Қытай деректері көшпенді халықтар өркениетінің дерек көзі ретінде
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті: зерттелу дәрежесі мен
проблемасы.
1. Антик заманы авторларының зерттеу
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ...
2. Қытай деректері көшпенді халықтар өркениетінің дерек көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Ежелгі Қазақстанның көшпенді халықтар өркениетінің дүниежүзі тарихындағы
орны.
1. Л. Н. Гумилев: Қазақстан тарихының мәселелері (Дала трилогиясы
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2. Дүниежүзі өркениетінің дамуына көшпенді халықтың қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиет және деректер тізімі ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі тәуелсіз Қазақстан тарихы
мәселелерінің тарихнамасында көшпенді халықтар өркениеті, дала
өркениеті, көшпелілер қоғамы деген сияқты әлеуметтік-саяси терминдердің
болмысын зерттеу, ұғынып-біліп түсіну өзекті проблемаға айналып отыр. Соңғы
жылдары өріс алған ұлттық тарихи-мәдениеттің өркениеттік негіздері мен
нақыштарына терең бойлауға бағытталған ұмтылыс тек ата-бабалар алдыңдағы
парыз өтеу емес, сонымен бірге заман талаптарынан туатын өзекті мәселе
болып табылады. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан азаматтарының бойында тарихи
сананы қалыптастырып, патриоттық рухта тәрбиелеуге қатысты зерттеулер
отандық тарихтын маңызды сұрағы. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Тарих
толқынында атты кітабында: Қазақтардың сана-сезімі өткендегі, қазіргі
және болашақтағы тарихтың толқынында өзінің ұлттық Мен дегізерлік
қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. ...Бірақ бұл
мүмкіндік қана: ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық
қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет - деп
тұжырымдады [1; 292-293].
Сондықтан еліміздің ежелгі тарихын зерттегенде шаруашылығымен
мәдениетінің, мемлекеттік құрылысының, көшпелі қауымның қарым-қатынасына
әсер еткен табиғат жағдайларын ескермеуге болмайды. Сонда ғана көшпелі
халықтын өркениеттілігінің рөлі мен орнын шынайы анықтауға және өткен
кезеңдегі оның көптеген күрделі мәселелерінің мәнін толық түсінуге болады.
Өркениет – цивилизация, латынның CIVIS – азамат, қала тұрғыны немесе
қала мәдениеті деген сөз. Өркениет пен мәдениет синонимдер. Ол белгілі бір
мемлекеттігі бар халықтын материалдық, қоғамдық және рухани дамуының
баспалдағы. Ұлт өркениеттің субьектісі (Омаров. Е) адамзат өмірінің
ағымын басқарады (Тойнби А.) өсу мен құлдырау кезеңдерін өткереді.
Өркениет обьектілерінің: мәдениет, мемлекеттілік, тарих, жазу мен
әдебиеттің дамуына өркениет субьектісі жауапты. Сол себепті де бұл тақырып
біз үшін өзекті.
Кеңестік дәуірдегі идеологияға байланысты тарихты формациялық тұрғыдан
түсіндіру басты орын алды. Ал өркениеттік тұрғыдан қарастырған еуропа
ғалымдары А. Тойнби, О. Шпенглер көшпелілер қоғамының тарихы жоқ деп
европоцентристік көзқарас аясынан аса алмады. Бұл қазақ даласында орын
тепкен көшпелі қоғамның өркениеттілігін, ерекшелігін обьективті түрде
қарастыруға тосқауыл болған факторлар.
ХІХ және ХХ ғасыр тарихи әдебиеттерінде көшпелі халықтар өркениетке жата
ма, жоқ па деген сұрақтар тұрды. Көптеген батыс зерттеушілері –
европоцентристер, олар көшпелілер даланың құлы, өмір бойы климаттық және
маусымдық циклға тәуелді, қиратушы варварлар, ал ресей шовенистері
түземдер, жабайылар деген пікірді ұстанды.
Бұндай ұстанымға Ш. Ш. Уәлиханов, академик В. В. Бартольд, А. Марғұлан,
Е. Бекмаханов, О. Сүлейменов, Л. Н. Гумилев, және т.б зерттеушілер қарсы
болды. Соның ішінде ерекше атап, көшпелілер тарихының зерттелуіне өз үлесін
қосқан Л. Н. Гумилевтің алған орны туралы ғылыми зерттеу жұмыстары
азшылық, сол себепті оның еңбектері әлі де болса өз әділ бағасын алған жоқ.
Л. Н. Гумилевтың ғылымға келу жолы өте ауыр болды. Бұл кеңес одағы
кезіндегі жаппай зиялы қауымның, білікті мамандардың, ғалымдардың сталиндік
қуғын-сүргінімен тұспа-тұс келген заман. Лев Гумилевтың биографиясына көз
жүгіртсек өмір тауқыметіне көп ұшыраған адамдардың бірі екендігіне көзіміз
жетеді. Оның өмірінің 14 жылы түрмеде өтті [2; 86-87].
Л. Н. Гумилев былай деген: "Я - русский человек, но всю жизнь защищал
татар от клеветы" [3; 65]. Оның еңбектері біздің даламызды мекен еткен
этностар тарихынан көптеген мәселелерді білуге мүмкіндік берді. Ол түркі
халықтары туралы қоғамдағы орнаған жабайылық пен тағылық тұрғыдан
қарастыруды сынап, көшпелілерді өзіндік ерекше мәдениетті тасушылар ретінде
көрсетті. Бірақ оның жазған еңбектерін бағаламаған ғалымдардың бірі А. М.
Хазанов болды. Бұл жөнінде ол өзінің Кочевники и внешний мир атты
еңбегінде жазған болатын [4].
Тоталитаризмнен кейінгі уақытта тарихтың субьективті факторына ерекше
назар аударып, тарихымыздағы жеке тұлғалардың рөлі туралы ізденістер қайта
жандануда. Сондықтан кешегі дәуірдегі ғалымдардың еңбектерін қайта
қарастырып, олардың отандық тарихқа қосқан үлестерін обьективті зерттеу –
Қазақстан тарих ғылымының өзекті мәселерінің бірі болып табылады. Бұл -
өзімізді өзіміз тануымыздың, халқымыздың өркениеттік жаңғыруымыздың маңызды
алғы шарттарының бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ежелгі Қазақстанның көшпенділер тарихын
өркениет ұғымынан бөліп алып қарауға болмайды. Бұл туралы өз кезінде
В. В. Радлов обьективті баға берген болатын: У степных кочевников – очень
своеобразная цивилизация [5; 223].
ХІХ ғасырдың орта шенінде Н. Я. Бичуриннің қытай жазба ескерткіштерінің
ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын бастырып шығаруы
синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды. Үш томдық еңбекте қытай
деректемелерінің Қазақстанды ертеде және орта ғасырларда мекендеушілердің :
хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің. Кангюлердің, яньцайлар мен түрік
тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат жинақталған. Сюань Цзанның
тарихи-географиялық маңызы бар еңбектерін және Сыма Цянның Тарихи
жазбаларын Э. Шаванның аудару жұмыстары біз үшін ерте ғасырлардағы
хуннулар жөнінде маңызды деректер беретін, әлі де өз құндылығын жоғалтпаған
еңбек болып табылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында грек және рим
авторларының ертедегі Қазақстанға және Орта Азияға қатысты шығармаларын
орыс тіліне аударудағы В. В. Латышев пен В. С. Таскиннің еңбектері маңызды.
Қазақстандағы тарихи шығыстанушылық зерттеулердің кезеңі
С. Д. Асфендияровтың және А. П. Чулошниковтың еңбектерімен байланысты. Олар
қазақ халқының этногенез және ру генеологиясы проблемасын қарастырып
қысқаша баяндады.
Сонымен бірге, Авестаны зерттеу жұмысын талдау барысында С.
П. Толстов, И. М. Дьяконов және т.б өз үлестерін қосты.
А. Н. Бернштамның археолог, этнограф және тарихшы ретінде жан-жақты
қызметінің қазақ халқы тарихының ертедегі кезеңін, соның ішінде үйсіндер
мен ғұндар тарихының көптеген бөлімдерін зерттеудегі маңызы зор.
С. П. Толстовтың 40-50 жылдары жүргізген Хорезмдік және Оңтүстік
Қазақстандағы (Сырдария өзені бойында) археологиялық және этнографиялық
экспедициялары, Ертедегі жазба ескерткіштерге талдау жасау оның
массагеттер, дайлар, кангьюлер тарихына ғылыми тұжырымдары маңызды. Нақты
айтатын болсақ С. П. Толстовтың По древним дельтам Окса и Яксарта
(М.,1962) атты еңбегі ерекше.
ХХ ғасырдың 50 жылдардың басында деректану текстология жағынан зерттеу
ісі кеңейтілді. Тұңғыш рет Орта Азия халықтарының тарихында –
массагеттердің Кир әскерін талқандауы (б.з.д 530 ж.) анықталды. Сақ-скиф
тайпаларының орналасу географиясы жөнінде М. А. Дандамаев, И. В. Пьянков,
Б. А. Литвинский, М. Қ. Қадырбаев тарапынан әртүрлі көзқарас айтылды.
Ежелгі Қазақстанның дүниежүзі өркениеттер тарихындағы орнын айқындауға
мүмкіндік беретін еңбектер скифтер тарихына қатысты зерттеулер құрайды.
Скифтер тарихын зерттеу жұмысы әсіресе 1970 жылдардың соңы мен 80 жылдардың
басында археологтар едәуір енсеріп тастады десек те болады. И. В. Пьянков
Саки. Содержание понятия (1968), А. М. Хазанов Золото скифов (М.,
1975), А. К. Ақышев Курган Иссык. Искуство саков Казахстана (М., 1978),
Исскуство и мифология саков (Алма-Ата, 1984). Олар өз еңбектерінде
көшпенділердің қалдырған бай материалдық С. Г. Кляшторный, Т. И. Султанов
Казахстан. Летопись трех тысячелетий (1992), Рене Груссе Империя степей.
История центральной Азии (2003).
Көшпенділер өркениеті – деген ұғымды Ә. Марғұлан, К. Ақышев, К. Байпаков
сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланып келді. Көшпенділер қоғамы
деген мәтінді С. Толыбеков, Д. Кішібеков, Т. С. Садыков, М. Қ. Қозыбаев,
сияқты ғалымдар да кеңінен қолданды. Соңғы жылдары К. Байпаков пен М.
Қозыбаев Еуразия сахарасында көшпенділер өркениетінің орнына Дала өркениеті
деген ұғымды қолдануды орынды санады (Дала өркениеті энциклопедияда бар).
Бұған себеп болған Қазақстан жерінен табылған ескі қалалар [6; 12]. Ал
әйгілі философ академик Нысанбаев А.: алғаш қазақ өркениеті - терминін
ғылыми айналымға еңгізген профессор Е. Омаров -деп атап өткен [7; 7].
Қазіргі таңда шетелдік ежелгі авторлардың қалдырған жазба деректері
өркениеттіктің негіздерін көрсетсе, археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған материалдық олжалар олардың шынайлылығын растайды. Белгілі
қазақстандық тарихшы, археолог және этнограф Ж. О. Артықбаев
өзінің Кочевники Евразии в калейдоскопе веков и тысячалетий атты 2005
жылы жарық көрген еңбегі өте маңызды [5]. Онда Ұлы Дала тарихы ежелгі
заманнан 15 ғасыр аралығын қамтитын тарихы көрсетілген. Сонымен қатар автор
көшпенділер қоғамының этноәлеуметтік құрылымына ерекше мән бере зерттеді.
А. К. Нарымбаеваның 2007 жылы басылып шыққан
Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный протюрками сынды ғылыми
еңбегі ерекше маңызды [8]. Онда ол ежелгі Қазақстанның көшпенділердің
тарихын өркениеттілік тұрғысынан қарастырып, дүниежүзіне қосқан үлесі мен
оронын көрсетті. Бұл өркениеттің ерте заманнан бастау алды деген тұжырымға
әкеледі. Тарих ғылымында соңғы жылдары көшпенді халықтың дүние жүзіне
қосқан үлесі мен орны туралы мәселелері ғылыми конференцияларда
қарастырылып мақалалар жазылуда.
Тақырыпты зерттеудің мақсаттары мен міндеттері:
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу
қажеттіліктері мен зерттеу деңгейлерінен дипломдық ізденістің мақсаты мен
міндеттерін айқындау мүмкіндіктері туады.
Жұмыстың басты мақсаты қазақ өркениетінің негізі қаланған сақ және ғұн
қоғамында өркениеттіліктің нақыштарын ашып көрсету. Көшпенді халықтың
өркениеттілігін Л. Н. Гумилевтің көзқарастары мен еңбектерінің негізінде
және тарих ғылымына еңгізілген жаңалықтарды сабақтастыру және көшпенді
дала өркениетінің дүниежүзі тарихындағы орнын айқындау болып табылады.
Бұл мақсатты орындау жолында тақырыптың алдында төмендегідей міндеттер
туындайды:
- Қазақстан тарихында көшпенділер қоғамына жаңаша обьективті, тарихи
көзқарастарды қалыптастыруға анализ жасау;
- Қазақстан территориясын мекен еткен сақ және ғұн тайпалары туралы
жазба естеліктер қалдырған антик авторларының және қытай
жылнамашыларының еңбектеріне талдау жасау және оларды археологиялық
қазба жұмыстары нәтижесінде табылған заттай деректермен саралау,
тұжырымдау;
- Сақ және ғұн қоғамының қалыптасуын және олардың
әлеуметтік-этникалық құрылымын, мәдениетін, жүргізген шаруашылығын
ашып көрсету;
- Л. Н. Гумилев еңбектерінің көшпенділер тарихына қосқан үлесін ашып
көрсету;
- Ежелгі Қазақстан көшпенді халықтарының дүниежүзі тарихындағы орнын
айқындап көрсету;
Зерттеудің методологиялық негізі. Дипломдық жұмыстың негізі тарихилық,
жүйелілік, обьективтілік, салыстырмалылық принциптерге негізделген.
Зерттеушілік жұмысты жазу барысында жүйелі және салыстырмалы талдау
жасау, қарастырылатын құбылыстарға объективті баға беру, қайшылықты
деректерді ақиқатты тұрғыдан қарастыру негізге алынды. Сонымен қатар
жұмыстың методологиялық негізін жалпы және арнайы ғылыми зерттеу
принциптері құрады. Олардың ішінде тарихилық принципінің орны ерекше. Бұл
әдіс арқылы әрбір дерек көзі тұтас және тереңірек зерттеледі. Аталған
принциптің тағы бір маңыздылығы тарихи деректерді бұрмаламай және
жаңашылдырмай қазіргі заман талабына сай талдауға мүмкіндік береді.
Объективтілік, жан-жақтылық және оқиғалар мен құбылыстарды зерттеу
жұмысымның методологиясының негізін қалаған басты принциптер болып
табылады. Салыстырмалы-тарихи әдісті қолдану арқылы әр дәуірде намадология
ғылымының даму ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік болды.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық шеңбері. Скиф дәуірі мен
халықтардың Ұлы қоныстануына себепші болған ғұндардың, алғашқы Түркі
қағанатының кезеңдерін қамтиды. Зерттеуге алынған хронологиясын нақтылай
түссек, сақ заманы б.з.д 9-8 ғасырлардан ғұндар өмір сүрген, алғашқы түркі
заманың 5-6 ғасырлар аралығы.
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы.
- Берілген тақырыпта зерттеліп отырған мәселелерге, қамтылған сұрақтарға
өткен заманғы идеология, таптық, фармациялық және еуропоцентристік
көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша ұлтжандылық, обьективті өркениеттілік
тұрғысынан баға берілді;
- Тақырыпты зерттеу барысында ежелгі қазақ жерін мекен еткен көшпенді
халықтарды антика және қытай авторларының берген деректері мен қазіргі
отандық тарихшылардың жаңа тұжырымдарын сабақтастырып жүйелеу
жүргізілді;
- Л. Н. Гумилевтің Ежелгі Қазақстан тарихына қатысты көшпенді дала
халықтарына деген көзқарастары мен еңбектері бағаланып сипатталады;
- Зерттеуде кеңестік дәуірге жататын еңбектер жаңа көзқараста
қарастырылды;
- Отандық тарихшы ғалымдардың жаңа басылымды еңбектері мен мақалалары
пайдаланылып сарапталды;
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының
материалдары қазақ халқының тарихи санасының, патриоттық сезімнің дамуына
пайдалы болуы мүмкін. Зерттеу жұмысы Ежелгі Қазақстан жерін мекен еткен
көшпенді халық туралы тарихты білгісі келген қауым үшін, қызығушылық
танытушылардың дүниетаным аясын өркендетуде септігін тигізеді деген
ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4
параграфтан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімінен, қосымшалардан құралған. Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде
зерттеу жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, мақсаты мен
міндеттері, теориялық және методологиялық негізі, хронологиялық шекаралары,
зерттеудің деректік негізі, жұмыстың ғылыми жаңалығы мен жұмыстың құрылымы
берілді.
Диплом жұмысының бірінші тарауында скиф дәуірі мен Халықтардың Ұлы
қоныстану заманына сай ХІХ және ХХ ғасыр ғалымдарының зерттеу жұмыстарының
негізінде антик және қытай авторларының қалдырған жазба деректері
қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында орыстың көрнекті таихшысы Л. Н.
Гумилевтің еңбектеріне және Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
жарияланғаннан кейінгі көшпенділерді зерттеу тарихнамасына сипаттама
беріліп, көшпенділер өркениетінің әлемдегі орны қарастырылды.
1 Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті: зерттелу дәрежесі мен
проблемасы
1.1 Антик заманы авторларының зерттеу көзқарастары
Қазақ және Орал даласын мекен еткен сақ және савроматтардың кезеңін
археологиялық терминдермен және тарихи мәнге қарағанда этнографиялық
мазмұндағы – ерте темір дәуірі, ерте көшпелілер кезеңі, скиф дәуірі
терминдермен белгілеу тарих ғылымында қалыптасқан жағдай. Барлық Еуразия
даласының көшпенділер әлеміне аталған терминдердің соңғысы тиесілі. Ол Қара
теңіз жағалауларын мекендеген Ирандық көшпелі тайпалардың өзіндік атауынан
(скуда немесе шкуда, кейін көпше түрде – сколоттар) алынған [9;31].
Қазіргі Қазақстан жерін мекен еткен көшпелі өркениет өкілдері скиф-сақ
тайпалары туралы жазба деректері жоқтын қасы. Көшпелі этнос тарихының
ертедегі жазба деректердің түп негізі мына бағытта беріледі:
- Антика грек-рим деректері
- Көне парсы деректері
Тізбектелген жазбаша деректер қарастырып отырған скиф дәуірі уақытын
қамтитын негізгі еңбектер жиынтығы болып табылады. Түрлі тілдерде, түрлі
көзқарастарда жазылған деректерді құрастыра отырып, көшпелі бабамыз
тарихының сыры ашылуда.
Екі бағытта сипатталған жазба деректердің алдыңғысы өз қойнауында
маңызды тарихи қазынаны алып жатыр. Антика заманының алғашқы грек-рим
тарихшылары Геродот, Стробон, Аммиан Марцеллин, Менандр Протектор, Арриан,
Юстин, Помпей Трога қалдырған еңбектері жатады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында грек және рим
авторларының ертедегі Қазақстан мен Орта Азияның саяси және экономикалық,
сондай-ақ экономикалық және мәдени тарихы мен тарихи географиясы жөнінде
көптеген құнды материалдар бар бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылды.
В.В. Латышев көптеген антик авторларының еңбектерінен алынған Скифия туралы
үзінділерді жарыққа шығарды [10; 49], сонымен қатар Э. Шаванн, Ю.
Кулаковский, Н. Пигулевская [11; 93-95] секілді ғалымдар антика деректерін
бізге жеткізді.
Скиф тарихын талдаудан бұрын сол заманғы антика авторларының әр
қайсысына шолу жасайық.
Геродот, кішіазиялық Галикарнес қаласынан шыққан грек тарихшысы. Б.з.д 5
ғасырдың ортасында грек-парсы соғысына қатысты өзіндік тарихын құрастырды.
Онда Парсы патшалығымен көршілес жатқан халықтар туралы бай этнографиялық
материалдар енген. Солтүстік-шығыс халықтары туралы материалдарды ол грек
колониясы Ольвияда болғанда жинады. Геродоттың тарихы 9 кітаптан құралған,
әсіресе 4 кітабында ежелгі Қазақстанға қатысты мағлұматтар берілген. Бізге
белгілі Геродот еңбектерін аударғандар:
Стробон, Август императоры заманының грек географы, б.з басында тарихи
материалдар ақпараттар кіргізілген географияны жазды. Стробонның Геродот
еңбегін пайдаланды ма, жоқ па белгісіз. Бірақ, оның берген мағлұматтары
Геродоттың берген мағлұматтарымен жалпы сәйкес келеді.
Стробоннан келтірілген үзінділер Г. А. Стратановскийдің грек тілінен
аудармасымен Ленинград баспасынан 1964 жылы шыққан 17 кітаптан тұратын
География атты еңбегінен, сонымен қатар Диндорф баспасынан шыққан
Мищенконың аудармаларынан алынған.
Аммиан Марцеллин, римдік офицер және тарихшы, 358 жылдары парсыларға
қарсы соғысқа қатысып, өз заманының тарихын (353-78 жылғы) тарихты жазды.
Ол сол заманғы хуннуларды сипаттап, олар дунай даласын алғаш пайда
болғандағы кезді және германдық тайпа вестготтардың Рим империясы аумағынан
пана іздегендегі кезді сипаттаған.
Менандр Протектор, б.з 6ғ өмір сүрген византиялық тарихшы, б.з 558-582жж
кезең туралы жазған. Оның жазған тарихының үзінділері император Константин
Порфирородтің (Х ғ.) шығармаларында келтірілген және т.б тарихшылар.
Все вместе они называются сколоты ... Скифами же их называли греки, -
деп жазды Геродот [12; 6, 242-245]. Хуанхэден Дунайға дейінгі кеңістікте
археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған скифтерге тән қару-
жарақ, және ат әбзелдері, скифтік сипаттағы киім, өнердегі аң стилі б.з.д
9-8 ғасырларда қалыптасқан және б.з.д. 3 ғ дейін сақталған, бұл мәліметтер
сол мәдени қауымдастықтың ортақ атауы болуына негіз болды.
Еділ бойының шығыс жағалауында көшпелі өмір салтын жүргізген скифтік
тайпалар, яғни біздің ата-бабаларымыз туралы антик дәуірінің грек-рим
автролары өз еңбектерінде қандай құнды мәліметтер қалдырды, қандай
көзқарста болды және бұл көзқарастарды археологиялық материалдармен
саралап, тарихи сынмен обьективті түрде қарастыруымыз керек. Ең бірінші
скиф тайпаларының этнонимына тоқталайық. Бүгінгі күнге дейін жеткен жазба
деректердің көшпелі тайпалар туралы алғашқы мәліметті І Даридің (б.з.д 522-
486ж) патшалық құруының алғашқы жылдарына жататын белгілі тастағы жазбасы
Бехистун жазбаларында берілген. Онда Сыр-Дарияның ар жағында өмір сүрген
тайпалар сака деп аталған. Ал Геродоттың б.з.д. 430-424 жылдары жазылып
аяқталған Тарих еңбегінде: персы всех скифов называют саками деп
пайымдайды [13; 7т; 64]. Шынында да, гректер скифтер деп атағандарды Накши
Рустам жазбасында Дари патша сака парадрайды деп атаған, яғни теңіздін
аржағындағы сақтар, ортаазиялықтарды ғана емес, сонымен қатар қаратеңіздік
көшпелілерді де солай атаған. Ахеменид империясының (б.з.д. 550-830жж)
негізін салғандар өздерін парсылар және арилер тайпасының ариліктерміз
деп атап, өздерінің көршілерімен туысқандарын жақсы таныған. Ахеменидтер
пайдаланған халық атауы кең көлемде қолданылған, олар мұны ойдан шығарған
емес. Алдынғы Азияның жазба деректерінде сака атауы ахеменидтік жазбаларға
дейін пайда болған.
Б.з.д 8ғ соңымен – 7ғ басында ассирия патшаларын олардың иеліктеріне
тонаушылық жорықтар жасаған салт атты жауынгерлер мазасыздандырды, оларды
гиммирлер деп атаған. Үш жүз жылдан кейін Геродот скифтердің қудалауының
нәтижесінде белгілі уақытқа дейін Қаратеңіз бойын мекендеген киммериліктер
халқының Азияға кетуі туралы жазған. Киммерліктер және олардың соңынан
оңтүстікке кеткен скифтер Кіші Азияда және солтүстік Иранда көршілерін
қауіптендірген өздерінің кішігірім патшалықтарын құрды. Кейін
киммерилікте атауы тайпа атауын емес, көне ирандықтардың жорықтар жасаушы
қозғалмалы атты отрядтарын атағандары белгілі болды [14; 90-100]. Көршілері
үшін киммериліктер атауы өзіндік мәдениеті мен өмір салтына қарай атты
атқыштардың жауынгер тайпасы болды. Мұны археологтар Ассирия мен Ниневия
астаналарындағы қазба жұмыстары кезінде Иштар құдайы ғибадатханасынан
табылған жазбаның негізінде растайды.
Табылған мәрмәр таста ассирия патшасы Ашшурбанапал (б.з.д 669-631жж)
қалдырған жазбасы берілген. Бұл жазбада гиммирлер, Киликияда қаза болған
олардың көсемі Тугдамме туралы айтылған, сақтар патшасы (сақ елінің
патшасы деген аударма болуы да мүмкін) деп аталған. Ашшурбанапал
жазбасының құпиясы ашылған соң парсылардың өз көршілері көшпелілердің
атауын өздері ойлап шығармаған, олардың өзіндік атауын тайпалық атауын
емес, жалпы парсылармен Орта Азияда мен Таяу Шығыста туыстас көнепарсы иран
тілінде сөйлеген барлық көшпелілерге ортақ атау қолданғаны белгілі болды.
Осы тайпалардың құрамына гиммири-киммерейліктер, қара теңіз скифтары
кірді. Геродоттың айтуынша, Ахеменидтер ірі және кіші жетістіктермен
империяларының өкілдері етуге тырысқан Азиядан келген, Арал және Жетісу
көшпелілері де жатады [9; 143-144].
Сақ тайпалары атауының бірлігі және мүмкін тілдік жақындықтары өз
генеологиясы мен мәдени бірліктерін түсінге мүмкіндік берген болуы керек.
Бұл олардың бір-біріне деген жақындықтарын жоққа шығармайды, керісінше
үлкенді және кішілі тайпалы одақтардың, жергілікті этнотерриториалдық
топтардың болғаның болжайды. Олардың кейбіреулерінің атаулары көрші
елдердің жазбаларында сақталған
Біздерге қазіргі танда сақтар туралы мәлімет беретін көне мәтіндердің
екі тобы белгілі: тасқа қашалып жазылған ахеменид патшаларының жазба
клинопистері және Геродоттан бастау алатын гек-рим авторларының
шығармалары. Антика авторларының шығармаларында ахеменидтік саясат пен
тарихнамасы көрініс алады, бірақ басқа жолмен және әртүрлі делдалдардан
алынған мәліметтер үстем болды. Мысалы, Геродотқа ақпарат берушілер
парсылар ғана емес, сонымен қатар жергілікті скифтермен жақсы таныс
қаратеңіздік гректер, скиф жерлеріне саяхат жасағандармен және шығысқа
барар жол туралы мәлімет жинағандар және т.б болды.
Ежелгі тарих ғылымының сақ эпопеясының бастамасы киммерейліктер мен
скифтердің б.з.д 8-7ғғ. Алдынғы Азияға жасаған жорықтары болды. Оның
жалғасы Кир мен Дари жүргізген Оксом мен Яксарттың арғы бетіндегі сақтарға
қарсы, теңіздің ар жағындағыларға сақтарға, яғни қаратеңіздік –
Геродоттың скиф-сколоттарға қарсы әскери операциялары болды. Бұл оқиғалар
көрінісінде сақ тайпаларының отаны туралы, өмір салттары туралы, әдет-
ғұрыптары мен тайпалары туралы, олардың солтүстік және шығыс көршілері
туралы бірінші, түсініксіз және толық көз жеткізілмеген, олқылықтары бар
мәліметтер пайда болды.
Б.з.д 558 жылы оңтүстік-батыс Иранның бөлігіндегі парсы тайпаларының
басшысы Ахеменидтерден шыққан Парсуаш елінің патшасы Кирдің немересі Кир
болды. Кир өзінің жаулаушылық соғысын бастайды ол өзінің көршілері Лидия
мен Мидияны басып алады. Б.з.д 545-539 жылдар аралығында Кир өзінің басым
күшін шығысқа бағыттайды. Кирдің бірінші жорықтары туралы мәліметтер көп
емес және олар нақтылығымен ерекшеленбейді. Бехистун жазбасы бойынша бізге
Дариге Кирдан Үндістанның солтүстік-батыс жерлеріне дейінгі аймақты, соның
ішінде сақ елі де мұраға қалғаны белгілі. Ал антика тарихнамашыларының
мәліметтерінше, сақ шекараларында, Яксарттың (Сырдария) маңында, Куриштиш
(мүмкін Курушката – Кирдің қаласы) сынды қамал-қаланың негізі қаланды.
Кейін ол Александр Македонскидің серіктестерімен Криполь деп аталып кетті.
Крипольдің берік қабырғаларын македондықтардың қоршау машиналары онай
қиратқан жоқ. Алынған қамал атауы Александри Эсхата – Шеткі Александриге
ауыстырылды.
Кирдің (70 жас шамасында) соңғы шығысқа жорығы б.з.д 530 жылы ол үшін
қайғылы аяқталады. Бұл кезде шығыс шекараларындағы жағдай шұғыл әрекетті
қажет еткен болу керек. Кирдің қарсыластарын жүз жылдан соң Геродот
массагеттерді, үлкен және мықты тайпа деп атайды. Геродоттың баяндауынша
массагеттер Каспидан шығысқа қарай жазықтықты және Аракстың (Амудария) арғы
бетіндегі жерлерді мекендеді. Бұл жерде Аракс деп Амударияны атайды, ал
оның басты сағасын – сол кездегі суы мол Узба деп атаған. Масагеттерге жету
үшін Кир көпірлер мен өзенді өткеру үшін қайықтарға мұнаралар салған [12;
І, 205].
Кирдің соңғы жорығы туралы антик авторларының әдебиеттерінде аңыз болып
қалған массагеттік Томирис патшайым есімімен байланысты, ол бойынша
Кирдің шайқастағы жеңілісінен кейін басын адам қанына толы меске салуға
бұйырғаны туралы айтады. Геродот бұл нұсқаны Кир өлімі туралы әңгімелердің
бірі деп атаған. Бізге Кирдің б.з.д 530 жылдың тамыз айынын бас
кезінде Узба өзенінің бойында өлгені белгілі., және оның денесі Пасаргадқа
жеткізіліп сонда жерленген, кейін онда қазірге дейін сақталған керемет
ғибадатхана салынған.
Кирдің қарсыластарын антика дәстүрі бойынша әртүрлі атаған – Геродот
оларды массагеттер деп атады; Ктесий Книдский – дәрігер, он жеті жыл парсы
сарайында болып б.з.д 398 жылы Элладаға қайтып оралып, - дербиктер деп;
Берос – вавилондық абыз, тарихшы және астроном, б.з.д 3 ғ грекше жазған
және эллинистік және парсы дәстүрін меңгерген, Кирмен шайқасқан тайпаны
даямдар (дахтар) деп атаған.
Б.з.д Кирдің алыс туысқаны Дари билікке келеді. Осы кезде жаулап алынған
елдер өз тәуелсіздігін алуға асықты, солардың ішінде сақ елі де бар. Ол
қарсыласқандарды аяусыз жазалады. Әсіресе Маргиананы (Мерв, қазіргі
Түркістандағы Мары қаласы) қатты қанады. Неміс зерттеушісі Ю. Юнге сақтар
да бұл шайқастарда жеңіліс тапты және тәуелді болды [15; 182].
Кирдің қазасынан кейін он бір жыл өткен соң және Даридің билік етуінің
үшінші жылында (519ж) шығыстағы оқиғалар патшаны мазасыздандырады: Сказал
царь Дари: затем я с войском отправился против Страны саков. Затем саки,
которые носят остроконечную шапку, выступили, чтобы дать битву. Когда я
прибыл к реке, на ту сторону ее со всем войском перешел. Затем яна голову
разбил часть саков, а другую захватил в плен ... Вождя их по имени Скунха
взяли в плен и превили ко мне. Тогда я другого назначил их вождем, как было
на то мое желание. Затем страна стала моей [16; 100-101]. Бұл Даридің
Бехистун жазбасында қалдырған шошақ бөрікті сақтарға, тиграхауда сақтарына
қарсы жорықтағы жеңісі туралы жазылған. Мұнда алғаш сақ тайпалы одағының
біреуі аталған, бірақ ол парсылар атаған, бұл сақ тайпасының киім
ерекшелігін алға тартқан.
Бірақ Даридің өзеннің ар жағындағы сақтарға қарсы Бехистун жазбаларында
бір ғана жорығы бір ғана жорығы берілген, тиграхауда сақтарына қарсы жорық
болды, олардың батыс шекарасы – Сырдарияның орта ағысында оң жағалауы,
Соғдының солтүстік-шығыс бөлігін қамтиды.
Дари және оның мұрагері Ксеркс (486-464жж) өздерінің қалдырған
жазбаларында тағы бір ортаазиялық парсыларға тәуелді сақтар одағы
хаумаварга-сақтары деп аталған, яғни Хаоманы дәріптейтіндер, Хаома
эфедра деген өсімдіктің шырынынан жасалған, рәміздік мақсатта пайдаланатын
ішімдік.
Ксеркстің персепольдегі жазбасында тиграхауда сақтары және хаумаварга
сақтарымен бірге Ахеменидтерге тәуелді халық ретінде дахтар да аталған, ал
оларды Берос Ұлы Кирді жеңді деп атаған. Басқа Ираннан шығыс аймағында
орналасқан скиф халықтары туралы көне парсы деректерінде көрсетілмеген,
ал антика грек-рим авторларында бұндай мағлұматтар беріледі.
Геродот ортокорибан сақтары, яғни шошақ бөріктілер, сонымен қатар
бірнеше авторларда АморгаОмарга патшаның сақтары – амюргилік сақтары,
парсы деректерінде алғаш аталған тиграхауда сақтары мен хаумаварга сақтары,
бірнеше мәрте дахиліктер туралы өз жазбаларында атаған.
Бір қызығы жоғарыда айтылғандай Кир мен сақтар арасында болған соғыста
массагеттер басты қарсыластарының болғаның білеміз, ал парсы деректерінде
олар туралы сөз жоқ. Бірақ узбо-хорезмдік аймақта Кир мен массагеттер
арасындағы күрес жүрген болатын, және де бұл жерлер Парсылардың
державасының құрамына кіреді. Мұны өткен ғасырдың 50-жылдары С. П.
Толстовтың басшылығымен жүргізілген Хорезімдік экспедициясының қазба
жұмыстары нәтижесінде табылған сол заманда Хорезм мен Арал маңын бақылайтын
парсы сатраптары үшін салынған керемет сарай қалдықтары (қазаіргі Қалалыгор
қирандылары) [17; 157] растайды. А. Херман эллиндік авторларда келтірілген
массагеттер парсы жазбаларында басқаша аталды деген гипотизаны алға
тартады. Бұл гипотезаға Б. А. Литвинский: антика деректеріндегі
массагеттер тиграхауда сақтары екеуі бір ... Біз олардың бір екенін болжап
Орта Азияның батыс бөлігіне орналастырдық, - деп қолдады [18; 172-173].
Бұл гипотезаны С. Г. Кляшторный мен Т. И. Султанов Казахстан летопись
трех тысячалетий атты еңбегінде [9; 39] жоққа шығарады. Бұдан біз жоғарыда
Б. А. Литвинский келтірген массагеттер мен тиграхауда сақтары бір емес екі
бөлек тайпалар деген ойға келеміз.
Арриан қалдырған өз жазбаларында дахтар (даилар) тайпалы одақтын мекен
еткен жерлері көрсетілген. Дахтардың байырғы тарихи аймағы б.з.д 4 ғасырда
Танаистын арғы бетінде, яғни Сырдарияның бойы мен арғы бетінде десе [19;
ІІІ, 28], Стробон Арал маңын мекен етті деп жазған [20; ХІ, 9]. Дари ІІІ
Кадамонның (б.з.д 336-331жж) Александрмен болған жеңіліспен
аяқталғансоғыста дахилер мен Дари ІІІ одақтас болғаны туралыда айтылады.
Олар македондықтардың нық тұрған Александрға жақындатылған ерекше достар
салт аттыларына қарсы бактриялықтармен бірге шайқасты. Сол кезгі дахтық сақ
тайпаларының қарулануының ерекшелігін Арриан былай деп сипаттап жазды:
скифтердің (дахтар) өздері және олардың аттары қорқаныс-қалқандарымен
жақсы қорғанған [19; ІІІ, 13]. танаистың дахтары македондықтармен
Даридің қазасынан кейін де шайқасқан, бірақ кейін олар Александрдың
Үндістанға бағытталған жорықта Александрдың одақтасы болды. Дахтар отряды
конные лучники деп аталды [19; V, 12].
Жоғарыда берілген мәтіннің біз дахтардың әскери қорғаныс әбзеліне көңіл
аудару керекпіз – салт атты жауынгерді және атты қорғайтын қалқан. Мұндай
қорғаныс қалқан туралы Геродот жүз жылға бұрын массагеттерде ғана болғанын:
атардың төстеріне олар мыстан жасалған панцырьларды кигізеді, - деген
[12; І, 215]. Катафрактарилірдің - пластиналық қалқаншалармен қорғанған
атты жауынгерлер мен қорғаныс-қалқандағы аттардың пайда болуы туралы тек
жазба деректерде ғана берілмеген. Оларды археологиялық олжалар мұны
растайды. 50-жылдары С. П. Толстов жүргіген Хорезмдік экспедициясы Арал
маңындағы Сырдария өзенінің сол жақ жағалауында және оның құрғап қалған
сағаларының бірі Жаңадарияның жоғарғы ағысында орналасқан сақтардын қонысы
– Шырық-рабатта қазба жұмыстарын жүргізеді. Онда олар, б.з.д 4ғасырға
жататын қорғандардың бірінен темір пластиналы қалқан табады [21; 148-156].
Тарихшы ғалымдардың баяндауынша мұндай қалқандар дахтарға туыстас
парфияндарда ғана сақталған, және де басқа дала тайпаларда айқындалмаған.
Бұдан біз сақ тайпаларының соғыс ісін меңгерген, қайталанбас қару-
жарақтары, соғысқа қажетті әбзелдерінің жақсы дамыған нағыз жауынгер халық
болғаның және басқа елдермен дипломатиялық қатынаста болғандығы туралы
мәлімет аламыз.
Сонымен тек антик авторларының тарихнамасында ғана аталған масагеттер
атауы шаруашылықтары, мәдениеті, өмір-салтын жүргізген тайпаларды
жинақтайтын жалпы атау. Стробон деректеріне сүйенсек массагеттерде
полигамиялық неке, жылқы өсірушілік көшпелілікпен және терімшілікпен,
аңшылықпен айналысып, ағаш тектес қабықтарға киінген тайпалы одақ болды
[20; ХІ, 8].
Аррианның деректерін мұқият қарастырайық, ол македондық жаулап
алушылардың бірінің мәліметтеріне сүйеніп жазған,онда ол массагеттер мен
даилық сақтар туралы жазған. Геродот пен Страбонның әртүрлі заман және
ақпарат берушілердің естеліктеріндегі таң қалдыратын кейде мұрын
шүйіктіретін әңгімелеріне қарағанда Арриан Стробонды таңқалдырған
массагеттердің ерліктері және Геродот келтірген алтын мен мыстын молдылығы
туралы жазбаған. Арриан сақтартарды былай сипаттаған: Скифы эти
(массагеттер) жили крайней бедности, не было у них ни городов, не оседлого
жилья, боятся за свои блага им было нечего, и поэтому склонить их на
любубую войну ничего не стоило. Потерпев порожение, массагеты разграбили
обоз бактрийцев и согдиан, воевавших сними, и бежали вместе со Спитаменом в
пустыню. Когда до них дошла весть о том, что Александр собирается
вторгнутся в пустыню, они отрезали голову Спитамена и послали ее
Александру, чтобы отвратить его от этого намериния [19; ІV, 17].
Жоғарыдағы келтірген деректер бойынша біз Арриан үшін массагет сақтардың
жағымсыз пікір қалыптасқаның байқаймыз. Аррианның массает сақтарына берген
сипаты дах қалқанды атты жауынгер сақтарына берген бағасынан
ерекшеленеді. Геродоттың массагеттері мен Аррианның массагеттері екі түрлі
ой қалыптастырады.
Арриан да, оның мағлұмат беруші адамы да сырттан қарағанда әртүрлі сақ
тайпаларының территорияларының ортақ екенін, отақ саяси ошақтарының
болғанын және Арал маңында патшаларының қоныс-қалалары орналасқан ортақ
мәдениет орталықтары болғаның және күн құдайы Митрамен байланысты
ғибадатханаларының ортақ болғаның білмеген. Олардың Сырдария сағасындағы –
Жана-Дария, Куван-Дария, Інкәр-Дария бойында қалдырған обалары, қалашықтары
және қоныстары Хорезмдік экспедицияның зерттеу обьектілеріне айналған.
Археологиялық олжалар олардың б.з.д 7-2ғғ Арал бойында жүргізген мал
шаруашылығындағы және отырықшы шаруашылықтағы тайпалардың өмір салты туралы
жарқын мағлұматтар береді. Әсіресе қола дәіріне жататын Түгіскен қорғандары
және сақ обалары Түгіскен мен Ұйғарақта сақ дәуірі мен қола дәуәрінің
ескерткеіштерінің бір-бірімен генеологиялық байланыстары байқалады.
Мәдениет дамуындағы үстемдігі айқын және ол Хорезімнің шығысындағы барлық
Арал бойына таралған.
Антика авторлары үшін Яксарттын ар жағындағы дала мен таулы аймақтын
тарихи әлемі жабық болды. Геродот ақпараты Мәрмәр теңізіндегі Проконнес
қаласының тұрғыны Аристейдің поэмасына сүйенген. Онда Аристейдің Апполонның
аян беруіне байланысты сақ елі арқылы шығысқа беймәлім гиперболилер жеріне
жету мақсатында алты жылдық саяхаты туралы жазылған. Аристей исседтер мен
исседондардың еліне дейін жетті, ал қайтып оралған соң поэмасына еңгізген.
Аристей б.з.д 7 ғасырда өмір сүрген [19; 184-190]. Б.з.д 6-5 ғасырларда
Гекатей Милетский мен Геродот скифтерден естіген таңғажайып ертегі тектес
мағлұматтар береді: Ал сақтар, оларға келген, жеті тілде жеті тілмаштын
көмегімен келісімге келетін [22; V, 24].
Қазіргі танда зерттеушілердің көпшілігі исседондарды Оралдың ар
жағындағы және Қазақстандағы орманды далаларын мекендеді деп
оқшауландырады. Исседондардың кейбір ғұрыптары мен массагеттердікілермен
ұқсас. Қазақстанның сақ археологиялық ескерткіштерін зерттеуші ғұлама ғалым
К. А. Акишев Орталық Қазақстандағы тасмола деп аталған ерте сақ
мәдениетін сақ тайпаларына жататын исседондарға тиесілі деп есептейді.
Сонымен қатар Жетісудағы және Оңтүстік Қазақстандағы сақ мәдениетінің
гүлдену кезеңі К. А. Акишевтің пікірінше Орталық
Қазақстандық біршама сақ типі мәдениеті қалыптасқан исседон тайпасының
оңтүстік Қазақстанға және Қырғызстанға қоныс аударуының нәтижесі [23; 134-
135].
Келесі Геродоттың әңгімесі аңыз іспеттес, мүмкін жеті тілде және
жеті тілмаштардың жеткізулерінің нәтижесі: исседондардан жоғары бір
көздіерлер – аримасптар тұрады. Олардан жоғары грифтер алтының қорғаушылар,
ал олардан жоғары – теңізге дейін жететін гипорборей өмір сүреді.
Гипорборейлерден басқа бұл тайпалар, аримаспалардан бастап, әрқашан
көршілеріне шабуыл жасап тұрды [12; ІV, 13].
Бұнда тайпа атауларынан гөрі олардың арасындағы таусылмас соғыстары
туралы, қоныс аударуларға апаратын текетірестердің болуы айтылады:
Аримасптармен исседондар елден қалай ығыстырылса, исседондықтармен –
скифтер солай ығыстырылған [12; ІV, 13]. Бұл жерде грек ақыны Лукианның
скифтің сөз жеткізген сөздері: Бізде әрдайым соғыстар болып тұрады, біз
өзіміз не басқаларға шабуыл жасаймыз, не шабуылдарға төтеп береміз, не
жайылымдық пен олжа үшін щайқасқа түсеміз [24; 34].
Қазақстандық сақтардың мәдениеті турасында Іле өзенінің аймағында
орналасқан Бесшатыр қорғаны және Есік қорғанының археологиялық материалдары
жан-жақты, әрі қызықты. Үлкен Бесшатыр қорғанының диаметрі 104м, биіктігі
17м, қойтастармен дөңгелете қоршалған архетикруралық құрылыс. Қорған іші
жерлеу камерасы тяньшандық емен саптарынан салынған. Өкінішке орай бұл
қорған ертеде тоналған. Ал Есік қорғаны сақталған күйде бізге дейін жетті.
Ол б.з.д 4ғасырға жататын Алтын адам табылған қорған. К. Акишев бұл
қорған туралы Курган Иссык. Исскуство саков Казахстана атты арнайы
монографиясы 1978 жылы Мәскеуде басылып шықты. Бұл қорымнан 4 мыңнан астам
алтын бұйымдар жинастырылған, сондай-ақ күміс қасық табылған. Табылған
ыдыстардын бірі, күміс тостағаншада әлі күнге дейін анықталмаған екі қатар
ойылып салынған 26 таңбалы руналық жазу табылды; оның мәнің ашу мәселесі
ғалымдар арасында әлі шешімін таппай отыр. Жерленген адам жасын
антропологтар 17-18 деп меңзейді. К. А. Акишев жерленген бозбаланы антик
авторларының берген сипаттаулары бойынша шошақ бөрікті тиграхауда
сақтарының көсемдерінің қатарына жатқызады [25; 104].
Б.з.д 2 ғасырда дала тайпаларының қоныстануы басталды. Оған себеп
Орталық Азиядағы ғұндар державасының қалыптасуы болды. Юэчжи тайпалары үшін
ұзаққа созылған және сәтсіз болған соғыс батысқа қарай жылжулары және
Шығыс Түркістандағы жайылымдарынан ығыстырылған үйсіндер қытай
жылнамаларында сэ сақ деп аталатын Жетісу сақтарының үстінен түсті. Бұл
сақтардың бірнеше бағытта, соның ішінде Сырдарияға орын ауыстыруларына алып
келді. Б.з.д 141-128 жылдар аралығында олар Яксарттан өтті және Грек-
Бактриядағы Александрдың мұрагерлерін қиратты. Осы кезде антик авторларының
назарына бұрын белгісіз болған тайпалар ілінеді. Стробон өзінің География
атты еңбегінде төрт тайпаны атайды: асиліктер, пасиандар, тохарлар және
сакараулар. Келесі автор Юстин, б.з.д 1 ғасырдың рим тарихшысы Помпей
Трогтын шығармасын баяндап екі сақ тайпасын – сакарауктарды, асиандарды
және тохарларды атайды. Помпей Трогтын Тарих атты 42-ші кітап тақырыбының
үзіндісі: асиандар, тохарлардың патшалары болып, сакаравактарды қырды
(нұсқа: токарлардың азиандық патшалары және сарауктардың қырылуы) [26;
XL, 11].
Жоғарыда берілген сақ тайпаларының бірі сарауктар (сакаравактар, немесе
сакарауктар) болды. Қазіргі кезде олардың атауы көне иран тілдес
материалдарында түсіндіріледі: сака роаука ақшыл сақтар [14; 79]. С. Г.
Кляшторныйдың пікірінше осы тайпаларды қытай жылнамаларында сэ деп атаған
[9; 45].
Қазақстанның сақ тайпалары тікелей андроновтық тұрғындардың ұрпағы
болды. Бұл қорытындыны археологтар андроновтық және сақ мәдениеті арасын
түзу жүргізіп растайды, сонымен қатар антропологтар сақ заманы
тұрғындарының қола дәірі тұрғындарынан генетикасын иемгендерін анықтады
[23; 121-136,33]. Сонымен қатар, сақ дәуірінің басынан қазақ даласын мекен
еткендер арасында орталық азиядан шыққан бет бейнелерінің өзгеруіне әкелген
моңғолоидтық белгілердің пайда болғанын анықтаған. В. П. Алексееваның
айтуынша б.з.д 1 ғасырдың ортасынан бастап жергілікті тұрғындар арасында
ортаазиялық этника пайда бола бастады, соған байланысты: Бұндай адамдар
азшылық болатын, бірақ кейін, біздің заманымыздың басында, олардың саны өсе
бастады
[27; 255].
Қола дәірінен темір дәуіріне, скиф-сақ дәуіріне өтудің басты жетістігі
шаруашылық түріндегі, өмір салтындағы өзгерістер болды. Жетістіктің алауы
көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы болды. Көшпелілікке өту шаруашылықта
бұрын игерілмеген жерлерді және бұрын қолданылмаған өзенаралық кеңістіктер
қолданыс айналымына қосты. Кейінгі андроновтық дәуірге қарағанда табын
құрамы өзгерді, онда күнделі күтімді керек етпейтін және азығын тебініп
табатын жылқы малы ірі қараның орнын басты, сонымен қатар б.з.д 1 ғасырдың
басында көшу маршруттарының ұлғаюына және маусымдық көшпелілікке
ауысуларына мүмкіндік берді. Бірақ мал санының көбеюі олардың табиғатпен
және климаттық жағдайлармен санасуларына тура келді. Табиғат
жағдайларындағы климаттық өзгерістер олардың уақытша отырықшы және жартылай
отырықшылыққа оралуларына әкелді. Бірақ отырықшылану тайпа ішіндегі байлық
және табынның көлеміне қарай бөлінушілікті айқындатты. Кедей отбасыла мен
тайпалар отырықшылануға мәжбүр болды. бұл олардың арасындағы тұрмыс
ауқатына қарай жіктелу процесі басталғаның анғартады
Қазақ даласында көшпеліліктің пайда болуы сол кездегі қоғамның табиғи
ортаның өзгерістеріне рационалды, ең аптимальді жауабы болды. Қола
дәуірінің соныңдағы халық санының өсуі және әскери қауіптің өсуі байқалды.
Соңғысы атты әскерлери атқыштардың – жылдам қозғалатын, ұзақ жолға төзімді
және қарулардың жетілген түрін меңгергендер болды.
Сақ жауынгерлерінің әскери дайындықтары мен жүйрік сәйгүліктеріне арнап
жазылған антик авторларының естеліктері аз емес. Геродот ол туралы былай
деген: Массагеттердің киетін киімдеріне, тұрмыс салтына қарасақ, скифтерге
ұқсайды. Олар атпен де, жаяу жүріп те соғысады. Соғыстың осынау екі
тәсіліне жетік, садақпен де, сүңгімен де шайқаса біледі; әдетте, айбалтамен
де қаруланады. Олардың барлық бұйымдары алтын мен мыстан... Олар егін
екпейді, үй жануарларының етімен, Аракс өзені шаш-етектен кенелтетін
балықпен қоректенеді. Олар сүт ішеді [28; 15: І, 113-114]. Ал көп жылдар
бойы парсы сарайында өмір сүрген Ксенофонт (б.з.д 434-355жж), олардың
сәйгүліктері туралы, сонымен қатар этникалық нормаларына сипат беретін
әскери емес, спорттық көріністе баяндайды: Парсылардың патшасы әртүрлі
халықтардың шабандоздары қатысқан аттардың жорту жарыс ұйымдастырды. Жорту
жолының қашықтығы 5 стадиге (шамамен 1 километрге) жарыс басталысымен
шабандоздардың бірі қалған шабандоздарды жарты жолда қалдырып, алға шығып
мәреге жетті. Парсы патшасы саққа сәйгүлікті патшалыққа айырбастауды
ұсынады, бірақ сақ келіспей, өз атын тек ержүрек адамның алғысына ғана
беретінің айтты [22; 37].
Әлеуметтік құрылым туралы жазба деректер антика авторларында айқын
белгіленбеген сол себепті археологиялық материалдарға жүгінуге тура келеді.
Бірақ Эмиль Бенвенист өзінің 1937жылы 7 сәуірде жасаған Statement to the
Societe Asiatique таты баяндамасында: Геродот ІV, 5 бойынша кейбір
әлеуметтік жіктер – жауынгерлер, абыздар мен жер өндеушілер – сақтар
арасында, сол сияқты ирандық Авеста мен Ахеменидтер арасында да болды, -
деп мәлімет жасағаның Рене Груссле өзінің Империя степей (L`Empires
Steppes) атты енбегінде жазған [15; 94]. Ал археология бойынша
дәрежелілердің үлкен обалары мен қатардағы обалар сол заманғы қоғамның
дифференциациясы терең бойлағаның көрсетеді.
Сақ патшалары мен патшайымдары, берілетін антикалық деректерде,
биліктерінің кем болмағандықтары, олардың соғыс және бейбітшілік
мәселелерін шешкендері, одақ құрғандарып, елшіліктер жібергендері және
әскерлеріне қолбасшылық жасағандары туралы берілгенің ескермеуге болмайды.
Ктесия кезінде (б.з.д 5-4ғ соңы) сақ елі ешбір Ахеменид сатраптарының
құрамына кірмегендігі, ал сақ патшасы парсылар патшасының одақтасы болған
[22; 32]. Патшалық билік С. Г. Кляшторный мен Т. И
Султанов бойынша бір әулетте сақталған. Арриан өлген патшаның орны
баласына көшкені туралы жазбаларында сақталған. Осыған ұқсас ақпаратты б.з
6 ғ. өмір сүрген Менандр Протектор берген: (Юстин патша 576 жылы Валентосты
түріктердің қағаны Дизабулахтың баласы Турксантосқа елшілікке жібереді).
Қаған айтты: Сен мені қайғылы шағымда кезіктің, менің әкем
өлді, сендер біздің жерлеу дәстүріміз бойынша қылыштарынмен беттерінді
тілулерін керек. Сол кезде Валентоспен оның серіктері солай істейді [28;
18: 247].
Грек авторлары Қара теңіз бойының скиф тайпалары арасында дәрежелілер
мен қатардағылардан, тағы абыздар тобын бөлген. Бұны сақтарға да
қатыстыруға болады деп ойлаймын.
Сақтардың сеніміне келетін болсақ, ол туралы Геродоттың тарихында және
Стробонның Географиясында бірдей жазылған. Геродот: ... Құдайлардан
олар тек күнді ғана дәріптейді, оған құрбандыққа жылқы шалады. Бұндай
құрбандықтарының мағынасы, ең жылдам құдайға жүйрік жануар тиесілі [28;
15: І, 113-114]. Стробонда: Массагеттер тек күнді құдай деп санайды және
оған жылқыны құрбандыққа шалады [28; 15: 507-513]. Қорыта келгенде антик
авторларының деректеріне сүйенсек сақтардың құдайы – Күн.
Сақтардың мәдениетіне келетін болсақ, ол туралы археологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесінде табылған материалдық деректер арқылы жақсы
хабардар ететін арнайы еңбектерде жазылған. Мысалы, К.
А. Акишев Исскуство ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті: зерттелу дәрежесі мен
проблемасы.
1. Антик заманы авторларының зерттеу
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ...
2. Қытай деректері көшпенді халықтар өркениетінің дерек көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Ежелгі Қазақстанның көшпенді халықтар өркениетінің дүниежүзі тарихындағы
орны.
1. Л. Н. Гумилев: Қазақстан тарихының мәселелері (Дала трилогиясы
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2. Дүниежүзі өркениетінің дамуына көшпенді халықтың қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиет және деректер тізімі ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі тәуелсіз Қазақстан тарихы
мәселелерінің тарихнамасында көшпенді халықтар өркениеті, дала
өркениеті, көшпелілер қоғамы деген сияқты әлеуметтік-саяси терминдердің
болмысын зерттеу, ұғынып-біліп түсіну өзекті проблемаға айналып отыр. Соңғы
жылдары өріс алған ұлттық тарихи-мәдениеттің өркениеттік негіздері мен
нақыштарына терең бойлауға бағытталған ұмтылыс тек ата-бабалар алдыңдағы
парыз өтеу емес, сонымен бірге заман талаптарынан туатын өзекті мәселе
болып табылады. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан азаматтарының бойында тарихи
сананы қалыптастырып, патриоттық рухта тәрбиелеуге қатысты зерттеулер
отандық тарихтын маңызды сұрағы. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Тарих
толқынында атты кітабында: Қазақтардың сана-сезімі өткендегі, қазіргі
және болашақтағы тарихтың толқынында өзінің ұлттық Мен дегізерлік
қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. ...Бірақ бұл
мүмкіндік қана: ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық
қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет - деп
тұжырымдады [1; 292-293].
Сондықтан еліміздің ежелгі тарихын зерттегенде шаруашылығымен
мәдениетінің, мемлекеттік құрылысының, көшпелі қауымның қарым-қатынасына
әсер еткен табиғат жағдайларын ескермеуге болмайды. Сонда ғана көшпелі
халықтын өркениеттілігінің рөлі мен орнын шынайы анықтауға және өткен
кезеңдегі оның көптеген күрделі мәселелерінің мәнін толық түсінуге болады.
Өркениет – цивилизация, латынның CIVIS – азамат, қала тұрғыны немесе
қала мәдениеті деген сөз. Өркениет пен мәдениет синонимдер. Ол белгілі бір
мемлекеттігі бар халықтын материалдық, қоғамдық және рухани дамуының
баспалдағы. Ұлт өркениеттің субьектісі (Омаров. Е) адамзат өмірінің
ағымын басқарады (Тойнби А.) өсу мен құлдырау кезеңдерін өткереді.
Өркениет обьектілерінің: мәдениет, мемлекеттілік, тарих, жазу мен
әдебиеттің дамуына өркениет субьектісі жауапты. Сол себепті де бұл тақырып
біз үшін өзекті.
Кеңестік дәуірдегі идеологияға байланысты тарихты формациялық тұрғыдан
түсіндіру басты орын алды. Ал өркениеттік тұрғыдан қарастырған еуропа
ғалымдары А. Тойнби, О. Шпенглер көшпелілер қоғамының тарихы жоқ деп
европоцентристік көзқарас аясынан аса алмады. Бұл қазақ даласында орын
тепкен көшпелі қоғамның өркениеттілігін, ерекшелігін обьективті түрде
қарастыруға тосқауыл болған факторлар.
ХІХ және ХХ ғасыр тарихи әдебиеттерінде көшпелі халықтар өркениетке жата
ма, жоқ па деген сұрақтар тұрды. Көптеген батыс зерттеушілері –
европоцентристер, олар көшпелілер даланың құлы, өмір бойы климаттық және
маусымдық циклға тәуелді, қиратушы варварлар, ал ресей шовенистері
түземдер, жабайылар деген пікірді ұстанды.
Бұндай ұстанымға Ш. Ш. Уәлиханов, академик В. В. Бартольд, А. Марғұлан,
Е. Бекмаханов, О. Сүлейменов, Л. Н. Гумилев, және т.б зерттеушілер қарсы
болды. Соның ішінде ерекше атап, көшпелілер тарихының зерттелуіне өз үлесін
қосқан Л. Н. Гумилевтің алған орны туралы ғылыми зерттеу жұмыстары
азшылық, сол себепті оның еңбектері әлі де болса өз әділ бағасын алған жоқ.
Л. Н. Гумилевтың ғылымға келу жолы өте ауыр болды. Бұл кеңес одағы
кезіндегі жаппай зиялы қауымның, білікті мамандардың, ғалымдардың сталиндік
қуғын-сүргінімен тұспа-тұс келген заман. Лев Гумилевтың биографиясына көз
жүгіртсек өмір тауқыметіне көп ұшыраған адамдардың бірі екендігіне көзіміз
жетеді. Оның өмірінің 14 жылы түрмеде өтті [2; 86-87].
Л. Н. Гумилев былай деген: "Я - русский человек, но всю жизнь защищал
татар от клеветы" [3; 65]. Оның еңбектері біздің даламызды мекен еткен
этностар тарихынан көптеген мәселелерді білуге мүмкіндік берді. Ол түркі
халықтары туралы қоғамдағы орнаған жабайылық пен тағылық тұрғыдан
қарастыруды сынап, көшпелілерді өзіндік ерекше мәдениетті тасушылар ретінде
көрсетті. Бірақ оның жазған еңбектерін бағаламаған ғалымдардың бірі А. М.
Хазанов болды. Бұл жөнінде ол өзінің Кочевники и внешний мир атты
еңбегінде жазған болатын [4].
Тоталитаризмнен кейінгі уақытта тарихтың субьективті факторына ерекше
назар аударып, тарихымыздағы жеке тұлғалардың рөлі туралы ізденістер қайта
жандануда. Сондықтан кешегі дәуірдегі ғалымдардың еңбектерін қайта
қарастырып, олардың отандық тарихқа қосқан үлестерін обьективті зерттеу –
Қазақстан тарих ғылымының өзекті мәселерінің бірі болып табылады. Бұл -
өзімізді өзіміз тануымыздың, халқымыздың өркениеттік жаңғыруымыздың маңызды
алғы шарттарының бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ежелгі Қазақстанның көшпенділер тарихын
өркениет ұғымынан бөліп алып қарауға болмайды. Бұл туралы өз кезінде
В. В. Радлов обьективті баға берген болатын: У степных кочевников – очень
своеобразная цивилизация [5; 223].
ХІХ ғасырдың орта шенінде Н. Я. Бичуриннің қытай жазба ескерткіштерінің
ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын бастырып шығаруы
синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды. Үш томдық еңбекте қытай
деректемелерінің Қазақстанды ертеде және орта ғасырларда мекендеушілердің :
хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің. Кангюлердің, яньцайлар мен түрік
тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат жинақталған. Сюань Цзанның
тарихи-географиялық маңызы бар еңбектерін және Сыма Цянның Тарихи
жазбаларын Э. Шаванның аудару жұмыстары біз үшін ерте ғасырлардағы
хуннулар жөнінде маңызды деректер беретін, әлі де өз құндылығын жоғалтпаған
еңбек болып табылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында грек және рим
авторларының ертедегі Қазақстанға және Орта Азияға қатысты шығармаларын
орыс тіліне аударудағы В. В. Латышев пен В. С. Таскиннің еңбектері маңызды.
Қазақстандағы тарихи шығыстанушылық зерттеулердің кезеңі
С. Д. Асфендияровтың және А. П. Чулошниковтың еңбектерімен байланысты. Олар
қазақ халқының этногенез және ру генеологиясы проблемасын қарастырып
қысқаша баяндады.
Сонымен бірге, Авестаны зерттеу жұмысын талдау барысында С.
П. Толстов, И. М. Дьяконов және т.б өз үлестерін қосты.
А. Н. Бернштамның археолог, этнограф және тарихшы ретінде жан-жақты
қызметінің қазақ халқы тарихының ертедегі кезеңін, соның ішінде үйсіндер
мен ғұндар тарихының көптеген бөлімдерін зерттеудегі маңызы зор.
С. П. Толстовтың 40-50 жылдары жүргізген Хорезмдік және Оңтүстік
Қазақстандағы (Сырдария өзені бойында) археологиялық және этнографиялық
экспедициялары, Ертедегі жазба ескерткіштерге талдау жасау оның
массагеттер, дайлар, кангьюлер тарихына ғылыми тұжырымдары маңызды. Нақты
айтатын болсақ С. П. Толстовтың По древним дельтам Окса и Яксарта
(М.,1962) атты еңбегі ерекше.
ХХ ғасырдың 50 жылдардың басында деректану текстология жағынан зерттеу
ісі кеңейтілді. Тұңғыш рет Орта Азия халықтарының тарихында –
массагеттердің Кир әскерін талқандауы (б.з.д 530 ж.) анықталды. Сақ-скиф
тайпаларының орналасу географиясы жөнінде М. А. Дандамаев, И. В. Пьянков,
Б. А. Литвинский, М. Қ. Қадырбаев тарапынан әртүрлі көзқарас айтылды.
Ежелгі Қазақстанның дүниежүзі өркениеттер тарихындағы орнын айқындауға
мүмкіндік беретін еңбектер скифтер тарихына қатысты зерттеулер құрайды.
Скифтер тарихын зерттеу жұмысы әсіресе 1970 жылдардың соңы мен 80 жылдардың
басында археологтар едәуір енсеріп тастады десек те болады. И. В. Пьянков
Саки. Содержание понятия (1968), А. М. Хазанов Золото скифов (М.,
1975), А. К. Ақышев Курган Иссык. Искуство саков Казахстана (М., 1978),
Исскуство и мифология саков (Алма-Ата, 1984). Олар өз еңбектерінде
көшпенділердің қалдырған бай материалдық С. Г. Кляшторный, Т. И. Султанов
Казахстан. Летопись трех тысячелетий (1992), Рене Груссе Империя степей.
История центральной Азии (2003).
Көшпенділер өркениеті – деген ұғымды Ә. Марғұлан, К. Ақышев, К. Байпаков
сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланып келді. Көшпенділер қоғамы
деген мәтінді С. Толыбеков, Д. Кішібеков, Т. С. Садыков, М. Қ. Қозыбаев,
сияқты ғалымдар да кеңінен қолданды. Соңғы жылдары К. Байпаков пен М.
Қозыбаев Еуразия сахарасында көшпенділер өркениетінің орнына Дала өркениеті
деген ұғымды қолдануды орынды санады (Дала өркениеті энциклопедияда бар).
Бұған себеп болған Қазақстан жерінен табылған ескі қалалар [6; 12]. Ал
әйгілі философ академик Нысанбаев А.: алғаш қазақ өркениеті - терминін
ғылыми айналымға еңгізген профессор Е. Омаров -деп атап өткен [7; 7].
Қазіргі таңда шетелдік ежелгі авторлардың қалдырған жазба деректері
өркениеттіктің негіздерін көрсетсе, археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған материалдық олжалар олардың шынайлылығын растайды. Белгілі
қазақстандық тарихшы, археолог және этнограф Ж. О. Артықбаев
өзінің Кочевники Евразии в калейдоскопе веков и тысячалетий атты 2005
жылы жарық көрген еңбегі өте маңызды [5]. Онда Ұлы Дала тарихы ежелгі
заманнан 15 ғасыр аралығын қамтитын тарихы көрсетілген. Сонымен қатар автор
көшпенділер қоғамының этноәлеуметтік құрылымына ерекше мән бере зерттеді.
А. К. Нарымбаеваның 2007 жылы басылып шыққан
Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный протюрками сынды ғылыми
еңбегі ерекше маңызды [8]. Онда ол ежелгі Қазақстанның көшпенділердің
тарихын өркениеттілік тұрғысынан қарастырып, дүниежүзіне қосқан үлесі мен
оронын көрсетті. Бұл өркениеттің ерте заманнан бастау алды деген тұжырымға
әкеледі. Тарих ғылымында соңғы жылдары көшпенді халықтың дүние жүзіне
қосқан үлесі мен орны туралы мәселелері ғылыми конференцияларда
қарастырылып мақалалар жазылуда.
Тақырыпты зерттеудің мақсаттары мен міндеттері:
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу
қажеттіліктері мен зерттеу деңгейлерінен дипломдық ізденістің мақсаты мен
міндеттерін айқындау мүмкіндіктері туады.
Жұмыстың басты мақсаты қазақ өркениетінің негізі қаланған сақ және ғұн
қоғамында өркениеттіліктің нақыштарын ашып көрсету. Көшпенді халықтың
өркениеттілігін Л. Н. Гумилевтің көзқарастары мен еңбектерінің негізінде
және тарих ғылымына еңгізілген жаңалықтарды сабақтастыру және көшпенді
дала өркениетінің дүниежүзі тарихындағы орнын айқындау болып табылады.
Бұл мақсатты орындау жолында тақырыптың алдында төмендегідей міндеттер
туындайды:
- Қазақстан тарихында көшпенділер қоғамына жаңаша обьективті, тарихи
көзқарастарды қалыптастыруға анализ жасау;
- Қазақстан территориясын мекен еткен сақ және ғұн тайпалары туралы
жазба естеліктер қалдырған антик авторларының және қытай
жылнамашыларының еңбектеріне талдау жасау және оларды археологиялық
қазба жұмыстары нәтижесінде табылған заттай деректермен саралау,
тұжырымдау;
- Сақ және ғұн қоғамының қалыптасуын және олардың
әлеуметтік-этникалық құрылымын, мәдениетін, жүргізген шаруашылығын
ашып көрсету;
- Л. Н. Гумилев еңбектерінің көшпенділер тарихына қосқан үлесін ашып
көрсету;
- Ежелгі Қазақстан көшпенді халықтарының дүниежүзі тарихындағы орнын
айқындап көрсету;
Зерттеудің методологиялық негізі. Дипломдық жұмыстың негізі тарихилық,
жүйелілік, обьективтілік, салыстырмалылық принциптерге негізделген.
Зерттеушілік жұмысты жазу барысында жүйелі және салыстырмалы талдау
жасау, қарастырылатын құбылыстарға объективті баға беру, қайшылықты
деректерді ақиқатты тұрғыдан қарастыру негізге алынды. Сонымен қатар
жұмыстың методологиялық негізін жалпы және арнайы ғылыми зерттеу
принциптері құрады. Олардың ішінде тарихилық принципінің орны ерекше. Бұл
әдіс арқылы әрбір дерек көзі тұтас және тереңірек зерттеледі. Аталған
принциптің тағы бір маңыздылығы тарихи деректерді бұрмаламай және
жаңашылдырмай қазіргі заман талабына сай талдауға мүмкіндік береді.
Объективтілік, жан-жақтылық және оқиғалар мен құбылыстарды зерттеу
жұмысымның методологиясының негізін қалаған басты принциптер болып
табылады. Салыстырмалы-тарихи әдісті қолдану арқылы әр дәуірде намадология
ғылымының даму ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік болды.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық шеңбері. Скиф дәуірі мен
халықтардың Ұлы қоныстануына себепші болған ғұндардың, алғашқы Түркі
қағанатының кезеңдерін қамтиды. Зерттеуге алынған хронологиясын нақтылай
түссек, сақ заманы б.з.д 9-8 ғасырлардан ғұндар өмір сүрген, алғашқы түркі
заманың 5-6 ғасырлар аралығы.
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы.
- Берілген тақырыпта зерттеліп отырған мәселелерге, қамтылған сұрақтарға
өткен заманғы идеология, таптық, фармациялық және еуропоцентристік
көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша ұлтжандылық, обьективті өркениеттілік
тұрғысынан баға берілді;
- Тақырыпты зерттеу барысында ежелгі қазақ жерін мекен еткен көшпенді
халықтарды антика және қытай авторларының берген деректері мен қазіргі
отандық тарихшылардың жаңа тұжырымдарын сабақтастырып жүйелеу
жүргізілді;
- Л. Н. Гумилевтің Ежелгі Қазақстан тарихына қатысты көшпенді дала
халықтарына деген көзқарастары мен еңбектері бағаланып сипатталады;
- Зерттеуде кеңестік дәуірге жататын еңбектер жаңа көзқараста
қарастырылды;
- Отандық тарихшы ғалымдардың жаңа басылымды еңбектері мен мақалалары
пайдаланылып сарапталды;
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының
материалдары қазақ халқының тарихи санасының, патриоттық сезімнің дамуына
пайдалы болуы мүмкін. Зерттеу жұмысы Ежелгі Қазақстан жерін мекен еткен
көшпенді халық туралы тарихты білгісі келген қауым үшін, қызығушылық
танытушылардың дүниетаным аясын өркендетуде септігін тигізеді деген
ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4
параграфтан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімінен, қосымшалардан құралған. Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде
зерттеу жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, мақсаты мен
міндеттері, теориялық және методологиялық негізі, хронологиялық шекаралары,
зерттеудің деректік негізі, жұмыстың ғылыми жаңалығы мен жұмыстың құрылымы
берілді.
Диплом жұмысының бірінші тарауында скиф дәуірі мен Халықтардың Ұлы
қоныстану заманына сай ХІХ және ХХ ғасыр ғалымдарының зерттеу жұмыстарының
негізінде антик және қытай авторларының қалдырған жазба деректері
қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында орыстың көрнекті таихшысы Л. Н.
Гумилевтің еңбектеріне және Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
жарияланғаннан кейінгі көшпенділерді зерттеу тарихнамасына сипаттама
беріліп, көшпенділер өркениетінің әлемдегі орны қарастырылды.
1 Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті: зерттелу дәрежесі мен
проблемасы
1.1 Антик заманы авторларының зерттеу көзқарастары
Қазақ және Орал даласын мекен еткен сақ және савроматтардың кезеңін
археологиялық терминдермен және тарихи мәнге қарағанда этнографиялық
мазмұндағы – ерте темір дәуірі, ерте көшпелілер кезеңі, скиф дәуірі
терминдермен белгілеу тарих ғылымында қалыптасқан жағдай. Барлық Еуразия
даласының көшпенділер әлеміне аталған терминдердің соңғысы тиесілі. Ол Қара
теңіз жағалауларын мекендеген Ирандық көшпелі тайпалардың өзіндік атауынан
(скуда немесе шкуда, кейін көпше түрде – сколоттар) алынған [9;31].
Қазіргі Қазақстан жерін мекен еткен көшпелі өркениет өкілдері скиф-сақ
тайпалары туралы жазба деректері жоқтын қасы. Көшпелі этнос тарихының
ертедегі жазба деректердің түп негізі мына бағытта беріледі:
- Антика грек-рим деректері
- Көне парсы деректері
Тізбектелген жазбаша деректер қарастырып отырған скиф дәуірі уақытын
қамтитын негізгі еңбектер жиынтығы болып табылады. Түрлі тілдерде, түрлі
көзқарастарда жазылған деректерді құрастыра отырып, көшпелі бабамыз
тарихының сыры ашылуда.
Екі бағытта сипатталған жазба деректердің алдыңғысы өз қойнауында
маңызды тарихи қазынаны алып жатыр. Антика заманының алғашқы грек-рим
тарихшылары Геродот, Стробон, Аммиан Марцеллин, Менандр Протектор, Арриан,
Юстин, Помпей Трога қалдырған еңбектері жатады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында грек және рим
авторларының ертедегі Қазақстан мен Орта Азияның саяси және экономикалық,
сондай-ақ экономикалық және мәдени тарихы мен тарихи географиясы жөнінде
көптеген құнды материалдар бар бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылды.
В.В. Латышев көптеген антик авторларының еңбектерінен алынған Скифия туралы
үзінділерді жарыққа шығарды [10; 49], сонымен қатар Э. Шаванн, Ю.
Кулаковский, Н. Пигулевская [11; 93-95] секілді ғалымдар антика деректерін
бізге жеткізді.
Скиф тарихын талдаудан бұрын сол заманғы антика авторларының әр
қайсысына шолу жасайық.
Геродот, кішіазиялық Галикарнес қаласынан шыққан грек тарихшысы. Б.з.д 5
ғасырдың ортасында грек-парсы соғысына қатысты өзіндік тарихын құрастырды.
Онда Парсы патшалығымен көршілес жатқан халықтар туралы бай этнографиялық
материалдар енген. Солтүстік-шығыс халықтары туралы материалдарды ол грек
колониясы Ольвияда болғанда жинады. Геродоттың тарихы 9 кітаптан құралған,
әсіресе 4 кітабында ежелгі Қазақстанға қатысты мағлұматтар берілген. Бізге
белгілі Геродот еңбектерін аударғандар:
Стробон, Август императоры заманының грек географы, б.з басында тарихи
материалдар ақпараттар кіргізілген географияны жазды. Стробонның Геродот
еңбегін пайдаланды ма, жоқ па белгісіз. Бірақ, оның берген мағлұматтары
Геродоттың берген мағлұматтарымен жалпы сәйкес келеді.
Стробоннан келтірілген үзінділер Г. А. Стратановскийдің грек тілінен
аудармасымен Ленинград баспасынан 1964 жылы шыққан 17 кітаптан тұратын
География атты еңбегінен, сонымен қатар Диндорф баспасынан шыққан
Мищенконың аудармаларынан алынған.
Аммиан Марцеллин, римдік офицер және тарихшы, 358 жылдары парсыларға
қарсы соғысқа қатысып, өз заманының тарихын (353-78 жылғы) тарихты жазды.
Ол сол заманғы хуннуларды сипаттап, олар дунай даласын алғаш пайда
болғандағы кезді және германдық тайпа вестготтардың Рим империясы аумағынан
пана іздегендегі кезді сипаттаған.
Менандр Протектор, б.з 6ғ өмір сүрген византиялық тарихшы, б.з 558-582жж
кезең туралы жазған. Оның жазған тарихының үзінділері император Константин
Порфирородтің (Х ғ.) шығармаларында келтірілген және т.б тарихшылар.
Все вместе они называются сколоты ... Скифами же их называли греки, -
деп жазды Геродот [12; 6, 242-245]. Хуанхэден Дунайға дейінгі кеңістікте
археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған скифтерге тән қару-
жарақ, және ат әбзелдері, скифтік сипаттағы киім, өнердегі аң стилі б.з.д
9-8 ғасырларда қалыптасқан және б.з.д. 3 ғ дейін сақталған, бұл мәліметтер
сол мәдени қауымдастықтың ортақ атауы болуына негіз болды.
Еділ бойының шығыс жағалауында көшпелі өмір салтын жүргізген скифтік
тайпалар, яғни біздің ата-бабаларымыз туралы антик дәуірінің грек-рим
автролары өз еңбектерінде қандай құнды мәліметтер қалдырды, қандай
көзқарста болды және бұл көзқарастарды археологиялық материалдармен
саралап, тарихи сынмен обьективті түрде қарастыруымыз керек. Ең бірінші
скиф тайпаларының этнонимына тоқталайық. Бүгінгі күнге дейін жеткен жазба
деректердің көшпелі тайпалар туралы алғашқы мәліметті І Даридің (б.з.д 522-
486ж) патшалық құруының алғашқы жылдарына жататын белгілі тастағы жазбасы
Бехистун жазбаларында берілген. Онда Сыр-Дарияның ар жағында өмір сүрген
тайпалар сака деп аталған. Ал Геродоттың б.з.д. 430-424 жылдары жазылып
аяқталған Тарих еңбегінде: персы всех скифов называют саками деп
пайымдайды [13; 7т; 64]. Шынында да, гректер скифтер деп атағандарды Накши
Рустам жазбасында Дари патша сака парадрайды деп атаған, яғни теңіздін
аржағындағы сақтар, ортаазиялықтарды ғана емес, сонымен қатар қаратеңіздік
көшпелілерді де солай атаған. Ахеменид империясының (б.з.д. 550-830жж)
негізін салғандар өздерін парсылар және арилер тайпасының ариліктерміз
деп атап, өздерінің көршілерімен туысқандарын жақсы таныған. Ахеменидтер
пайдаланған халық атауы кең көлемде қолданылған, олар мұны ойдан шығарған
емес. Алдынғы Азияның жазба деректерінде сака атауы ахеменидтік жазбаларға
дейін пайда болған.
Б.з.д 8ғ соңымен – 7ғ басында ассирия патшаларын олардың иеліктеріне
тонаушылық жорықтар жасаған салт атты жауынгерлер мазасыздандырды, оларды
гиммирлер деп атаған. Үш жүз жылдан кейін Геродот скифтердің қудалауының
нәтижесінде белгілі уақытқа дейін Қаратеңіз бойын мекендеген киммериліктер
халқының Азияға кетуі туралы жазған. Киммерліктер және олардың соңынан
оңтүстікке кеткен скифтер Кіші Азияда және солтүстік Иранда көршілерін
қауіптендірген өздерінің кішігірім патшалықтарын құрды. Кейін
киммерилікте атауы тайпа атауын емес, көне ирандықтардың жорықтар жасаушы
қозғалмалы атты отрядтарын атағандары белгілі болды [14; 90-100]. Көршілері
үшін киммериліктер атауы өзіндік мәдениеті мен өмір салтына қарай атты
атқыштардың жауынгер тайпасы болды. Мұны археологтар Ассирия мен Ниневия
астаналарындағы қазба жұмыстары кезінде Иштар құдайы ғибадатханасынан
табылған жазбаның негізінде растайды.
Табылған мәрмәр таста ассирия патшасы Ашшурбанапал (б.з.д 669-631жж)
қалдырған жазбасы берілген. Бұл жазбада гиммирлер, Киликияда қаза болған
олардың көсемі Тугдамме туралы айтылған, сақтар патшасы (сақ елінің
патшасы деген аударма болуы да мүмкін) деп аталған. Ашшурбанапал
жазбасының құпиясы ашылған соң парсылардың өз көршілері көшпелілердің
атауын өздері ойлап шығармаған, олардың өзіндік атауын тайпалық атауын
емес, жалпы парсылармен Орта Азияда мен Таяу Шығыста туыстас көнепарсы иран
тілінде сөйлеген барлық көшпелілерге ортақ атау қолданғаны белгілі болды.
Осы тайпалардың құрамына гиммири-киммерейліктер, қара теңіз скифтары
кірді. Геродоттың айтуынша, Ахеменидтер ірі және кіші жетістіктермен
империяларының өкілдері етуге тырысқан Азиядан келген, Арал және Жетісу
көшпелілері де жатады [9; 143-144].
Сақ тайпалары атауының бірлігі және мүмкін тілдік жақындықтары өз
генеологиясы мен мәдени бірліктерін түсінге мүмкіндік берген болуы керек.
Бұл олардың бір-біріне деген жақындықтарын жоққа шығармайды, керісінше
үлкенді және кішілі тайпалы одақтардың, жергілікті этнотерриториалдық
топтардың болғаның болжайды. Олардың кейбіреулерінің атаулары көрші
елдердің жазбаларында сақталған
Біздерге қазіргі танда сақтар туралы мәлімет беретін көне мәтіндердің
екі тобы белгілі: тасқа қашалып жазылған ахеменид патшаларының жазба
клинопистері және Геродоттан бастау алатын гек-рим авторларының
шығармалары. Антика авторларының шығармаларында ахеменидтік саясат пен
тарихнамасы көрініс алады, бірақ басқа жолмен және әртүрлі делдалдардан
алынған мәліметтер үстем болды. Мысалы, Геродотқа ақпарат берушілер
парсылар ғана емес, сонымен қатар жергілікті скифтермен жақсы таныс
қаратеңіздік гректер, скиф жерлеріне саяхат жасағандармен және шығысқа
барар жол туралы мәлімет жинағандар және т.б болды.
Ежелгі тарих ғылымының сақ эпопеясының бастамасы киммерейліктер мен
скифтердің б.з.д 8-7ғғ. Алдынғы Азияға жасаған жорықтары болды. Оның
жалғасы Кир мен Дари жүргізген Оксом мен Яксарттың арғы бетіндегі сақтарға
қарсы, теңіздің ар жағындағыларға сақтарға, яғни қаратеңіздік –
Геродоттың скиф-сколоттарға қарсы әскери операциялары болды. Бұл оқиғалар
көрінісінде сақ тайпаларының отаны туралы, өмір салттары туралы, әдет-
ғұрыптары мен тайпалары туралы, олардың солтүстік және шығыс көршілері
туралы бірінші, түсініксіз және толық көз жеткізілмеген, олқылықтары бар
мәліметтер пайда болды.
Б.з.д 558 жылы оңтүстік-батыс Иранның бөлігіндегі парсы тайпаларының
басшысы Ахеменидтерден шыққан Парсуаш елінің патшасы Кирдің немересі Кир
болды. Кир өзінің жаулаушылық соғысын бастайды ол өзінің көршілері Лидия
мен Мидияны басып алады. Б.з.д 545-539 жылдар аралығында Кир өзінің басым
күшін шығысқа бағыттайды. Кирдің бірінші жорықтары туралы мәліметтер көп
емес және олар нақтылығымен ерекшеленбейді. Бехистун жазбасы бойынша бізге
Дариге Кирдан Үндістанның солтүстік-батыс жерлеріне дейінгі аймақты, соның
ішінде сақ елі де мұраға қалғаны белгілі. Ал антика тарихнамашыларының
мәліметтерінше, сақ шекараларында, Яксарттың (Сырдария) маңында, Куриштиш
(мүмкін Курушката – Кирдің қаласы) сынды қамал-қаланың негізі қаланды.
Кейін ол Александр Македонскидің серіктестерімен Криполь деп аталып кетті.
Крипольдің берік қабырғаларын македондықтардың қоршау машиналары онай
қиратқан жоқ. Алынған қамал атауы Александри Эсхата – Шеткі Александриге
ауыстырылды.
Кирдің (70 жас шамасында) соңғы шығысқа жорығы б.з.д 530 жылы ол үшін
қайғылы аяқталады. Бұл кезде шығыс шекараларындағы жағдай шұғыл әрекетті
қажет еткен болу керек. Кирдің қарсыластарын жүз жылдан соң Геродот
массагеттерді, үлкен және мықты тайпа деп атайды. Геродоттың баяндауынша
массагеттер Каспидан шығысқа қарай жазықтықты және Аракстың (Амудария) арғы
бетіндегі жерлерді мекендеді. Бұл жерде Аракс деп Амударияны атайды, ал
оның басты сағасын – сол кездегі суы мол Узба деп атаған. Масагеттерге жету
үшін Кир көпірлер мен өзенді өткеру үшін қайықтарға мұнаралар салған [12;
І, 205].
Кирдің соңғы жорығы туралы антик авторларының әдебиеттерінде аңыз болып
қалған массагеттік Томирис патшайым есімімен байланысты, ол бойынша
Кирдің шайқастағы жеңілісінен кейін басын адам қанына толы меске салуға
бұйырғаны туралы айтады. Геродот бұл нұсқаны Кир өлімі туралы әңгімелердің
бірі деп атаған. Бізге Кирдің б.з.д 530 жылдың тамыз айынын бас
кезінде Узба өзенінің бойында өлгені белгілі., және оның денесі Пасаргадқа
жеткізіліп сонда жерленген, кейін онда қазірге дейін сақталған керемет
ғибадатхана салынған.
Кирдің қарсыластарын антика дәстүрі бойынша әртүрлі атаған – Геродот
оларды массагеттер деп атады; Ктесий Книдский – дәрігер, он жеті жыл парсы
сарайында болып б.з.д 398 жылы Элладаға қайтып оралып, - дербиктер деп;
Берос – вавилондық абыз, тарихшы және астроном, б.з.д 3 ғ грекше жазған
және эллинистік және парсы дәстүрін меңгерген, Кирмен шайқасқан тайпаны
даямдар (дахтар) деп атаған.
Б.з.д Кирдің алыс туысқаны Дари билікке келеді. Осы кезде жаулап алынған
елдер өз тәуелсіздігін алуға асықты, солардың ішінде сақ елі де бар. Ол
қарсыласқандарды аяусыз жазалады. Әсіресе Маргиананы (Мерв, қазіргі
Түркістандағы Мары қаласы) қатты қанады. Неміс зерттеушісі Ю. Юнге сақтар
да бұл шайқастарда жеңіліс тапты және тәуелді болды [15; 182].
Кирдің қазасынан кейін он бір жыл өткен соң және Даридің билік етуінің
үшінші жылында (519ж) шығыстағы оқиғалар патшаны мазасыздандырады: Сказал
царь Дари: затем я с войском отправился против Страны саков. Затем саки,
которые носят остроконечную шапку, выступили, чтобы дать битву. Когда я
прибыл к реке, на ту сторону ее со всем войском перешел. Затем яна голову
разбил часть саков, а другую захватил в плен ... Вождя их по имени Скунха
взяли в плен и превили ко мне. Тогда я другого назначил их вождем, как было
на то мое желание. Затем страна стала моей [16; 100-101]. Бұл Даридің
Бехистун жазбасында қалдырған шошақ бөрікті сақтарға, тиграхауда сақтарына
қарсы жорықтағы жеңісі туралы жазылған. Мұнда алғаш сақ тайпалы одағының
біреуі аталған, бірақ ол парсылар атаған, бұл сақ тайпасының киім
ерекшелігін алға тартқан.
Бірақ Даридің өзеннің ар жағындағы сақтарға қарсы Бехистун жазбаларында
бір ғана жорығы бір ғана жорығы берілген, тиграхауда сақтарына қарсы жорық
болды, олардың батыс шекарасы – Сырдарияның орта ағысында оң жағалауы,
Соғдының солтүстік-шығыс бөлігін қамтиды.
Дари және оның мұрагері Ксеркс (486-464жж) өздерінің қалдырған
жазбаларында тағы бір ортаазиялық парсыларға тәуелді сақтар одағы
хаумаварга-сақтары деп аталған, яғни Хаоманы дәріптейтіндер, Хаома
эфедра деген өсімдіктің шырынынан жасалған, рәміздік мақсатта пайдаланатын
ішімдік.
Ксеркстің персепольдегі жазбасында тиграхауда сақтары және хаумаварга
сақтарымен бірге Ахеменидтерге тәуелді халық ретінде дахтар да аталған, ал
оларды Берос Ұлы Кирді жеңді деп атаған. Басқа Ираннан шығыс аймағында
орналасқан скиф халықтары туралы көне парсы деректерінде көрсетілмеген,
ал антика грек-рим авторларында бұндай мағлұматтар беріледі.
Геродот ортокорибан сақтары, яғни шошақ бөріктілер, сонымен қатар
бірнеше авторларда АморгаОмарга патшаның сақтары – амюргилік сақтары,
парсы деректерінде алғаш аталған тиграхауда сақтары мен хаумаварга сақтары,
бірнеше мәрте дахиліктер туралы өз жазбаларында атаған.
Бір қызығы жоғарыда айтылғандай Кир мен сақтар арасында болған соғыста
массагеттер басты қарсыластарының болғаның білеміз, ал парсы деректерінде
олар туралы сөз жоқ. Бірақ узбо-хорезмдік аймақта Кир мен массагеттер
арасындағы күрес жүрген болатын, және де бұл жерлер Парсылардың
державасының құрамына кіреді. Мұны өткен ғасырдың 50-жылдары С. П.
Толстовтың басшылығымен жүргізілген Хорезімдік экспедициясының қазба
жұмыстары нәтижесінде табылған сол заманда Хорезм мен Арал маңын бақылайтын
парсы сатраптары үшін салынған керемет сарай қалдықтары (қазаіргі Қалалыгор
қирандылары) [17; 157] растайды. А. Херман эллиндік авторларда келтірілген
массагеттер парсы жазбаларында басқаша аталды деген гипотизаны алға
тартады. Бұл гипотезаға Б. А. Литвинский: антика деректеріндегі
массагеттер тиграхауда сақтары екеуі бір ... Біз олардың бір екенін болжап
Орта Азияның батыс бөлігіне орналастырдық, - деп қолдады [18; 172-173].
Бұл гипотезаны С. Г. Кляшторный мен Т. И. Султанов Казахстан летопись
трех тысячалетий атты еңбегінде [9; 39] жоққа шығарады. Бұдан біз жоғарыда
Б. А. Литвинский келтірген массагеттер мен тиграхауда сақтары бір емес екі
бөлек тайпалар деген ойға келеміз.
Арриан қалдырған өз жазбаларында дахтар (даилар) тайпалы одақтын мекен
еткен жерлері көрсетілген. Дахтардың байырғы тарихи аймағы б.з.д 4 ғасырда
Танаистын арғы бетінде, яғни Сырдарияның бойы мен арғы бетінде десе [19;
ІІІ, 28], Стробон Арал маңын мекен етті деп жазған [20; ХІ, 9]. Дари ІІІ
Кадамонның (б.з.д 336-331жж) Александрмен болған жеңіліспен
аяқталғансоғыста дахилер мен Дари ІІІ одақтас болғаны туралыда айтылады.
Олар македондықтардың нық тұрған Александрға жақындатылған ерекше достар
салт аттыларына қарсы бактриялықтармен бірге шайқасты. Сол кезгі дахтық сақ
тайпаларының қарулануының ерекшелігін Арриан былай деп сипаттап жазды:
скифтердің (дахтар) өздері және олардың аттары қорқаныс-қалқандарымен
жақсы қорғанған [19; ІІІ, 13]. танаистың дахтары македондықтармен
Даридің қазасынан кейін де шайқасқан, бірақ кейін олар Александрдың
Үндістанға бағытталған жорықта Александрдың одақтасы болды. Дахтар отряды
конные лучники деп аталды [19; V, 12].
Жоғарыда берілген мәтіннің біз дахтардың әскери қорғаныс әбзеліне көңіл
аудару керекпіз – салт атты жауынгерді және атты қорғайтын қалқан. Мұндай
қорғаныс қалқан туралы Геродот жүз жылға бұрын массагеттерде ғана болғанын:
атардың төстеріне олар мыстан жасалған панцырьларды кигізеді, - деген
[12; І, 215]. Катафрактарилірдің - пластиналық қалқаншалармен қорғанған
атты жауынгерлер мен қорғаныс-қалқандағы аттардың пайда болуы туралы тек
жазба деректерде ғана берілмеген. Оларды археологиялық олжалар мұны
растайды. 50-жылдары С. П. Толстов жүргіген Хорезмдік экспедициясы Арал
маңындағы Сырдария өзенінің сол жақ жағалауында және оның құрғап қалған
сағаларының бірі Жаңадарияның жоғарғы ағысында орналасқан сақтардын қонысы
– Шырық-рабатта қазба жұмыстарын жүргізеді. Онда олар, б.з.д 4ғасырға
жататын қорғандардың бірінен темір пластиналы қалқан табады [21; 148-156].
Тарихшы ғалымдардың баяндауынша мұндай қалқандар дахтарға туыстас
парфияндарда ғана сақталған, және де басқа дала тайпаларда айқындалмаған.
Бұдан біз сақ тайпаларының соғыс ісін меңгерген, қайталанбас қару-
жарақтары, соғысқа қажетті әбзелдерінің жақсы дамыған нағыз жауынгер халық
болғаның және басқа елдермен дипломатиялық қатынаста болғандығы туралы
мәлімет аламыз.
Сонымен тек антик авторларының тарихнамасында ғана аталған масагеттер
атауы шаруашылықтары, мәдениеті, өмір-салтын жүргізген тайпаларды
жинақтайтын жалпы атау. Стробон деректеріне сүйенсек массагеттерде
полигамиялық неке, жылқы өсірушілік көшпелілікпен және терімшілікпен,
аңшылықпен айналысып, ағаш тектес қабықтарға киінген тайпалы одақ болды
[20; ХІ, 8].
Аррианның деректерін мұқият қарастырайық, ол македондық жаулап
алушылардың бірінің мәліметтеріне сүйеніп жазған,онда ол массагеттер мен
даилық сақтар туралы жазған. Геродот пен Страбонның әртүрлі заман және
ақпарат берушілердің естеліктеріндегі таң қалдыратын кейде мұрын
шүйіктіретін әңгімелеріне қарағанда Арриан Стробонды таңқалдырған
массагеттердің ерліктері және Геродот келтірген алтын мен мыстын молдылығы
туралы жазбаған. Арриан сақтартарды былай сипаттаған: Скифы эти
(массагеттер) жили крайней бедности, не было у них ни городов, не оседлого
жилья, боятся за свои блага им было нечего, и поэтому склонить их на
любубую войну ничего не стоило. Потерпев порожение, массагеты разграбили
обоз бактрийцев и согдиан, воевавших сними, и бежали вместе со Спитаменом в
пустыню. Когда до них дошла весть о том, что Александр собирается
вторгнутся в пустыню, они отрезали голову Спитамена и послали ее
Александру, чтобы отвратить его от этого намериния [19; ІV, 17].
Жоғарыдағы келтірген деректер бойынша біз Арриан үшін массагет сақтардың
жағымсыз пікір қалыптасқаның байқаймыз. Аррианның массает сақтарына берген
сипаты дах қалқанды атты жауынгер сақтарына берген бағасынан
ерекшеленеді. Геродоттың массагеттері мен Аррианның массагеттері екі түрлі
ой қалыптастырады.
Арриан да, оның мағлұмат беруші адамы да сырттан қарағанда әртүрлі сақ
тайпаларының территорияларының ортақ екенін, отақ саяси ошақтарының
болғанын және Арал маңында патшаларының қоныс-қалалары орналасқан ортақ
мәдениет орталықтары болғаның және күн құдайы Митрамен байланысты
ғибадатханаларының ортақ болғаның білмеген. Олардың Сырдария сағасындағы –
Жана-Дария, Куван-Дария, Інкәр-Дария бойында қалдырған обалары, қалашықтары
және қоныстары Хорезмдік экспедицияның зерттеу обьектілеріне айналған.
Археологиялық олжалар олардың б.з.д 7-2ғғ Арал бойында жүргізген мал
шаруашылығындағы және отырықшы шаруашылықтағы тайпалардың өмір салты туралы
жарқын мағлұматтар береді. Әсіресе қола дәіріне жататын Түгіскен қорғандары
және сақ обалары Түгіскен мен Ұйғарақта сақ дәуірі мен қола дәуәрінің
ескерткеіштерінің бір-бірімен генеологиялық байланыстары байқалады.
Мәдениет дамуындағы үстемдігі айқын және ол Хорезімнің шығысындағы барлық
Арал бойына таралған.
Антика авторлары үшін Яксарттын ар жағындағы дала мен таулы аймақтын
тарихи әлемі жабық болды. Геродот ақпараты Мәрмәр теңізіндегі Проконнес
қаласының тұрғыны Аристейдің поэмасына сүйенген. Онда Аристейдің Апполонның
аян беруіне байланысты сақ елі арқылы шығысқа беймәлім гиперболилер жеріне
жету мақсатында алты жылдық саяхаты туралы жазылған. Аристей исседтер мен
исседондардың еліне дейін жетті, ал қайтып оралған соң поэмасына еңгізген.
Аристей б.з.д 7 ғасырда өмір сүрген [19; 184-190]. Б.з.д 6-5 ғасырларда
Гекатей Милетский мен Геродот скифтерден естіген таңғажайып ертегі тектес
мағлұматтар береді: Ал сақтар, оларға келген, жеті тілде жеті тілмаштын
көмегімен келісімге келетін [22; V, 24].
Қазіргі танда зерттеушілердің көпшілігі исседондарды Оралдың ар
жағындағы және Қазақстандағы орманды далаларын мекендеді деп
оқшауландырады. Исседондардың кейбір ғұрыптары мен массагеттердікілермен
ұқсас. Қазақстанның сақ археологиялық ескерткіштерін зерттеуші ғұлама ғалым
К. А. Акишев Орталық Қазақстандағы тасмола деп аталған ерте сақ
мәдениетін сақ тайпаларына жататын исседондарға тиесілі деп есептейді.
Сонымен қатар Жетісудағы және Оңтүстік Қазақстандағы сақ мәдениетінің
гүлдену кезеңі К. А. Акишевтің пікірінше Орталық
Қазақстандық біршама сақ типі мәдениеті қалыптасқан исседон тайпасының
оңтүстік Қазақстанға және Қырғызстанға қоныс аударуының нәтижесі [23; 134-
135].
Келесі Геродоттың әңгімесі аңыз іспеттес, мүмкін жеті тілде және
жеті тілмаштардың жеткізулерінің нәтижесі: исседондардан жоғары бір
көздіерлер – аримасптар тұрады. Олардан жоғары грифтер алтының қорғаушылар,
ал олардан жоғары – теңізге дейін жететін гипорборей өмір сүреді.
Гипорборейлерден басқа бұл тайпалар, аримаспалардан бастап, әрқашан
көршілеріне шабуыл жасап тұрды [12; ІV, 13].
Бұнда тайпа атауларынан гөрі олардың арасындағы таусылмас соғыстары
туралы, қоныс аударуларға апаратын текетірестердің болуы айтылады:
Аримасптармен исседондар елден қалай ығыстырылса, исседондықтармен –
скифтер солай ығыстырылған [12; ІV, 13]. Бұл жерде грек ақыны Лукианның
скифтің сөз жеткізген сөздері: Бізде әрдайым соғыстар болып тұрады, біз
өзіміз не басқаларға шабуыл жасаймыз, не шабуылдарға төтеп береміз, не
жайылымдық пен олжа үшін щайқасқа түсеміз [24; 34].
Қазақстандық сақтардың мәдениеті турасында Іле өзенінің аймағында
орналасқан Бесшатыр қорғаны және Есік қорғанының археологиялық материалдары
жан-жақты, әрі қызықты. Үлкен Бесшатыр қорғанының диаметрі 104м, биіктігі
17м, қойтастармен дөңгелете қоршалған архетикруралық құрылыс. Қорған іші
жерлеу камерасы тяньшандық емен саптарынан салынған. Өкінішке орай бұл
қорған ертеде тоналған. Ал Есік қорғаны сақталған күйде бізге дейін жетті.
Ол б.з.д 4ғасырға жататын Алтын адам табылған қорған. К. Акишев бұл
қорған туралы Курган Иссык. Исскуство саков Казахстана атты арнайы
монографиясы 1978 жылы Мәскеуде басылып шықты. Бұл қорымнан 4 мыңнан астам
алтын бұйымдар жинастырылған, сондай-ақ күміс қасық табылған. Табылған
ыдыстардын бірі, күміс тостағаншада әлі күнге дейін анықталмаған екі қатар
ойылып салынған 26 таңбалы руналық жазу табылды; оның мәнің ашу мәселесі
ғалымдар арасында әлі шешімін таппай отыр. Жерленген адам жасын
антропологтар 17-18 деп меңзейді. К. А. Акишев жерленген бозбаланы антик
авторларының берген сипаттаулары бойынша шошақ бөрікті тиграхауда
сақтарының көсемдерінің қатарына жатқызады [25; 104].
Б.з.д 2 ғасырда дала тайпаларының қоныстануы басталды. Оған себеп
Орталық Азиядағы ғұндар державасының қалыптасуы болды. Юэчжи тайпалары үшін
ұзаққа созылған және сәтсіз болған соғыс батысқа қарай жылжулары және
Шығыс Түркістандағы жайылымдарынан ығыстырылған үйсіндер қытай
жылнамаларында сэ сақ деп аталатын Жетісу сақтарының үстінен түсті. Бұл
сақтардың бірнеше бағытта, соның ішінде Сырдарияға орын ауыстыруларына алып
келді. Б.з.д 141-128 жылдар аралығында олар Яксарттан өтті және Грек-
Бактриядағы Александрдың мұрагерлерін қиратты. Осы кезде антик авторларының
назарына бұрын белгісіз болған тайпалар ілінеді. Стробон өзінің География
атты еңбегінде төрт тайпаны атайды: асиліктер, пасиандар, тохарлар және
сакараулар. Келесі автор Юстин, б.з.д 1 ғасырдың рим тарихшысы Помпей
Трогтын шығармасын баяндап екі сақ тайпасын – сакарауктарды, асиандарды
және тохарларды атайды. Помпей Трогтын Тарих атты 42-ші кітап тақырыбының
үзіндісі: асиандар, тохарлардың патшалары болып, сакаравактарды қырды
(нұсқа: токарлардың азиандық патшалары және сарауктардың қырылуы) [26;
XL, 11].
Жоғарыда берілген сақ тайпаларының бірі сарауктар (сакаравактар, немесе
сакарауктар) болды. Қазіргі кезде олардың атауы көне иран тілдес
материалдарында түсіндіріледі: сака роаука ақшыл сақтар [14; 79]. С. Г.
Кляшторныйдың пікірінше осы тайпаларды қытай жылнамаларында сэ деп атаған
[9; 45].
Қазақстанның сақ тайпалары тікелей андроновтық тұрғындардың ұрпағы
болды. Бұл қорытындыны археологтар андроновтық және сақ мәдениеті арасын
түзу жүргізіп растайды, сонымен қатар антропологтар сақ заманы
тұрғындарының қола дәірі тұрғындарынан генетикасын иемгендерін анықтады
[23; 121-136,33]. Сонымен қатар, сақ дәуірінің басынан қазақ даласын мекен
еткендер арасында орталық азиядан шыққан бет бейнелерінің өзгеруіне әкелген
моңғолоидтық белгілердің пайда болғанын анықтаған. В. П. Алексееваның
айтуынша б.з.д 1 ғасырдың ортасынан бастап жергілікті тұрғындар арасында
ортаазиялық этника пайда бола бастады, соған байланысты: Бұндай адамдар
азшылық болатын, бірақ кейін, біздің заманымыздың басында, олардың саны өсе
бастады
[27; 255].
Қола дәірінен темір дәуіріне, скиф-сақ дәуіріне өтудің басты жетістігі
шаруашылық түріндегі, өмір салтындағы өзгерістер болды. Жетістіктің алауы
көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы болды. Көшпелілікке өту шаруашылықта
бұрын игерілмеген жерлерді және бұрын қолданылмаған өзенаралық кеңістіктер
қолданыс айналымына қосты. Кейінгі андроновтық дәуірге қарағанда табын
құрамы өзгерді, онда күнделі күтімді керек етпейтін және азығын тебініп
табатын жылқы малы ірі қараның орнын басты, сонымен қатар б.з.д 1 ғасырдың
басында көшу маршруттарының ұлғаюына және маусымдық көшпелілікке
ауысуларына мүмкіндік берді. Бірақ мал санының көбеюі олардың табиғатпен
және климаттық жағдайлармен санасуларына тура келді. Табиғат
жағдайларындағы климаттық өзгерістер олардың уақытша отырықшы және жартылай
отырықшылыққа оралуларына әкелді. Бірақ отырықшылану тайпа ішіндегі байлық
және табынның көлеміне қарай бөлінушілікті айқындатты. Кедей отбасыла мен
тайпалар отырықшылануға мәжбүр болды. бұл олардың арасындағы тұрмыс
ауқатына қарай жіктелу процесі басталғаның анғартады
Қазақ даласында көшпеліліктің пайда болуы сол кездегі қоғамның табиғи
ортаның өзгерістеріне рационалды, ең аптимальді жауабы болды. Қола
дәуірінің соныңдағы халық санының өсуі және әскери қауіптің өсуі байқалды.
Соңғысы атты әскерлери атқыштардың – жылдам қозғалатын, ұзақ жолға төзімді
және қарулардың жетілген түрін меңгергендер болды.
Сақ жауынгерлерінің әскери дайындықтары мен жүйрік сәйгүліктеріне арнап
жазылған антик авторларының естеліктері аз емес. Геродот ол туралы былай
деген: Массагеттердің киетін киімдеріне, тұрмыс салтына қарасақ, скифтерге
ұқсайды. Олар атпен де, жаяу жүріп те соғысады. Соғыстың осынау екі
тәсіліне жетік, садақпен де, сүңгімен де шайқаса біледі; әдетте, айбалтамен
де қаруланады. Олардың барлық бұйымдары алтын мен мыстан... Олар егін
екпейді, үй жануарларының етімен, Аракс өзені шаш-етектен кенелтетін
балықпен қоректенеді. Олар сүт ішеді [28; 15: І, 113-114]. Ал көп жылдар
бойы парсы сарайында өмір сүрген Ксенофонт (б.з.д 434-355жж), олардың
сәйгүліктері туралы, сонымен қатар этникалық нормаларына сипат беретін
әскери емес, спорттық көріністе баяндайды: Парсылардың патшасы әртүрлі
халықтардың шабандоздары қатысқан аттардың жорту жарыс ұйымдастырды. Жорту
жолының қашықтығы 5 стадиге (шамамен 1 километрге) жарыс басталысымен
шабандоздардың бірі қалған шабандоздарды жарты жолда қалдырып, алға шығып
мәреге жетті. Парсы патшасы саққа сәйгүлікті патшалыққа айырбастауды
ұсынады, бірақ сақ келіспей, өз атын тек ержүрек адамның алғысына ғана
беретінің айтты [22; 37].
Әлеуметтік құрылым туралы жазба деректер антика авторларында айқын
белгіленбеген сол себепті археологиялық материалдарға жүгінуге тура келеді.
Бірақ Эмиль Бенвенист өзінің 1937жылы 7 сәуірде жасаған Statement to the
Societe Asiatique таты баяндамасында: Геродот ІV, 5 бойынша кейбір
әлеуметтік жіктер – жауынгерлер, абыздар мен жер өндеушілер – сақтар
арасында, сол сияқты ирандық Авеста мен Ахеменидтер арасында да болды, -
деп мәлімет жасағаның Рене Груссле өзінің Империя степей (L`Empires
Steppes) атты енбегінде жазған [15; 94]. Ал археология бойынша
дәрежелілердің үлкен обалары мен қатардағы обалар сол заманғы қоғамның
дифференциациясы терең бойлағаның көрсетеді.
Сақ патшалары мен патшайымдары, берілетін антикалық деректерде,
биліктерінің кем болмағандықтары, олардың соғыс және бейбітшілік
мәселелерін шешкендері, одақ құрғандарып, елшіліктер жібергендері және
әскерлеріне қолбасшылық жасағандары туралы берілгенің ескермеуге болмайды.
Ктесия кезінде (б.з.д 5-4ғ соңы) сақ елі ешбір Ахеменид сатраптарының
құрамына кірмегендігі, ал сақ патшасы парсылар патшасының одақтасы болған
[22; 32]. Патшалық билік С. Г. Кляшторный мен Т. И
Султанов бойынша бір әулетте сақталған. Арриан өлген патшаның орны
баласына көшкені туралы жазбаларында сақталған. Осыған ұқсас ақпаратты б.з
6 ғ. өмір сүрген Менандр Протектор берген: (Юстин патша 576 жылы Валентосты
түріктердің қағаны Дизабулахтың баласы Турксантосқа елшілікке жібереді).
Қаған айтты: Сен мені қайғылы шағымда кезіктің, менің әкем
өлді, сендер біздің жерлеу дәстүріміз бойынша қылыштарынмен беттерінді
тілулерін керек. Сол кезде Валентоспен оның серіктері солай істейді [28;
18: 247].
Грек авторлары Қара теңіз бойының скиф тайпалары арасында дәрежелілер
мен қатардағылардан, тағы абыздар тобын бөлген. Бұны сақтарға да
қатыстыруға болады деп ойлаймын.
Сақтардың сеніміне келетін болсақ, ол туралы Геродоттың тарихында және
Стробонның Географиясында бірдей жазылған. Геродот: ... Құдайлардан
олар тек күнді ғана дәріптейді, оған құрбандыққа жылқы шалады. Бұндай
құрбандықтарының мағынасы, ең жылдам құдайға жүйрік жануар тиесілі [28;
15: І, 113-114]. Стробонда: Массагеттер тек күнді құдай деп санайды және
оған жылқыны құрбандыққа шалады [28; 15: 507-513]. Қорыта келгенде антик
авторларының деректеріне сүйенсек сақтардың құдайы – Күн.
Сақтардың мәдениетіне келетін болсақ, ол туралы археологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесінде табылған материалдық деректер арқылы жақсы
хабардар ететін арнайы еңбектерде жазылған. Мысалы, К.
А. Акишев Исскуство ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz