КӨШІ - ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
РЕФЕРАТ
Магистрлық бітіру жұмысының тақырыбы: Қазақстан Республикасы мен
шекаралас мемлекеттер арасындағы көші − қон проблемаларының экономикалық −
географиялық аспектілері. Жұмыс компьютерде терілген, 63 баспа бетін
құрайды.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысында 1 карта, 4 сурет , 8 кесте
бар.
Түйінді сөздер: әлеуметтік географиялық үрдістер, демография, көші-
қон, реэмигранттар, иммигранттар, эмигранттар, миграция сальдосы,
репатриация.
Жұмыстың мақсат міндеттері: Қазақстан республикасының көші− қон
үрдістерінің экономикалық − географиялық аспектілерін негіздеу, Қазақстан
Республикасының қазіргі кезеңіндегі көші-қон қозғалысының
ерекшеліктерін қарастыру.
Бітіру жұмысын жазу кезінде ғылыми және инновацилық тұрғыда зеттеу
жүргізілді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КӨШІ -ҚОН ҮРДІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.2 Көші-қон үрдістерін зерттеуге арналған түпнұсқаларды талдау ... ..11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақстан халқының демографиялық үрдістерінің
өзгерістері ... ... ...16
2.2 Көші-қон үрдістірінің даму тарихы ( КСРО кезіндегі жағдайы) ... ... 25
2.3 Егеменді Қазақстандағы оралмандар мәселесі ... ... ... ... ... ... ... .30
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі көші-қон
қозғалысының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...47
3.2 Қазақстан Республикасындағы көші-қон қозғалысының мәселелері
мен
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Демографиялық процестердің ішінде халықтың миграциясы маңызды орын
алады. Өйткені миграцияға қоғамдағы саяси, әлеуметтік және экономикалық
өзгерістерге шұғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару
және тиімді әлеуметтік- эконамикалық саясат жүргізу үшін миграциялық
ағымдардың көлемі мен мигранттардың құрамын бағдарлай білу, миграцияны
тудыратын факторлары және миграцияның салдарын анықтай білу өте қажет.
Қоғам бастан өткеріп отырған өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық
даму үрдістері халықтың көшіп-қону мәселелеріне де тікелей әсерін тигізіп,
ұдайы ықпал етіп отырады.
Қазақстан Республикасындағы саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге
байланысты, халықтың көшіп-қону мәселелері бүгінгі күннің көкейтесті
тақырыбына айналып отыр.
Республиканың демографиялық өсуі 1960-1990 жылдардың аралығында елдің
өсуінің тұрақты болғандығымен ерекшеленеді. Демографиялық үрдістердің
мұндай ағыны ұзақ уақыттық даму барысы үшін заңды және бір сарынды [1].
1990 жылдардың ортасында республикадағы демографиялық жағдай кенет
нашарлап, ұзақ уақыттық даму бағыттарын басқаша тұрғыдан бағалау қажет
болды. Бұл ретте өтпелі кезеңнің демографиялық үрдістері қаншалықты ұзақ
немесе қысқа уақытты алатынын біліп тану қажет. Өйткені демографиялық
үрдістер әлеуметтік-экономикалық басқа да факторлардың әсерімен тығыз
байланысты. Республикадағы адамдардың табиғи өсіміндегі жедел қарқынды
өзгерістер өтпелі кезеңнің қазіргі уақытында биік көрсеткіштерді көрсетіп
тұр деуге болады. Ол өзгерістер қатарына туудың төмендеуі, өлім-жітім
санының өсуі, табиғи өсімнің күрт түсуі, көші-қон ағынының маңызды орын
алуы сияқты үрдістер жатады [2].
Қазақстандағы қазіргі қалыптасқан нақты жағдайға сүйенгенде
демографиялық жағдайды жақсартудың бір жолы бар. Ол сырттан көшіп
келушілерді көбейту. Көшіп келушілер болғанда әңгіме кезінде өз отанынан
негізсіз айырылып қалған бауырларымыз туралы. Үкіметіміз шама-шарқы
келгенше қолдан келген жағдайын оралмандар үшін жасап жатыр. Әрине, жұмыс
болған соң кемшіліксіз болмайды, бірақ соның бәрі қаржы тапшылығына келіп
тіреледі. Ең бастысы, оралмандар бұрын “төркінсіз, жетім қыздың” күйін
кешіп келсе, енді олар артымызда іздеушіміз бар екен деген дәрежеге жетті.
Өйткені Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабында: ”Республикада
өзінің одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға және оларға қамқорлық
жасауға кепілдік беріледі”-деп атап көрсеткен [1].
Көші-қон үрдістерін зерттеуде Қазақстан және ТМД елдерінің белгілі
ғалымдары: Н.Н. Баранский, В.В. Покшишевский, Б.С. Хорев, В.И.
Переведенцев, Ж.А. Зайончковская, М.Б. Тәтімов, Г.Д. Москвина, Е.Ю.
Садовская және басқа ғалымдар жан-жақты үлес қосты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақстан Республикасының
XIX ғасырдан 2009 жылға дейінгі аралықтағы көші-қон үрдістерінің даму
ерекшеліктерін тың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар
тұрғысында талдай отырып, оның көрші мемлекеттермен көші – қон
проблемаларының экономикалық – географиялық аспектілерін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- Көші -қон үрдістерін зерттеудің теориялық негіздерін қарастыру, көші-
қон үрдістерін зерттеуге арналған түпнұсқаларды талдау;
- Қазақстан халқының демографиялық үрдістерінің өзгерістері, көші-қон
үрдістірінің даму тарихын қарастыру, Егеменді Қазақстандағы
оралмандар мәселесі талдау;
- Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі көші-қон қозғалысының
ерекшеліктерін сипаттау(оралмандар мәселесі, еңбек миграциясы);
Енді қазақтың кең даласын – малға, қаласын – адамға толтыруды қажет
етеді. Оған бір адамдай үлес қосу барша қазақтың парасаттық парызы болмақ.
Шүкіршілік, оған кезінде ата-бабаларымыз "білектің күшімен, найзаның
ұшымен" қорғап, сақтап келген жер аумағымыз жеткілікті.
1 КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Көші-қон туралы жалпы түсінік
Халықтың саны жөніндегі ғылыми теория еңбек ететін халықты қоғамның
басты өндіргіш күші, бүкіл қоғамдық өндірістің негізі ретінде қарастырады.
Халық табиғатпен (географиялық ортамен) үнемі әрекеттесе отырып, оны қайта
түлетуде белсенді рөл атқарады. Сонымен бірге, халық жасалатын бүкіл
материалдық игіліктердің басты тұтынушысы болып табылады [4].
Халықтың көші-қоны дегеніміз-адамдардың әр түрлі аумақтар шекаралары
арқылы мекен –жайын тұрақты немесе азды –көпті ұзақтықтағы уақыттағы
уақытқа өзгерту үшін көшіп қонулуры.Халықтың көші-қоны миграциялық
ағымдардан құралатын болғандықтан, осы ұғымды көпше түрде де-көші-қондар,
халықаралық көші-қондар және т.б. деп қолданады.
Көші-қон ағымы аталған кезеңнің,уақыт аралығының ішінде келу мен
кетудің ортақ аудандарын еншілейтін мигранттардың жиынтық санынан
құралады:ол көші-қон бағытының көрсеткіштерінің бірі болып
саналады.Мәселен,қайсыбір аймаққа көшіп келгендердің жалпы санынан өзге
әрбір аймақтан келген ағымдарды бөліп қарауға болады.Тура және кері-қон
ағымдарында бөледі.Бір-біріне қарама-қарсы бағытталған екі көші-қон
ағымдарының мөлшері бойынша үлкенін басым ағым ретінде ал қарқыны
төменірегін-қарама-қарсы ағым ретінде белгілейді.Басым және қарама-қарсы
ағымдардың арасындағы айырмашылық-екі аудан арасындағы таза ағым,ал басым
және қарама-қарсы ағымдардың сомасы екі аудан арасындағы халықпен алмасу
деп аталады.Түрлі коэффициенттердің көмегімен жүргізілетін көші-қон
ағымдарының талдауы көші байланыстарының тиімділігін анықтау үшін қажет.
Халықтың көші-қоны аумақтық көші-қонудың бөлігі болып табылады.Халықтың
көші-қонын сәйкестендірудегі негізгі критерийлердің бірі-аумақтардың
(мемлекеттің,облыстың,қаланың және т.с.с.) әкімшілік шекараларынан өту.Осы
негізде ең алдымен сыртқы көші-қон (эмиграция және иммиграция) мен ішкі
көші-қонды ажыратады.
Сыртқы көші-қон (халықаралық) мемлекеттік шекарадан өтумен байланысты,
ол –эмиграция деп аталатын халықтың ел аумағынан тыс кетулері және
имммиграция деп аталатын елге келулері
Қазір Қазақстандағы көші-қон үдерістерін мынадай топтарға бөлуге болады:
• Этникалық қазаақтардың эмиграциясы мен иммиграциясы (соның ішінде
оралмандар);
• өзге этникалық топтардың эмиграциясы мен иммиграциясы (соның
ішінде – еңбек миграциясы);
• ішкі миграция (көші-қон);
• реэмиграция (ата жұртқа оралу);
• мигранттар транзиті;
• заңсыз көші-қон (соның ішінде – адамдарды саудалау).
Осы топтардың барлығы әр түрлі көлемде егде жастағы адамдарды
қамтиды.Бірақ мигранттар арасында еңбекке қабілетті жастағы адамдар саны
басым.Елге келген мигранттардың қартаюы маңызды мәселе болғандықтан,40-50
жастағы адамдардың құрылымына мән берудің маңызы зор.Осындай адамдардың ең
көп саны еңбек мигранттарының үлесіне тиеді.
Мигранттар арасында ең көп ахуалдарға оралмандар мен Қазақстандағы көрші
елдерден келген еңбек мигранттары кездеседі.
Имммиграция пұрсаты бойынша,келген оралмандарға мемлекет заңнама бойынша
тұрғын үй сатыпалуға қаражаттар бөліп,бір жолғы жәрдемақылар берсе
де,оралмандар Қазақстанға қалай көшудің және квотаға қалай енудің жай-
жапсарлары туралы ақпараттың жеткіліксіздігін атайды (жазбаша
критерийлердің болмауынан,олардың бұған мүмкіндіктері бар ма,жоқ па,сол
жағын түсінулері қиын соғады).Оралмандар қағида бойынша,кедей елдерден
келеді және олар әр түрлі көмекке мұқтаж болады,солардыңқатарында
медициналық көмек,тұрғын үй мәселесін шешуге байланысты көмек,тілге үйрету
көмегі,мамандық алу және қайтадан мамандануға байланысты көмек және
т.б.көмек бар.Әдетте оралмандар жастар және кемел жастағы адамдар
болады.Олардың ең басым бөлігі Өзбекстаннан,Монғолиядан және Ресейден
келсе,азырағы Қырғызстаннан,Қытайдан,Тәжікстаннан ,Түркменстаннан
келді.Туған-туысқандық кең ауқымдағы байланыстарға қарайоларда шетелдерде
туыстары қалады (тікелей туысқандарынан-ең алдымен егде жастағы
адамдар,өйткені олардың қозғалулары қиын болады).Болашақта оралмандар
өздерінің егде жастағы туған туысқандарын да Қазақстанға көшіруге
ұмтылатынын ұйғаруға болады.Қазақстанға көшкенге дейін оралмандар негізінен
ауылдық жерлерде қоныстанатын болады[5].
БҰҰ келуші және кетуші адамдар санының қатарынан халықаралық
мигранттарды анықтаудың келесі критерийлерін ұсынады:
халықаралық мигрант-байырғы тұрғылықты елін өзгерткен адам.Байырғы
тұрғылықты ел дегеніміз-сол адам тұртын ел,яғни адамның,қағида
бойынша,күнделікті демалыс уақыты аралығын өткізетін тұрғын үйі бар
ел.Шетелге демалуға,еңбек демалысына,достары мен туған-туыстарына,жұмыс
бабымен,емделу үшін немесе діни рәсіммен қажылыққа барудағы қысқа мерзімдік
сапарлар сол адамның байырғы тұрғылықты елін өзгертпейді;
ұзақ мерзімді мигрант-кемінде бір жыл мерзімде өзінің байырғы тұрғылықты
елі болып табылмайтын өзге елге келуі,өйткені келген елі үшін ұзақ мерзімді
эмигрант болып саналса,келген ел үшін ұзақ мерзімді эмигрант болады;
қысқа мерзімді мигрант-өзінің тұрғылықты елі болып табылмайтын елге
кемінде үш ай мерзімде,бірақ бір жылдан аспайтын уақытқа келетін адам,оған
елге деммалысқа,еңбек демалысына туған-туысқандарын көруге,іскерлік
мақсаттарда,емделуге немесе діни мақсаттағы қажылыққа байланысты сапарлар
жатпайды.Халықаралық көші-қон статистикасының мақсаттары үшін басқа
мерзімді мигранттардың байырғы тұрғылықты елі болып келген уақыт
аралығындағы тұратын елі саналады [6].
Көрші елдерден келетін еңбек мигранттарының көпшілігі мәселесі
реттелмеген мигранттар болып табылады,соның салдарынан олар жұмыс
берушілердің немесе құқық қорғау органдарының тарапынан көбірек пайдалануға
тартылады.Негізгі көпшіілктегі иммигранттар–оралмандармен салыстырғанда
анағұрлым үлкен жастағы адамдар.Олардың үштен екісінен астамы–25-54 жастағы
кемел жастағы немесе аға буынға жататын адамдар.Қазақстанға көшкенге дейін
иммигранттар негізінен қалада тұрған.Иммигранттардың қажеттілігі мына
жағдаймен анықталады.1991 жылдан 2003 жылғы уақыт аралығында Қазақстаннан
2,9 млн-ға жуық адам(халықтың 20%-ға жуығы)қоныс аударған,әрі солардың
қатарында еңбекке қабілетті тұрғындар 65%-ға дейін болған. Көптеген жоғары
білікті мамандар мен жұмысшылардың елден кетуіне байланысты республикадағы
өнеркәсіп,білім сияқты салалар мен басқа да салалар бойынша еңбек нарығында
еңбек ресурстарының тапшылығы пайда болды және ол осы уақытқа дейін
сақталып отыр.Қазақстанға жұмыс күшінің көші-қоны сонымен қатар Қырғызстан
мен Өзбекстандағы экономикалық мәселелерге,Тәжікстандағы соғыстан кейінгі
қайта құрулардың қиындықтарына қатысты да ынталандырылады.Бұл орайда
иммиграция әркелкі екі ағынға (лекке) бөлінеді:
● шетелдік жұмыс күшін заң жүзінде тарту
● реттелмейтін еңбек көші-қоны.
Екінші лек біріншісінен анағұрлым артық-лицензиялар бойынша Қазақстанда
11,8 мың иммигрант жұмыс істейді,реттелмейтін еңбек иммиграциясы 200-ден
500 мыңға дейінгі адам санымен өлшенеді.
Ішкі мигранттар–негізінен,25-39 жастағы (43,5%) және 15-24 жастағы
(30,6%) адамдар.
Халықтың ішкі миграциясына бір елдің ішіндегі әкімшілік-аумақтар
арасындағы көшіп-қону жатады.Халықтың көші-қоны:қалалық,қала аралық және
ауылдық жердегі көші-қон болып бөлінеді.
Қазақстандағы ішкі көші-қон екі фактормен анықталады:
● еңбек өнімділігі жоғары емес және соған сәйкес еңбекақысытөмен
дәстүрлі (ауылшаруашылық) секторлардың есебінен экономиканың жаңа заманға
сай секторларын (өнеркәсіпті,қала құрылысын,қызмет көрсету саласын)
кеңейтудің жалпы заңдылығына байланысты фактор;
● қала тұрғындарының жинақылығы мен оның сыртқы көші-қонға даярлығына
байланысты фактор.
Қазіргі кезде ауылдан қалаға көшіп-қонудың негізгі себебі табыстар
деңгейіндегі әрелкілік болып табылады,сондықтан ішлі мигранттардың басым
бөлігі–еңбекке қабілетті жастағы тұрғындар.Қазақстанның ауылшаруашылығында
өнімнің еңбекті көп қажетсінуін азайтатын жаңа технологиялар ендіруге
байланысты еңбек рыногындағы сұраныс пен жұмыспен қамтылу да
төмендейді,сөйтіп,ішкі көші-қонның негізгі факторы жұмыссыздық болады.Қазір
Қазақстанның ауылшаруашылығында,орман және балық шаруашылықтарында елдің
35%-дан астам жұмыс күші жұмыспен қамтылғандықтан,ал осы сектордағы жалақы
ең төмен деңгейде сақталып отырғандықтан,ол ішкі көші-қон үшін негізгі
себепке айналады деп нық сеніммен айтуға болады.Ауыл мигранттары үшін
Астана,Алматы қалалары мен облыс орталықтары ең тартымды қалалар болып
табылады. Қала халқының жинақылығы мен сырқы көші-қонға даярлығы,ауыл
тұрғындарының қалаға келген үлкен легіне қарамастан,Қазақстандағы қала
тұрғындарының 1991 жылдан 1999 жылға дейінгі аралдықта 57,3%-дан 56%-ға
дейін төмендеуіне себеп болды.1999 жылдан халықаралық көші-қон қарқынының
төмендеуіне байланысты жағдай өзгере бастады және 2004 жылға қарай қала
халқының үлесі 56,7%-ды құрады [7].
Реэмигранттар (ата жұртқа оралушылар)-негізінен 1990-шы жылдарда
Қазақстаннан Ресейге көшкен және 2000-шы жылдарда елге қайтып оралған
адамдар. Ресейде олар, негізінен, Сібір және Орталық Ресей қалаларында
тұрған. Олардың Қазақстаннан кетулеріне өздерінің экономикалық және
әлеуметтік жағдайын өзгертуге байланысты әрекеттері себеп болған. Кәсіптік
және әлеуметтік жағдайға қарай өзгерген факторлардың жиынтығы олардың
қайтып оралуларына қозғау салды. Анағұрлым жоғарғы білімді және әлеуметтік
жағдайы жақсы адамдар, қағида бойынша, өздерінің әлеуметтік-экономикалық
мәселелерін шешкен, бірақ олар психологиялық бейімделу мәселесіне
кездескен. Анағұрлым төмен деңгейдегі білімі бар адамдар ең алдымен
әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселесінен қиындық көрген (мамандық
бойынша жұмысқа орналасу, тұрғын үй мәселелері) [3].
Көші-қон үдерістеріне көші-қон желілерін құру өз ықпалын тигізеді. Көші-
қон желілері көші-қон шығындары мен қауіп-қатерлерін азайту арқылы осы
үрдістерді жеңілдетеді. Көші-қон желілері, әсіресе, еңбекке жарамсыз
адамдар үшін ерекше маңызды, өйткені осы желі әлгіндей адамдарға қолдау
көрсетудің жүйесін құрады. Мәселен, егер қазіргі мезетте егде жастағы
халықтың осал ішкі жинақылығы туралы айтатынболсақ,ал көші-қон желілері
құрылғаннан кейін жинақылық айтарлықтай өседі.
Халықтың көші-қоны тек экономика мен әлеуметтік саланың дамуындағы
емес, сондай-ақ ұлтаралық қатынастардағы өзгерістерді сезінетін өзіндік
барометр болып табылады. Нарықтық қатынастар өтетін күрделі кезеңде көші-
қон үрдістері айтарлықтай өзгеріске ұшыраған, олардың құрылымы мен
экономикалық факторлардың анықталуының сақталу кезіндегі себептер өзгереді.
Өндіргіш күштердің орналасуы мен дамуындағы қозғалыстармен, сондай-ақ
мезгілді және маятниктік орын ауыстырулармен байланысты болып келетін көші-
қонмен қатар, олардың біздің қоғамға тән емес жаңа түрлері пайда болады.
Олардың ішінен ұлтаралық қақтығыстар, экономикалық және табиғи апаттар
нәтижесінде туындайтын мәжбүрлік көші-қон деп аталатын түрін бөліп
көрсетуге болады. Бұған, сондай-ақ, қуғын-сүргінге ұшырағандардың өздерінің
тарихи отандарына қайтып оралуымен байланысты болып келетін көші-қонды да
жатқызуға болады [2].
Көші-қонның классикалық түрлері сияқты, оның жаңа түрлері де бір-бірімен
тығыз байланысты. Оларды, бір жағынан халықтың көші-қондық белсенділігін
арттыратын, ал екінші жағынан осы үрдістерді тежейтін жалпы факторлар
біріктіреді.
Қазіргі кезеңде көші-қон сипатын айқындайтын басты қозғаушы күш –
нарықтық қатынастардың дамуы. Бұрынғы одақтық республикалардың жаңа
экономикалық қатынастарға өту үрдісі жұмысшылар мен өндірістік саланың
босауы есебінен, сондай-ақ жұмыссыздар армиясының пайда болып, оның
экономикалық дамудың тұрақты факторына айналуының нәтижесінде халықтың көші-
қон белсенділігін артуын тудыратыны даусыз. Халықтың көші-қон қозғалысының
төмендеуі, негізінен, елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайдың
шиеленісуімен, яғни Кеңес Одағының ыдырауымен байланысты. Адамдар
тұрғылықты жерін ауыстыруды біршама кейінге қалдырып, сол жерде тұрақтай
тұрады. Тек төтенше жағдайлар - ұлттық белгілер бойынша қудалау, ұлтаралық
қақтығыстар ғана адамдарды үйреншікті жерінен кетіріп, оларды босқындарға
айналдырады. Халықтың көші-қонына әсер ететін факторларға, сондай-ақ,
елдің, әсіресе ірі қалаларындағы экологиялық және криминогенді жағдайлардың
нашарлауын жатқызуға болады. Көші-қонның жаңа кезеңінің айрықша ерекшелігі
бұрыннан да айқын көрініс беретін көші-қонның ұлтаралық факторлары болып
табылады. Көші-қон үрдістерінің әсері нәтижесінде халықтың этноұлттық
құрылымының өзгерісін талдау өте маңызды болып келеді[1].
Көші-қон үрдістері бұзушы сипатқа ие болмай, біріктіруші қызмет атқару
үшін, белгілі бір мақсатты көздейтін көші-қон саясаты қажет. Көші-қон
үрдістерін басқару мәселесі арнайы келісімдерде, сонымен қатар сол
мемлекеттер арасындағы көші-қон мәселелері жөніндегі екі жақты келісім
жасасу негізінде көрініс табу қажет.
Қоныс аударудың мүмкін болатын масштабтарын бағалау кезінде, ең алдымен,
экономикалық факторларды ескеру қажет. Кез-келген аумақ белгілі бір өмірлік
сыйымдылыққа ие болады (яғни, жұмыс орындарының саны, жыртылған жер аумағы,
үй, пәтер қоры). Бұл шектеулер қалаларға қатысты (тіркеу тәртібі өзгертілсе
де).
Қоныс аудару кезінде, босқындарды жаңа жерге орналастыру кезінде олардың
құрамының ерекшеліктерін толық ескеру қажет: ауыл немесе қала тұрғыны ма,
мамандығы қандай және жүргізген шаруашылығының түрі, балаларының және
қамқорында кәрі-құртаңның болу-болмауы және т.б.
Осыған байланысты қоныс аудару мәселесінің жалпы одақтық бағдарламасын
дайындау алға қойылған. Бұл бағдарламада аз игерілген аумақтарды қоса,
мүмкін болатын орындарды, қоныс аударушыларды орналастыруға кететін қажетті
шығындарды қарастырған жөн. Бұл мақсаттарға байланысты көші-қон үрдістерін
қозғайтын, ТМД елдеріне мүше барлық мемлекеттер арқылы қаржы-қаражат
жинақталатын арнайы аймақаралық қор құру қажет. Ал қоныс аудару ерікті
түрде жүзеге асырылуы керек.
Біздің елімізде көші-қон маңызды роль атқарады. Көші-қон мәні келесі
объективті жағдайлар арқылы анықталады: еліміздің ұлан-ғайыр аумағы;
әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны мен деңгейінің айтарлықтай кеңістіктік
дифференциациясы, сондай-ақ халықтың өмір сүру деңгейі; ТМД-да әлі күнге
дейін негізгі көші-қон тасқыны болып табылатын, ауылдан қалаға қарай
ағылған қарқынды урбанизация үрдісі.
1950-жылдардың ортасынан 1980-жылдардың аяғына дейін дәл осы факторлар
КСРО-дағы халық көші-қонының масштабы мен бағытын анықтаған болатын, ал
соңғы уақытта бұларға жаңа факторлар қосылды: босқындардың толық тасқынын
тудырған ұлтаралық қақтығыстар; ұлттық шекара ашу үрдісін күшейтіп, ұлттық
және әлеуметтік қатынастарды тежеген республикалардың егемендігін алу
үрдісі.
Ел өміріндегі либерализация, дүниежүзілік бірлестік арқылы мойындалған
адам құқтарының кепілдігін қамтамасыз етуге бағытталған қозғалыстар, соның
ішінде еркін көшіп-қонуға құқық берілуі эмиграцияның ұлғаюын тудырады.
Соңғы бірнеше онжылдық ішінде әлемде экономикалық жағдайларға тәуелсіз,
тек қана саяси себептер нәтижесінде туындаған едәуір саяси көші-қон
байқалуда. Осы уақытқа дейін саяси көші-қондар қоғамның азғантай тобын
қамтыса, біздің ғасырда олар жалпылама сипатқа ие болды. Бұл көші-қондар
халықтың барлық түрдегі жаппай орын ауыстыруын, мысалы, мемлекеттік
шекараның өзгеруі нәтижесіндегі халықтың өз еліне өтуін, дискриминацияның
әралуан түрлерінен халықтың жаппай қашуын және т.б. кіріктіреді.
Көші-қонның басқа түрлері тұрақты сипатқа иеленбейді. Оларға, мысалы,
жоғары дамыған елдерде қазіргі кезде көлемді масштабтарды иеленіп отырған
туризмді, сондай-ақ діни сенімге байланысты (мысалы, мұсылман қауымның
Меккеге қажылыққа аттануы т.с.с.) болып келетін көші-қондарды жатқызуға
болады [2].
1.2 Көші-қон үрдістерін зерттеуге арналған түпнұсқаларды талдау
1960-жылдардың екінші жартысынан басталып, 1970-жылдардың ортасына дейін
жалғасқан халық көші-қонының зерттеуіндегі қайта өрлеу кезеңімен осы
құбылыстың көптеген анықтамаларының пайда болуы мен жіктелуі әрекеттерінің
жасалуын байланыстыруға болады. Көші-қон үрдісінің қарқынды түрде зерттелуі
көптеген әртүрлі терминдердің қолданылуына алып келді. Көші-қонды аумақтық,
географиялық, кеңістік құбылыс деп атай бастап, мұндай құбылыстар жоқ
жердегі семантикалық айырмашылықтарды көрсетуге тырысты. Көші-қон қозғалу,
орын ауыстыру, қоныс аудару, қайта орналасу және т.б. әрекеттерін
кіріктіретіндіктен, оны мобилді немесе жылжымалы құбылыс ретінде қарастыра
бастады. Осылайша пайда болған терминдерді реттеп, бір жүйеге келтіру қажет
болды. Терминологияны негіздеу мен анықтамаларды жіктеуге Б.С. Хорев, А.У.
Хомра, В.И. Староверов және халықтың көші-қонын зерттеп жүрген басқа да
көптеген ғалымдар қатысты. Көші-қон анықтамасына толық талдау жасап,
олардың жіктелуін жүзеге асырғысы келген соңғы әрекеттерге А.У. Хомра
зерттеулері жатады. Өкінішке орай оның зерттеулері жүйесіз болды, автор
халықтың көші-қонының кең және тар мағынадағы түсініктерін ажырата алмай,
әртүрлі көзқарастарды шатастырып жіберген [9]
Әртүрлі ұсақ өзгешеліктерді ескермесек, онда халық көші-қоны жөніндегі
барлық анықтамаларды жіктеу белгісі ретінде олардың маңыздылығын ала
отырып, 4 топқа бөлуге болады. Бірінші топқа жататын анықтамалар көші-қон
үрдісі және көші-қон нәтижесі сияқты екі түрлі құбылысты араластырып
жіберген. В.И. Переведенцев ескерткеніндей, көші-қон халықтың аумақтық
қайта орналасуы деген қате пікір болып саналады [10]. Әсіресе, Н.Н.
Филиппов пен В.А. Суков көші-қонды халықтың орналасуының қандай да бір түрі
деп түсіндіреді [11].
Екінші топқа орын ауыстыру және мобилділік сияқты екі түрлі ұғымды
ажырата алмайтын анықтамалар жатады. Мысалы, Т.М. Караханова халық көші-
қонының маңыздылығының анықтамасы екі түсінікті кіріктіру керек, солардың
бірі көші-қонды географиялық мобилділіктің түрі ретінде қарастыру керек деп
санайды [12]. Кейінірек, Л.Л. Шамилева көші-қонды халық мобилділігінің
(жылжуының) түрі деп атап, осы анықтаманы қайталаған болатын [13].
Негізінде, Т.М. Караханова, Л.Л. Шамилева және ММУ экономика факультетінің
басқа да аспиранттарының диссертациялық жұмыстары Б.С. Хорев зерттеулерінің
арнасында жазылған болатын. Ал, ол “халықтың көші-қон қозғалысының
концепциясын оның барлық түрінде” мақсат етіп қойып, өзінің көптеген
жұмыстарында көші-қон қозғалыс ретінде кең мағынада көші-қонды, ал тар
мағынада халықтың аумақтық қозғалысы ретіндегі қоныс аударуды, яғни
ауыларалық қозғалыстың кез-келген сипаттамасын түсінеді.
Көші-қонды механикалық қозғалыс бөлігі ретінде қарастырған О.В. Лармин,
сондай-ақ соңғы жылдардағы жұмыстарында қозғалу мен қоныс аударуды ажырата
алмаған В.Н. Чапек пен В.В. Моисеенко көзқарастары Б.С. Хорев
көзқарастарына ұқсас болып келеді [14,15,16].
В.И. Переведенцев, Т.И. Заславская сияқты, сондай-ақ біздің ғалымдар
жұмыстарында 1970-жылдардың соңына дейін қозғалыс пен қоныс аудару
арасындағы айырмашылықтарды анықтай алмады. Осылайша, 1970 жылы Т.И.
Заславская көші-қонды географиялық қозғалыс, яғни қандай да бір елді
мекендерден басқа жерге орын ауыстыру ретінде анықтап, ал 1973 жылы ол
халық көші-қонын мобилділіктің жеке түрі деп жазды [17].
Алдыңғылар сияқты кең таралған анықтамалардың үшінші тобына халық
қозғалысының әралуан түрлерін, әсіресе, көші-қон және әлеуметтік түрлерін
ажырата алмау жатады. Мұнда көші-қонға салалық, аумақтық, кәсіби және
әлеуметтік қозғалыстарды жатқызады. А.У. Хомра көші-қонды бұлайша талдауды
орын ауыстыру мен мобилділік шатастырылған алдыңғы топпен салыстырғанда кең
түсінік деп атады. Ол алдыңғы анықтаманы ең кең түсінік деген болатын.
Дегенмен, мәселе осы анықтамалардың қайсысының кеңдігінде емес, мәселе бір
жағдайда көші-қонға дайындалудың осы дайындықтың жүзеге асырылуымен, яғни
мобилділіктің орын ауыстырумен шатастырылуында болса, екінші жағдайда көші-
қонға әлеуметтік қозғалыстың әралуан түрлерінің қосылуында, әйтсе де көші-
қон және әлеуметтік қозғалыстарды бір ұғымға сыйдыру дұрыс емес екендігі
айдан анық. Өкінішке орай, мұндай жағдайлар өте жиі кездеседі [18].
1960-жылдары жарияланған жұмысында Я. Щепаньский көші-қонды географиялық
кеңістіктегі орынның өзгерісіне тәуелсіз кез-келген орын ауыстыру ретінде
түсіндіреді [19]. 1970-жылдардың басында М.В. Курман бірқатар жұмыстарында
көші-қонды әлеуметтік қозғалыстың кез-келген түрі ретінде анықтауға
тырысты. М.В. Курман бойынша мамандар ағыны көші-қон түрі ретінде
көрсетілді [20]. Кейінірек, ол аумақтық көші-қон халықтың көші-қонының
әралуан түрлерін толықтыра алмайтындығын байқаған болатын. Оған салааралық
және сала ішілік көші-қон жатады, оларды өндірістік көші-қон деп атауға да
болады. Кәсіби және ғылыми көші-қон жайында айту өте орынды. Ары қарай
“халықтың көші-қонына кең мағынада қоғамдық маңызы бар халық қозғалысының
барлық түрін жатқызу керектігі айтылады. 1976 жылы осы көзқарасты ол
бекіткен болатын [21].
Б.Д. Бреевтің соңғы жұмыстарында көрсетілгендей, бұл көзқарастың
ерекшелігі авторлардың мобилділік терминін көші-қон терминімен
шатастыруында болды. Олар орын ауыстырудың әралуан түрлерін “мобилділік”
деген бір ұғымға сыйғызғаннан кейін, бәрі өз орнына келді. Б.Д. Бреев 1977
жылы жарияланған жұмысында көші-қон немесе көші-қонды мобилділік жайлы
емес, қозғалыс ұғымына аумақтық, салалық, кәсіби орын ауыстыру кіретіндігі
жайлы жазады [22]. Осы және 1982 жылы жарияланған жұмысында ол қозғалыс
ретінде адамның қоғамдық статусын өзгертуге қабілеттілігінің көрініс беруін
түсінеді. Қозғалыс пен оның түрлерінің осылайша түсіндірілуіндегі бұл
көзқарас А.У. Хомра көрсеткендей 3 топқа жатпайды, өйткені Б.Д. Бреев көші-
қон жайында емес, ал біршама кең түсінік, яғни халық қозғалысы жайында сөз
қозғаған болатын.
Үшінші көзқарас жайлы айтқан кезде көші-қонды қозғалыстың әралуан
түрлеріне теңестірген барлық анықтамалар негізінде аумақтық және әлеуметтік
қозғалыстарды шатастырғандығын атап өткен жөн. Мұнда әртүрлі құбылыстар
араласып кеткен: адамдардың аумақ бойынша орын ауыстыруы мен адамдардың
білім топтарына, кәсібіне, салаларға, кәсіпорындарға байланысты орын
ауыстыру және т.б. Әрине, мұның бәрі орын ауыстыру болып табылады, бірақ
әртүрлі сипатқа ие және олардың нәтижелері әралуан болып келеді.
Біршама кең таралып, көптеген зерттеушілер мойындайтын көші-қон
анықтамасының тобына халықтың тек аумақтық орын ауыстыруын жатқызуға
болады. Бұл топ анықтамаларына сипаттама беруді А.У. Хомра сияқты Ю.Н.
Козырев немесе Б.С. Хоревтің 1970-жылдарда жазылған жұмыстарынан емес, ал
1950-жылдардың соңы мен 1960-жылдардың басында соғыстан кейінгі
әдебиеттерде алғаш рет көші-қон ретінде халықтың аумақтық орын ауыстыруын
түсінген анықтамалардың барлық мүмкін болатын нұсқалары тұжырымдалған
кездегі жұмыстардан бастаған жөн. 20 жылдан аса уақыт өткен соң, В.И.
Переведенцев халықтың көші-қонын кең мағынада адамдардың кеңістікте әртүрлі
орын ауыстыруының жиынтығы ретінде, ал біршама тар мағынада адамдардың
салыстырмалы ұзақ уақытқа тұрғылықты жерін ауыстырумен байланысты болып
келетін, олардың қоныс аударуының жиынтығы ретінде қарастыруға болатынын
қайта қайталап өтті. Халықтың көші-қоны анықтамаларының осындай кең
диапазоны осы қоғамдық құбылысқа халықтың кеңістіктік қозғалысының әралуан
түрлерін жатқызумен байланысты болып келеді.
Көші-қонды халықтың тек аумақтық орын ауыстыруы ретінде қарастырған
кезде, олардың көшкен орын мен орналасатын орын арасындағы қашықтық бойынша
да, мигранттар орын ауыстыратын объектілер арасындағы статус бойынша да,
адамдардың орын ауыстыру мерзімі бойынша да, көздеген мақсаты бойынша да
әртүрлі екендігін ескерген жөн. Бір елді мекен ішінде, сондай-ақ әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық статусты елді мекендер арасында, сонымен қатар
әртүрлі таксономиялық маңыздағы аумақтар ішінде және арасында орын
ауыстыруға болады. Орын ауыстырулар өзінің ұзақтығымен, сондай-ақ
мақсаттылығы арқылы ерекшеленеді. Осылардың барлығы арқылы халықтың көші-
қоны анықтамаларының көптүрлілігі анықталады.
Көші-қонға халықтың алуан түрлі аумақтық қозғалысын кіргізуге болатын 3
тәсілді бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, көші-қон дегеніміз қозғалыс сипаты мен мақсатына тәуелсіз
халықтың кеңістіктік қозғалысының әралуандығы болып табылады. Бұған бір
елді мекендерден басқа елді мекендерге көшуді, елді мекендер шегіндегі
жұмыс немесе оқуға күнделікті баруды, қандай да бір ауданға уақытша немесе
мезгілді жұмысқа, сапарға, командировкаға келуді, демалысқа баруды және
орын ауыстырудың басқа да түрлері жатады. Бірқатар зерттеушілер көші-қоннан
бір елді мекен шегінде жүретін кеңістіктік орын ауыстыруларды шығарып
тастайды. Дегенмен, бұл қатынаста көзқарастар әртүрлі болып келеді. Мысалы,
Ю.Н. Козырев көші-қонға елді мекендер ішінде жүретін барлық орын
ауыстыруларды (егер олар сауда орындарын барып көрумен байланысты болса да)
жатқызады [23].
Екіншіден, көші-қонға тұрғылықты жердің тұрақты немесе уақытша ауысуына
алып келетін елді мекендер арасында жүзеге асатын кеңістіктік орын
ауыстыруды жатқызады, сондай-ақ тұрғылықты жер мен еңбек немесе оқу саласы
аралығындағы ұдайы екі жақтық қозғалысты айтады. Бір елді мекендерден
басқаларға қайтымды түрде ауық-ауық жасалатын іскерлік және демалыс
сапарлары саналмайды.
Үшіншіден, көші-қонға халықтың кеңістіктік қозғалысының, соңында оның
аумақтық қайта орналасуына алып келетін үрдісін жатқызады. Мұндай жағдайда
кеңістіктік орын ауыстырудың миграцияға жатқызылуы бір жерден екінші жерге
шынайы қоныс аударумен және бірқатар елдерде жаңа тұрғылықты жердегі
формалды тіркелумен анықталады. Сонымен бірге мұнда тұрғылықты жер мен
еңбек ету, оқу немесе басқа да қызмет саласының бір елді мекенге бірігуі
жүзеге асады.
Үш тәсілдің біріне байланысты анықталған комбинация бойынша көші-қонға
халықтың кеңістіктік орын ауыстыруының кез-келген түрлерінің жиынын
жатқызуға болады. Әдебиеттерде әртүрлі қарама-қарсы көзқарастардың кездесуі
кездейсоқ емес. Мысалы, И.С. Матлин көші-қонға тұрғылықты жердің ауысуы мен
маятниктік көші-қонды жатқызса [24], В.В. Покшишевский көші-қонға
маятниктік көші-қонды жатқызу дұрыс емес дейді, өйткені маятниктік көші-қон
тарала орналасудың ерекше бір түрі боп саналады.
Бірқатар зерттеушілер көші-қонға халықтың аумақтық орын ауыстыруының үш
түрін жатқызып, екінші тәсілге сүйенеді. Халық көші-қонының үш түрі немесе
формасы концепциясын – тұрақты, мезгілді және маятниктік – ММУ, ТМДҒА
зерттеушілері және т.б. ұстанады .
Ал бірінші тәсілге сүйенсек, онда көші-қон анықтамасына халықтың
кеңістіктік қозғалысының үш емес, төрт негізгі түрін жатқызуға болады.
Оларға эпизодтық, маятниктік, мерзімді және тұрақты көші-қон жатады. Әрине,
халықтың аумақтық орын ауыстыруына эпизодтық (ауық-ауық) сапарлар сияқты
түрін кіргізу дау туғызатыны анық. Ең алдымен, А.У. Хомра көші-қонға тек
туризм сияқты сапарларды кіргізген болатын, сонан соң, Л.Л. Шамилева көші-
қонға демалыстық орын ауыстыруларды да жатқызған болатын, ал оларды К.Ш.
Амирасланов уақытша (мезгілдік) көші-қон құрамында да қарастырады [25] .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақстан халқының демографиялық үрдістерінің өзгерістері
КСРО ыдырағаннан кейін құрамындағы республикалар өз
тәуелсіздіктеріне ие болды. Осының нәтижесінде күрделі демографиялық
өзгерістер мен көші-қон толқындары пайда болды. Мұндай жағдайды егеменді
еліміз – Қазақстан Республикасы да бастан кешірді. Бұл кезеңдегі
демографиялық процестердің негізгі ерекшелігі – халықтардың жалпы санының
кемуі, өлім-жітімнің көбеюі, бала туудың азаюы осының нєтижесінде табиғи
өсімнің құлдырауы. Осы келең алған теріс бағыттарға қоса, республикадан
алыс және жақын жерлерге бағыт алған көші-қон толқындарының кең өрістеуі де
халық санын күрт төмендетіп жіберді. Қазақтан халқы Ресейге бодан болғаннан
бастап, Кеңес заманында да негізінен сырттан келген келімсектер көші-қон
нәтижесінде өсті.Қазақстан бұрынғы КСРО құрамындағы мемлекеттер арасында
халықтың саны жағынан Ресей, Украина, Өзбекстаннан кейінгі төртінші орынды
иеленеді, ал территориясы бойынша Ресейден кейінгі екінші орында.Қазақстан
2724,9 мың шаршы километрге тең кең байтақ аумақты алып жатса да, халық аз
қоныстанған ел болып табылады. Бірінші Ұлттық санақ деректеріне сәйкес,
халықтың тығыздығы 1 шаршы километрге небәрі 5,5 адамды құрады. Қазақстан
халқына 14 әкімшілік-аумақтық бірліктер (облыстар) бойынша біркелкі
орналаспау тән. Қала және қала секілді поселкалар саны - 284. Халқының
тығыздығы 1 шаршы километрге 16,9 адамнан келетін Оңтүстік Қазақстан облысы
халқы ең тығыз орналасқан аумақ болып табылса, Маңғыстау облысында халықтың
тығыздығы 1 шаршы километрге 1,9 адамды құрады. 1997 жылы Қазақстан
Республикасында ауылдық аудандар мен әкімшілік аумақтардың шекарасын
өзгерту туралы реформа жүргізілді, соған сәйкес республикадағы 19 облыс 14
облыс болып қайта құрылды [26]. 1999 жылғы егеменді Қазақстан
Республикасының алғашқы өз алдына жүргізген халық санағының деректері
бойынша Қазақстандағы халықтың жалпы саны 14 миллион 953 мың 126 адам
болды. Оның ішінде 11523,9 мың адам (77,1% жалпы санынан) сол жерде туып
және тұрып жатқандар, ал 3429,2 мың адам (22,9 %) өзі тұратын жерлерін
өзгерткендер. Оның ішінде қалада тұратындар саны – 8377303 (56%), ал
ауылдық жерде тұратындар – 6575823 адам (44%). Халқының саны миллионнан
асқан қала бізде қазір біреу-ақ, ол оңтүстік астана Алматы, онда 1 миллион
129 мың 356 тұрғын бар. Ал ірі қалалар қатарына төмендегі қалаларды
жатқызуға болады. Қарағанды - 436864, Шымкент - 360078, Тараз - 330125,
Астана - 312965, Өскемен - 310950, Павлодар - 300503, Семей - 269574,
Ақтөбе - 253088, Қостанай - 221429. Бұл 1999 жылғы Егемен Қазақстан
Республикасының алғашқы ұлттық санағының қорытындысы бойынша алынды. Ұлттық
санақтың тағы бір мақсаты - халықтың сандық, сапалық, ұлттық және азаматтық
құрамы мен жеке тұлғалардың экономикалық белсенділігін анықтау болып
табылады [27]. Тұрғындардың саны бойынша бірінші орында Оңтүстік
астана атағына иеленген, миллионнан асқан халқы бар, үлкен мегаполис –
Алматы қаласында республика халқының 8,2 пайызы тұрады. Қаладағы халық
саны мемлекетіміздің ордасы Астана тұрғындарынан 2,3 есе артық. Қала халқы
он жеті жыл ішінде, яғни 1989-2008 жылдар аралығында 175969 мың адамға
немесе 1,2 есе өскен. Халықтың тығыздығы 1 шаршы километрге 3764,7 адамнан
келеді.
Енді Қазақстандағы демографиялық өзгерістерді қазіргі ТМД-ға мүше
мемлекеттердің демографиялық жағдайымен салыстырып көрсетсек. Осы
мемлекеттердің 1999-2008 жылдар аралығындағы статистикалық агенттіктері
берген мәліметтері бойынша, Орта Азия мемлекеттеріне кіретін Қазақстан,
Өзбекстан, Тәжікстан және Түркменстан Республикаларында жыл сайын халық
санының өскенін көреміз. Мәселен, Қазақстанда 1999 жылы – 14955,1 мың адам
тіркелсе, 2006 жылға дейін халық саны 15565,6 мың адамға, яғни жеті жыл
ішінде 264,2 мың адамға өскен, Өзбекстанда (жылдарға сәйкес, 24135,6 мың
және 26100,0 мың адам) 1964,4 адамға, Тәжікстанда (6001,3 мың және 6920,3
мың) 919,0 мың адамға және Түрікменстанда ( 1999 ж. - 4738,2 мың, 2001 ж. –
4845,3 мың адам) үш жыл аралығында 107,1 мың адамға көбейген. Бұл елдердегі
халық санының динамикасы тәуелсіздіктерін алғаннан кейінгі 1990 жылдардың
ішінде экономикалық және басқа да қиыншылықтарға тікелей байланысты кемуде
болды. Дегенмен 2000 жылдан бастап республикаларда экономикалық жағдай
түзеле бастап, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына тұрақтылық орнады. Бұл
халықтың табиғи жолмен өсу үрдісіне әсер етті. Бұл республикалардың
барлығына Кеңес заманы кезінде әрбір отбасына көпбалалық тән болатын.
Кавказ елдеріне жататын мемлекеттер арасынан Азербайжанда халық саны
(1999 ж.-14955,1 мың – 2006 ж.-15219,3 мың) 264,2 мың адамға өссе,
керісінше Арменияда (1999 ж.-3232,1 мың - 2005 ж.-3215,8 мың) 16,3 мың
адамға, Грузия мемлекеті (4469,8 – 4401,3) 68,5 адамға кемігендігін
байқаймыз.
Сондай-ақ Украина, Беларусь және Ресей елдерінде халық санының ерекше
азайғандығы байқалады. Әсіресе Ресей халқының саны 1999 жылы 147539,4 мың
адам болса, 2006 жылы 142753,5 мың адамға, яғни 7 жыл ішінде 4 миллион 785
мың 900 адамға кеміген. Мұндай көрініс Украинада да байқалды (49544,8 мың –
46749,2 мың). Онда 7 жыл ішінде 2795,6 мың адамға кемісе, ал Беларуссияда
(10045,2 мың - 9750,5 мың) 294,7 мың адамға азайған. Сондай-ақ Молдова
елінде де 1999-2005 жылдар аралығында халық саны 49,5 мың адамға (3649,9
мың - 3600,4 мың адам) төмендеді. Бұл елдердегі халық санының кемуі
негізінен табиғи өсімнің бәсең болуы, сонымен қатар көптеген ұлттардың
өздерінің тарихи Отандарына қоныс аударуы себеп болуда. Сонымен бірге,
негізінен әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтар және т.б. жағдайлар да бар.
Егемендіктің алғашқы жылдары кезінде үрдіс алған демографиялық
дағдарыстың ең ауыр нәтижесі – Қазақстан халқы 1989-1999 жылдар аралығында
1 миллион 246 мың 028 адамға азайды. Халықтың кемуі 2002 жылға (қоса
есептегенде) дейін созылып, 2003 жылдан бастап аз да болса өсе бастады.
2005 жылдың басында 15 млн-нан аз ғана асты. Бұл жағдайдың негізгі себебі
тек 1991-1999 жж. арасында сыртқа кеткен көші-қон нәтижесінде Республика
халқы 1 млн. 854 мыңнан астам адамға кеміді. Сыртқа кеткендердің басым
көпшілігі өз тарихи отандарына қайта оралғандар еді, олардың ішінде тек
1993-1998 жж. – 1 млн. астам шығыс славяндар (орыс, украин, беларус), 400
мыңға жуық немістер кеткен [28].
Кесте 1- Қазақстан халқының 2000-2006 жж. динамикасы
жыл басына, адам [29]
Облыстар 1989 ж.1999 ж.1989- 2002 ж.2005 ж.2006 ж.1989-
1999 жж. 2006
жж.
Қазақстан 16199151495312-1246028 148510515074761521929-979863
Рес. 4 6 9 7 1
Ақмола обл. 1064406836271 -228135 755000 747185 746652 -317754
Ақтөбе обл. 732653 -50095 668166 678607 686698 -45955
682558
Алматы обл. 16429171558534-84383 155457315897511603758-39159
Атырау обл. 424708 440286 +15578 447634 463466 472384 +47676
Шығ.Қазақ. 17672251531024-236201 148255014420971431180-336045
Жамбыл 1038667988840 -49827 979199 992089 1001094-37573
Батыс-Қаз. 629494 616800 -12694 600330 606534 609291 -20203
Қарағанды 17454481410218-335230 134424413317021334438-411010
Қостанай 12238441017729-206115 935717 907396 903178 -320666
Қызыл-Орда 574464 596215 +21751 600972 612048 618249 +43785
Маңғыс.обл. 324243 314669 -9574 328265 361754 374430 +50187
Павлодар обл.942313 806983 -135330 758154 743826 742911
-199402
Солт.Қаз. 912065 725980 -186085 691263 665936 663126 -248939
Оңт.Қаз. 18235281978339+154811 207950621935562233568
+410040
Астана қ. 281252 319324 +38072 493062 529335 550438 +269186
Алматы қ. 10719271129356+57429 113242412094851247896+175969
1-кестеде берілген деректерге сүйене отырып, екі санақ аралығында (1989-
1999 жж.) барлық облыстарда да халықтың абсолюттік санының кемігенін
көреміз, тек Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Астана мен Алматы
қалаларында ғана бұл үрдіс байқалмайды. Аталған уақыт аралығында Атырауда
халықтың саны 15578 адамға (3,6%), Оңтүстік Қазақстанда 154811 адамға
(8,4%), Қызылордада 21751 адамға (3,8%) және Астанада 38072 (13,4%),
Алматыда 57429 адамға (5,4%) көбейген.
Керісінше басқа аймақтарда халық санының төмендеуі байқалады. Мысалы
Қарағандыда (335230 адамға немесе 19,1%-ға), Шығыс Қазақстанда (236201
адамға немесе 13,4%), Ақмола (228 135 адамға немесе 21,5%), Қостанай
(206115 адамға немесе 16,7%), Солтүстік Қазақстан (186085 адамға немесе
20,4%), Павлодар облыстарында (135330 адамға немесе 14,5%) кемігені
көрініс алды [30].
Республикадағы халықтың кемуі 2006 жылғы мәлімет бойынша да байқалады.
Халық санының өсуі тек жоғарыда аталған облыстарда ғана көрінеді, ал басқа
аймақтарда әлі де болса адамдардың кемуі анықталған. Халықтың азаюы
әсіресе Солтүстік, Орталық, және Шығыс аймақтарда көптеп байқалуда. Бұл
жерлер негізінен славян тектес (орыс, украин, беларус) және европалық
ұлттар көп шоғырланған аймақ болып саналады. Сондықтан басқа ұлт өкілдері
өз Отандарына оралуда. 1998 жылғы мәлімет бойынша, кетушілердің көбісі
орыстар болып, олар 68,8% құраса, одан кейін украиндықтар – 10,6%, содан
кейін немістер 3,8% болды. Бұлар негізінен Ресейге, Украинаға,
Белоруссияға, Германияға, Израиль мен Өзбекстанға кеткендер еді [26].
Басқа ұлттардың кетуіне себеп, негізінен, 1990 жылдардағы әлеуметтік-
экономикалық қиыншылықтардың әсері, өндірістің (заводтар мен фабрикалардың)
тоқтауы, жұмыс орындарының қысқаруы, инфляцияның өсуі және т.б. Халық
өздерінің болашақтарына күмәнмен қарады, материалдық жағдай қиын болды.
Кесте 2- Қазақтардың өсу динамикасы (1989-2006 жж.) [29].
Облыстар Қазақтар саны Қазақтардың үлес салмағы
1989 ж.1999 ж. 2006 ж. 1989 ж. 1999 ж. 2006 ж.
Қазақстан 64968587985039 8913315 40,1 53,4 58,6
Рес.
Ақмола обл. 266831 313488 319894 25,1 37,5 42,8
Ақтөбе обл. 407222 482285 525467 55,6 70,7 76,5
Алматы обл. 741737 926137 1006748 45,1 59,4 62,7
Атырау обл. 338998 391672 428677 79,8 89,0 90,7
Шығ.Қазақ. 687879 743098 748425 38,9 48,5 52,3
Жамбыл 507302 640346 683748 48,8 64,8 68,3
Батыс-Қаз. 351123 399030 421580 55,8 64,7 69,2
Қарағанды 449837 529478 562446 25,8 37,5 42,1
Қостанай 279787 314801 311247 22,9 30,9 34,5
Қызыл-Орда 504126 561630 590168 87,8 94,2 95,5
Маңғыс. обл. 165043 247644 315069 50,9 78,7 84,1
Павлодаробл. 268512 311862 328418 28,5 38,6 44,2
Солт.Қаз. 206060 214697 217082 22,6 29,6 32,7
Оңт.Қаз. 10174701340889 1551529 55,8 67,8 69,5
Астана қ. 49798 133585 323021 17,7 41,8 58,7
Алматы қ. 255133 434397 579796 23,8 38,5 46,5
Кестеден көріп отырғандай, осы жерде республикаға өз атын берген қазақ
ұлтының кейбір демографиялық ерекшеліктерін айта кеткен жөн болар. 1989-
2006 жж. аралығында қазақтар саны 2 млн 416 мың 457 адамға, яғни 18,5%
өсті. Республиканың барлық облыстарында қазақтардың үлесі өскенін
байқаймыз. Аталған уақыт аралығында әсіресе, орыс ұлты көп шоғырланған
Солтүстікте 10,1%-ға, Қостанай 11,6%-ға, Павлодар 15,7%-ға, Қарағанды 16,3%-
ға, Ақмола 17,7%-ға, Астана - 41,0%-ға мен Алматы қалаларында 22,7%-ға
қазақтар саны өскен. Бұл аталған облыстар мен қалаларда қазақтардың үлесі
1989 жылғы санақта 30 пайызға да жетпеген еді. Керісінше Оңтүстік, Орталық
және Батыс өңірлерінде қазақтар үлесі басымырақ болды. 1999 ж. Қызылорда
облысында – 94,2%, Атырау облысында – 89,0%, Маңғыстау – 78,7%, Ақтөбе –
70,7%, Оңтүстік Қазақстан – 67,8%, Батыс Қазақстан облысында – 64,7%. Ал
Солтүстік және Орталық Қазақстанда қазақтар әлі де аз болды, олар халықтың
үштен бірінен төмен, не аз ғана жоғары еді. Солтүстік Қазақстан облысында –
29,6%, Қостанай – 30,9%, Ақмола –37,5%, Қарағанды – 37,5%, Павлодар –
38,6%, Шығыс Қазақстанда (бұрынғы Семей облысын қосқанда) қазақтар халықтың
жартысына да жетпеді – 48,5% (2-кесте). Дегенмен кейінгі жылдары барлық
облыстарда дерлік қазақтар саны мен үлесі өсе түскені байқалады.
Бұл кезеңді қазақ қалаға бет бұрды деп атайды немесе республикадағы
қала халқының ішінен қазақтардың үлесі өскенін көреміз. 1989 жылы қалада
тұратын қазақтардың үлесі 27,1 % болса, ол 1999 жылы 43,2% құрады, ал 2006
жылы 50,6%-ға өскен, яғни қазақтардың жартысы 4,402 мың адам қалада тұрады
деген сөз. Қазіргі кездегі қалада тұратын қазақтардың көбісі ауыл жастары.
Нағыз еңбекке жарамды кезеңдегі жастар болып саналады. Республикамыздағы
ірі-ірі қалаларға жұмыс іздеп барғандар. Ауылдағы ауыл шаруашылық
өндірістерінің тарап, совхоздар мен колхоздардағы техникалар
жекешелендірілді, соның нәтижесінде жекеменшік ұжымшарлар пайда болды.
Ауылдағы жұмыс істейтін мекемелердің көбісі жабылды. Жұмыссыздық көбейді.
Сондықтан, еңбекке жарамды жастардың барлығы жұмыс іздеп Қазақстанның ірі-
ірі қалаларына ағылды. Осыған қарамай, қалада тұратын қазақтардың саны
өскенімен, ауыл халқының басым көпшілігін қазақтар құрайды. Соның ішінде
ауылда тұратын қазақтардың үлесі 1989 жылы 57,1 % болса, 1999 жылы 66,4%,
ал 2006 жылы 69,2%-ға өскен. Қазақстанда тұратын қазақтардың жартысы әлі де
ауылда тұрады. Ауылда тұратын қазақтардың орналасуы аймақтарда әр түрлі
болды. Екі санақ аралығында (1989-1999 жж.) ауылда тұратын қазақтардың
өскенін көреміз. 1989 ж. – 4007955 адам тіркелсе, 1999 жылға дейін олардың
саны 4369520 адамды құрап, 361565 адамға өскен. Ауылда тұратын қазақтар ең
көп шоғырланған Маңғыстау (99,7%), Қызылорда (98,7%) және Атырау (98,2%)
облыстары болып саналады [23].
Сонымен, Қазақстандағы қазақтардың урбанизациялану процесі үлкен
қарқынмен өсті. 1999 ж. қалада тұратын қазақтардың абсолюттік саны 3615519
адам (43,2%) болса, 1989 ж – 2488903 адам (27,1%) тіркеліп, екі санақ
аралығында 1126,6 мың адамға – 16,1% көбейді. Бұндай өсу көрінісі
Қазақстанның барлық облыстарында байқалады .
1999 ж. мәлімет бойынша, аймақ бойынша қазақтардың урбанизациялану
процесі мынандай болды: қалаға ең көп шоғырланған қазақтар Қызылорда мен
Атырау облыстарында байқалды, олардың үлесі қалада тұратын барлық халықтың
91,3% және 82,3% құрады. Одан кейінгі орында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Магистрлық бітіру жұмысының тақырыбы: Қазақстан Республикасы мен
шекаралас мемлекеттер арасындағы көші − қон проблемаларының экономикалық −
географиялық аспектілері. Жұмыс компьютерде терілген, 63 баспа бетін
құрайды.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысында 1 карта, 4 сурет , 8 кесте
бар.
Түйінді сөздер: әлеуметтік географиялық үрдістер, демография, көші-
қон, реэмигранттар, иммигранттар, эмигранттар, миграция сальдосы,
репатриация.
Жұмыстың мақсат міндеттері: Қазақстан республикасының көші− қон
үрдістерінің экономикалық − географиялық аспектілерін негіздеу, Қазақстан
Республикасының қазіргі кезеңіндегі көші-қон қозғалысының
ерекшеліктерін қарастыру.
Бітіру жұмысын жазу кезінде ғылыми және инновацилық тұрғыда зеттеу
жүргізілді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КӨШІ -ҚОН ҮРДІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.2 Көші-қон үрдістерін зерттеуге арналған түпнұсқаларды талдау ... ..11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақстан халқының демографиялық үрдістерінің
өзгерістері ... ... ...16
2.2 Көші-қон үрдістірінің даму тарихы ( КСРО кезіндегі жағдайы) ... ... 25
2.3 Егеменді Қазақстандағы оралмандар мәселесі ... ... ... ... ... ... ... .30
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі көші-қон
қозғалысының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...47
3.2 Қазақстан Республикасындағы көші-қон қозғалысының мәселелері
мен
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Демографиялық процестердің ішінде халықтың миграциясы маңызды орын
алады. Өйткені миграцияға қоғамдағы саяси, әлеуметтік және экономикалық
өзгерістерге шұғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару
және тиімді әлеуметтік- эконамикалық саясат жүргізу үшін миграциялық
ағымдардың көлемі мен мигранттардың құрамын бағдарлай білу, миграцияны
тудыратын факторлары және миграцияның салдарын анықтай білу өте қажет.
Қоғам бастан өткеріп отырған өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық
даму үрдістері халықтың көшіп-қону мәселелеріне де тікелей әсерін тигізіп,
ұдайы ықпал етіп отырады.
Қазақстан Республикасындағы саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге
байланысты, халықтың көшіп-қону мәселелері бүгінгі күннің көкейтесті
тақырыбына айналып отыр.
Республиканың демографиялық өсуі 1960-1990 жылдардың аралығында елдің
өсуінің тұрақты болғандығымен ерекшеленеді. Демографиялық үрдістердің
мұндай ағыны ұзақ уақыттық даму барысы үшін заңды және бір сарынды [1].
1990 жылдардың ортасында республикадағы демографиялық жағдай кенет
нашарлап, ұзақ уақыттық даму бағыттарын басқаша тұрғыдан бағалау қажет
болды. Бұл ретте өтпелі кезеңнің демографиялық үрдістері қаншалықты ұзақ
немесе қысқа уақытты алатынын біліп тану қажет. Өйткені демографиялық
үрдістер әлеуметтік-экономикалық басқа да факторлардың әсерімен тығыз
байланысты. Республикадағы адамдардың табиғи өсіміндегі жедел қарқынды
өзгерістер өтпелі кезеңнің қазіргі уақытында биік көрсеткіштерді көрсетіп
тұр деуге болады. Ол өзгерістер қатарына туудың төмендеуі, өлім-жітім
санының өсуі, табиғи өсімнің күрт түсуі, көші-қон ағынының маңызды орын
алуы сияқты үрдістер жатады [2].
Қазақстандағы қазіргі қалыптасқан нақты жағдайға сүйенгенде
демографиялық жағдайды жақсартудың бір жолы бар. Ол сырттан көшіп
келушілерді көбейту. Көшіп келушілер болғанда әңгіме кезінде өз отанынан
негізсіз айырылып қалған бауырларымыз туралы. Үкіметіміз шама-шарқы
келгенше қолдан келген жағдайын оралмандар үшін жасап жатыр. Әрине, жұмыс
болған соң кемшіліксіз болмайды, бірақ соның бәрі қаржы тапшылығына келіп
тіреледі. Ең бастысы, оралмандар бұрын “төркінсіз, жетім қыздың” күйін
кешіп келсе, енді олар артымызда іздеушіміз бар екен деген дәрежеге жетті.
Өйткені Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабында: ”Республикада
өзінің одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға және оларға қамқорлық
жасауға кепілдік беріледі”-деп атап көрсеткен [1].
Көші-қон үрдістерін зерттеуде Қазақстан және ТМД елдерінің белгілі
ғалымдары: Н.Н. Баранский, В.В. Покшишевский, Б.С. Хорев, В.И.
Переведенцев, Ж.А. Зайончковская, М.Б. Тәтімов, Г.Д. Москвина, Е.Ю.
Садовская және басқа ғалымдар жан-жақты үлес қосты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақстан Республикасының
XIX ғасырдан 2009 жылға дейінгі аралықтағы көші-қон үрдістерінің даму
ерекшеліктерін тың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар
тұрғысында талдай отырып, оның көрші мемлекеттермен көші – қон
проблемаларының экономикалық – географиялық аспектілерін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- Көші -қон үрдістерін зерттеудің теориялық негіздерін қарастыру, көші-
қон үрдістерін зерттеуге арналған түпнұсқаларды талдау;
- Қазақстан халқының демографиялық үрдістерінің өзгерістері, көші-қон
үрдістірінің даму тарихын қарастыру, Егеменді Қазақстандағы
оралмандар мәселесі талдау;
- Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі көші-қон қозғалысының
ерекшеліктерін сипаттау(оралмандар мәселесі, еңбек миграциясы);
Енді қазақтың кең даласын – малға, қаласын – адамға толтыруды қажет
етеді. Оған бір адамдай үлес қосу барша қазақтың парасаттық парызы болмақ.
Шүкіршілік, оған кезінде ата-бабаларымыз "білектің күшімен, найзаның
ұшымен" қорғап, сақтап келген жер аумағымыз жеткілікті.
1 КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Көші-қон туралы жалпы түсінік
Халықтың саны жөніндегі ғылыми теория еңбек ететін халықты қоғамның
басты өндіргіш күші, бүкіл қоғамдық өндірістің негізі ретінде қарастырады.
Халық табиғатпен (географиялық ортамен) үнемі әрекеттесе отырып, оны қайта
түлетуде белсенді рөл атқарады. Сонымен бірге, халық жасалатын бүкіл
материалдық игіліктердің басты тұтынушысы болып табылады [4].
Халықтың көші-қоны дегеніміз-адамдардың әр түрлі аумақтар шекаралары
арқылы мекен –жайын тұрақты немесе азды –көпті ұзақтықтағы уақыттағы
уақытқа өзгерту үшін көшіп қонулуры.Халықтың көші-қоны миграциялық
ағымдардан құралатын болғандықтан, осы ұғымды көпше түрде де-көші-қондар,
халықаралық көші-қондар және т.б. деп қолданады.
Көші-қон ағымы аталған кезеңнің,уақыт аралығының ішінде келу мен
кетудің ортақ аудандарын еншілейтін мигранттардың жиынтық санынан
құралады:ол көші-қон бағытының көрсеткіштерінің бірі болып
саналады.Мәселен,қайсыбір аймаққа көшіп келгендердің жалпы санынан өзге
әрбір аймақтан келген ағымдарды бөліп қарауға болады.Тура және кері-қон
ағымдарында бөледі.Бір-біріне қарама-қарсы бағытталған екі көші-қон
ағымдарының мөлшері бойынша үлкенін басым ағым ретінде ал қарқыны
төменірегін-қарама-қарсы ағым ретінде белгілейді.Басым және қарама-қарсы
ағымдардың арасындағы айырмашылық-екі аудан арасындағы таза ағым,ал басым
және қарама-қарсы ағымдардың сомасы екі аудан арасындағы халықпен алмасу
деп аталады.Түрлі коэффициенттердің көмегімен жүргізілетін көші-қон
ағымдарының талдауы көші байланыстарының тиімділігін анықтау үшін қажет.
Халықтың көші-қоны аумақтық көші-қонудың бөлігі болып табылады.Халықтың
көші-қонын сәйкестендірудегі негізгі критерийлердің бірі-аумақтардың
(мемлекеттің,облыстың,қаланың және т.с.с.) әкімшілік шекараларынан өту.Осы
негізде ең алдымен сыртқы көші-қон (эмиграция және иммиграция) мен ішкі
көші-қонды ажыратады.
Сыртқы көші-қон (халықаралық) мемлекеттік шекарадан өтумен байланысты,
ол –эмиграция деп аталатын халықтың ел аумағынан тыс кетулері және
имммиграция деп аталатын елге келулері
Қазір Қазақстандағы көші-қон үдерістерін мынадай топтарға бөлуге болады:
• Этникалық қазаақтардың эмиграциясы мен иммиграциясы (соның ішінде
оралмандар);
• өзге этникалық топтардың эмиграциясы мен иммиграциясы (соның
ішінде – еңбек миграциясы);
• ішкі миграция (көші-қон);
• реэмиграция (ата жұртқа оралу);
• мигранттар транзиті;
• заңсыз көші-қон (соның ішінде – адамдарды саудалау).
Осы топтардың барлығы әр түрлі көлемде егде жастағы адамдарды
қамтиды.Бірақ мигранттар арасында еңбекке қабілетті жастағы адамдар саны
басым.Елге келген мигранттардың қартаюы маңызды мәселе болғандықтан,40-50
жастағы адамдардың құрылымына мән берудің маңызы зор.Осындай адамдардың ең
көп саны еңбек мигранттарының үлесіне тиеді.
Мигранттар арасында ең көп ахуалдарға оралмандар мен Қазақстандағы көрші
елдерден келген еңбек мигранттары кездеседі.
Имммиграция пұрсаты бойынша,келген оралмандарға мемлекет заңнама бойынша
тұрғын үй сатыпалуға қаражаттар бөліп,бір жолғы жәрдемақылар берсе
де,оралмандар Қазақстанға қалай көшудің және квотаға қалай енудің жай-
жапсарлары туралы ақпараттың жеткіліксіздігін атайды (жазбаша
критерийлердің болмауынан,олардың бұған мүмкіндіктері бар ма,жоқ па,сол
жағын түсінулері қиын соғады).Оралмандар қағида бойынша,кедей елдерден
келеді және олар әр түрлі көмекке мұқтаж болады,солардыңқатарында
медициналық көмек,тұрғын үй мәселесін шешуге байланысты көмек,тілге үйрету
көмегі,мамандық алу және қайтадан мамандануға байланысты көмек және
т.б.көмек бар.Әдетте оралмандар жастар және кемел жастағы адамдар
болады.Олардың ең басым бөлігі Өзбекстаннан,Монғолиядан және Ресейден
келсе,азырағы Қырғызстаннан,Қытайдан,Тәжікстаннан ,Түркменстаннан
келді.Туған-туысқандық кең ауқымдағы байланыстарға қарайоларда шетелдерде
туыстары қалады (тікелей туысқандарынан-ең алдымен егде жастағы
адамдар,өйткені олардың қозғалулары қиын болады).Болашақта оралмандар
өздерінің егде жастағы туған туысқандарын да Қазақстанға көшіруге
ұмтылатынын ұйғаруға болады.Қазақстанға көшкенге дейін оралмандар негізінен
ауылдық жерлерде қоныстанатын болады[5].
БҰҰ келуші және кетуші адамдар санының қатарынан халықаралық
мигранттарды анықтаудың келесі критерийлерін ұсынады:
халықаралық мигрант-байырғы тұрғылықты елін өзгерткен адам.Байырғы
тұрғылықты ел дегеніміз-сол адам тұртын ел,яғни адамның,қағида
бойынша,күнделікті демалыс уақыты аралығын өткізетін тұрғын үйі бар
ел.Шетелге демалуға,еңбек демалысына,достары мен туған-туыстарына,жұмыс
бабымен,емделу үшін немесе діни рәсіммен қажылыққа барудағы қысқа мерзімдік
сапарлар сол адамның байырғы тұрғылықты елін өзгертпейді;
ұзақ мерзімді мигрант-кемінде бір жыл мерзімде өзінің байырғы тұрғылықты
елі болып табылмайтын өзге елге келуі,өйткені келген елі үшін ұзақ мерзімді
эмигрант болып саналса,келген ел үшін ұзақ мерзімді эмигрант болады;
қысқа мерзімді мигрант-өзінің тұрғылықты елі болып табылмайтын елге
кемінде үш ай мерзімде,бірақ бір жылдан аспайтын уақытқа келетін адам,оған
елге деммалысқа,еңбек демалысына туған-туысқандарын көруге,іскерлік
мақсаттарда,емделуге немесе діни мақсаттағы қажылыққа байланысты сапарлар
жатпайды.Халықаралық көші-қон статистикасының мақсаттары үшін басқа
мерзімді мигранттардың байырғы тұрғылықты елі болып келген уақыт
аралығындағы тұратын елі саналады [6].
Көрші елдерден келетін еңбек мигранттарының көпшілігі мәселесі
реттелмеген мигранттар болып табылады,соның салдарынан олар жұмыс
берушілердің немесе құқық қорғау органдарының тарапынан көбірек пайдалануға
тартылады.Негізгі көпшіілктегі иммигранттар–оралмандармен салыстырғанда
анағұрлым үлкен жастағы адамдар.Олардың үштен екісінен астамы–25-54 жастағы
кемел жастағы немесе аға буынға жататын адамдар.Қазақстанға көшкенге дейін
иммигранттар негізінен қалада тұрған.Иммигранттардың қажеттілігі мына
жағдаймен анықталады.1991 жылдан 2003 жылғы уақыт аралығында Қазақстаннан
2,9 млн-ға жуық адам(халықтың 20%-ға жуығы)қоныс аударған,әрі солардың
қатарында еңбекке қабілетті тұрғындар 65%-ға дейін болған. Көптеген жоғары
білікті мамандар мен жұмысшылардың елден кетуіне байланысты республикадағы
өнеркәсіп,білім сияқты салалар мен басқа да салалар бойынша еңбек нарығында
еңбек ресурстарының тапшылығы пайда болды және ол осы уақытқа дейін
сақталып отыр.Қазақстанға жұмыс күшінің көші-қоны сонымен қатар Қырғызстан
мен Өзбекстандағы экономикалық мәселелерге,Тәжікстандағы соғыстан кейінгі
қайта құрулардың қиындықтарына қатысты да ынталандырылады.Бұл орайда
иммиграция әркелкі екі ағынға (лекке) бөлінеді:
● шетелдік жұмыс күшін заң жүзінде тарту
● реттелмейтін еңбек көші-қоны.
Екінші лек біріншісінен анағұрлым артық-лицензиялар бойынша Қазақстанда
11,8 мың иммигрант жұмыс істейді,реттелмейтін еңбек иммиграциясы 200-ден
500 мыңға дейінгі адам санымен өлшенеді.
Ішкі мигранттар–негізінен,25-39 жастағы (43,5%) және 15-24 жастағы
(30,6%) адамдар.
Халықтың ішкі миграциясына бір елдің ішіндегі әкімшілік-аумақтар
арасындағы көшіп-қону жатады.Халықтың көші-қоны:қалалық,қала аралық және
ауылдық жердегі көші-қон болып бөлінеді.
Қазақстандағы ішкі көші-қон екі фактормен анықталады:
● еңбек өнімділігі жоғары емес және соған сәйкес еңбекақысытөмен
дәстүрлі (ауылшаруашылық) секторлардың есебінен экономиканың жаңа заманға
сай секторларын (өнеркәсіпті,қала құрылысын,қызмет көрсету саласын)
кеңейтудің жалпы заңдылығына байланысты фактор;
● қала тұрғындарының жинақылығы мен оның сыртқы көші-қонға даярлығына
байланысты фактор.
Қазіргі кезде ауылдан қалаға көшіп-қонудың негізгі себебі табыстар
деңгейіндегі әрелкілік болып табылады,сондықтан ішлі мигранттардың басым
бөлігі–еңбекке қабілетті жастағы тұрғындар.Қазақстанның ауылшаруашылығында
өнімнің еңбекті көп қажетсінуін азайтатын жаңа технологиялар ендіруге
байланысты еңбек рыногындағы сұраныс пен жұмыспен қамтылу да
төмендейді,сөйтіп,ішкі көші-қонның негізгі факторы жұмыссыздық болады.Қазір
Қазақстанның ауылшаруашылығында,орман және балық шаруашылықтарында елдің
35%-дан астам жұмыс күші жұмыспен қамтылғандықтан,ал осы сектордағы жалақы
ең төмен деңгейде сақталып отырғандықтан,ол ішкі көші-қон үшін негізгі
себепке айналады деп нық сеніммен айтуға болады.Ауыл мигранттары үшін
Астана,Алматы қалалары мен облыс орталықтары ең тартымды қалалар болып
табылады. Қала халқының жинақылығы мен сырқы көші-қонға даярлығы,ауыл
тұрғындарының қалаға келген үлкен легіне қарамастан,Қазақстандағы қала
тұрғындарының 1991 жылдан 1999 жылға дейінгі аралдықта 57,3%-дан 56%-ға
дейін төмендеуіне себеп болды.1999 жылдан халықаралық көші-қон қарқынының
төмендеуіне байланысты жағдай өзгере бастады және 2004 жылға қарай қала
халқының үлесі 56,7%-ды құрады [7].
Реэмигранттар (ата жұртқа оралушылар)-негізінен 1990-шы жылдарда
Қазақстаннан Ресейге көшкен және 2000-шы жылдарда елге қайтып оралған
адамдар. Ресейде олар, негізінен, Сібір және Орталық Ресей қалаларында
тұрған. Олардың Қазақстаннан кетулеріне өздерінің экономикалық және
әлеуметтік жағдайын өзгертуге байланысты әрекеттері себеп болған. Кәсіптік
және әлеуметтік жағдайға қарай өзгерген факторлардың жиынтығы олардың
қайтып оралуларына қозғау салды. Анағұрлым жоғарғы білімді және әлеуметтік
жағдайы жақсы адамдар, қағида бойынша, өздерінің әлеуметтік-экономикалық
мәселелерін шешкен, бірақ олар психологиялық бейімделу мәселесіне
кездескен. Анағұрлым төмен деңгейдегі білімі бар адамдар ең алдымен
әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселесінен қиындық көрген (мамандық
бойынша жұмысқа орналасу, тұрғын үй мәселелері) [3].
Көші-қон үдерістеріне көші-қон желілерін құру өз ықпалын тигізеді. Көші-
қон желілері көші-қон шығындары мен қауіп-қатерлерін азайту арқылы осы
үрдістерді жеңілдетеді. Көші-қон желілері, әсіресе, еңбекке жарамсыз
адамдар үшін ерекше маңызды, өйткені осы желі әлгіндей адамдарға қолдау
көрсетудің жүйесін құрады. Мәселен, егер қазіргі мезетте егде жастағы
халықтың осал ішкі жинақылығы туралы айтатынболсақ,ал көші-қон желілері
құрылғаннан кейін жинақылық айтарлықтай өседі.
Халықтың көші-қоны тек экономика мен әлеуметтік саланың дамуындағы
емес, сондай-ақ ұлтаралық қатынастардағы өзгерістерді сезінетін өзіндік
барометр болып табылады. Нарықтық қатынастар өтетін күрделі кезеңде көші-
қон үрдістері айтарлықтай өзгеріске ұшыраған, олардың құрылымы мен
экономикалық факторлардың анықталуының сақталу кезіндегі себептер өзгереді.
Өндіргіш күштердің орналасуы мен дамуындағы қозғалыстармен, сондай-ақ
мезгілді және маятниктік орын ауыстырулармен байланысты болып келетін көші-
қонмен қатар, олардың біздің қоғамға тән емес жаңа түрлері пайда болады.
Олардың ішінен ұлтаралық қақтығыстар, экономикалық және табиғи апаттар
нәтижесінде туындайтын мәжбүрлік көші-қон деп аталатын түрін бөліп
көрсетуге болады. Бұған, сондай-ақ, қуғын-сүргінге ұшырағандардың өздерінің
тарихи отандарына қайтып оралуымен байланысты болып келетін көші-қонды да
жатқызуға болады [2].
Көші-қонның классикалық түрлері сияқты, оның жаңа түрлері де бір-бірімен
тығыз байланысты. Оларды, бір жағынан халықтың көші-қондық белсенділігін
арттыратын, ал екінші жағынан осы үрдістерді тежейтін жалпы факторлар
біріктіреді.
Қазіргі кезеңде көші-қон сипатын айқындайтын басты қозғаушы күш –
нарықтық қатынастардың дамуы. Бұрынғы одақтық республикалардың жаңа
экономикалық қатынастарға өту үрдісі жұмысшылар мен өндірістік саланың
босауы есебінен, сондай-ақ жұмыссыздар армиясының пайда болып, оның
экономикалық дамудың тұрақты факторына айналуының нәтижесінде халықтың көші-
қон белсенділігін артуын тудыратыны даусыз. Халықтың көші-қон қозғалысының
төмендеуі, негізінен, елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайдың
шиеленісуімен, яғни Кеңес Одағының ыдырауымен байланысты. Адамдар
тұрғылықты жерін ауыстыруды біршама кейінге қалдырып, сол жерде тұрақтай
тұрады. Тек төтенше жағдайлар - ұлттық белгілер бойынша қудалау, ұлтаралық
қақтығыстар ғана адамдарды үйреншікті жерінен кетіріп, оларды босқындарға
айналдырады. Халықтың көші-қонына әсер ететін факторларға, сондай-ақ,
елдің, әсіресе ірі қалаларындағы экологиялық және криминогенді жағдайлардың
нашарлауын жатқызуға болады. Көші-қонның жаңа кезеңінің айрықша ерекшелігі
бұрыннан да айқын көрініс беретін көші-қонның ұлтаралық факторлары болып
табылады. Көші-қон үрдістерінің әсері нәтижесінде халықтың этноұлттық
құрылымының өзгерісін талдау өте маңызды болып келеді[1].
Көші-қон үрдістері бұзушы сипатқа ие болмай, біріктіруші қызмет атқару
үшін, белгілі бір мақсатты көздейтін көші-қон саясаты қажет. Көші-қон
үрдістерін басқару мәселесі арнайы келісімдерде, сонымен қатар сол
мемлекеттер арасындағы көші-қон мәселелері жөніндегі екі жақты келісім
жасасу негізінде көрініс табу қажет.
Қоныс аударудың мүмкін болатын масштабтарын бағалау кезінде, ең алдымен,
экономикалық факторларды ескеру қажет. Кез-келген аумақ белгілі бір өмірлік
сыйымдылыққа ие болады (яғни, жұмыс орындарының саны, жыртылған жер аумағы,
үй, пәтер қоры). Бұл шектеулер қалаларға қатысты (тіркеу тәртібі өзгертілсе
де).
Қоныс аудару кезінде, босқындарды жаңа жерге орналастыру кезінде олардың
құрамының ерекшеліктерін толық ескеру қажет: ауыл немесе қала тұрғыны ма,
мамандығы қандай және жүргізген шаруашылығының түрі, балаларының және
қамқорында кәрі-құртаңның болу-болмауы және т.б.
Осыған байланысты қоныс аудару мәселесінің жалпы одақтық бағдарламасын
дайындау алға қойылған. Бұл бағдарламада аз игерілген аумақтарды қоса,
мүмкін болатын орындарды, қоныс аударушыларды орналастыруға кететін қажетті
шығындарды қарастырған жөн. Бұл мақсаттарға байланысты көші-қон үрдістерін
қозғайтын, ТМД елдеріне мүше барлық мемлекеттер арқылы қаржы-қаражат
жинақталатын арнайы аймақаралық қор құру қажет. Ал қоныс аудару ерікті
түрде жүзеге асырылуы керек.
Біздің елімізде көші-қон маңызды роль атқарады. Көші-қон мәні келесі
объективті жағдайлар арқылы анықталады: еліміздің ұлан-ғайыр аумағы;
әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны мен деңгейінің айтарлықтай кеңістіктік
дифференциациясы, сондай-ақ халықтың өмір сүру деңгейі; ТМД-да әлі күнге
дейін негізгі көші-қон тасқыны болып табылатын, ауылдан қалаға қарай
ағылған қарқынды урбанизация үрдісі.
1950-жылдардың ортасынан 1980-жылдардың аяғына дейін дәл осы факторлар
КСРО-дағы халық көші-қонының масштабы мен бағытын анықтаған болатын, ал
соңғы уақытта бұларға жаңа факторлар қосылды: босқындардың толық тасқынын
тудырған ұлтаралық қақтығыстар; ұлттық шекара ашу үрдісін күшейтіп, ұлттық
және әлеуметтік қатынастарды тежеген республикалардың егемендігін алу
үрдісі.
Ел өміріндегі либерализация, дүниежүзілік бірлестік арқылы мойындалған
адам құқтарының кепілдігін қамтамасыз етуге бағытталған қозғалыстар, соның
ішінде еркін көшіп-қонуға құқық берілуі эмиграцияның ұлғаюын тудырады.
Соңғы бірнеше онжылдық ішінде әлемде экономикалық жағдайларға тәуелсіз,
тек қана саяси себептер нәтижесінде туындаған едәуір саяси көші-қон
байқалуда. Осы уақытқа дейін саяси көші-қондар қоғамның азғантай тобын
қамтыса, біздің ғасырда олар жалпылама сипатқа ие болды. Бұл көші-қондар
халықтың барлық түрдегі жаппай орын ауыстыруын, мысалы, мемлекеттік
шекараның өзгеруі нәтижесіндегі халықтың өз еліне өтуін, дискриминацияның
әралуан түрлерінен халықтың жаппай қашуын және т.б. кіріктіреді.
Көші-қонның басқа түрлері тұрақты сипатқа иеленбейді. Оларға, мысалы,
жоғары дамыған елдерде қазіргі кезде көлемді масштабтарды иеленіп отырған
туризмді, сондай-ақ діни сенімге байланысты (мысалы, мұсылман қауымның
Меккеге қажылыққа аттануы т.с.с.) болып келетін көші-қондарды жатқызуға
болады [2].
1.2 Көші-қон үрдістерін зерттеуге арналған түпнұсқаларды талдау
1960-жылдардың екінші жартысынан басталып, 1970-жылдардың ортасына дейін
жалғасқан халық көші-қонының зерттеуіндегі қайта өрлеу кезеңімен осы
құбылыстың көптеген анықтамаларының пайда болуы мен жіктелуі әрекеттерінің
жасалуын байланыстыруға болады. Көші-қон үрдісінің қарқынды түрде зерттелуі
көптеген әртүрлі терминдердің қолданылуына алып келді. Көші-қонды аумақтық,
географиялық, кеңістік құбылыс деп атай бастап, мұндай құбылыстар жоқ
жердегі семантикалық айырмашылықтарды көрсетуге тырысты. Көші-қон қозғалу,
орын ауыстыру, қоныс аудару, қайта орналасу және т.б. әрекеттерін
кіріктіретіндіктен, оны мобилді немесе жылжымалы құбылыс ретінде қарастыра
бастады. Осылайша пайда болған терминдерді реттеп, бір жүйеге келтіру қажет
болды. Терминологияны негіздеу мен анықтамаларды жіктеуге Б.С. Хорев, А.У.
Хомра, В.И. Староверов және халықтың көші-қонын зерттеп жүрген басқа да
көптеген ғалымдар қатысты. Көші-қон анықтамасына толық талдау жасап,
олардың жіктелуін жүзеге асырғысы келген соңғы әрекеттерге А.У. Хомра
зерттеулері жатады. Өкінішке орай оның зерттеулері жүйесіз болды, автор
халықтың көші-қонының кең және тар мағынадағы түсініктерін ажырата алмай,
әртүрлі көзқарастарды шатастырып жіберген [9]
Әртүрлі ұсақ өзгешеліктерді ескермесек, онда халық көші-қоны жөніндегі
барлық анықтамаларды жіктеу белгісі ретінде олардың маңыздылығын ала
отырып, 4 топқа бөлуге болады. Бірінші топқа жататын анықтамалар көші-қон
үрдісі және көші-қон нәтижесі сияқты екі түрлі құбылысты араластырып
жіберген. В.И. Переведенцев ескерткеніндей, көші-қон халықтың аумақтық
қайта орналасуы деген қате пікір болып саналады [10]. Әсіресе, Н.Н.
Филиппов пен В.А. Суков көші-қонды халықтың орналасуының қандай да бір түрі
деп түсіндіреді [11].
Екінші топқа орын ауыстыру және мобилділік сияқты екі түрлі ұғымды
ажырата алмайтын анықтамалар жатады. Мысалы, Т.М. Караханова халық көші-
қонының маңыздылығының анықтамасы екі түсінікті кіріктіру керек, солардың
бірі көші-қонды географиялық мобилділіктің түрі ретінде қарастыру керек деп
санайды [12]. Кейінірек, Л.Л. Шамилева көші-қонды халық мобилділігінің
(жылжуының) түрі деп атап, осы анықтаманы қайталаған болатын [13].
Негізінде, Т.М. Караханова, Л.Л. Шамилева және ММУ экономика факультетінің
басқа да аспиранттарының диссертациялық жұмыстары Б.С. Хорев зерттеулерінің
арнасында жазылған болатын. Ал, ол “халықтың көші-қон қозғалысының
концепциясын оның барлық түрінде” мақсат етіп қойып, өзінің көптеген
жұмыстарында көші-қон қозғалыс ретінде кең мағынада көші-қонды, ал тар
мағынада халықтың аумақтық қозғалысы ретіндегі қоныс аударуды, яғни
ауыларалық қозғалыстың кез-келген сипаттамасын түсінеді.
Көші-қонды механикалық қозғалыс бөлігі ретінде қарастырған О.В. Лармин,
сондай-ақ соңғы жылдардағы жұмыстарында қозғалу мен қоныс аударуды ажырата
алмаған В.Н. Чапек пен В.В. Моисеенко көзқарастары Б.С. Хорев
көзқарастарына ұқсас болып келеді [14,15,16].
В.И. Переведенцев, Т.И. Заславская сияқты, сондай-ақ біздің ғалымдар
жұмыстарында 1970-жылдардың соңына дейін қозғалыс пен қоныс аудару
арасындағы айырмашылықтарды анықтай алмады. Осылайша, 1970 жылы Т.И.
Заславская көші-қонды географиялық қозғалыс, яғни қандай да бір елді
мекендерден басқа жерге орын ауыстыру ретінде анықтап, ал 1973 жылы ол
халық көші-қонын мобилділіктің жеке түрі деп жазды [17].
Алдыңғылар сияқты кең таралған анықтамалардың үшінші тобына халық
қозғалысының әралуан түрлерін, әсіресе, көші-қон және әлеуметтік түрлерін
ажырата алмау жатады. Мұнда көші-қонға салалық, аумақтық, кәсіби және
әлеуметтік қозғалыстарды жатқызады. А.У. Хомра көші-қонды бұлайша талдауды
орын ауыстыру мен мобилділік шатастырылған алдыңғы топпен салыстырғанда кең
түсінік деп атады. Ол алдыңғы анықтаманы ең кең түсінік деген болатын.
Дегенмен, мәселе осы анықтамалардың қайсысының кеңдігінде емес, мәселе бір
жағдайда көші-қонға дайындалудың осы дайындықтың жүзеге асырылуымен, яғни
мобилділіктің орын ауыстырумен шатастырылуында болса, екінші жағдайда көші-
қонға әлеуметтік қозғалыстың әралуан түрлерінің қосылуында, әйтсе де көші-
қон және әлеуметтік қозғалыстарды бір ұғымға сыйдыру дұрыс емес екендігі
айдан анық. Өкінішке орай, мұндай жағдайлар өте жиі кездеседі [18].
1960-жылдары жарияланған жұмысында Я. Щепаньский көші-қонды географиялық
кеңістіктегі орынның өзгерісіне тәуелсіз кез-келген орын ауыстыру ретінде
түсіндіреді [19]. 1970-жылдардың басында М.В. Курман бірқатар жұмыстарында
көші-қонды әлеуметтік қозғалыстың кез-келген түрі ретінде анықтауға
тырысты. М.В. Курман бойынша мамандар ағыны көші-қон түрі ретінде
көрсетілді [20]. Кейінірек, ол аумақтық көші-қон халықтың көші-қонының
әралуан түрлерін толықтыра алмайтындығын байқаған болатын. Оған салааралық
және сала ішілік көші-қон жатады, оларды өндірістік көші-қон деп атауға да
болады. Кәсіби және ғылыми көші-қон жайында айту өте орынды. Ары қарай
“халықтың көші-қонына кең мағынада қоғамдық маңызы бар халық қозғалысының
барлық түрін жатқызу керектігі айтылады. 1976 жылы осы көзқарасты ол
бекіткен болатын [21].
Б.Д. Бреевтің соңғы жұмыстарында көрсетілгендей, бұл көзқарастың
ерекшелігі авторлардың мобилділік терминін көші-қон терминімен
шатастыруында болды. Олар орын ауыстырудың әралуан түрлерін “мобилділік”
деген бір ұғымға сыйғызғаннан кейін, бәрі өз орнына келді. Б.Д. Бреев 1977
жылы жарияланған жұмысында көші-қон немесе көші-қонды мобилділік жайлы
емес, қозғалыс ұғымына аумақтық, салалық, кәсіби орын ауыстыру кіретіндігі
жайлы жазады [22]. Осы және 1982 жылы жарияланған жұмысында ол қозғалыс
ретінде адамның қоғамдық статусын өзгертуге қабілеттілігінің көрініс беруін
түсінеді. Қозғалыс пен оның түрлерінің осылайша түсіндірілуіндегі бұл
көзқарас А.У. Хомра көрсеткендей 3 топқа жатпайды, өйткені Б.Д. Бреев көші-
қон жайында емес, ал біршама кең түсінік, яғни халық қозғалысы жайында сөз
қозғаған болатын.
Үшінші көзқарас жайлы айтқан кезде көші-қонды қозғалыстың әралуан
түрлеріне теңестірген барлық анықтамалар негізінде аумақтық және әлеуметтік
қозғалыстарды шатастырғандығын атап өткен жөн. Мұнда әртүрлі құбылыстар
араласып кеткен: адамдардың аумақ бойынша орын ауыстыруы мен адамдардың
білім топтарына, кәсібіне, салаларға, кәсіпорындарға байланысты орын
ауыстыру және т.б. Әрине, мұның бәрі орын ауыстыру болып табылады, бірақ
әртүрлі сипатқа ие және олардың нәтижелері әралуан болып келеді.
Біршама кең таралып, көптеген зерттеушілер мойындайтын көші-қон
анықтамасының тобына халықтың тек аумақтық орын ауыстыруын жатқызуға
болады. Бұл топ анықтамаларына сипаттама беруді А.У. Хомра сияқты Ю.Н.
Козырев немесе Б.С. Хоревтің 1970-жылдарда жазылған жұмыстарынан емес, ал
1950-жылдардың соңы мен 1960-жылдардың басында соғыстан кейінгі
әдебиеттерде алғаш рет көші-қон ретінде халықтың аумақтық орын ауыстыруын
түсінген анықтамалардың барлық мүмкін болатын нұсқалары тұжырымдалған
кездегі жұмыстардан бастаған жөн. 20 жылдан аса уақыт өткен соң, В.И.
Переведенцев халықтың көші-қонын кең мағынада адамдардың кеңістікте әртүрлі
орын ауыстыруының жиынтығы ретінде, ал біршама тар мағынада адамдардың
салыстырмалы ұзақ уақытқа тұрғылықты жерін ауыстырумен байланысты болып
келетін, олардың қоныс аударуының жиынтығы ретінде қарастыруға болатынын
қайта қайталап өтті. Халықтың көші-қоны анықтамаларының осындай кең
диапазоны осы қоғамдық құбылысқа халықтың кеңістіктік қозғалысының әралуан
түрлерін жатқызумен байланысты болып келеді.
Көші-қонды халықтың тек аумақтық орын ауыстыруы ретінде қарастырған
кезде, олардың көшкен орын мен орналасатын орын арасындағы қашықтық бойынша
да, мигранттар орын ауыстыратын объектілер арасындағы статус бойынша да,
адамдардың орын ауыстыру мерзімі бойынша да, көздеген мақсаты бойынша да
әртүрлі екендігін ескерген жөн. Бір елді мекен ішінде, сондай-ақ әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық статусты елді мекендер арасында, сонымен қатар
әртүрлі таксономиялық маңыздағы аумақтар ішінде және арасында орын
ауыстыруға болады. Орын ауыстырулар өзінің ұзақтығымен, сондай-ақ
мақсаттылығы арқылы ерекшеленеді. Осылардың барлығы арқылы халықтың көші-
қоны анықтамаларының көптүрлілігі анықталады.
Көші-қонға халықтың алуан түрлі аумақтық қозғалысын кіргізуге болатын 3
тәсілді бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, көші-қон дегеніміз қозғалыс сипаты мен мақсатына тәуелсіз
халықтың кеңістіктік қозғалысының әралуандығы болып табылады. Бұған бір
елді мекендерден басқа елді мекендерге көшуді, елді мекендер шегіндегі
жұмыс немесе оқуға күнделікті баруды, қандай да бір ауданға уақытша немесе
мезгілді жұмысқа, сапарға, командировкаға келуді, демалысқа баруды және
орын ауыстырудың басқа да түрлері жатады. Бірқатар зерттеушілер көші-қоннан
бір елді мекен шегінде жүретін кеңістіктік орын ауыстыруларды шығарып
тастайды. Дегенмен, бұл қатынаста көзқарастар әртүрлі болып келеді. Мысалы,
Ю.Н. Козырев көші-қонға елді мекендер ішінде жүретін барлық орын
ауыстыруларды (егер олар сауда орындарын барып көрумен байланысты болса да)
жатқызады [23].
Екіншіден, көші-қонға тұрғылықты жердің тұрақты немесе уақытша ауысуына
алып келетін елді мекендер арасында жүзеге асатын кеңістіктік орын
ауыстыруды жатқызады, сондай-ақ тұрғылықты жер мен еңбек немесе оқу саласы
аралығындағы ұдайы екі жақтық қозғалысты айтады. Бір елді мекендерден
басқаларға қайтымды түрде ауық-ауық жасалатын іскерлік және демалыс
сапарлары саналмайды.
Үшіншіден, көші-қонға халықтың кеңістіктік қозғалысының, соңында оның
аумақтық қайта орналасуына алып келетін үрдісін жатқызады. Мұндай жағдайда
кеңістіктік орын ауыстырудың миграцияға жатқызылуы бір жерден екінші жерге
шынайы қоныс аударумен және бірқатар елдерде жаңа тұрғылықты жердегі
формалды тіркелумен анықталады. Сонымен бірге мұнда тұрғылықты жер мен
еңбек ету, оқу немесе басқа да қызмет саласының бір елді мекенге бірігуі
жүзеге асады.
Үш тәсілдің біріне байланысты анықталған комбинация бойынша көші-қонға
халықтың кеңістіктік орын ауыстыруының кез-келген түрлерінің жиынын
жатқызуға болады. Әдебиеттерде әртүрлі қарама-қарсы көзқарастардың кездесуі
кездейсоқ емес. Мысалы, И.С. Матлин көші-қонға тұрғылықты жердің ауысуы мен
маятниктік көші-қонды жатқызса [24], В.В. Покшишевский көші-қонға
маятниктік көші-қонды жатқызу дұрыс емес дейді, өйткені маятниктік көші-қон
тарала орналасудың ерекше бір түрі боп саналады.
Бірқатар зерттеушілер көші-қонға халықтың аумақтық орын ауыстыруының үш
түрін жатқызып, екінші тәсілге сүйенеді. Халық көші-қонының үш түрі немесе
формасы концепциясын – тұрақты, мезгілді және маятниктік – ММУ, ТМДҒА
зерттеушілері және т.б. ұстанады .
Ал бірінші тәсілге сүйенсек, онда көші-қон анықтамасына халықтың
кеңістіктік қозғалысының үш емес, төрт негізгі түрін жатқызуға болады.
Оларға эпизодтық, маятниктік, мерзімді және тұрақты көші-қон жатады. Әрине,
халықтың аумақтық орын ауыстыруына эпизодтық (ауық-ауық) сапарлар сияқты
түрін кіргізу дау туғызатыны анық. Ең алдымен, А.У. Хомра көші-қонға тек
туризм сияқты сапарларды кіргізген болатын, сонан соң, Л.Л. Шамилева көші-
қонға демалыстық орын ауыстыруларды да жатқызған болатын, ал оларды К.Ш.
Амирасланов уақытша (мезгілдік) көші-қон құрамында да қарастырады [25] .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӨШІ-ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақстан халқының демографиялық үрдістерінің өзгерістері
КСРО ыдырағаннан кейін құрамындағы республикалар өз
тәуелсіздіктеріне ие болды. Осының нәтижесінде күрделі демографиялық
өзгерістер мен көші-қон толқындары пайда болды. Мұндай жағдайды егеменді
еліміз – Қазақстан Республикасы да бастан кешірді. Бұл кезеңдегі
демографиялық процестердің негізгі ерекшелігі – халықтардың жалпы санының
кемуі, өлім-жітімнің көбеюі, бала туудың азаюы осының нєтижесінде табиғи
өсімнің құлдырауы. Осы келең алған теріс бағыттарға қоса, республикадан
алыс және жақын жерлерге бағыт алған көші-қон толқындарының кең өрістеуі де
халық санын күрт төмендетіп жіберді. Қазақтан халқы Ресейге бодан болғаннан
бастап, Кеңес заманында да негізінен сырттан келген келімсектер көші-қон
нәтижесінде өсті.Қазақстан бұрынғы КСРО құрамындағы мемлекеттер арасында
халықтың саны жағынан Ресей, Украина, Өзбекстаннан кейінгі төртінші орынды
иеленеді, ал территориясы бойынша Ресейден кейінгі екінші орында.Қазақстан
2724,9 мың шаршы километрге тең кең байтақ аумақты алып жатса да, халық аз
қоныстанған ел болып табылады. Бірінші Ұлттық санақ деректеріне сәйкес,
халықтың тығыздығы 1 шаршы километрге небәрі 5,5 адамды құрады. Қазақстан
халқына 14 әкімшілік-аумақтық бірліктер (облыстар) бойынша біркелкі
орналаспау тән. Қала және қала секілді поселкалар саны - 284. Халқының
тығыздығы 1 шаршы километрге 16,9 адамнан келетін Оңтүстік Қазақстан облысы
халқы ең тығыз орналасқан аумақ болып табылса, Маңғыстау облысында халықтың
тығыздығы 1 шаршы километрге 1,9 адамды құрады. 1997 жылы Қазақстан
Республикасында ауылдық аудандар мен әкімшілік аумақтардың шекарасын
өзгерту туралы реформа жүргізілді, соған сәйкес республикадағы 19 облыс 14
облыс болып қайта құрылды [26]. 1999 жылғы егеменді Қазақстан
Республикасының алғашқы өз алдына жүргізген халық санағының деректері
бойынша Қазақстандағы халықтың жалпы саны 14 миллион 953 мың 126 адам
болды. Оның ішінде 11523,9 мың адам (77,1% жалпы санынан) сол жерде туып
және тұрып жатқандар, ал 3429,2 мың адам (22,9 %) өзі тұратын жерлерін
өзгерткендер. Оның ішінде қалада тұратындар саны – 8377303 (56%), ал
ауылдық жерде тұратындар – 6575823 адам (44%). Халқының саны миллионнан
асқан қала бізде қазір біреу-ақ, ол оңтүстік астана Алматы, онда 1 миллион
129 мың 356 тұрғын бар. Ал ірі қалалар қатарына төмендегі қалаларды
жатқызуға болады. Қарағанды - 436864, Шымкент - 360078, Тараз - 330125,
Астана - 312965, Өскемен - 310950, Павлодар - 300503, Семей - 269574,
Ақтөбе - 253088, Қостанай - 221429. Бұл 1999 жылғы Егемен Қазақстан
Республикасының алғашқы ұлттық санағының қорытындысы бойынша алынды. Ұлттық
санақтың тағы бір мақсаты - халықтың сандық, сапалық, ұлттық және азаматтық
құрамы мен жеке тұлғалардың экономикалық белсенділігін анықтау болып
табылады [27]. Тұрғындардың саны бойынша бірінші орында Оңтүстік
астана атағына иеленген, миллионнан асқан халқы бар, үлкен мегаполис –
Алматы қаласында республика халқының 8,2 пайызы тұрады. Қаладағы халық
саны мемлекетіміздің ордасы Астана тұрғындарынан 2,3 есе артық. Қала халқы
он жеті жыл ішінде, яғни 1989-2008 жылдар аралығында 175969 мың адамға
немесе 1,2 есе өскен. Халықтың тығыздығы 1 шаршы километрге 3764,7 адамнан
келеді.
Енді Қазақстандағы демографиялық өзгерістерді қазіргі ТМД-ға мүше
мемлекеттердің демографиялық жағдайымен салыстырып көрсетсек. Осы
мемлекеттердің 1999-2008 жылдар аралығындағы статистикалық агенттіктері
берген мәліметтері бойынша, Орта Азия мемлекеттеріне кіретін Қазақстан,
Өзбекстан, Тәжікстан және Түркменстан Республикаларында жыл сайын халық
санының өскенін көреміз. Мәселен, Қазақстанда 1999 жылы – 14955,1 мың адам
тіркелсе, 2006 жылға дейін халық саны 15565,6 мың адамға, яғни жеті жыл
ішінде 264,2 мың адамға өскен, Өзбекстанда (жылдарға сәйкес, 24135,6 мың
және 26100,0 мың адам) 1964,4 адамға, Тәжікстанда (6001,3 мың және 6920,3
мың) 919,0 мың адамға және Түрікменстанда ( 1999 ж. - 4738,2 мың, 2001 ж. –
4845,3 мың адам) үш жыл аралығында 107,1 мың адамға көбейген. Бұл елдердегі
халық санының динамикасы тәуелсіздіктерін алғаннан кейінгі 1990 жылдардың
ішінде экономикалық және басқа да қиыншылықтарға тікелей байланысты кемуде
болды. Дегенмен 2000 жылдан бастап республикаларда экономикалық жағдай
түзеле бастап, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына тұрақтылық орнады. Бұл
халықтың табиғи жолмен өсу үрдісіне әсер етті. Бұл республикалардың
барлығына Кеңес заманы кезінде әрбір отбасына көпбалалық тән болатын.
Кавказ елдеріне жататын мемлекеттер арасынан Азербайжанда халық саны
(1999 ж.-14955,1 мың – 2006 ж.-15219,3 мың) 264,2 мың адамға өссе,
керісінше Арменияда (1999 ж.-3232,1 мың - 2005 ж.-3215,8 мың) 16,3 мың
адамға, Грузия мемлекеті (4469,8 – 4401,3) 68,5 адамға кемігендігін
байқаймыз.
Сондай-ақ Украина, Беларусь және Ресей елдерінде халық санының ерекше
азайғандығы байқалады. Әсіресе Ресей халқының саны 1999 жылы 147539,4 мың
адам болса, 2006 жылы 142753,5 мың адамға, яғни 7 жыл ішінде 4 миллион 785
мың 900 адамға кеміген. Мұндай көрініс Украинада да байқалды (49544,8 мың –
46749,2 мың). Онда 7 жыл ішінде 2795,6 мың адамға кемісе, ал Беларуссияда
(10045,2 мың - 9750,5 мың) 294,7 мың адамға азайған. Сондай-ақ Молдова
елінде де 1999-2005 жылдар аралығында халық саны 49,5 мың адамға (3649,9
мың - 3600,4 мың адам) төмендеді. Бұл елдердегі халық санының кемуі
негізінен табиғи өсімнің бәсең болуы, сонымен қатар көптеген ұлттардың
өздерінің тарихи Отандарына қоныс аударуы себеп болуда. Сонымен бірге,
негізінен әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтар және т.б. жағдайлар да бар.
Егемендіктің алғашқы жылдары кезінде үрдіс алған демографиялық
дағдарыстың ең ауыр нәтижесі – Қазақстан халқы 1989-1999 жылдар аралығында
1 миллион 246 мың 028 адамға азайды. Халықтың кемуі 2002 жылға (қоса
есептегенде) дейін созылып, 2003 жылдан бастап аз да болса өсе бастады.
2005 жылдың басында 15 млн-нан аз ғана асты. Бұл жағдайдың негізгі себебі
тек 1991-1999 жж. арасында сыртқа кеткен көші-қон нәтижесінде Республика
халқы 1 млн. 854 мыңнан астам адамға кеміді. Сыртқа кеткендердің басым
көпшілігі өз тарихи отандарына қайта оралғандар еді, олардың ішінде тек
1993-1998 жж. – 1 млн. астам шығыс славяндар (орыс, украин, беларус), 400
мыңға жуық немістер кеткен [28].
Кесте 1- Қазақстан халқының 2000-2006 жж. динамикасы
жыл басына, адам [29]
Облыстар 1989 ж.1999 ж.1989- 2002 ж.2005 ж.2006 ж.1989-
1999 жж. 2006
жж.
Қазақстан 16199151495312-1246028 148510515074761521929-979863
Рес. 4 6 9 7 1
Ақмола обл. 1064406836271 -228135 755000 747185 746652 -317754
Ақтөбе обл. 732653 -50095 668166 678607 686698 -45955
682558
Алматы обл. 16429171558534-84383 155457315897511603758-39159
Атырау обл. 424708 440286 +15578 447634 463466 472384 +47676
Шығ.Қазақ. 17672251531024-236201 148255014420971431180-336045
Жамбыл 1038667988840 -49827 979199 992089 1001094-37573
Батыс-Қаз. 629494 616800 -12694 600330 606534 609291 -20203
Қарағанды 17454481410218-335230 134424413317021334438-411010
Қостанай 12238441017729-206115 935717 907396 903178 -320666
Қызыл-Орда 574464 596215 +21751 600972 612048 618249 +43785
Маңғыс.обл. 324243 314669 -9574 328265 361754 374430 +50187
Павлодар обл.942313 806983 -135330 758154 743826 742911
-199402
Солт.Қаз. 912065 725980 -186085 691263 665936 663126 -248939
Оңт.Қаз. 18235281978339+154811 207950621935562233568
+410040
Астана қ. 281252 319324 +38072 493062 529335 550438 +269186
Алматы қ. 10719271129356+57429 113242412094851247896+175969
1-кестеде берілген деректерге сүйене отырып, екі санақ аралығында (1989-
1999 жж.) барлық облыстарда да халықтың абсолюттік санының кемігенін
көреміз, тек Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Астана мен Алматы
қалаларында ғана бұл үрдіс байқалмайды. Аталған уақыт аралығында Атырауда
халықтың саны 15578 адамға (3,6%), Оңтүстік Қазақстанда 154811 адамға
(8,4%), Қызылордада 21751 адамға (3,8%) және Астанада 38072 (13,4%),
Алматыда 57429 адамға (5,4%) көбейген.
Керісінше басқа аймақтарда халық санының төмендеуі байқалады. Мысалы
Қарағандыда (335230 адамға немесе 19,1%-ға), Шығыс Қазақстанда (236201
адамға немесе 13,4%), Ақмола (228 135 адамға немесе 21,5%), Қостанай
(206115 адамға немесе 16,7%), Солтүстік Қазақстан (186085 адамға немесе
20,4%), Павлодар облыстарында (135330 адамға немесе 14,5%) кемігені
көрініс алды [30].
Республикадағы халықтың кемуі 2006 жылғы мәлімет бойынша да байқалады.
Халық санының өсуі тек жоғарыда аталған облыстарда ғана көрінеді, ал басқа
аймақтарда әлі де болса адамдардың кемуі анықталған. Халықтың азаюы
әсіресе Солтүстік, Орталық, және Шығыс аймақтарда көптеп байқалуда. Бұл
жерлер негізінен славян тектес (орыс, украин, беларус) және европалық
ұлттар көп шоғырланған аймақ болып саналады. Сондықтан басқа ұлт өкілдері
өз Отандарына оралуда. 1998 жылғы мәлімет бойынша, кетушілердің көбісі
орыстар болып, олар 68,8% құраса, одан кейін украиндықтар – 10,6%, содан
кейін немістер 3,8% болды. Бұлар негізінен Ресейге, Украинаға,
Белоруссияға, Германияға, Израиль мен Өзбекстанға кеткендер еді [26].
Басқа ұлттардың кетуіне себеп, негізінен, 1990 жылдардағы әлеуметтік-
экономикалық қиыншылықтардың әсері, өндірістің (заводтар мен фабрикалардың)
тоқтауы, жұмыс орындарының қысқаруы, инфляцияның өсуі және т.б. Халық
өздерінің болашақтарына күмәнмен қарады, материалдық жағдай қиын болды.
Кесте 2- Қазақтардың өсу динамикасы (1989-2006 жж.) [29].
Облыстар Қазақтар саны Қазақтардың үлес салмағы
1989 ж.1999 ж. 2006 ж. 1989 ж. 1999 ж. 2006 ж.
Қазақстан 64968587985039 8913315 40,1 53,4 58,6
Рес.
Ақмола обл. 266831 313488 319894 25,1 37,5 42,8
Ақтөбе обл. 407222 482285 525467 55,6 70,7 76,5
Алматы обл. 741737 926137 1006748 45,1 59,4 62,7
Атырау обл. 338998 391672 428677 79,8 89,0 90,7
Шығ.Қазақ. 687879 743098 748425 38,9 48,5 52,3
Жамбыл 507302 640346 683748 48,8 64,8 68,3
Батыс-Қаз. 351123 399030 421580 55,8 64,7 69,2
Қарағанды 449837 529478 562446 25,8 37,5 42,1
Қостанай 279787 314801 311247 22,9 30,9 34,5
Қызыл-Орда 504126 561630 590168 87,8 94,2 95,5
Маңғыс. обл. 165043 247644 315069 50,9 78,7 84,1
Павлодаробл. 268512 311862 328418 28,5 38,6 44,2
Солт.Қаз. 206060 214697 217082 22,6 29,6 32,7
Оңт.Қаз. 10174701340889 1551529 55,8 67,8 69,5
Астана қ. 49798 133585 323021 17,7 41,8 58,7
Алматы қ. 255133 434397 579796 23,8 38,5 46,5
Кестеден көріп отырғандай, осы жерде республикаға өз атын берген қазақ
ұлтының кейбір демографиялық ерекшеліктерін айта кеткен жөн болар. 1989-
2006 жж. аралығында қазақтар саны 2 млн 416 мың 457 адамға, яғни 18,5%
өсті. Республиканың барлық облыстарында қазақтардың үлесі өскенін
байқаймыз. Аталған уақыт аралығында әсіресе, орыс ұлты көп шоғырланған
Солтүстікте 10,1%-ға, Қостанай 11,6%-ға, Павлодар 15,7%-ға, Қарағанды 16,3%-
ға, Ақмола 17,7%-ға, Астана - 41,0%-ға мен Алматы қалаларында 22,7%-ға
қазақтар саны өскен. Бұл аталған облыстар мен қалаларда қазақтардың үлесі
1989 жылғы санақта 30 пайызға да жетпеген еді. Керісінше Оңтүстік, Орталық
және Батыс өңірлерінде қазақтар үлесі басымырақ болды. 1999 ж. Қызылорда
облысында – 94,2%, Атырау облысында – 89,0%, Маңғыстау – 78,7%, Ақтөбе –
70,7%, Оңтүстік Қазақстан – 67,8%, Батыс Қазақстан облысында – 64,7%. Ал
Солтүстік және Орталық Қазақстанда қазақтар әлі де аз болды, олар халықтың
үштен бірінен төмен, не аз ғана жоғары еді. Солтүстік Қазақстан облысында –
29,6%, Қостанай – 30,9%, Ақмола –37,5%, Қарағанды – 37,5%, Павлодар –
38,6%, Шығыс Қазақстанда (бұрынғы Семей облысын қосқанда) қазақтар халықтың
жартысына да жетпеді – 48,5% (2-кесте). Дегенмен кейінгі жылдары барлық
облыстарда дерлік қазақтар саны мен үлесі өсе түскені байқалады.
Бұл кезеңді қазақ қалаға бет бұрды деп атайды немесе республикадағы
қала халқының ішінен қазақтардың үлесі өскенін көреміз. 1989 жылы қалада
тұратын қазақтардың үлесі 27,1 % болса, ол 1999 жылы 43,2% құрады, ал 2006
жылы 50,6%-ға өскен, яғни қазақтардың жартысы 4,402 мың адам қалада тұрады
деген сөз. Қазіргі кездегі қалада тұратын қазақтардың көбісі ауыл жастары.
Нағыз еңбекке жарамды кезеңдегі жастар болып саналады. Республикамыздағы
ірі-ірі қалаларға жұмыс іздеп барғандар. Ауылдағы ауыл шаруашылық
өндірістерінің тарап, совхоздар мен колхоздардағы техникалар
жекешелендірілді, соның нәтижесінде жекеменшік ұжымшарлар пайда болды.
Ауылдағы жұмыс істейтін мекемелердің көбісі жабылды. Жұмыссыздық көбейді.
Сондықтан, еңбекке жарамды жастардың барлығы жұмыс іздеп Қазақстанның ірі-
ірі қалаларына ағылды. Осыған қарамай, қалада тұратын қазақтардың саны
өскенімен, ауыл халқының басым көпшілігін қазақтар құрайды. Соның ішінде
ауылда тұратын қазақтардың үлесі 1989 жылы 57,1 % болса, 1999 жылы 66,4%,
ал 2006 жылы 69,2%-ға өскен. Қазақстанда тұратын қазақтардың жартысы әлі де
ауылда тұрады. Ауылда тұратын қазақтардың орналасуы аймақтарда әр түрлі
болды. Екі санақ аралығында (1989-1999 жж.) ауылда тұратын қазақтардың
өскенін көреміз. 1989 ж. – 4007955 адам тіркелсе, 1999 жылға дейін олардың
саны 4369520 адамды құрап, 361565 адамға өскен. Ауылда тұратын қазақтар ең
көп шоғырланған Маңғыстау (99,7%), Қызылорда (98,7%) және Атырау (98,2%)
облыстары болып саналады [23].
Сонымен, Қазақстандағы қазақтардың урбанизациялану процесі үлкен
қарқынмен өсті. 1999 ж. қалада тұратын қазақтардың абсолюттік саны 3615519
адам (43,2%) болса, 1989 ж – 2488903 адам (27,1%) тіркеліп, екі санақ
аралығында 1126,6 мың адамға – 16,1% көбейді. Бұндай өсу көрінісі
Қазақстанның барлық облыстарында байқалады .
1999 ж. мәлімет бойынша, аймақ бойынша қазақтардың урбанизациялану
процесі мынандай болды: қалаға ең көп шоғырланған қазақтар Қызылорда мен
Атырау облыстарында байқалды, олардың үлесі қалада тұратын барлық халықтың
91,3% және 82,3% құрады. Одан кейінгі орында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz