл жерде сипатталған қабат конгломерат арқылы кембрийлік
порфириттерге қабатталады. Конгломерат ұсақ малта тастарында порфириттер
маңында құмдақтар және әктастардың негізгі қалдықтары және ультронегізді
жыныстар кездеседі. Кеген өзені аңғарындағы силурлық жыныстар тек Кетмен
қыратында ғана белгілі. Кетмен қыратының солтүстік беткейінде төменгі
силурға вулканды-шөгінді қабат жатады. Оның төменгі силурлық жасын шартты
жағдайда аналогия бойынша Басұлытау тауының синдромы және оның жарықтардағы
жағдайын анықтайды. Бұл шөгінділер трангресивті түрде орта жоғарғы
кембрилік құрылымдарды басып жатады, оның кенет келіспеуі төменгі
таскөмірлі конгломераттармен жабылады5.
Жалпы түрлі қабат 830-1180м құрайды. Барлық девондық вулканиттер Кетмен
қыратында дәлелденбеген.
А.В.Леоновтың ойынша қышқыл вулканагендіктердің пайда болуы силурлық
және ордовендік шөгінділердің жасалуы девонға тікелей қатысты. Бұл әбден
мүмкін, өйткені әктасты ерте төменгі ярусқа жатқызады. Төменгі таскөмір
шөгінділерінің шығуы мен таралуы өте зор. Олар Кеген өзені аңғарында
таралған, сонымен қатар Кетмен қыратының көлемді ауданында да кездеседі.
Турнейлік ярус, визейлік ярус бұл ярустардың қабаты Кетмен свитасының
табанында жасалады,шөгінді бума (150-170 м), ал жоғары қарай вулканиттар
(шамамен 2500 м) болады. Б.Ф.Кошкаровпен 2 бума бөлінеді: Бірінші буманың
төменгі бөлігінде туфогравелиттер, туфтықұмдақтар андезиттермен,
порфириттермен және олардың туфтарымен қайта қабаттасады.
Одан ары қоңыр доцитті порфириттер және пирокластар. Жарық жасыл-сұр
базальтті порфириттермен және олардың туфты құмдақпен және туфты гравелит
қабаттарымен қайта қабаттасып үлкейеді, қалыңдығы 230 м. Жалпы төменгі
буманың қалыңдығы 1285 м-ге жетеді.
Жоғарғы бума негізінен эффузивтермен және туфтармен көрсетіледі,
доцитті құрамда қалыңдығы (320 м). Жасыл-сұр туфты порфирит горизонты.
Жоғарғы буманың қалыңдығы шамамен 1000 м.
Негізгі және орталық айырманың ұштасуы төменгі свитаға, ал қышқыл
жоғарыға тән. Сонымен қатар намюрлық шөгіндіні аралас вулканогенд шөгінді
құрамнан бөлу. Құлықтау тауының солтүстік беткейінде визейлік әктастарда
қызыл-қоңыр туфты конгломераттар, туфты гравелиттер, туфты құмдақтар және
порфиритті құрамдағы туфтар ингибрид, доцитті порфирит қалдықтары жатыр.
Бұл қабатта эффузивті жыныстар екі жұқа әктастар қабатына бағынады. Жарық
лықсыма арқылы жасалынады.
Жарық бойынша қалыңдық 570 м. шығысқа қарай намюрлық шөгінді
біртіндеп азаяды, эффузивті қабаты мен конгломерат сапасы тез өседі.
Перімдік шөгінділер Кетмен қыратында шоғырланған. Олар вулкандық және
шөгінді жыныстармен шайылған.
Олар мейлінше Кетмен қыратының солтүстік беткейінде тараған. Триасты
және юралық жыныстар Кетмен қыратымен Іле ойпатында көрсетіледі. Кетмен
қыратының тау алдында немесе тау маңында төменгі мезозойлық жыныстар жер
бетіне шығып жатыр. Барлық жерде конгломерат горизонтының құмдақ қабаты
бар. Сары-сұр түсті орта малта тасты конгломераттар. Сұр ірі қиыршық тасты
құмдақтар көбіне арна типті қабаттарда жақсы білінеді. Таудағы
конгломераттар Кетмен қыратындағы қуаттылығы 70м –ден аспайды.
Кеген өзені аңғарында бор шөгінділері жоқ деседе болады. Полеогенді және
неогенді жыныстар Кетмен қыратының астында таралған , олар бұрмалау кезінде
төрттік жыныстың астына түскен. Кей жерлерінде олар 145м тереңдікте
кездеседі. Мұнда жоғарғы борпылдақ кварцты құмдақтар жатыр (төменнен жоғары
қарай).
1) ақ құмдақты мергелдер-------------------------- 10м
2) әртүрлі тасты құмдақтар қызыл түсті өте құмды батпақпен кезек
қабаттасқан------------------------ --------26м
3) қызыл түсті ласты батпақтармен гравиттермен кезек қабаттасқан---------
25м
Анологиялық қызыл түсті шөгінділер тектоникалық блок қабат жасайды.
Әртүрлі төрттік шөгінділер Кеген өзені аңғарында таулы қыраттарды және
тауаралық ойпаттарды құруға қатысады.
Төменгі төрттік шөгінділер гляциалды флювиргляциалды және аллювиальдың
пайда болуына көмектеседі.
Ірі су артериясының әрекетінің іздері Кеген өзені алабында сақталған.
Осында құрамына қалдықтар, ал оның қоректену облысына Кетмен және Теріскей
Алатау қыраты, оның саласына әрине ежелгі Қарқара және Шалкөде жатқан. Осы
учаскеде Кетмен қыратынан Іле ойпатының орталық бөлігіне дейінгі аралыққа
жақсы малшындырылған қой тасты- ұсақ малта тасты тастар және малта тастар
(10-15м) жатыр, олар жоғарғы плиоценді және полеозой шөгінділер алаңында
орналасқан .
Орта төрттік шөгінділер гляциалды, аллювиальды, аллювиальды-өзендік,
делювиальдіы-пролювиальдіы, эолды шөгінділерден тұрады. Аллювиальды шөгінді
өзендік алқаптың жоғарғы террасасын жасайды. Олардың жақсы көрініп
сақталған жері таулы аудандағы өзен арналары жарықтық алқап бойында
орналасқан.Тауалды баспалдақтарын ысырынды реликті конус түрінде жасайды,
сонымен қатар Кеген ойпатындағы солтүстік тау алды шлейфінің аллювиальды
жазықтарында кездеседі. Жоғарғы тектоникалық белсенді учаскелер Жалаңаш
ойпатында (Текес және Қарқара өзені) пайда болды.
Өзен алқабындағы қазіргі шөгінділер қазіргі уақытта жайылма жасайды және
1-ші жайылма биіктігі маңызды өзгерістерді көрсетеді.
Кеген өзені аңғарының жазығында және оның салаларының қазіргі
шөгінділері аласа және биік терраса құрайды. Олардың биіктігі 0.5-1.5 м
және 1.5-2 м-ге сәйкес. Қазіргі аллювиальдің қуаттылығы 30-50м. Төменгі
бөлігі малта тастармен , гравиттермен әртүрлі құмдармен жабылған.
Кеген өзені аңғары әртүрлі типті жер бедері сипаттайды. Рельефтің
ярустілігі және типі биологиялық құрылыммен және тектоникалық қозғалыстың
интенсивтілігімен геоморфологиялық зоналылықпен климаттық вертикальдің
зональділігімен және олардың өз ара тығыз байланыстылықтарымен анықталады
6.
1 Жер бедері
Геоморфологиялық жағдайына байланысты алаб территориясы биік
таулы,орташа таулы, аласа таулы және тауаралық ойпаттардан тұрады. Кетмен
және Қаратау суайрық жоталары 2500-3000 м.биіктіктерден тұрады,бірақ кейбір
жеке шыңдары 3600-3700 м-ге дейін жетеді. Қарқара өзенінің шатқалына қарай
жер бедері біртіндеп төмендейді және алабтың төменгі бөлігінің биіктігі
2400 м-ден аспайды.
Тянь-Шанның солтүстік таулы қыраттарының негізгі ерекшелігіне ендік
бағытта,тау жоталары мен тау аралық ойпаттардың кезекпенен
орналасуы.Кетмен жотасының абсолюті биіктігі 2000-3500м.аралығына ауытқиды.
Шыңдары қар сызығына жетпейді, мұздықтары жоқ.
Кетмен жотасының оңтүстік беткейі рельеф пішіндерінің негізгі түрлері
суайрықтары орта таулы бұйратты-қырқалы болып келеді. Орта биіктегі таулар
салыстырмалы кең еңісті жолақтар түрінде аралары тік сайлармен
тілімденген,көбіне жалаңаш жартасты болып, абсолютті биіктіктері 2000м-ден
2500-2700м аралығында ауытқиды.
Орталық Тянь-Шань және Күнгей Алатау жоталарының абсолют биіктігі 3400-
3600м.
Кетмен жотасының жоғарғы суайрығы тегіс,шыңдары шеңберленіп келеді,
биіктіктері шамамен 2500-3500м.аралығында. Ең биік нүктесі Небесная тауы
(3638м.).
Шығысында Кетмен жотасының шыңдары оңтүстікке қарай бұрылып, биіктігі
төмендеп, Үш-Хасан үстіртіне барып кірігеді; оңтүстік шетінде биіктігі 2600-
2700 м-ге дейін төмендейді. Үш- Хасанның тегістеу беті эрозиялық
тіліменген. Оңтүстігінде Шалкөдесу өзенінінің аңғарына қарай еңкейеді.
Батысында Темірлік өзенінің басталатын жерінде Кетмен жотасы екіге
бөлінеді: Оңтүстігінде –Темірлік тауы, солтүстігінде- Құлықтау тауы.
Алабтағы ең ірі Кеген ойпатының абсолютті биіктігі 1800-2000 м
аралығында, шығысқа қарай абсолютті биіктігі біртіндеп көтеріледі. Кеген
ойпатының жоғарғы бөлігі Кетмен жотасының оңтүстігі мен Қаратау,
Елшенбүйрек тауларының солтүстік беткейі аралығы Шалкөдесу аңғары деп
аталады.
Бұзылудың нәтижесінде көршілес тау жүйесі көп мөлшердегі қалдық
материалдарының ойпатқа түсуі қыраттың табанының астындағытаулы жазығын
құрайды. Осы процесс кезінде таулы өзендік алқаптар олардың таулы
арналарында ысырынды конустар пайда болады, олар жер беті жазықтықтарын
қиындатады. Кеген өзені аңғарынан екі рельеф типін бөлуге болады:
1. қыстырмалы аккумулятивті
2. денудациялық
Рельефтің қыстырмалы аккумулятивті типі тау арасындағы ысырынды конустар
Кетмен қыратының солтүстік беткейімен ағатын көптеген уақытша өзендер мен
жылғаларда кездеседі.
Ысырынды конустар ең биік және мейлінше қатты түсетін тауалды жазығының
бөлігін көрсетеді. Кетмен қыратының табанындағы ысырынды конустардың
абсалюттік биіктігі шамамен 1100м-ден 800м-ге дейін. Олар құмдақты қой
тасты-малтатасты материалдардан жасалған ірі қалдықты шыңдарына
қабатталған, ал табанына жақын нашар сортталған малтатасы және саздақ. Бұл
шөгінділердің бәрі тауды қиратудағы өнім болып табылады 7,8.
3 Климаттық көрсеткіштері.
Кеген өзені алабының климаттық жағдайы абсолюттік биіктіктеріне
байланысты өте жоғары айырмашылықтары бар, географиялық жағдайы өте
әркелкілігімен ерекшеленеді; мұхиттар мен теңіздерден мыңдаған шақырым
қашықта жатуы, сонымен қатар атмосфералық ауа айналымы климаттың күрт
өзгеруіне әсер етеді.Кеген өзені алабының жер бедері негізінен биік және
орта таулы болғандықтан төменгі температура және буланушылықтың аздығынан
және жауын-шашынның көбірек түсуіне жалпы алғанда ылғалды болып келеді. Бұл
территорияның жазы салқын қоңыржай, қысы суық бес ай уақытқа дейін
созылады.
Арктикалық ауа массасы әсіресе Карск теңізі аймағында түзілетін Карск
ауа массасының әсерінен қысқы мерзімде солтүстік, солтүстік-батыс немесе
батыс бағыттағы күшті желдер және аяздар түзіледі. Әдетте, оның бастапқы
кезеңінде қар жауады да содан соң, аяздар түзіледі. Күз және көктем
мезгілдерінде әлсін-әлсін үсіктер жүріп отырады. Жылдың суық кезеңдерінде,
әсіресе, желтоқсан-ақпан айларында Сібір антициклонының және таулы биіктік
жоғарғы қысымның әсерінен қалыптасады.
Жылдық радияция жиынтығының түсуі бұлттылыққа, көлеңкелі горизонттарға
байланысты жылына 125-130 ккалсм2 арасында ауытқып отырады
Өсіп-өну кезеңі (тәуліктің орташа температурасы 50С-дан жоғары
болғанда) жылына 180-205 күнге созылады.
Температуралық және жауын-шашын режимдеріне сәйкестендіре отырып алапты
үш климаттық белдеуге бөлуге болады.
1) Тауаралық белдеу-Шалкөдесу, Кеген, Қарқара ойыстарын қамтиды.
Абсолюттік биіктігі 1200-1500 м, климаты қоңыржай.
2) Тауалды белдеуі-территорияның 700-1500 м аралығындағы биіктікті қамтиды
және температура амплитудасының аз өзгеруімен ерекшеленеді. Бұған тек
Кеген өзенінің төменгі ағысы аймағы ғана жатады.
3) Таулы белдеу-1500 м жоғары территорияны қамтиды, бұнда климаттың
биіктік- белдеулік бойынша өзгеруі айқын көрінеді.
Ауаның жылдық орташа температурасы тауалды аймақтарында 6-8.50C, ал,
таулы аймақтарда 1.70C дейін төмендейді. (Кесте 1).
Кесте 1. Ауаның жылдық және айлық орташа температурасы, 0С
Т
Бекет Айлар Жыл-
дық
1 2
1 2
1 2 3 4
1 2 3
9 10
1 2
1 2 3 4
Кеген Шарын 346 2388 3,9
Шалкөде Жоғалып ке-ді 50 1038 20
Қарқара Кеген 65 1808 20
Кенсу Кеген 43 2399 40
Орта-Мерке Кеген 34 2079 59
Шет-Мерке Кеген 34 2079 47
Көктемгі су тасуы Кеген өзенінің төменгі салалары Орта-Мерке, Шет-Мерке,
Кенсу өзендерінде наурыз айының ортасынан басталады, ал жоғарғы бөлігінде
Шалкөде, Қарқара өзендерінде сәуірдің ортасынан басталады. Қысқы уақытта
өзендерге толықтай мұз қатпайды 12,13.
Алабтағы жер асты сулары қабатталу жағдайына байланысты, сонымен бірге
сапасына және санына байланысты бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары
бар. Бұл айырмашылық негізінен аймақтың физика-географиялық және
геологиялық жағдайларына байланысты.
Қабатталуына, таралуына және динамикасына байланысты алабтағы жер асты
суларын келесідегідей үш топқа бөлуге болады: жарықшақтық, қабатаралық,
грунттық.
Жарықшақтық жер асты сулары алабтың таулы бөлігінде таралған. Бұл сулар
өте жоғары сапалы болып келеді. Барлық жастағы жыныстарды тасымалдаушы
болып келеді. Бірақ суының жылдамдығы әркелкі болып келеді, ол жыныстардың
жарықшақтарына байланысты. Бұлақ көздеріндегі су шығынының аздаған
маусымдық ауытқушылықтары байқалады және 1-ден 60лсек аралығында өлшенеді.
Мәселен, Кетмен жотасында төменгі карбон әктастсрында тұщы жарықшақтық-
карсты сулар жер бетіне көптеген бұлақтар түрінде шығып жатады. Олардың
шығымы 43лсек, құрамы гидрокарбонатты-кальцийлі.Төменгі су ұстаушы қабаты
гранитті жыныстар.Мұндай су көздерінің шығыны 2-5 лсек дейін. Бұл сулар
қалыпты минерализацияланған, құрғақ бөлігі 330-630 мгл дейін жетеді, ал
құрамына қарай олар гидрокорбонатты сульфатты-кальцийлі типке жатады.
Жарықшақтық жер асты сулары атмосфералық жауын-шашын, қар еруінен меңызы
жағынан аз орын алатын мұздықтар есебінен қоректенеді. Кеген-Қарқара және
Жалаңаш тау аралық ойыстарында неогендік және төрттік терригендік
қабаттарда орналасқан.
Қабатаралық сулар негізінен неоген-төменгі төрттік шөгінділермен және
тауаралық аккумулятивті жазықтарда кең көлемде таралған. Көпшілік
бұлақтардың су шығыны 0,2-2,5 лсек. Химиялық құрамы өте тұщы сулар, құрамы
гидрокорбонатты-кальцийлі. Қабатаралық сулар атмосфералық жауын-шашын және
уақытша беткейлік ағыстармен қоректенеді.
Грунт сулары орта-жоғарғы төрттік боскесекті шөгінділерде тауалды
жазықтарында таралған. Оның қоректенуі негізінен ысырынды конусты өзен және
ирригациялық сулардың сүзілуінен түзіледі. Кеген-Қарқара ойпатында 15-115
метр тереңдік аралығындағы қабаттарда жинақталған. Таудан алыстаған сайын
грунт суларының тереңдігі азаяды және жер бетіне көптеген бұлақтар түрінде
шығады. Бұл сулар жақын орналасқан елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз
етеді. Химиялық құрамы жағынан грунт сулары өте әртектілігімен
ерекшелінеді. Гидрокорбонатты-кальцийліден гидрокорбонатты-сульфитті-
натрийлі түрлері бар жалпы минерализациясы 200 ден 500 мгл дейін.
Алаптағы жер асты минералды сулар химиялық құрамына, минералдық
сатысына, температурасына, құрамындағы газдың компоненттеріне және
биологиялық активті заттарына, сонымен адам ағзасына емдік әсеріне
байланысты өте көптеген түрлерге бөлінеді 14.
1.6. Топырақ және өсімдік жамылғысы.
Топырақ өсімдік жамылғысының кешені алабтың геоморфологиялық,
геологиялық және климаттың жағдайларына байланысты айқындалады. Топырақ
өсімдік жамылғысының негізгі түрлері биіктік-белдеуліктерде айқын көрінеді,
яғни негізінен азональді белгілеріне қарай бөлінеді.
Биік таулы белдеу (3000м-ден жоғары) ағындардың құрылу аймағында
орналасқан. Территория жоғары тілімделгенімен және өсімдік жамылғысының
жоққа тән дерлігімен ерекшеленеді. Бұл белдеудің жоғарғы белдеуінің аздаған
бөлігімен қазіргі мұз басулар Қарқара, Шет және Орта Мерке, Кенсу
өзендерінің су жинау алабтарын алып жатыр. Жалаңаш тастар мен жартастарда
өсімдіктерден тек қыналар мен мүктер өседі.
Орта таулы биіктік белдеу территорияның 1600-2400 м абсолютті биіктік
аралығын алып жатыр. Бұл белдеуге тән ерекшеліктеріне қарқынды эрозиялық
процестің әсерінен өте қатты тілімденген жер бедері жатады. Белдеудің
жоғарғы бөлігінде күңгірт таулы- шалғынды топырақтарда альпілік және
субальпілік шалғындар және күңгірт шымтезекті топырақтарда аршалы бұталар
өседі. Аңғар беткейлерінде өсімдіктен жұрдай жалаңаштанған бөліктері
кездеседі. Орташа-таулы белдеудің төменгі бөлігіндетөменгі бөлігінде таулы-
күлгінді және қарашірінді топырақтарда шыршалы ормандар және биік шөпті
альпілік шалғындар өседі.
Аталған белдеудің жоғарғы бөлігінің топырақтары қуатының аздығымен
құрылымы айқын білінбейтіндігімен қарашіріндісінің жоғарылығымен және беткі
қабатының жоғары тұтқырлығымен сипатталады. Өсімдік жамылғысы қияқ өлеңді-
астық тұқымдастар ассоциациясы әртүрлі шөптермен (теңге жапырақ, қазтамақ,
бидайық, қызғалдақ).
Субальпілік тау-шалғынды топырақтар, альпілік белдеудің топырақтарына
қарағанда түсінің қоюлығымен, қарашірінді горизонтының қалыңдығымен (15-
20%) және ылғалдылығының аздығымен ерекшеленеді. Өсімдік жамылғысы төменгі
және ортаңғы бөлігінде абсолютті биіктігі 2200-2800 м аралығында орманмен
және биік шөпті өсімдіктер жамылған, күлгін және таулы- орманды қарашірінді
тәрізді горизонтымен және әлсіз күлгінденуімен ерекшеленеді. Өсімдік
түрлеріне шыршалы ормандар: шетен, қарақат, итмұрын бұталарымен араласқан.
Ашықтау жерлеріне шөптесін өсімдіктерден: орман қоңырбасы, қазтамақ, бәрпі
т.б., ал шыршалардың күн түспейтін көлеңкелеріне мүктер мен папоротниктер
өседі.
Орман белдеуінен соң бұталы далаларда өзіндік құрылымды тау-далалы
топырақтар ашық-қоңыр түсімен, қарашірінді қабатының төменгі бөлігі
корбонаттылығымен және төмендеген сайын қарашіріндінің күрт азаюымен
ерекшеленеді. Бұталы өсімдіктерден бұл жерде қылша және қараған тектес
түрлері өседі. Шөптесін өсімдіктерден: жебіршөп, бетеге, тас жуа,
қырықбуын, шалғынды қоңырбас, селеу кездеседі.
Аймақтағы аласа таулы белдеуге,тау етегі (2200-1600м) белдеуі.
Негізінен бұлар аздаған еңістіктері бар қырқалар тізбегі, жоғарғы бөлігі
әртүрлі шөптесінді - дәнді өсімдіктермен және бұталармен жамылған, ал
төменгі бөлігі – бетегелі-селеулі және жусанды-дәнді өсімдіктер таудың қара
және каштанды топырақтарында таралған. Аталмыш белдеудің жоғарғы бөлігінде
далалық шалғындарында тереңдеген сайын карбонаттары көбейетін, дәнділік
қүрылымы айқын білінетін, қарашірінді құрамы 6-7% болатын таудың қара
топырақтары таралған.Өсімдік жамылғысына қау, бетеге, бидайық және дәнді-
шөптесінді шалғынды өсімдіктер тән. Төменгі ярусында қою каштанды,
қарашірінді қүрамы 4% болатын дәнді-жусанды және бетегелі-селеулі
өсімдіктер тұрлері жусан, бидайық, шисабақ т.б. өсімдіктер таралған
15,16.
1.7. Жануарлар дүниесі.
Таулы рельеф, күрделі климаттық жағдайы және қыраттың топырақ-өсімдік
жағдайы жануарлар әлемінің өзінше бір құрылымымен ерекшеленеді.
Жануарлардың таралуында топырақ-өсімдік жамылғысымен бірге биіктік-
белдеуліктің әсері ерекше байқалады. Бұдан байқалатыны табиғи белдеулік
неғұрлым төменнен басталған сайын,соғұрлым фаунаның генетикалық жағынан
әртүрлілігін байқауға болады. Негізінен таулы қыраттың төменгі белдеуінде
шекаралас жатқан дала және шөлейтке тән жануарлар түрлерін кездестіруге
болады, бірте-бірте биіктеген сайын тауға тән түрлеріне ауысады. Шөлейттік
және далалық фауналар тауларда 1500-1200 м биіктікке дейін көтеріледі.
Қылқан жапырақты орман белдеуінде фаунаның бореальды сібірге тән түрлерінің
көптеп кездесуімен ерекшеленеді. Фауна субальпілік және альпілік
белдеулерде, төменгі белдеулерге қарағанда көп кедей, сонымен қатар орманға
тән жәндіктердің көбі бұл жерде кездеспейді.
Аласа таулар жорғалаушылар түрлеріне бай: қалқантұмсық жылан, бозша
жылан, өрнекті әбжылан, жылан, кесіртке т.б.Жер беті суларына тән
түрлерден: көл бақа, құр бақа кездеседі.Көптеген дала кемірушілері:
көртышқан, тышқан, жертесер, ал құстардан: тырна, ұзақ қарға, қараторғай,
дала бозторғайы, тарыкеш, күйкентайы т.б. түрлері бар.
Таудың фаунасы құрамы әркелкі болып келеді,орта горизонттарда фаунаға
бай және көптүрлі, ал жоғары бөліктерінде аз, түрлері кедейлігімен
ерекшеленеді.
Тауларда маусымға қарай жануарлар дүниесі өзгеріп отырады. Қысқы
кезеңде өте қатал биік тауларда фауна құрамының маусымдық өзгеруі тауалды
жазықтары мен орта тауларға қарағанда айқын көрінеді. Бұл жерде жануарлар
қатарының вертикальды орын ауыстыруы орын алады, мәселен: тұяқтылар,
құстардың кейбір түрлері, сонымен бірге олармен қоректенуші жыртқыштарды.
Қыраттардың еңістіктермен және өзен аңғарларымен бөлінуіне байланысты
жануарлардың жекелеген бөліктері қалыптасады: әртүрлі жеке қыраттардағы
мекендеушілер, сонымен бірге оларды бөліп тұрған сайлардың мекендеушілері.
Бұл көптеген тауға тән жануарлар түрлерінің жеке дамуына, яғни үзілген
ареалдардың пайда болуына, түрішілік жануарлардың туындауына және түр
құрылу үдерістерінің жылдам жүруіне әкеліп соғады.
Кеген өзені алабының тау қыраттарында сүтқоректілердің ірі түрлері
суыр, тау теке, арқар, елік; жыртқыштардан: ілбіс, аю, қасқыр, қабан т.б.,
ал құстардан: шымшық, тоқылдақ, кекілік, ұлар, қырғауыл, мысықторғай,
ұзаққарға, шіл, үкі, бөдене т.б.көптеген түрлері кездеседі 17.
1. Кеген өзені алабындағы ландшафттардың құрылымы
2.1 Ландшафтардың дифференциясы мен жіктелуі
Географиялық ұғымдағы геожүйелік тұрғыдан дамуын, өзендер
бассейндеріне негізделген ландшафттық құрылымдарды зерттеудегі қазіргі
түсініктер анықтайды. Ірі өзендердің бассейндерінде қалыптасқан ішкі
құрлықтық қазаншұңқырлардың геожүйелерін зерттеудегі әдістемелік тұрғы,
ағылшын зерттеушілерінің Р.Чорли мен Б. Кеннедийдің теориялық позицияларына
жақын, яғни олардың еңбектерінде иерархиялық бірліктер, таксономиялық
деңгейлер бойынша кешендердің бір қалыпта өсуімен көрінеді. Осыған ұқсас
қорытындылар американдық ғалымдардың А.Ф. Орми, Дж. Рамнидің және т.б
еңбектерінде көрсетіледі. Зат қозғалысының типі және оның өзендер
бассейндерінің ішіндегі геофизикалық өлшемдері бойынша ландшафттық
интеграциялар Л.М. Корытныйдың, Я. Демектің, А.Ю. Ретеюмнің, А.А. Минцтің,
В.С. Преображенскийдің және т.б еңбектерінде қарастырылған. А.А. Крауклис
бойынша “процестер жүйесі динамикалық байланысқан поджүйелердің
тізбектерімен өтетін заттар мен энергия қозғалысының жолдарын көрсетеді,
оның әр біреуі нақты кеңістіктік өлшемдер мен ерекше орналасу жағдайымен
сипатталады 18.
Кеген өзенінің геожүйелерінің қазіргі құрылымы әртүрлілігімен
ерекшеленеді. Кеген өзені алабының геожүйелерінің қазіргі жағдайы биік
гисометриямен ішкі құрлықтық режимдерімен байланысқан, әр қалыптағы
ағыстары мен негізгі арна алабының функциясына және олардың қалыптасуындағы
бір деңгейге негізделген. Геожүйелердің қалыптасуымен бірге ендік зоналылық
пен биіктік белдеу заңдылықтары анық көрінеді. Тау беткейлерінің басым
желдерге әртүрлі бағытталуы, абсолюттік биіктігі 1000 м-ден 4000 м-ге
дейінгі ауытқуының жоғарғы амплитудасы климаттық жағдайлардың әркелкілігіне
әсер етеді, сонымен қатар рельефтің генетикалық әртектілігі мен топырақ
түзуші жыныстарымен бірге, ландшафттың биогенді компонентерінің пайда
болуын анықтайтын фактор болып табылады. Бұл кешендік ландшафттық қимада
анық көрінеді.
Кеген өзені алабы ландшафттарының жіктелу негізіне аймақтық
тұрғылар, яғни онда тек қана рельеф пен субстрат сипатындағы ерекшеліктер
ғана есептелмейді, сонымен қатар ылғалдану деңгейі мен жылу баланстарының
арнайы жергілікті өлшемдері және топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесінің ерекшеліктері ескеріледі. Аймақтық тұрғы (класс, подкласс және
т.б) негізгі таксономиялық бірліктерді анықтау нәтижесінде 20 типологиялық
ландшафттар бөлінген.
Экотондық сипаттағы аналитикалық мәліметтер, ғарыштық және
аэрофототүсірілімдер материалдарын қолдана отырып 1:500 000 масштабтағы
карта жасағанда табылды.
Аймақтық ландшафттардың подкласқа бірігуі жер бедерінің ярустылығына
сәйкес жүргізілген. Жер бедерінің әрбір ярусы бірдей немесе оған жақын
гидротермальдық режим жағдайында әртүрлі аймақтық ландшафттағы мекенді
қосындылармен анықталған.
Геологиялық іргетастың генетикасы мен рельефтің морфо-метриясы, сонымен
қатар жоғарғы жіктемелік бірліктер мор-фометриясы бойынша ландшафттар класы
бөлінген. Кеген өзенінің алабында, әртүрлі гипсометриялық деңгейлердегі
ландшафттардың жазықтық және таулық кластары бөлінген. Ландшафттар класы,
атмосфераның циркуляциялық үдерістер және ылғал мен жылу режимдері
сипаттары бойынша ерекшеленеді. Негізгі аймақтық ландшафттардың
қалыптасуында ендік-зоналық пен биіктік белдеулік белгілері басым көрінеді.
Бұдан басқа, Кеген өзенінің алабында аймақтың жергілікті
ерекшеліктері, сонымен қатар физикалық-географиялық жағ-дайларының
ерекшеліктері есепке алынады. Бірдей климаттық факторлар мен рельефтің
бірдейлігімен, биологиялық айналымның химиялық элементтер миграциясының
ортақ типтерімен көрінетін аймақтық ландшафттар, ортақ биіктік белдеулікке
бағынады. Биіктік белдеулікке біріктіргенде біз, биік таулық климат
сипатын, өсімдік жамылғысының типтерін және топырақтардың типері мен
подтиптерін ескердік. Осыған байланысты берілген ландшафттар- бұлар зат пен
энергия ағындарының вертикальды және горизонталды бірліктермен біріккен
парагенетикалық табиғи-территориялық кешендер, бір сөзбен айтқанда ортақ
бағытталған географиялық ағыс жағдайында қалыптасқан массалық энергия
айналымы. Осы жіктелуге сәйкес Кеген өзені алабында 1:500 000 масштабта
аймақтық карта жасалынды.
Кеген өзенінің алабындағы ландшафттарды зерттеудегі геожүйелік-алабтық
тұрғының теориялық концепциясына сәйкес табиғи компоненттердің өзара
байланысы мен өзара бейімделулері аймақты бір макрогеожүйе ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
Геожүйелердің шығуына сәйкес, ондағы арна түзілу, гравитациялық,
инсоляциялық және циркуляциялық процестердің кеңістіктік уақытша
байланыстары ландшафт дамуында басты болып саналады. Алабтың субгеожүйе
жағдайында көрінген басты бірлік болып мекендер бірлестіктері табылады.
Берілген таксономиялық бірлікке күрделі, қатты тілімденген таулық және ішкі
таулық жер бедері жағдайында қалыптасқан табиғи кешендер жатады.
Г.М. Жаналееваның теориялық концепсиясына сәйкес аридтық территориядағы
ішкі құрлықтық қазаншұңқырлардың субгеожүйелері беттік ағын сипаты мен
созылуына, ландшафттар дифференциясының күрделілігі бойынша әртүрлі болып
келеді. Олардың бөлінуі каскадтылық пен қиыршықты сипатына байланысты
болады 19.
Алабтың гидрологиялық ерекшеліктері зат қозғалысының ерекше типімен
бірге ағынның әртүрлі зоналарындағы ландшафттарды бөлуге мүмкіндік берді.
Энергиялық айналым және геожүйелер функциялануы олардың динамикасы мен
эволюциясына қатысатын жоғарыда айтылған физикалық-географиялық үдерістер
әсерінен қалыптасады. Осыған байланысты субгеожүйелерге функциялануы
олардың барлық геожүйелердің салаларына негізделген физикалық-географиялық
үдерістер әсерінен болатын мекендер бірлестіктері жатады.
Субгеожүйелердің ландшафттарының динамикалық активтілігі беттердің
еңістілігі мен олардың литологиялық және биоклиматтық құрамдарымен
анықталатын заттық-энергиялық қарқындылығында көрінеді.
Кеген өзенінің алабы- бұл орографиялық шектелген, бір табиғи дене
ретінде функцияланатын, яғни ондағы материя бөлінісі оған жұмсалған ауырлық
күш энергиясына негізделген типтік гравигендік макрогеожүйе. Ауырлық
күшінің энергиясының потенциалдық көрсеткіші рельеф типі мен абсолюттік
биіктіктерінің айырмасымен анықталады.
Бір кеңістіктік деңгейден екіншісіне көшу, табиғи компоненттердің
физикалық әсерлерінің сапалы айта қайта құру әдістерімен жүруі керек.
Сондықтан әртүрлі рангтағы геожүйелердің сапалы қайта құруын табиғи
компоненттердің әсер етуінен пайда болатын физикалық процестердің тұрақты
бірлестіктерін анықтайды.
Осыған байланысты Кеген геожүйесі заттың бір бағытта суайрықтан эрозия
базисіне дейін ағын сызығы бойынша қозғалысымен бірге Кеген өзені
алабындағы өзен алабтары субгеожүйе ретінде анықталған.
2.2 Кеген геожүйесі ағынының құрылу белдеуі
Алабтағы зерттелген: Шалкөде, Қарасу, Кеген, Сарыжаз, Қарабұлақ,
Қарқара, Жарғанақ, Талдыбұлақ, Кенсу, Орта-Мерке, Шет-Мерке өзендеріндегі
табиғи кешендер өздерінің іс-әрекеті арқасында Кеген геожүйесін құрайды.
Бұл территория герциндік қатпарлану нәтижесіндегі тектониканың нәтижесінде
құрылғанымен, тұтас аймақ болып платформаға ұқсас болды. Одан кейін жоғарғы
пермде пенеплен қалыптасып, мезазой кезеңі,палеоген, неоген дәуірлерінің
барлығында да өзгермеді. Рельефтің макроқұрылымы юра кезеңінде ғана
қалыптасып, бөлшектенген қозғалыстар нәтижесінде жекелеген Қарқара, Кеген,
Сарыжаз қазаншұңқырлары пайда болды. Тек неогеннің аяғында ғана ежелгі
беткі тегістіктердің тілімденуінен және қосымша денудациялық процестердің
нәтижесінде құрлықтық шөгінділердің жиналуынан Күнгей Алатаудың шығыс
шеттерінде доғалы-антиклиналдар Кенсу асуы, Кенсу өзенінің жоғарғы бөлігі,
Тұқым-Бұлақ таулы массиві және тағы басқалары құрылды.
Бұл геосистеманың ландшафттарындағы заттардың қарқынды қозғалу ядросы
болып Қарқара өзенінің алабы саналады, бұнда жоғарғы неоген және төменгі
төрттік ұзақ уақыт бойы денудациялық үдеріс жүрді. Нәтижесінде кең аумақты
қамтыған беткі қабаты тегістелген үстірт типті ландшафт құрылымдары
қалыптасты. Абсолютті биіктігі 2400-2900 м. аралығында осы геожүйеге тән
таулы-орманды ландшафттар қалыптасқан. Беткі қабатының еңістігі 18,70 Биік
таулы бөлігінде геожүйенің айтарлықтай бөлігі жалаңаштанған, тұрақты
топырақ-өсімдік жамылғысы жоқ және ландшафт құрылу дәрежесі төмен.
Орта таулы қырқалы-бұйратты рельеф - Шалкөдесу геожүйесіндегі өте кең
таралған рельеф түрі. Кетмен жотасының оңтүстік бөлігінде, Қаратау тауының
солтүстік беткейлерінде және Елшенбүйрек орта таулы ландшафттар кең
жолақтар түрінде таралған, онда граниттер, порфириттер, әктастардан
құралған, абсолютті биіктігі 2000-нан 2700 м-ге дейін, Басоғызтау тауының
(абс. биіктігі 3000-3500 м.) солтүстік беткейлерінде жер бедері ұсақ шоқылы
ландшафттар таралған. Бұл таудан Сарыжаз және Қарабұлақ өзендері бастауын
алады.
Геожүйенің ең биік таулы бөлігі Қарқара субгеожүйесі болып табылады.
Теріскей Алатау жотасының солтүстік беткейінен Абсолютті биіктігі 4000м
биіктіктен жоғарыдан Қарқара өзені бастауын алады. Таулы жыныстар
түрлерінен каледондық және герциндік гранатоидттар, ал шығыс бөлігінде
төменгі және орта карбондық эффузивті-шөгінді қалдықтары дамыған.
М.И.Ломонович 7 Іле қазаншұңқырында еңіс тауалды жазықтарын жасына
қарай және сонымен бірге морфологиялық ерекшеліктеріне қарай үш топқа
бөлді:
а)бірінші этапты аккумляциялық (ежелгі төрттік) тауалды еңістік жазығы,
қырқалы-жонды жер бедерлі;
ә)екінші этапты аккумляциялық (орта төрттік) тауалды еңіс жазығы жер
бедері тегіс, сазды-жыралармен тілімденген;
б)үшінші этапты аккумляциялық (жаңа төрттік) тауалды еңіс жазығы, жыралы
рельефті.
Біздің көзқарасымыз бойынша Кеген геожүйесінің ландшафттық құрылымы осы
аталған этаптарға сәйкес келеді. Ең анық байқалатыны барлық физико-
географиялық үдерістер каскадты табиғи кешендер құратын гравитациялық
күштердің белгілеріне тәуелді. Осыған байланысты каскадты мекендердің
сипаттамасы, оның литогендік негізіне тәуелді деп айтуға болады. Сынықты
төрттік шөгінділер ландшафттары қарқынды қозғалысты болып саналады, ол бір-
біріне қабаттала орналасқан екі аккумляциялық этаптарда құрылған
материалдардан, яғни қиыршық тастардан, құмайттардан, лесс тәрізді
құмдақтардан және лесстардан құралған. Бұларға ландшафт құрылу дәрежесі
қарқынды жүретін ландшафттар жатады.
Ағын құрылу белдеуінің ландшафттары теңіз шөгінділерінің көптігімен
сипатталатын қазіргі қар белдеуінде құрылған және қазіргі уақытта жалғасып
жатыр. Мұздықтар түрі аз көлемде және жұқа. Қарлы-мұздықты ландшафттар
мұздық үдерістерінің аз дамуымен ерекшеленеді. Геожүйенің биіктіктерінде
қар-мұздық белдеуінің барлық түрлері дамыған. Флювиогляциальдық
шөгінділерде құрылған ландшафттар мұздықтар жүйесі мен мореналық шөгінділер
сипатты түріндегі, көбірек қозғалғыш және оның сипаты беткейдің
экспозизициясына тәуелді. Бұл белдеуге тән ландшафттар тұтас геожүйенің
үштен бір бөлігін алып жатыр. Бұл бөліктегі көптеген өзендер негізгі ағын
аймағына жетпейді.
Аталған белдеуде таулы-орманды және таулы-шалғынды ландшафттар таралған,
олардың дамуы ауа айналымы үдерістерінің ерекшеліктеріне және ылғалдылық
мөлшеріне байланысты. Беткейлік үдерістердің дамуы біркелкі емес және
литогенез сипатына толық тәуелді. Оссссындай дамуға тәуелділігіне
байланысты ландшафттары таулы-шалғынды альпіліктен, таулы-шалғынды
субальпілікке дейін ауысады.
Кенсу, Орта-мерке, Шет-Мерке өзендерінің ағындары Күнгей Алатау
жотасының солтүстік беткейлерінде абсолютті биіктігі 3000-нан 3500 м.
аралығында ораласқан. Кенсу, Орта-Мерке, Шет-Мерке субгеожүйелерінің
ландшафттары қарастырылған геожүйенің төменгі бөлігінде болып табылады,
қиыршық тас түзілу үдерістерінің қарқындылығымен және сонымен бірге аталған
геожүйенің қалыптасуы мен дамуында басты роль атқаратын жекелеген
эрозиялық және аккумлятивтік үдерістер тән.
Көрініп тұрғандай гравитациялық күштердің ландшафт құру үдерістеріне
әсері әртүрлі қарқында жүреді. Таулы массивтердің орталық бөлігінде
беткейлер жыныстардың сусымалы әрекетінен делювиалдық ысырындылардан (
барлық беткейдің 60%-не дейін) құралады. Осы геожүйенің биік бөлігінің
төменгі ярусында солифлюкциялардың орналасуы және делювиалды сынықты
материалдардың тасыиалдануы күрт азаяды және дефлюкциондық процестер
күшейеді. Осыған байланысты аңғар бойымен жоғарыдан төмен қарай біртіндеп
кейбір үдерістердің әсерінің төмендеуімен және оның басқаларымен
араласуынан, ландшафт түрінің өзгеруіне әкеліп соқтырады. Бұл үдерістер
аталған геожүйедегі таудың жоғарғы беткей ландшафттарының жоғарғы даму
дәрежесімен түсіндіріледі, мұндағы ландшафт құрушы факторлар гравитациялық
және экспозициялық үдерістерге тәуелді.
Кеген геожүйесіндегі табиғи кешендердің эволюциясына сонымен бірге
төменгі бөлігіне мореналық және сынықты материалдарды тасымалдайтын сел
құбылыстарын да айтуға болады.
Осы геожүйені құрайтын субгеожүйелердің тастылығымен айқындалады,
мұндағы белдеулік және белдеуге жатпайтын факторлар бір-бірімен тығыз
байланысқан және ландшафт құрылымының күрделі изопотенциалын анықтайды.
2.3. Шалкөдесу субгеожүйесі
Бұл геожүйенің ландшафттарына Кетмен жотасының оңтүстік беткейі мен
Қаратау, Елшенбүйрек тауларының солтүстік беткейлеріндегі өзен
әрекеттерінен құрылған ландшафттар жатады. Шолақ, Дардамбы, Қарағайлы,
Аршалы, Қарасу, Шалкөде өзендері бұлақ көздерін Кетмен жотасынан алады
(биіктігі 2850-ден 3656 м-ге дейін), Қызылсай, Үлкен Қарасу өзендері
бастауын Елшенбүйрек тауынан, ал Ұрысай мен Тышқанбай өзендері бастауын
Қаратау тауынан алады (биіктігі 3686 м).
Өзен аңғарының түбіне жақындағанда дөңбектас- қиыршық тасты-
құмтастардан және ірі дәнді, құмды шөгінділерден құралған, аллювиалды
шалғынды топырақтарда, дәнді-бұталы өсімдіктер өседі, бұл ландшафттар
Кетмен жотасының оңтүстік беткейі мен Шалкөдесу субгеожүйесінің оң жағалық
бөлігінде қалыптасқан.
Ландшафттар орта таулық кешенді аккумлятивтік құрылымдарымен тығыз
байланысқан, көбінесе олардың астынан ірі жартастар шығып жатады. Аласа
таулы жондарда дәнді-жусанды ландшафттардың түрлері, аналық жыныстар мен
қиыршықты-құмдақты шөгінділерде, таудың қою каштанды топырақтары бетегелі-
селеулі- жусандармен жамылған. Ал ұсақ тау өзендері мен сайлардың ысырынды
конус ландшафттары, дөңбенктасты- ұсақ тасты материалдардан құралған, онда
ірі дәнді- бұталы өсімдіктер өседі 20.
Орта таулы- эрозиялы- тектоникалық ландшафттар 21,22 ұсақ қиыршықты
- құмбалшықты материалдардан тұрады, таудың орманды және шалғынды
топырақтарында шыршалардың шоғырымен бірге дәнді- әртүрлі шөптесінді
шалғындар жақсы орналасқан және ландшафт құрылуы жоғары дәрежелі. Орташа
жылдық жауын-шашын мөлшері жылына 450-500мм.
Жота беткейлерінің тілімденуінің әртүрлі болып келуі, компоненттердің
өзіндік дамуындағы екінші бағытты анықтайды. Солтүстік және солтүстік батыс
беткей еңістіктерінде таулы-орманды әлсіз күлгінденген топырақтарда
қылқанды ормандар бөліктері таралған. Таулы шалғынды топырақтарда әртүрлі
шөптесінді жусанды дәнді өсімдіктер бұталармен араласқан, биоөнімділігі
шамамен 4,5 цга. мұндай ландшафтар оңтүстік және оңтүстік шығыс
беткейлерге тән. Аталған ландшафттар орман шаруашылығына, шөп дайындауға
және жайылымға пайдаланады. Аса маңызды рөл атқаратыны қазіргі физика-
географиялық үдеістерді қалпына келтіріп, тұрақтандыратын орманды-бұталы
отырғызылымдар. Бұлар Сарыжаз өзенінің бас жағында 3200-3600 м биіктікте,
тегіс жазық рельефтерде таралған, онда өзендердің эрозиялық үдерістері өте
аз мөлшерде әсер еткен. Тегістеу қырқалы батпақты бөліктері геожүйенің
құрылымын күрделендіреді.
Қаратау және Елшенбүйрек тауларының солтүстік беткей ландшафттары
Шалкөдесу субгеожүйенің сол жағалық бөлігі болып табылады. Бұнда Шалкөде,
Ұрысай, Үлкен Қарасу,Қызылсай өзендерінің сол жағалық салалары кешендердің
құрылуына әсер етеді. Бұл өзен алаптары шығу тегі эрозиялық тектоникалық
және қазіргі тектоникалық көтерілімдерге байланысты. Табиғи кешендердің
беткі қабаты терең емес сайлармен және шатқалдармен қатты тілімденген.
Тілімдену тереңдігі 80-120 метрге жетеді. Сай беткейлері мен шақалдардағы
табиғи кешендердің даму дәрежесі гипсометриялық жағдайлары мен еңістігіне
байланысты әртүрлі қарқында дамиды. Жалпы алғанда, жпғарғы шыңына
жақындаған сайын тілімдену азаяды және биогенді компоненттер неғұрлым
тұрақты болады. Бұл жердегі жауын-шашынның жылдық орташа жиынтығы 460 мм
құрайды. Әлсіз нығыздалған ұсақ қиыршықты-құмбалшықтарының үстінде, таудың
қара топырақтарында бұталар және шалғындық далалық қауымдастығы өсімдіктері
Ұрысай және Үлкен Қарасу өзен алаптары ландшафттарына тән. Мұндағы, беткей
ландшафттары екінші дәрежедегі тік беткейлі шатқалдармен терең тілімденген,
көптеген түпкі жыныстар: мәрмәр, порфирит, әктастар жалаңаш жартас түрінде
жер бетіне шығып жатады, үгілген тау жыныстары мен қырлы тастардың ірі
кесктері жиі кездеседі. Теріскей беткейлерінде таулы-шалғынды қара
топырақтар бұталы-шалғындар жамылғысымен бірге беткейлерді жақсы бекітіп,
ұстап тұрушы болып табылады, ал оңтүстік беткейлерінде нашар дамыған таулы-
далалы топырақтарда бұталы-бетегелі таулы-далалы қауымдастығы кездеседі.
Аталған субгеожүйенің ландшафттарына оның құрылуында маңызды роль атқаратын
гравитациялық-эрозиялық үдерістер сәйкес келеді. Тау жотасындағы беткейлік
үдерістер барлық субгеожүйеге қатысты жалпы құрлықішілік энергия айналым
үдерістеріне қатысады, өзіндік ерекшеліктерін анықтайды.
Эрозиялық-тектоникалық беткейдің ландшафттары, палеозой жыныстарынан
құралып ұсақ қиыршықты- құмбалшықты жыныстардан құралған. Онда таудың
орманды-шалғынды топырақтарында шыршалар және дәнді- әртүрлі шөптесінді
шалғындар араласып өседі. Елшенбүйрек тауынан биіктігі 3015 м- ден бастауын
алатын Қызылсай өзені алабында көбіне түпкілікті жыныстар жер бетіне шығып
жатады 23. Одан жоғарыда, шыңдарына жақын эрозиялық-тектоникалық ландшафт
орналасқан, палеозой жыныстары ұсаққиыршықты- құм балшықты жыныстармен
жабылған, онда таудың шалғынды топырақтарында субальпілік әртүрлі
шөптесінді шалғындар өседі. Жер бедері жота шыңдары үстірт тәрізді және
жоғарғы беті тегіс болып кезектесіп келіп отырады. Топырағы таулы-шалғынды,
қарашіріндіге бай, қарашірінді құрамы- 8,1% -ке дейін жетеді, қаршірінді
қабатының қалыңдығы 40-45 см. Өсімдік жамылғысына дәнді-қияқты, қазтамақты-
әртүрлі шөптесінді шалғындар және бетегелі- әртүрлі шөптесінді қауымдастығы
тән. Саздары әртүрлі сай еңістіктерінде, грунт суларының жер бетіне шығып
жатқан бөліктерінде, жұқа сынықты шөгінділермен жабылған, су өткізгіш
қабаты кристалды сулардың жер бетіне жақын орналасқан жерлерінде түзіледі.
Саздардың астындағы қабаты қарашіріндіге бай (15%-ке дейін) және
карбонаттарға бай шалғынды- сазды топырақтар қалыптасқан. Саздардың
өсімдік қауымдастығы шалғынды қоңырбас, өлең шөп және т.б. өсімдіктерден
құралады.
Бұл ландшафттар қысқы жайылымға және шабындыққа пайдалынылады.
Биоөнімділігі 2,3-дан 12,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz