Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі ретінде
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Механика-математика факультеті
Ақпараттық жүйелер кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының акпараттық жүйесін құру
Орындаған 4 курс студенті
Дашанбаева А.А
(қолы)
Ғылыми жетекші
Дүйсебекова К.С
(қолы, күні)
Нормабақылаушы ____________________ Жұманбаева
А.М
(қолы,күні)
Кафедра меңгерушісінің ______________________ Төкеев У.А.
рұқсатымен қорғауға жіберілді (қолы, күні)
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОР БИРЖАСЫ – БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР нарығЫ 6
1.1 Қазақстан қор биржасы дамуының негізгі кезеңдері 6
1.2 Қор биржасының мәні және мақсаты ... ... ... ... 9
1.3 Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының қалыптасу жағдайлары 11
1.4 Қазақстан қор биржасындагы бағалы кағаздарман операцияларды талдау 13
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Бағалы қағаздар – қарыз міндеттемесі ретінде 17
2.2Бағалы қағаздардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3Бағалы қағаздардың негізгі және туынды турлері.Акциялар, облигациялар,
вексельдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.4 Бағалы қағаздардың басқа түрлері ... ... ... ... ... . 30
2.5 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмиттенттері 31
2.6 Жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі 33
2.7 Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі 34
2.8 ҚР заңнама бөлігіндегі Қор биржасының ұғымы 35
3 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ОҢТАЙЛЫ ПОРТФЕЛІН ҚҰРУ ҮШІН МОДЕЛЬДЕР
ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
3.1 Негізгі түсінік және тәуекел моделін құру ... ... ... 41
3.2 Құнды қағаздар нарығындағы Қазақстандық компаниялар 44
4 МАРКОВИЧ ЕСЕБІН ҚҰРУ,ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР ТИІМДІЛІГІ МЕН ҚАУПІН ЕСЕПТЕУ
АЛГОРИТМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
5 АҚПАРАТТЫҚ ЖАБДЫҚТАУ. МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҰРУ 50
6 DELPHI 7 ортасында қАЗАҚСТАН рЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ Қор биржасының
жұмысынының моделін ҚҰРУ программасы 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... . 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарды орнату, тек қана
бұрыннан бар басқару әдістері мен формаларының өзгерісін ғана емес,
сондай-ақ тауарлы және қаржылық нарықтың қызметтерінің технологиясының
өзгеруіне, эко-номиканың барлық саласын жаңартуға алып келді. Әкімшіліктік
экономика шарттарында талап етілмеген, экономикалық қызметтің кейбір
түрлері, оның ішінде қор нарығы өзінің екінші рет туылуын алды.
Жоспарлы экономика шарттарында қаржылық ағындар қозғалысы тек
экономикалық ведомостволарды шешумен ғана анықталды, сондықтан қор нарығына
онда орын болмады. 90- шы жылдарда Қазақстан Республикасында қор нарығының
қайта өрлеуі басталды. Қазіргі уақытта бұл нарық, нарықтық экономиканың
басқа да сегменттерімен салыстырғанда тез қарқынмен дамуда. Қор нарығы
бірінші ретті және екінші ретті болып бөлінеді. Бағалы қағаздардың екінші
ретті нарығы ұйым-дық нарықпен көрсетіледі. Биржа тауарлардың белгілі бір
түріне келісім жасала-тын, ұйымдық нарықты білдіреді. Биржа тауарлары
ретінде төмендегі тауарлар жа-туы мүмкін :
– Сатушы және сатып алушығы белгілі бір қасиеттерімен жақсы танымал,
өндірістік немесе тұтынушы бағытындығы өнім (бидай, кофе, какао, қант,
мұнай және мұнай өнімдері, түсті және бағалы металдар және т.б.);
– бағалы қағаздар;
– шетелдік валюта.
Сатылатын тауар түріне байланысты, сәйкесінше, тауарлы, қор немесе
валюталық биржа болуы мүмкін. Егер биржада бағалықтың бір де бір түрі
болмаса, онда мұндай биржа әмбебап деп есептеледі. Биржалық сауда-
саттықтың ерекшелігі,келісім әрқашан бір жерде ғана, қатаң белгіленген
уақытта биржалық сеанс өткізу уақытында және нақты бекітілген, барлық
қатысушыға міндетті ережелер бойыншы жасалады. Биржа айқын ұйымдық
құрылымды, биржалық құндылықтармен келісімді орындау және жасаудың айқын
механизмін және келісімді орындау барысында бақылаудың жоғары сенімді
жүйесін құрады. Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі заманғы нарықтық
экономика, оның ішінде қазақстандық нарықтық экономика бағалы қағаздар мен
қор биржасынсыз өмір сүруі мүмкін емес, себебі олар нарықтық экономиканың
бөлінбес бөлшегіне айналды. Бүгінгі таңда қор биржалары нарықтық
экономикадағы тепе- теңдікті ұстауды қамтамасыз етеді.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының
қалыптасу мәселелерін қарастыру және бағалы қағаздар портфелін құрудың
статистикалық әдісі және оптимизациялау процесін қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі мәселелерді шешу қарастырылады:
1. ҚР қор биржасы дамуының негізгі кезеңдерін қарастыру;
2. Қор биржасының мақсатын және мәнін анықтау;
3.ҚР қор биржасының қалыптасуының негізгі мәселерін айқындау;
4.Марковиц және Тобиннің моделімен шешілген бағалы қағаздар
портфелінің минималды тәуекелділігі есептелді және берілген тиімділік
тәуекелділігінің талдауы жасалды.
ҚазМұнайГазАҚ ұлттық компаниясы үшін кәсіпорынның бағалы қағаздардың
нақты биржалық катировкасы негізінде 2010-2010 жж. аралығынан оңтайлы
портфель құрылымы табылды.
Бұл үшін келесі есептер шешілді:
а) Әр акция үшін математикалық күтімі және тиімділік кіріс дисперсиясы
табылды.
б) Тиімділіктің математикалық коварациясы тұрғызылды.
в) Кіріс пен тәуекелдің пайдалы қатынасы анықталды.
г) Лагранж әдісімен шешілген Марковиц және Тобин моделі құрылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі заманғы нарықтық экономика, оның
ішінде қазақстандық нарықтық экономика бағалы қағаздар мен қор биржасынсыз
өмір сүруі мүмкін емес, себебі олар нарықтық экономиканың бөлінбес
бөлшегіне айналды. Бүгінгі таңда қор биржалары нарықтық экономикадағы тепе-
теңдікті ұстауды қамтамасыз етеді.
Нарық–күрделі, әрі жан-жақты атқаратын қоғамдық қатыныстар жиынтығы. Ол
бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет жағын қамтыса, екінші жағынан қор
жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,өз кезегінде, қаржы нарығы мен қоз-ғал-
майтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы
ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Бұл механизм несиеге негізделген.
Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі акционерлік шартқа
қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Бағалы қағаз
нарығы субъектілерінің қатынастары, экономикалық құқықтық механизмге
негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын
дәлелдейді. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең үнемді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең сапалы субъектілері ғана алады.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да заттай капиталға да меншік
құқық бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттар
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеуде қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қәзір өндірістің
жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі
өндірісте инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
1 ҚОР БИРЖАСЫ – БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР нарығЫ
1.1 Қазақстан қор биржасы дамуының негізгі кезеңдері
Бағалы қағаздардың көп бөлігі арнайы құрылған институт- қор биржасы
арқылы құрылады. Қор биржалар желісі бағалы қағаздардың ұйымдық нарығын
көрсетеді. Қор биржасының инфрақұрылымы қалай қалыптасқанын қарастырамыз.
Ең бірінші нағыз қор биржасы, XVII ғасырдың басында Амстердамда пайда
болды, алайда тарихшылар Италия мен Германиядан ерте замандағы бағалы
қағаздармен жасалған сауда- саттық куәліктерін табуда. Амстердам бүкіл жер
жүзінен саяхатшылар келетін Еуропаның ең ірі порттарының бірі болды.
Кемелер акционерлік компанияларға тиесілі болды. Биржа , егер кеме батып
кеткен жағдайда банкроттан құтылу үшін, немесе корабльдің ойдағыдай келуі
жағдайындағы қосымша үлесін сатып алуға, акционерлерге корабль жүгі бөлігін
сатуға мүмкіндік берді. Осылайша қор биржасы- алдын ала нақты болжау арқылы
баюға және болашаққа көз салатын адамдар арасындағы сауда- саттық орны
өмір сүруін бастады.
Ол замандағы биржалық операциялардың айтарлықтай айырмашылығы болмады.
Олардың бар жоғы екі түрі болды: бағалы қағаздардың жаңа шығарылымдарына
жазылу, сонымен қатар бағалы қағазадарды нақты ақшалай сату- сатып алу
болды. Қор биржаларымен жасалатын операциялар жекеленген қор бөлімшелерінде
өткізілмеді. Қазақстан биржасын тауарлы және қор бөлімшелеріне бөліну XX
ғасыр басында болды. Бірақ, арнайыландырылған, нағыз қор биржалары
революцияға дейінгі Қазақстанда пайда болмады.
Қазіргі таңда әлемдік қауымдастық елдерінде 150- ге жуық қор биржасы
бар деп есептеледі, олардың ішіндегі ең ірілері: Нью- Йорк, Токио,
Франкфурт, Тайвань, Париж, Гонконг, Лондон, Сеул қор биржалары.
Қазақстан Республикасы, ТМД елдері сияқты нарықтық экономиканы, сондай- ақ
оның маңызды элементтерінің бірі- бағалы қағаздар нарығын орнату және оның
даму процесстерін бастан кешуде. Қазіргі кезеңге дейін Қазақстанда нарықтық
экономика жүйесінің негізі қаланды деп есептеу қабылданды. Қазақстан бағалы
қағаздары нарығының негізінің қалыптасуы, СССР заңнамаларының базасында
акционерлік қоғамдар, брокерлік компаниялар, қор биржалары құрыла бастаған,
90- жылдардың басына жатады.
1991-1994 жылдардағы мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру
және акционирлеу кезеңі, көптеген акционерлік қоғамдардың және тәуелсіз
тіркеушінің пайда болуына негіз болды.
1994 жылдың көктеміне дейін Қазақстан Республикасының заңнамасы қор
нарығының субъектісін- эмитент, инвесторлар, делдалдар (брокерлер и
дилерлер) және қор биржасы, тек қана төрт түрінің мүмкін болуын түсінді.
Осы кезеңдегі қор нарығының мемлекеттік реттеу органы ретінде ҚР қаржы
министрлігі болды. Ұлттық қор нарығының қажетті инфрақұрылымын және сәйкес
жұмысын құруға, инфляцияның жоғарғы қарқыны, өндірістің стагнациясы,
мемлекеттік сектордың басымдылығы, бағалы қағаздар нарығында қызметті
жүзеге асыруға, көптеген шаруашылық субъектілер қызметкерлерінің кәсіби
даяр болмауы кедергі болды.
1994 жылы республиканың қор нарығын мемлекеттік реттеу бойынша
атқаратын қызметтері берілетін, бағалы қағаздар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық комиссиясы құрылды(НКЦБ). Бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушылары ретінде 1997 жылы ҚР Орталық депозитарийі
құрылды. Орталықтың құрылуы негізгі әлемдік талаптарға сәйкес келетін және
келісімдердің сенімді орындалуын қамтамасыз ететін, базалық институционалды
және техникалық инфрақұрылымның құрылуы аяқталды.
1993 жылдың 15 қарашасында Қазақстанда ұлттық валюта- теңге енгізілді.
Осы оқиғадан кейінгі екінші күні 17 қараша 1993 жылы – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі және жиырма үш алдыңғы қатарлы қазақстандық
коммерциялық банктер валюталық биржа құру туралы шешім қабылданды, ал 17
қараша оның туылған күні болып бекітілді.
1994 жылдың 3-наурызында биржа, қолданылатын заңнамаға сәйкес болуы
үшін, биржа атауы Қазақстандық Банкаралық Валюталық Биржа болып қайта
тіркеуден өтті. Бастапқы екі жыл ішінде биржа тек қана шетелдік
валюталармен сауда жасайтын ұйымдармен айналысты.
1995 жылдың 2-қазанында биржа бағалы қағаздар нарығында биржалық
қызметін жүзеге асыру үшін №1 лицензиясын алды, бірақ бұл лицензияның
қызметі, мемлекеттік бағалы қағаздармен ғана айналысатын сауда ұйымдарының
құқығымен шектелді. Бірінші рет мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы биржада
1995 жылдың 14-қарашасында өткізілді. Сол уақыттарда, әртүрлі себептерге
байланысты, нарықтың биржалық сегменті мемлекетте аз ғана бөлігі болды,
мемлекеттік облигациялар саудасы эпизодтық қалыпсыз сипатта болды, және бір
жылдан кейін, 1996 жылы 20 қыркүйекте биржа бұл бағалы қағаздар саудасын
тоқтатуға мәжбүр болды.
1997 жылы мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы мүлдем өткізілмеді.
Мемлекеттің міндеттерінің биржалық нарығының активизациясы, тек 1998 жылы,
Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі пайда болғаннан басталды.
1996 жылы 12 сәуірде биржа "Казақстан қор биржасы" атауымен қайта
тіркелді, ал осы жылдың 13 қарашасында бағалы қағаздар саудасын
ұйымдастыруға, бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық
комиссиясынан шектеусіз лицензиясын алды.
Ұйымдасқан бағалы қағаздар нарығын дамыту бағытына салынған күштермен
қатар, биржада жедел нарықты дамыту жұмыстары жүргізілді. 1996 жылдың
басында жедел келісім- шарт биржалық нарығын реттейтін, нормативтік базаны
құру жұмыстары жүргізілді, және осы жылдың мамыр айында валюталық
фьючерстер нарығының ашылу өтті. Өкінішке орай, бұл нарықтың ашылуының
бірінші әрекеті, сол уақытта өмір сүруге қабілетсіз болды және жедел
келісім- шарттар саудасы 1998 жылдың ақпан айында тоқтатылды. Тек қана 1999
жылдың наурыз айында нарықтың осы секторын қайта қалыптастыру мүмкін болды.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар туралызаңы 1997 жылдың 5-
наурызында қор биржасының тек бағалы қағаздармен жұмысын шектегеннен
кейін, 1997 жылдың сәуір айында, биржа акционерлерінің жиналысында биржаны
қайта құруын 1997 жылдың 30 шілдесінде тіркелген, Қаржылық құралдардың
Алматылық биржасы ЖАҚ жеке заңды тұлғасына бөлу жолы туралы шешім
қабылдады.
1998 жыл бағалы қағаздар нарығының жаңа кәсіби қатысушылар тобы- заң
талаптарына сәйкес тек қана ұйымдасқан қор биржасын қарауға міндетті,
зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялардың пайда болуы есебінен,
мемлекеттік бағалы қағаздар биржалық нарығының қайта қалыптасқан жылы болып
белгіленді.
1999 жылдан бастап, осы жылдың 1-ақпанында биржаның арнайы тізіміне
бірінші болып енген, корпоративті облигациялардың биржалық нарығының дамуы
басталды. 1999 жыл сонымен қатар, 5- шілдесінен бастап мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша репо биржалық секторының іске қосылуы және 7-шілдеде
мунипициальды облигацияларды орналастыруы бойынша бірінші аукционның
өткізілуімен ерекшеленді.
Қазақстан Республикасының Акионерлік қоғамдар сұрақтары бойынша
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне толықтырулар мен
өзгертулер енгізу туралы заңның күшіне енуімен байланысты 1998 жылдың 10-
шілдесінде қор биржасы ұйымына шетелдік валюталар және бағалы қағаздар,
қаржылық құралдармен сауда жасауға тыйым салынды, және бұл AFINEX-ті
Қазақстан қор биржасына қосуға мүмкіндік берді. Бұл туралы шешім 1999
жылдың 6-қаңтарында акционерлердің жалпы жиналысында қабылданды, ал осы
жылдың 16- наурызында қайта байланысқан биржаның сәйкес мемлекеттік қайта
тіркелуі өтті.
1996 жылдың соңына қарай Қазақстан бағалы қағаздар нарығында жетекші және
өзара бәсекелес үш қор биржасы анықталды. Қазіргі таңда Қазақстандық қор
биржасы ЖАҚ республикадағы жалғыз қор биржасы болып табылады. 1998 жылдың
жазында Қазақстан қор биржасы листинговалық емес(котировочную) сауда алаңын
эксплуатацияға шығарды,осының негізінде Қазақстанда биржадан тыс
котировалық жүйені құру мәселесін шешуге мүмкін болды. Дәл осы жылы
жинақтаушы зейнетақы қорларын қазақстан бағалы қағаздар нарығындағы ірі
институционалды инвесторлардың біріне айналдыруға ықпал еткен, зейнетақы
активтерін басқару бойынша (КУПА) 8 компания пайда болды. 1999 жылы
қазақстан қор биржасында муниципиальды облигациялар, ал осы жылдың қараша
айында бірінші шетелдік бағалы қағаздар пайда болды. 2000 жыл
қазақстандық қор биржасы үшін ұйымның жоғары эммисиондық активтілігінің-
мемлекеттік емес облигациялардың эмитенттер кезеңі болды. 2001 жылдың
шілде айында БҚҰК өз қызметін тоқтатты, ал оның қызметтері мен
уәкілеттіктері ҚР Ұлттық Банкіне берілді. Қазақстан қор биржасының дамуы
және тұрақталуын жалпы талдау, ұлттық қаржылық- несиелік жүйенің қайта
қалыптасуының жоғары қарқынын белгілеуге мүмкіндік береді. Қазақстанда
банктік салымдарды кепілдендіру жүйесі құрылды, Бүкіләлемдік банкке ҚР
Ұлттық банкі желісінде қарыздарды мерзімінен бұрын өтеу іске асырылды,
ұлттық валютаның девальвациясы салдарынан курстық жоғалуларына байланысты,
банктердің және зейнетақы қорларының салымшыларына мемлекеттік өтемдерді
жүзеге асырылуда.
Қазіргі таңда биржа шартты түрде төрт негізгі секторға бөлуге болатын,
әмбебеап қаржылық нарықты көрсетеді, олар: шетелдік валюталар нарығы,
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, оның ішінде Қазақстан республикасының
халықаралық бағалы қағаздары, жарна қағаздары және корпоративтік
облигациялар нарығы, деривативалар нарығы.
1.2 Қор биржасының мәні және мақсаты
Бірінші ретті нарықта бағалы қағаздарды, олардың бірінші иелеріне сату
жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың барлық келесі қозғалысы екінші ретті
нарықта болады.
Екінші ретті нарықта тек бағалы қағаздар иелерінің ауысымы болады,
бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржылар, эмитенттерге емес, бағалы
қағаздардың бұрынғы иелеріне келеді. Бағалы қағаздардың бірінші ретті
және екінші ретті нарығы әртүрлі қызметтер атқарады. Екінші ретті нарықтың
қызметі, ең алдымен шығарылатын бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз
етуден тұрады, яғни қажеттілік жағдайында олардың иелерінің сату
мүмкіндігі. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың бірінші ретті және екінші
ретті нарығы бір бірімен тығыз байланысты. Бұл байланыс әсіресе,
инвестирования мәселесіне инвестор жағынан қарайтын болсақ, айқын
байқалады. Соңғысына ол жарна қағаздарын, облигацияларды немесе жаңадан
шығарылған немесе айналымда жүрген бағалы қағаздарды сатады ма әдетте
бәрібір. Инвесторларға бағалы қағаздың сенімділік, пайдалылық және
өтімділік деңгейі маңызды болып табылады.
Бірінші және екінші ретті нарықта да бірдей қаржылық делдалдар болады,
ал бағалы қағаздарды сатып алуға қажет қаржы бірдей шығу көздерінен түседі.
Бағалы қағаздар нарығын, жоғарыда айтқандай, бағалы қағаздардың
айналым орындарына байланысты да бөлуге болады. Бұл жағдайда биржалық және
биржадан тыс нарық бөлінеді. Бағалы қағаздардың бірінші ретті эмиссиясы
биржадан тыс нарық арналарымен жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың екінші
ретті сатылуы биржалықтағы сияқты, биржадан тыс нарықта да өтеді. Дамыған
елдердің биржалық нарығында барлық бағалы қағаздардың аз ғана бөлігі жүзеге
асырылады. Алайда, нарықтың бұл түрінің барлық қор биржасында болып жатқан
процесстерге әсері көп. Биржалық нарықта сапалырақ бағалы қағаздар
сатылады. Ұйымдасқан нарықта қалыптасып жатқан, олардың өзгеруінің беталысы
және бағасы көбінесе биржадан тыс айналымдағы бағалы қағаздар курсының
қозғалысын және деңгейін анықтайды. Бұдан басқа, егер сауда- саттықты жарна
қағаздар ретінде алсақ, онда кейбір елдерде биржалық нарықтағы
келісімдердің көлемі биржадан тыс айналымды анағұрлым жоғарылатады. Бағалы
қағаздардың ұйымдасқан нарығы қор биржасының желісі ретінде ұсынылған,
сондықтан биржаның қызмет етуінің механизмін қарастырамыз. Қазақстандық
заңға сәйкес қор биржасы бағалы қағаздар нарығының сату-сатып алуын
ұйымдастыратын, қатысушыларына жатады. Заң бойынша, қор биржасы бағалы
қағаздар саудасы ұйымы бойынша қызметін, депозитарлық және клирингтік
(депозитарилар бағалы қағаздар сертификаттарын сақтау бойынша жәненемесе
бағалы қағаздарға жеке меншік ету құқықтарын есептеу бойынша қызмет
көрсетеді, ал клирингтік ұйымдар бағалы қағазад нарығының қатысушыларына
есептік қызмет көрсетуді жүзеге асырады)қызметтен басқа, басқа бағалы
қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлерімен біріктіре алмайды.
Классикалық қор биржасының белгілері:
1) Бұл тіркелген сауда- саттық орны бар, яғни барлық сауда- саттық
алаңдары бар орталықтандырылған нарық ;
2) Бұл нарықта нақты талаптарға (қаржылық тұрақтылық және эмитенттің
ірі мөлшерлері, біртекті және стандартты тауар ретіндегі бағалы
қағаздардың жаппайлығы, сұраныстың бұқаралықтығы, нақты
көрсетілген бағаның ауытқымалығы және т.б.) жауап беретін, ең
жақсы тауарларды (бағалы қағаздарды) таңдау процедурасы бар;
3) Биржа мүшесі ретінде, нарықтың ең жақсы операторларын таңдау
процедурасының бар болуы;
4) Бағалы қағаздар саудасының және стандартты сауда процедураларының
уақытша регламентінің бар болуы;
5) Келісімдерді тіркеудің және оларды есептерінің орталықтандырылуы;
6) Арнайы (биржалық) нарық шығаруды орнатылуы;
7) Биржа мүшелерін қадағалау ( олардың қаржылық тұрақтылық, бизнесті
қауіпсіз жүргізуі, қор нарығының әдебін сақтау ұстанымымен).
Қор биржасы- бұл ұйымдасқан, бағалы қағаздар және басқа қаржылық
құралдарды үнемі қызметін қалыптастыратын нарығы. Ол кәсіпкерлік
қызметтегі ұйымдар үшін, және нарықтық экономиканы бүтіндей қызмет етуіне
төтенше маңызды механизмді көрсететді. Тауарылы және валюталық биржалардың
қор бөлімдері, өз бетінше құрылымдық бөлімшелері болып табылады, алайда
олардың өз қызметтерінде қор биржаларынан еш айрмашылығы жоқ. Қор биржасы
коммерциялық емес серіктестік түрінде құрылады. Оның қызметінің басты
мақсаты: кеңмасштабты және эффективті бағалы қағаздар саудасы үшін қолайлы
шарттарды құру болып табылады. Ал бұл мақсат қор биржасы жұмысының
коммерциялық әрекетімен үйлеспейді. Егер оның ұйымдастырушылары түсетін
жарналардың көбеюі есебінен, сыйақылар алмау, оның мүшелерінің сауда-
саттыққа қатысуынан алған, және басқа да төлемдер есебінен пайда табуға
тырысатын болса, онда бағалы қағаздар нарығының субъектілері ең соңында
биржадан тыс саудаға қалауын береді есем пе?! Биржа табыстары, оның қалыпты
қызмет етуіне және дамуын қамтамасыз ету үшін қажет жалпы қосындысымен
шектеледі. Олар биржаның жарлық капиталына өз қаржыларын қосқандарға,
дивиденд төлеуге пайдаланылмайды.Қор биржасының операторларына банктер,
инвестициялық және қаржылық компаниялар және қорлар, брокерлік кеңселер
жатады.
1.3 Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының қалыптасу жағдайлары
Қазақстандық қор биржалары, өз даму бойынша дамыған елдердегі ірі қор
биржаларынан өте қатты артта қалады. 1999 жылы биржалық айналымның артуы
бақыланды. Бағалы қағаздар келісімі арасында ГКО мен жасалған келісімдер
ерекшеленеді.Қазіргі уақытта қазақстандық биржаны ірілендіру, биржа арқылы
өтетін барлық операциялар тұтынушылар үшін қауіпсіз болатын жүйені құру
туралы сұрақтар тұр. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының болашағы,
көбіне еліміздегі қор биржасының даму дәрежесіне тәуелді. Ал бұл үшін
бірінші кезектегі проблемалар ретін анықтау қажет. Қазақстан Республикасы
қазіргі уақытта елдің жоғарғы емес инвестициялық деңгейінің орнында тұр.
Сондықтан елдің басты мәселесі, экономиканың өсуінің жетістігі болып
табылады, ал бұл бағалы қағаздарға ендіру көлемін арттыруға мүмкіндік
береді. Қор нарығының инфрақұрылымын кеңейту қажет: қор биржаларын
жандандыру және биржадан тыс ұйымдық жүйелерді құру қажет.
Қор биржасындағы қызметтің сәттілігі көбінесе қаржылық ақпаратты алудың
шұғылдығына тәуелді. Ал дәл қазіргі уақытта Қазақстан Республикасыдағы
биржада эмитенттер және олардың бағалы қағаздары туралы ақпараттар
жеткілікті толық ашылмайды. Ұлттық қор нарығының ерекшелігі шешуші
әрекетінде, ақпараттың өзіндік генераторы секілді, оның қуаттылығына
тәуелді. Юджин Фамның классикалық анықтамасы бойынша эффективті қор
нарығы - бұл ақпаратты қайта қараудағы болашағы бар нарық. Қазақстандық
қор нарығының ақпараттық тиімділігі американдық қор нарығынан үш ретке
төмен. Келешекте қор биржасын ұйымдастыру деңгейін жоғарлату, инвесторларды
айлакерліктен қорғауда тамаша әрекет ететін жүйесін құру,қор биржасын
мемлекеттік реттеуді, дамыған елдердегі қор биржаларымен байланысты кеңейту
қажет. Тек осы проблемаларды шешкен жағдайда ғана, қазақстандық қор
биржасы, барлық өркениетті әлемдегі капиталды қаржылық саладан өндірістік
салаға құю құралы бола алады.
Бағалы қағаздар нарығының дамуының әлемдік беталысының талдамасы, егер
әлемдік тәжірибенің Қазақстан Республикасында қоладнылуы көзқарасы бойынша,
әлемдік тәжірибені бағалауға тырыспаса, онда абстрацияның артықшылығынан
зардап шеккен болар еді. Қазіргі уақытта Бағалы қағаздар нарығы жағымсыз
кезеңді бастан кешуде. Бұл объективті, сондай- ақ субъективті факторлардың
бүтіндей жиынтығының әсерімен болды. Қазақстан Республикасында, болашағы
қазіргі уақытта тұманды болып отырған сауда ұйымдастырушылары және
көптеген биржалар өз қызметтерін жалғастыруда. Қазақстан Республикасында
осы немесе басқа түрде сақталатын бағалы қағаздар нарығына қарағанда, сауда
ұйымдастырушыларының тағдыры туралы айту келеңсіз. Егер институттар
нарықтың қайта жандану кезеңіне дейін аяғына тұрып кете алмаса, немесе
оларға қолдау (біз қолдау ретінде тек қана олардың қаржыландырылуын ғана
айтамыз)көрсетілмесе, онда болашақта бағалы қағаздардың қазақстандық
нарығы, шетелдік биржалар және сауда ұйымдастырушыларының бақылауына өтіп
кетуі мүмкін. Тіпті қазір, олар арқылы осы бағыттағы белсенді қадамдар да
жасалуда. (Венада шығысеуропалық, сонымен қатар Қазақстандық
эмитенттердің жарна қағаздары нарығын ұйымдастыруға мамандандырылатын биржа
құрылды; қазірдің өзінде қазақстандық эмитенттердің акцияларына арналған
депозитарлық қолхаттар Нью- Йоркта, Лондонда, Берлинде сатылуда).
Қазақстан қор нарығының даму мәселелерін қарастыра келе, оның қосалқы
бөліктерін- биржалардың саясатын және бағалы қағаздар нарығын реттейтін,
мемлекеттік органдардың саясатын белгілеп көрсету керек.
Биржалар саясты. Қазақстан Республикасында қор биржасының дамуы,
олардың нарықтары мен технологиялық тізбесі көзқарасы бойынша екі бағытта-
біріншіден, қор биржасының, екіншіден, әртүрлі қаржылық құралдар және
валюталар нарығын қалыптастыратын,сондай-ақ қатысушыларды -сауданы
ұйымдастырудан, клирингтің жүзеге асырылуы және есептерді бағалы қағаздар
сияқты, ақша бойынша да қамтамасыз етуге дейінгі қызмет көрсетудің барлық
түрімен қамтамасыз ететін, әмбебап институттардың құрылуы бойынша болды.
Бірінші бағытқа Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі ЖАҚ, ал екінші
бағытқа- Қазақстан қор биржасы акционерлік қоғамы мысал бола алады.
Сауда ұйымдастырушыларының ұйымдық-құқықтық формасындағы айырмашылық
сақталады. Қазақстан Республикасының заңнамасына және мемлекеттік реттеу
принциптеріне сәйкес, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының
жекелеген түрлерінің ұйымдық- құқықтық формасына қатаң шектеулер қойылды.
Технологиялық аспектілерге келетін болсақ, онда берілген аумақта Қазақстан
Републикасында сирек бірлік белгіленеді- барлық биржалар және сауда
жүйелері,залдық дауыстық аукцион механизмін емес, электрондық сауда
жүйелерін қолданады. Аймақтық қамту жоспары бойынша, Қазақстан
Рспубликасының барлық алдыңғы қатары алаңдары сауда ұйымдарының электронды
технолгиялары арқасында тек қана өз аймақтарымен ғана шектеліп қоймай,
аймақтық қатысушыларды сәтті қатыстыруға талпынуда. Осылайша, қазақстандық
биржалар қызметіне әлемдік жетістіктер мен беталыстар әсер ететіндігін
көруімізге болады. Бұл, нарық, яғни кәсіби қатысушылардың өздері, болашақта
кедергілері аз, сапалырақ қызмет көрсететін, эффективті алаңдарды таңдайды
деген үмітті ұялатады.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығын реттейтін мемлекеттік орган саясаты.
Бұл аймақта Қазақстан Республикасында әлемдік беталыстардан артта қалушылық
айқын көрінеді. Жекелеген мысал ретінде, қазақстандық реттегіштердің
коммерциялық емес серіктестікке (қор биржасы, клирингтік орталық,
депозитаридің кейбір түрлері берілген ұйымдық- құқықтық форма шеңберінде
құрылуы мүмкін.) ерекше талпынысын келтіруге болады. Бағалы қағаздар
нарығында кәсіби қызмет түрлерінің қатарын біріктіруге шектеулер қою
сақталған. Кәсіби қатысушылардың пікірі бағалы қағаздар нарығының
реттегіштерімен ашық түрде еленбей қалуда. Бағалы қағаздардың қазақстандық
нарығының қолайлы жорамалына және сақталуына деген сенім, бағалы қағаздар
нарығының ұлттық институттарының кейінгі дамуы, осы аймақтақтағы әлемдік
тәжірибені талдау барлық мамандар(нарықты реттейтін, және де онда жұмыс
жасайтындар) үшін пайдасыз емес деген қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.
2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі террорлық әрекеттің салдары, Қазақстан қор
биржасының жұмысына да әсер етті. Байланыс желісінің зақымдалуынан, The
Bank of New-York төлемдерді сапалы өткізе алмады. Ал ол Қазақстан қор
биржасындағы есептік банктердің негізгілерінің бірі болып табылады. Бұл
Қазақстан банктеріне үлкен соққы болды. Валюталық саудаларға құлдырау қаупі
төнді.
1.4 Қазақстан қор биржасындагы бағалы кағаздарман операцияларды талдау
Мемлекеттік емесе бағалы қағаздар нарығы (НЦБ)
Алғашқы орналастырулар секторы:
2009 жылдың 27 және 28 қаңтарында Қазақстан қор биржасының (KASE) сауда
жүйесінде, Қазақстанның Ұлттық жинақтаушы банкі АҚ-ның субординирленген
облигацияларының жетінші шығарылымын алғашқы орнадастырулары бойынша
арнайыландырылған саудалар жалғастырылды. Бұл шығарылым, 2008 жылдың 4-
мамырында Қазақстан Республикасының қаржылық ұйымдарды және қаржылық
нарығын реттеу және қадағалау агенттігімен тіркелген, банктің бірінші
облигациялық бағдарламасы шеңберіндегі төртінші болып табылады. Саудаларда
эмитент облигацияларды номинальды құны 930,0 млн сомада орналастыруды
жоспарлады, бұл тіркелген шығарылым көлемінің 23,3% - ын құрайды. Сауда
құралы ретінде таза баға болды. Саудалар Т+0 схемасы бойынша есептеулермен
жүргізілді.
Сипатталған уақыт аралығында KASE- да берілген облигацияларға, екі күн
ішінде KASE сауда жүйесіне сатып алушыларға шаққанда жылдық 8,00%
бойынша, 903 837 090,00теңгеге 930 млн. облигацияны сатып алуға үш
шектелген өтініш берген,биржаның үш мүшесі (зейнетақы нарығының және екінші
дәрежелі банктің субъектілері )қызықты. Сұраныстың бұл параметрлері,
жоспарланған көлемді сыйдыра отырып, барлық өтініштерді толық көлемде
қанағаттандырған, эмитенттерге ұнады.
2009 жылдың 28 қаңтарында Қазақстанның Ұлттық жинақтаушы банкіАҚ
осы күні банк HSBKb7 орналастыруды толық көлемде аяқтағаны туралы, KASE-
ге арнайы хат жолдады. Эмитент ашық ұйымдастырылған нарықта, шығарылымның
57%-ы сатылғандығын нақтылай келе, қалған қағаздар (43%) биржадан тыс
жазылым бойынша орналастырылғандығы хабарланды. Барлық орналастыру
қорытындысы бойынша, шығарылымның 16,1% -ын екінші деңгейдегі банктер,
57,1%-ын Қазақстанның зейнетақы нарығы 26,8% -ын басқа компаниялар сатып
алды.
Сату - сатып алу секторы: НЦБ сату - сатып алу секторында зерттелетін
аралықта KASE кассасында $31 983,6 мың немесе 4 169,8 млн. теңге соммасында
90 келісім рнатылған. Алдыңғы мерзіммен салыстырғанда, (77 келісім, $41
149,3 мың немесе Т5 353,9 млн.), сектордың айналымы 22,3%-ға түсті.
Бірлескен облигациялар нарығы алдыңғы мерзіммен салыстырғанда айналымды
25,8% немесе $9 722,3-ға қысқартты. Келісімдер мөлшері 35- тен 46-ға
дейін өсті, ал келісімге қатыстырылған құралдардың саны бірге түсті.
Тікелей келісімдер үлесінде көлемдік 22,2% және мөлшерлік түрде 23,9%
операциялар тура келді (5,7% және 2,5% өткен аптаға сәйкес). Акция нарығы
талданған аралықта маңыздысыз активтендірілген. Келісім көлемі 16,1%
немесе $556,6 мың-ға артты. Келісімге келістірілген акциялар саны 12-ден
14-ге өсті, ал келісім мөлшері–42-ден 44-ге. Осыдан келісімдер сандық
61,4% және көлемдік 89,1% түрде келісілген (тікелей) болды, ол кезде
алдыңғы аралықта берілген көрсеткіштер сәйкесінше 31,0% және 36,7%
құрады. Тікелей келісімдер көлемінің өсуі дәстүрлісебептермен түсіндіріледі
қаңтар қорытынды желілеулерімен.
KASE сауда аудандарында анализдеу аралығында, алғашқы орналасу секторын
қосқанда, барлығы $38 911,9 мың. (Т5 073,6 млн) жалпы соммада 93 келісім
қабылданды. Алдыңғы аралықта операция көлемі $48 610,4 мың. (Т6 324,3 млн)
жетті (таблица 2).Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы (ГЦБ)
Алдыңғы орналасу секторы: 2009 жылдың 27 қаңтарында KASE сауда
жүйесінде Қазақстан қаржы министрлігі ГЦБ орналастыру бойынша
мамандырылған сауда болып өтті. Мемлекеттік ұзақ мерзімді сақталған
қазыналық МЕУЖКАМ міндеттер таралды, олар тек Қазақстандық зейнетақылық
қорларды ғана сатып ала алады. Бұдан басқа, Минфин ашық ұйымдық нарықта
өзінің облигацияларының алғашқы таралуын жүргізді, саудалар маңызды және
басқа да ерекшелігімен болды. ГЦБ Қазақстандық нарық тарихында алғаш рет
қазыналық міндеттемелерді сатып алуға деген тапсырыстар ашық әдіспен
жүргізілді. Саудаға қатысатындардың KASE сауда жүйесіне берілген барлық
тапсырыстардың бағалық параметрлерін көруге мүмкіндігі болды және де
қажеттілігі бойынша өзіндік сұраныс бағаларын дәлдеп түзете алды.
Саудада барлығы 8 алғашқы диллер қатысты, олардың қатарында К
категориясындағы KASE мүшелері қатысты. Нарықтың осы субъектілері арқылы
инвесторлар 84 тапсырыс берді (58 лимитирленген және 26 нарықтық), олардың
ішінен растау уақыты ішінде белсенді болып 39 тапсырысы қалды (солардың
ішінде 23 лимитирленген және 16 нарықтық). Расталған тапсырыстардың
(сұраныс көлемі) жалпы көлемі 45 690,0 млн. теңгеге жетті, соның ішінде
27 275,0 млн. теңге бәсекелестік және 18 415,0 млн. теңге бәсекелестік емес
(нарықтық) сұраныс. Сұраныстың жалпы көлемі облигацияның ұсынылған
көлемінен 2,5 есе артты. Бұл қатысушыларды өзара қатаң бәсекелесуге алып
келді, бекітілген қтыс тігудің төмендеуімен ойнай отырып және осы арқылы
қағаздарды кез келген жағдайда сатып алуға дайындығын көрсетті. Растау
мерзімі біткен сәтте белсенді болып калған, лимитирленген мәлімдемемен
берілген бекітілген купондық ұтыс тігу жылдық 0,01%-дан жылдық 0,50% - қа
дейін түрленді, бәсекелестік сұраныс бойынша орта салмақты айтылуда
жылдық 0,1984%- ған теңгерілді.
Сату – сатып алу секторы: ГЦБ сату – сатып алу секторында KASE- да
бақыланған аралықта 86 жасалған келісімнің соммалық көлемі 13 825,0 млн.
теңгеге жетті. ($105 948,5 мың.) Алдыңғы аралықтың сәйкес көрсеткіші –
8 072,5 млн. теңге ($62 059,2 мың.). ГЦБ –мен биржалық келісім көлемінің
өсуіндегі маңызды рөлді МЕУЖКАМ таралуы атқарды. Оған дайындала отырып,
зейнетақылық қорлар МЕОКАМ саудасында активтендірілді, бұл оның
айналымының артуына алып келді. Осыдан, сатушылар бағаны ұстап тұра
алғандығын ескерте кеткен жөн. Сонымен қатар кейбір жағдайларда бағаның
артуы да болды, бұл сатып алушы үшін орта мерзімді облигацияның
табыстылығының кейбір түсулеріне алып келді. (таблица 1).
Сату- сатып алудың салыстыруға болатын операциялаы бойынша ГЦБ
казахстандық екінші қайтара нарықтың жалпы көлемінде биржалық ақпараттың
үлесі талданған аралықта 97,1%-дан аспады, ал алдынғыда ол мынаны 99,5%
құрады.
2009 жылдың 20-қаңтарынан бастап АФН басқару қаулысы күшіне енді. 2008
жылдың 27-қарашасынан №336 Қаржылық ұйым мен қаржылық нарықты бақылау
және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Басқару Агенттігі
қаулысында өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, 2008 жылдың 15-
наурызынан №63 Қор биржасына жіберілетін эмитенттерге және олардың бағалы
қағаздарына, сонымен қатар қор биржа тізімінің жеке категорияларына
қойылатын талаптар туралы (Қаулылар). Қаулыға енгізілген толықтырулар мен
өзгертулер, сонымен қатар редакциялық және анықталған түзетулер, эмитентке
қойылатын талаптарды анық дәлдеп түзетеді - Қазақстан резиденттеріне,
олардың бағалы қағаздары жіберіледі немесе бағалы қағаздардың арнайы тізімі
шеңберінде KASE қаралуына жіберіліп қойған. Негізгі өзгертулер В
категория тізіміне қатысты болады және де эмитентке қойылатын талаптар
біраз жұмсағырақ. Қаулыға сәйкес KASE өзінің ішкі құжаттарын 2009 жылдың 1-
сәуіріне дейін мерзімде жаңа талаптарға сәйкестендіруі қажет. Қаулының
талаптарына сәйкес келмейтін эмитенттер өздерінің көрсеткіштерін сәйкесінше
2010 жылдың 1- қаңтарына дейін жеткізуі қажет.
2009 жылдың 31-қаңтарынан бастап маркет-мейкерлер берілген қаржылық
құралдар бойынша KASE (ТС) сауда жүйесінде НЦБ міндетті баға кесулерді
және де жергілікті орындаушы ұйымдардың бағалы қағаздарын қолдау және
жариялау бойынша өздерінің міндеттерін өз уақытында орындау үшін алдын-
ала мәлімдемелерді қабылдау режимі енгізілді. Алдын ала мәлімдемені
сауданың барлық қатысушыларына (тек маркет-мейкерер емес) Алматы уақыты
бойынша 10:00 бастап 11:30 дейін беру мүмкіндігі көрсетілген. Егер кез
келген қаржылық ТС құралы бойынша саудаларды ашу сәтінде қаржылық
құралдардың бағаларымен сәйкес келетін немесе қиылысатын қарсылық алдын
ала мәлімдемелер табылған болса саудалар келісім мәлімдеме мүмкіндіктерін
нарықтық емес түрге айналдыру мақсатымен автоматты түрде франкфурттік
аукцион (соның ішінде облигациясы бойынша) режиміне ауысады.
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бағалы қағаздар – қарыз міндеттемесі ретінде
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс
қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жақын көрініс
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1.Қарыз міндеттемесі – оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік сатып алып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін
қарыз алушының берген заңды құжаты.
2.Қарыз міндеттемесі – қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторияға) беретін құжаты. Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке
немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе
қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және
оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды.
Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының құқын және
эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын
ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе –теңдік жағдай. Ол кіріс жағдайы кездеседі:
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндік
бар.
3.Қаржыға тапшылық жағдай, ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет. Кез – келген
уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы тапшылығына
отырғандар да бір ұлттық қаржы тапшылығына отырғандар да бір ұлттық қаржы
жүйесі шеңберінде кездеседі. Дәл осы жағдайда екі шаруашылық
субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз
міндеттемесіне алады. Керісінше бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма
– қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге
жазып береді. Ол борышқор несиесн өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз
міндеттемесін иемдену құқынан оны орындау туындайды. Қаржы міндеттемелерін
жеке тұлғалар да, мемлекет те және орталық (эмиссиялық) банкте шығаруы
мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық айналмында қолдануын есептеуді
қаржы активтері деп атайды.
Қаржы активтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық
бірлігін елдің қаржы жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін
ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін
шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы-бір жылдан көп
уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы. Бұл инвестициялық
қорлардың нарығы. Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы)
нарық болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан нарықта оның бұрын шыққандары
айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде
сатып алынып, қайта сатылады. Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы
жағдайындағы шаруашылық субъектілері бірімен бірі екі түрлі тәсілмен
байланысты болуы мүмкін: тікелей қаржы делдалдары арқылы және қаржы
институттары арқылы.
Тікелей қаржыландыру тәсілдері артық қаржысы бар субъект екіншіге
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару
портфелі ұлғаяды.
1. Делдалдар арқылы қаржыландыру – бұнда делдал ретінде брокерлер мен
диллерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі
не брокер, не диллер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор
биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
2. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-
қарсы субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл
ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелеріне (алғашқы қарыз
міндеттемелерін ) өздері сатып алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық
субъект сатады. Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы –қаржы
институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін
шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы
қағаздар), өмірді сақтандыратын полюстер, зейнетке шыққаннан кейін
берілетін қаржы туралы зейнетақы жоспарлары. Міне, бұл міндеттемелер
несие берушіні, әрі сенімділігімен, әрі қайтарымдылығы, әрі алуға оңай
және қолайлылығымен өзіне тартады.Бірақ бұл жағдай қаржы институттары
қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі бір мезгілде шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі 3 кезеңнен тұрады:
• Шығару уақыты
• Айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны өткізу
2.2 Бағалы қағаздардың жіктелуі
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасы тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты
нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім шартында 1-2 бап ретінде
көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу
инвесторларға бағала қағаздар туралы дәл және маңызды мағлұмат алуға
көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын
дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып, жіктеледі. Біріншіден, түсіретін
кірісіне, екіншіден, эмитетін сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты.
1.Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы бірінші кіріс нақты процентпен төленіп, ал
қарыздың күрделі негізін бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды. Акцияны оны
иемденушінің корпарация мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы девидент түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитентті) жөніненде жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпарациялар, қаржы
институттары т.б. заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты
үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы Министірлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі.Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысын қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналы вексельдер қазыналық
облигациялар. Мемлекеттік меншік кәсіпорындар да көбінесе облигация
түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктермен олардың меншігіндегі кәсіп орын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен
істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялары, яғни ашық түрдегі акционерлік
қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары оларды
өндіріс, құрылыс, сауда жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар
комерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компанияларда.
• зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертифакаттар (салым
құжаты, шектер) және бұдан да басқа өзінің қарыз міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар басқа коммерциялық қағаздар
3.Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығынан бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі бір күннен бір жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына бір жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қарызды да қағаздар болуы
мүмкін. Олардың эмитенттері де әртүрлі мемлекет жергілікті әкімшілік,
корпарациялар, қаржы институттары т.б. Айта кететін жайт бағалы қағаздардың
кейбір түрі қысқа мерзімге, яғни бір жылға дейін айналымда болса да,
капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
2.3 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды турлері. Акциялар,
облигациялар, вексельдер
Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қоданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет
өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына
болады. Акцияны шығару мына жағдайда болады:
Меншікті, акцияландырғанда,яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
Бар, компанияны,акционерлік,қоғам ретінде қайта құрғанда;
жарғылық, капиталды, молайтқанда атап айтқанда, жарғылық капитал деген
шығарылған акцияардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде,
айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның
портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-
келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Механика-математика факультеті
Ақпараттық жүйелер кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының акпараттық жүйесін құру
Орындаған 4 курс студенті
Дашанбаева А.А
(қолы)
Ғылыми жетекші
Дүйсебекова К.С
(қолы, күні)
Нормабақылаушы ____________________ Жұманбаева
А.М
(қолы,күні)
Кафедра меңгерушісінің ______________________ Төкеев У.А.
рұқсатымен қорғауға жіберілді (қолы, күні)
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОР БИРЖАСЫ – БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР нарығЫ 6
1.1 Қазақстан қор биржасы дамуының негізгі кезеңдері 6
1.2 Қор биржасының мәні және мақсаты ... ... ... ... 9
1.3 Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының қалыптасу жағдайлары 11
1.4 Қазақстан қор биржасындагы бағалы кағаздарман операцияларды талдау 13
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Бағалы қағаздар – қарыз міндеттемесі ретінде 17
2.2Бағалы қағаздардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3Бағалы қағаздардың негізгі және туынды турлері.Акциялар, облигациялар,
вексельдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.4 Бағалы қағаздардың басқа түрлері ... ... ... ... ... . 30
2.5 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмиттенттері 31
2.6 Жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі 33
2.7 Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі 34
2.8 ҚР заңнама бөлігіндегі Қор биржасының ұғымы 35
3 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ОҢТАЙЛЫ ПОРТФЕЛІН ҚҰРУ ҮШІН МОДЕЛЬДЕР
ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
3.1 Негізгі түсінік және тәуекел моделін құру ... ... ... 41
3.2 Құнды қағаздар нарығындағы Қазақстандық компаниялар 44
4 МАРКОВИЧ ЕСЕБІН ҚҰРУ,ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР ТИІМДІЛІГІ МЕН ҚАУПІН ЕСЕПТЕУ
АЛГОРИТМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
5 АҚПАРАТТЫҚ ЖАБДЫҚТАУ. МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҰРУ 50
6 DELPHI 7 ортасында қАЗАҚСТАН рЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ Қор биржасының
жұмысынының моделін ҚҰРУ программасы 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... . 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарды орнату, тек қана
бұрыннан бар басқару әдістері мен формаларының өзгерісін ғана емес,
сондай-ақ тауарлы және қаржылық нарықтың қызметтерінің технологиясының
өзгеруіне, эко-номиканың барлық саласын жаңартуға алып келді. Әкімшіліктік
экономика шарттарында талап етілмеген, экономикалық қызметтің кейбір
түрлері, оның ішінде қор нарығы өзінің екінші рет туылуын алды.
Жоспарлы экономика шарттарында қаржылық ағындар қозғалысы тек
экономикалық ведомостволарды шешумен ғана анықталды, сондықтан қор нарығына
онда орын болмады. 90- шы жылдарда Қазақстан Республикасында қор нарығының
қайта өрлеуі басталды. Қазіргі уақытта бұл нарық, нарықтық экономиканың
басқа да сегменттерімен салыстырғанда тез қарқынмен дамуда. Қор нарығы
бірінші ретті және екінші ретті болып бөлінеді. Бағалы қағаздардың екінші
ретті нарығы ұйым-дық нарықпен көрсетіледі. Биржа тауарлардың белгілі бір
түріне келісім жасала-тын, ұйымдық нарықты білдіреді. Биржа тауарлары
ретінде төмендегі тауарлар жа-туы мүмкін :
– Сатушы және сатып алушығы белгілі бір қасиеттерімен жақсы танымал,
өндірістік немесе тұтынушы бағытындығы өнім (бидай, кофе, какао, қант,
мұнай және мұнай өнімдері, түсті және бағалы металдар және т.б.);
– бағалы қағаздар;
– шетелдік валюта.
Сатылатын тауар түріне байланысты, сәйкесінше, тауарлы, қор немесе
валюталық биржа болуы мүмкін. Егер биржада бағалықтың бір де бір түрі
болмаса, онда мұндай биржа әмбебап деп есептеледі. Биржалық сауда-
саттықтың ерекшелігі,келісім әрқашан бір жерде ғана, қатаң белгіленген
уақытта биржалық сеанс өткізу уақытында және нақты бекітілген, барлық
қатысушыға міндетті ережелер бойыншы жасалады. Биржа айқын ұйымдық
құрылымды, биржалық құндылықтармен келісімді орындау және жасаудың айқын
механизмін және келісімді орындау барысында бақылаудың жоғары сенімді
жүйесін құрады. Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі заманғы нарықтық
экономика, оның ішінде қазақстандық нарықтық экономика бағалы қағаздар мен
қор биржасынсыз өмір сүруі мүмкін емес, себебі олар нарықтық экономиканың
бөлінбес бөлшегіне айналды. Бүгінгі таңда қор биржалары нарықтық
экономикадағы тепе- теңдікті ұстауды қамтамасыз етеді.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының
қалыптасу мәселелерін қарастыру және бағалы қағаздар портфелін құрудың
статистикалық әдісі және оптимизациялау процесін қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі мәселелерді шешу қарастырылады:
1. ҚР қор биржасы дамуының негізгі кезеңдерін қарастыру;
2. Қор биржасының мақсатын және мәнін анықтау;
3.ҚР қор биржасының қалыптасуының негізгі мәселерін айқындау;
4.Марковиц және Тобиннің моделімен шешілген бағалы қағаздар
портфелінің минималды тәуекелділігі есептелді және берілген тиімділік
тәуекелділігінің талдауы жасалды.
ҚазМұнайГазАҚ ұлттық компаниясы үшін кәсіпорынның бағалы қағаздардың
нақты биржалық катировкасы негізінде 2010-2010 жж. аралығынан оңтайлы
портфель құрылымы табылды.
Бұл үшін келесі есептер шешілді:
а) Әр акция үшін математикалық күтімі және тиімділік кіріс дисперсиясы
табылды.
б) Тиімділіктің математикалық коварациясы тұрғызылды.
в) Кіріс пен тәуекелдің пайдалы қатынасы анықталды.
г) Лагранж әдісімен шешілген Марковиц және Тобин моделі құрылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі заманғы нарықтық экономика, оның
ішінде қазақстандық нарықтық экономика бағалы қағаздар мен қор биржасынсыз
өмір сүруі мүмкін емес, себебі олар нарықтық экономиканың бөлінбес
бөлшегіне айналды. Бүгінгі таңда қор биржалары нарықтық экономикадағы тепе-
теңдікті ұстауды қамтамасыз етеді.
Нарық–күрделі, әрі жан-жақты атқаратын қоғамдық қатыныстар жиынтығы. Ол
бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет жағын қамтыса, екінші жағынан қор
жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,өз кезегінде, қаржы нарығы мен қоз-ғал-
майтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы
ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Бұл механизм несиеге негізделген.
Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі акционерлік шартқа
қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Бағалы қағаз
нарығы субъектілерінің қатынастары, экономикалық құқықтық механизмге
негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын
дәлелдейді. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең үнемді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең сапалы субъектілері ғана алады.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да заттай капиталға да меншік
құқық бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттар
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеуде қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қәзір өндірістің
жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі
өндірісте инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
1 ҚОР БИРЖАСЫ – БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР нарығЫ
1.1 Қазақстан қор биржасы дамуының негізгі кезеңдері
Бағалы қағаздардың көп бөлігі арнайы құрылған институт- қор биржасы
арқылы құрылады. Қор биржалар желісі бағалы қағаздардың ұйымдық нарығын
көрсетеді. Қор биржасының инфрақұрылымы қалай қалыптасқанын қарастырамыз.
Ең бірінші нағыз қор биржасы, XVII ғасырдың басында Амстердамда пайда
болды, алайда тарихшылар Италия мен Германиядан ерте замандағы бағалы
қағаздармен жасалған сауда- саттық куәліктерін табуда. Амстердам бүкіл жер
жүзінен саяхатшылар келетін Еуропаның ең ірі порттарының бірі болды.
Кемелер акционерлік компанияларға тиесілі болды. Биржа , егер кеме батып
кеткен жағдайда банкроттан құтылу үшін, немесе корабльдің ойдағыдай келуі
жағдайындағы қосымша үлесін сатып алуға, акционерлерге корабль жүгі бөлігін
сатуға мүмкіндік берді. Осылайша қор биржасы- алдын ала нақты болжау арқылы
баюға және болашаққа көз салатын адамдар арасындағы сауда- саттық орны
өмір сүруін бастады.
Ол замандағы биржалық операциялардың айтарлықтай айырмашылығы болмады.
Олардың бар жоғы екі түрі болды: бағалы қағаздардың жаңа шығарылымдарына
жазылу, сонымен қатар бағалы қағазадарды нақты ақшалай сату- сатып алу
болды. Қор биржаларымен жасалатын операциялар жекеленген қор бөлімшелерінде
өткізілмеді. Қазақстан биржасын тауарлы және қор бөлімшелеріне бөліну XX
ғасыр басында болды. Бірақ, арнайыландырылған, нағыз қор биржалары
революцияға дейінгі Қазақстанда пайда болмады.
Қазіргі таңда әлемдік қауымдастық елдерінде 150- ге жуық қор биржасы
бар деп есептеледі, олардың ішіндегі ең ірілері: Нью- Йорк, Токио,
Франкфурт, Тайвань, Париж, Гонконг, Лондон, Сеул қор биржалары.
Қазақстан Республикасы, ТМД елдері сияқты нарықтық экономиканы, сондай- ақ
оның маңызды элементтерінің бірі- бағалы қағаздар нарығын орнату және оның
даму процесстерін бастан кешуде. Қазіргі кезеңге дейін Қазақстанда нарықтық
экономика жүйесінің негізі қаланды деп есептеу қабылданды. Қазақстан бағалы
қағаздары нарығының негізінің қалыптасуы, СССР заңнамаларының базасында
акционерлік қоғамдар, брокерлік компаниялар, қор биржалары құрыла бастаған,
90- жылдардың басына жатады.
1991-1994 жылдардағы мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру
және акционирлеу кезеңі, көптеген акционерлік қоғамдардың және тәуелсіз
тіркеушінің пайда болуына негіз болды.
1994 жылдың көктеміне дейін Қазақстан Республикасының заңнамасы қор
нарығының субъектісін- эмитент, инвесторлар, делдалдар (брокерлер и
дилерлер) және қор биржасы, тек қана төрт түрінің мүмкін болуын түсінді.
Осы кезеңдегі қор нарығының мемлекеттік реттеу органы ретінде ҚР қаржы
министрлігі болды. Ұлттық қор нарығының қажетті инфрақұрылымын және сәйкес
жұмысын құруға, инфляцияның жоғарғы қарқыны, өндірістің стагнациясы,
мемлекеттік сектордың басымдылығы, бағалы қағаздар нарығында қызметті
жүзеге асыруға, көптеген шаруашылық субъектілер қызметкерлерінің кәсіби
даяр болмауы кедергі болды.
1994 жылы республиканың қор нарығын мемлекеттік реттеу бойынша
атқаратын қызметтері берілетін, бағалы қағаздар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық комиссиясы құрылды(НКЦБ). Бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушылары ретінде 1997 жылы ҚР Орталық депозитарийі
құрылды. Орталықтың құрылуы негізгі әлемдік талаптарға сәйкес келетін және
келісімдердің сенімді орындалуын қамтамасыз ететін, базалық институционалды
және техникалық инфрақұрылымның құрылуы аяқталды.
1993 жылдың 15 қарашасында Қазақстанда ұлттық валюта- теңге енгізілді.
Осы оқиғадан кейінгі екінші күні 17 қараша 1993 жылы – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі және жиырма үш алдыңғы қатарлы қазақстандық
коммерциялық банктер валюталық биржа құру туралы шешім қабылданды, ал 17
қараша оның туылған күні болып бекітілді.
1994 жылдың 3-наурызында биржа, қолданылатын заңнамаға сәйкес болуы
үшін, биржа атауы Қазақстандық Банкаралық Валюталық Биржа болып қайта
тіркеуден өтті. Бастапқы екі жыл ішінде биржа тек қана шетелдік
валюталармен сауда жасайтын ұйымдармен айналысты.
1995 жылдың 2-қазанында биржа бағалы қағаздар нарығында биржалық
қызметін жүзеге асыру үшін №1 лицензиясын алды, бірақ бұл лицензияның
қызметі, мемлекеттік бағалы қағаздармен ғана айналысатын сауда ұйымдарының
құқығымен шектелді. Бірінші рет мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы биржада
1995 жылдың 14-қарашасында өткізілді. Сол уақыттарда, әртүрлі себептерге
байланысты, нарықтың биржалық сегменті мемлекетте аз ғана бөлігі болды,
мемлекеттік облигациялар саудасы эпизодтық қалыпсыз сипатта болды, және бір
жылдан кейін, 1996 жылы 20 қыркүйекте биржа бұл бағалы қағаздар саудасын
тоқтатуға мәжбүр болды.
1997 жылы мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы мүлдем өткізілмеді.
Мемлекеттің міндеттерінің биржалық нарығының активизациясы, тек 1998 жылы,
Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі пайда болғаннан басталды.
1996 жылы 12 сәуірде биржа "Казақстан қор биржасы" атауымен қайта
тіркелді, ал осы жылдың 13 қарашасында бағалы қағаздар саудасын
ұйымдастыруға, бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық
комиссиясынан шектеусіз лицензиясын алды.
Ұйымдасқан бағалы қағаздар нарығын дамыту бағытына салынған күштермен
қатар, биржада жедел нарықты дамыту жұмыстары жүргізілді. 1996 жылдың
басында жедел келісім- шарт биржалық нарығын реттейтін, нормативтік базаны
құру жұмыстары жүргізілді, және осы жылдың мамыр айында валюталық
фьючерстер нарығының ашылу өтті. Өкінішке орай, бұл нарықтың ашылуының
бірінші әрекеті, сол уақытта өмір сүруге қабілетсіз болды және жедел
келісім- шарттар саудасы 1998 жылдың ақпан айында тоқтатылды. Тек қана 1999
жылдың наурыз айында нарықтың осы секторын қайта қалыптастыру мүмкін болды.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар туралызаңы 1997 жылдың 5-
наурызында қор биржасының тек бағалы қағаздармен жұмысын шектегеннен
кейін, 1997 жылдың сәуір айында, биржа акционерлерінің жиналысында биржаны
қайта құруын 1997 жылдың 30 шілдесінде тіркелген, Қаржылық құралдардың
Алматылық биржасы ЖАҚ жеке заңды тұлғасына бөлу жолы туралы шешім
қабылдады.
1998 жыл бағалы қағаздар нарығының жаңа кәсіби қатысушылар тобы- заң
талаптарына сәйкес тек қана ұйымдасқан қор биржасын қарауға міндетті,
зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялардың пайда болуы есебінен,
мемлекеттік бағалы қағаздар биржалық нарығының қайта қалыптасқан жылы болып
белгіленді.
1999 жылдан бастап, осы жылдың 1-ақпанында биржаның арнайы тізіміне
бірінші болып енген, корпоративті облигациялардың биржалық нарығының дамуы
басталды. 1999 жыл сонымен қатар, 5- шілдесінен бастап мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша репо биржалық секторының іске қосылуы және 7-шілдеде
мунипициальды облигацияларды орналастыруы бойынша бірінші аукционның
өткізілуімен ерекшеленді.
Қазақстан Республикасының Акионерлік қоғамдар сұрақтары бойынша
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне толықтырулар мен
өзгертулер енгізу туралы заңның күшіне енуімен байланысты 1998 жылдың 10-
шілдесінде қор биржасы ұйымына шетелдік валюталар және бағалы қағаздар,
қаржылық құралдармен сауда жасауға тыйым салынды, және бұл AFINEX-ті
Қазақстан қор биржасына қосуға мүмкіндік берді. Бұл туралы шешім 1999
жылдың 6-қаңтарында акционерлердің жалпы жиналысында қабылданды, ал осы
жылдың 16- наурызында қайта байланысқан биржаның сәйкес мемлекеттік қайта
тіркелуі өтті.
1996 жылдың соңына қарай Қазақстан бағалы қағаздар нарығында жетекші және
өзара бәсекелес үш қор биржасы анықталды. Қазіргі таңда Қазақстандық қор
биржасы ЖАҚ республикадағы жалғыз қор биржасы болып табылады. 1998 жылдың
жазында Қазақстан қор биржасы листинговалық емес(котировочную) сауда алаңын
эксплуатацияға шығарды,осының негізінде Қазақстанда биржадан тыс
котировалық жүйені құру мәселесін шешуге мүмкін болды. Дәл осы жылы
жинақтаушы зейнетақы қорларын қазақстан бағалы қағаздар нарығындағы ірі
институционалды инвесторлардың біріне айналдыруға ықпал еткен, зейнетақы
активтерін басқару бойынша (КУПА) 8 компания пайда болды. 1999 жылы
қазақстан қор биржасында муниципиальды облигациялар, ал осы жылдың қараша
айында бірінші шетелдік бағалы қағаздар пайда болды. 2000 жыл
қазақстандық қор биржасы үшін ұйымның жоғары эммисиондық активтілігінің-
мемлекеттік емес облигациялардың эмитенттер кезеңі болды. 2001 жылдың
шілде айында БҚҰК өз қызметін тоқтатты, ал оның қызметтері мен
уәкілеттіктері ҚР Ұлттық Банкіне берілді. Қазақстан қор биржасының дамуы
және тұрақталуын жалпы талдау, ұлттық қаржылық- несиелік жүйенің қайта
қалыптасуының жоғары қарқынын белгілеуге мүмкіндік береді. Қазақстанда
банктік салымдарды кепілдендіру жүйесі құрылды, Бүкіләлемдік банкке ҚР
Ұлттық банкі желісінде қарыздарды мерзімінен бұрын өтеу іске асырылды,
ұлттық валютаның девальвациясы салдарынан курстық жоғалуларына байланысты,
банктердің және зейнетақы қорларының салымшыларына мемлекеттік өтемдерді
жүзеге асырылуда.
Қазіргі таңда биржа шартты түрде төрт негізгі секторға бөлуге болатын,
әмбебеап қаржылық нарықты көрсетеді, олар: шетелдік валюталар нарығы,
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, оның ішінде Қазақстан республикасының
халықаралық бағалы қағаздары, жарна қағаздары және корпоративтік
облигациялар нарығы, деривативалар нарығы.
1.2 Қор биржасының мәні және мақсаты
Бірінші ретті нарықта бағалы қағаздарды, олардың бірінші иелеріне сату
жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың барлық келесі қозғалысы екінші ретті
нарықта болады.
Екінші ретті нарықта тек бағалы қағаздар иелерінің ауысымы болады,
бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржылар, эмитенттерге емес, бағалы
қағаздардың бұрынғы иелеріне келеді. Бағалы қағаздардың бірінші ретті
және екінші ретті нарығы әртүрлі қызметтер атқарады. Екінші ретті нарықтың
қызметі, ең алдымен шығарылатын бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз
етуден тұрады, яғни қажеттілік жағдайында олардың иелерінің сату
мүмкіндігі. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың бірінші ретті және екінші
ретті нарығы бір бірімен тығыз байланысты. Бұл байланыс әсіресе,
инвестирования мәселесіне инвестор жағынан қарайтын болсақ, айқын
байқалады. Соңғысына ол жарна қағаздарын, облигацияларды немесе жаңадан
шығарылған немесе айналымда жүрген бағалы қағаздарды сатады ма әдетте
бәрібір. Инвесторларға бағалы қағаздың сенімділік, пайдалылық және
өтімділік деңгейі маңызды болып табылады.
Бірінші және екінші ретті нарықта да бірдей қаржылық делдалдар болады,
ал бағалы қағаздарды сатып алуға қажет қаржы бірдей шығу көздерінен түседі.
Бағалы қағаздар нарығын, жоғарыда айтқандай, бағалы қағаздардың
айналым орындарына байланысты да бөлуге болады. Бұл жағдайда биржалық және
биржадан тыс нарық бөлінеді. Бағалы қағаздардың бірінші ретті эмиссиясы
биржадан тыс нарық арналарымен жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың екінші
ретті сатылуы биржалықтағы сияқты, биржадан тыс нарықта да өтеді. Дамыған
елдердің биржалық нарығында барлық бағалы қағаздардың аз ғана бөлігі жүзеге
асырылады. Алайда, нарықтың бұл түрінің барлық қор биржасында болып жатқан
процесстерге әсері көп. Биржалық нарықта сапалырақ бағалы қағаздар
сатылады. Ұйымдасқан нарықта қалыптасып жатқан, олардың өзгеруінің беталысы
және бағасы көбінесе биржадан тыс айналымдағы бағалы қағаздар курсының
қозғалысын және деңгейін анықтайды. Бұдан басқа, егер сауда- саттықты жарна
қағаздар ретінде алсақ, онда кейбір елдерде биржалық нарықтағы
келісімдердің көлемі биржадан тыс айналымды анағұрлым жоғарылатады. Бағалы
қағаздардың ұйымдасқан нарығы қор биржасының желісі ретінде ұсынылған,
сондықтан биржаның қызмет етуінің механизмін қарастырамыз. Қазақстандық
заңға сәйкес қор биржасы бағалы қағаздар нарығының сату-сатып алуын
ұйымдастыратын, қатысушыларына жатады. Заң бойынша, қор биржасы бағалы
қағаздар саудасы ұйымы бойынша қызметін, депозитарлық және клирингтік
(депозитарилар бағалы қағаздар сертификаттарын сақтау бойынша жәненемесе
бағалы қағаздарға жеке меншік ету құқықтарын есептеу бойынша қызмет
көрсетеді, ал клирингтік ұйымдар бағалы қағазад нарығының қатысушыларына
есептік қызмет көрсетуді жүзеге асырады)қызметтен басқа, басқа бағалы
қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлерімен біріктіре алмайды.
Классикалық қор биржасының белгілері:
1) Бұл тіркелген сауда- саттық орны бар, яғни барлық сауда- саттық
алаңдары бар орталықтандырылған нарық ;
2) Бұл нарықта нақты талаптарға (қаржылық тұрақтылық және эмитенттің
ірі мөлшерлері, біртекті және стандартты тауар ретіндегі бағалы
қағаздардың жаппайлығы, сұраныстың бұқаралықтығы, нақты
көрсетілген бағаның ауытқымалығы және т.б.) жауап беретін, ең
жақсы тауарларды (бағалы қағаздарды) таңдау процедурасы бар;
3) Биржа мүшесі ретінде, нарықтың ең жақсы операторларын таңдау
процедурасының бар болуы;
4) Бағалы қағаздар саудасының және стандартты сауда процедураларының
уақытша регламентінің бар болуы;
5) Келісімдерді тіркеудің және оларды есептерінің орталықтандырылуы;
6) Арнайы (биржалық) нарық шығаруды орнатылуы;
7) Биржа мүшелерін қадағалау ( олардың қаржылық тұрақтылық, бизнесті
қауіпсіз жүргізуі, қор нарығының әдебін сақтау ұстанымымен).
Қор биржасы- бұл ұйымдасқан, бағалы қағаздар және басқа қаржылық
құралдарды үнемі қызметін қалыптастыратын нарығы. Ол кәсіпкерлік
қызметтегі ұйымдар үшін, және нарықтық экономиканы бүтіндей қызмет етуіне
төтенше маңызды механизмді көрсететді. Тауарылы және валюталық биржалардың
қор бөлімдері, өз бетінше құрылымдық бөлімшелері болып табылады, алайда
олардың өз қызметтерінде қор биржаларынан еш айрмашылығы жоқ. Қор биржасы
коммерциялық емес серіктестік түрінде құрылады. Оның қызметінің басты
мақсаты: кеңмасштабты және эффективті бағалы қағаздар саудасы үшін қолайлы
шарттарды құру болып табылады. Ал бұл мақсат қор биржасы жұмысының
коммерциялық әрекетімен үйлеспейді. Егер оның ұйымдастырушылары түсетін
жарналардың көбеюі есебінен, сыйақылар алмау, оның мүшелерінің сауда-
саттыққа қатысуынан алған, және басқа да төлемдер есебінен пайда табуға
тырысатын болса, онда бағалы қағаздар нарығының субъектілері ең соңында
биржадан тыс саудаға қалауын береді есем пе?! Биржа табыстары, оның қалыпты
қызмет етуіне және дамуын қамтамасыз ету үшін қажет жалпы қосындысымен
шектеледі. Олар биржаның жарлық капиталына өз қаржыларын қосқандарға,
дивиденд төлеуге пайдаланылмайды.Қор биржасының операторларына банктер,
инвестициялық және қаржылық компаниялар және қорлар, брокерлік кеңселер
жатады.
1.3 Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының қалыптасу жағдайлары
Қазақстандық қор биржалары, өз даму бойынша дамыған елдердегі ірі қор
биржаларынан өте қатты артта қалады. 1999 жылы биржалық айналымның артуы
бақыланды. Бағалы қағаздар келісімі арасында ГКО мен жасалған келісімдер
ерекшеленеді.Қазіргі уақытта қазақстандық биржаны ірілендіру, биржа арқылы
өтетін барлық операциялар тұтынушылар үшін қауіпсіз болатын жүйені құру
туралы сұрақтар тұр. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының болашағы,
көбіне еліміздегі қор биржасының даму дәрежесіне тәуелді. Ал бұл үшін
бірінші кезектегі проблемалар ретін анықтау қажет. Қазақстан Республикасы
қазіргі уақытта елдің жоғарғы емес инвестициялық деңгейінің орнында тұр.
Сондықтан елдің басты мәселесі, экономиканың өсуінің жетістігі болып
табылады, ал бұл бағалы қағаздарға ендіру көлемін арттыруға мүмкіндік
береді. Қор нарығының инфрақұрылымын кеңейту қажет: қор биржаларын
жандандыру және биржадан тыс ұйымдық жүйелерді құру қажет.
Қор биржасындағы қызметтің сәттілігі көбінесе қаржылық ақпаратты алудың
шұғылдығына тәуелді. Ал дәл қазіргі уақытта Қазақстан Республикасыдағы
биржада эмитенттер және олардың бағалы қағаздары туралы ақпараттар
жеткілікті толық ашылмайды. Ұлттық қор нарығының ерекшелігі шешуші
әрекетінде, ақпараттың өзіндік генераторы секілді, оның қуаттылығына
тәуелді. Юджин Фамның классикалық анықтамасы бойынша эффективті қор
нарығы - бұл ақпаратты қайта қараудағы болашағы бар нарық. Қазақстандық
қор нарығының ақпараттық тиімділігі американдық қор нарығынан үш ретке
төмен. Келешекте қор биржасын ұйымдастыру деңгейін жоғарлату, инвесторларды
айлакерліктен қорғауда тамаша әрекет ететін жүйесін құру,қор биржасын
мемлекеттік реттеуді, дамыған елдердегі қор биржаларымен байланысты кеңейту
қажет. Тек осы проблемаларды шешкен жағдайда ғана, қазақстандық қор
биржасы, барлық өркениетті әлемдегі капиталды қаржылық саладан өндірістік
салаға құю құралы бола алады.
Бағалы қағаздар нарығының дамуының әлемдік беталысының талдамасы, егер
әлемдік тәжірибенің Қазақстан Республикасында қоладнылуы көзқарасы бойынша,
әлемдік тәжірибені бағалауға тырыспаса, онда абстрацияның артықшылығынан
зардап шеккен болар еді. Қазіргі уақытта Бағалы қағаздар нарығы жағымсыз
кезеңді бастан кешуде. Бұл объективті, сондай- ақ субъективті факторлардың
бүтіндей жиынтығының әсерімен болды. Қазақстан Республикасында, болашағы
қазіргі уақытта тұманды болып отырған сауда ұйымдастырушылары және
көптеген биржалар өз қызметтерін жалғастыруда. Қазақстан Республикасында
осы немесе басқа түрде сақталатын бағалы қағаздар нарығына қарағанда, сауда
ұйымдастырушыларының тағдыры туралы айту келеңсіз. Егер институттар
нарықтың қайта жандану кезеңіне дейін аяғына тұрып кете алмаса, немесе
оларға қолдау (біз қолдау ретінде тек қана олардың қаржыландырылуын ғана
айтамыз)көрсетілмесе, онда болашақта бағалы қағаздардың қазақстандық
нарығы, шетелдік биржалар және сауда ұйымдастырушыларының бақылауына өтіп
кетуі мүмкін. Тіпті қазір, олар арқылы осы бағыттағы белсенді қадамдар да
жасалуда. (Венада шығысеуропалық, сонымен қатар Қазақстандық
эмитенттердің жарна қағаздары нарығын ұйымдастыруға мамандандырылатын биржа
құрылды; қазірдің өзінде қазақстандық эмитенттердің акцияларына арналған
депозитарлық қолхаттар Нью- Йоркта, Лондонда, Берлинде сатылуда).
Қазақстан қор нарығының даму мәселелерін қарастыра келе, оның қосалқы
бөліктерін- биржалардың саясатын және бағалы қағаздар нарығын реттейтін,
мемлекеттік органдардың саясатын белгілеп көрсету керек.
Биржалар саясты. Қазақстан Республикасында қор биржасының дамуы,
олардың нарықтары мен технологиялық тізбесі көзқарасы бойынша екі бағытта-
біріншіден, қор биржасының, екіншіден, әртүрлі қаржылық құралдар және
валюталар нарығын қалыптастыратын,сондай-ақ қатысушыларды -сауданы
ұйымдастырудан, клирингтің жүзеге асырылуы және есептерді бағалы қағаздар
сияқты, ақша бойынша да қамтамасыз етуге дейінгі қызмет көрсетудің барлық
түрімен қамтамасыз ететін, әмбебап институттардың құрылуы бойынша болды.
Бірінші бағытқа Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі ЖАҚ, ал екінші
бағытқа- Қазақстан қор биржасы акционерлік қоғамы мысал бола алады.
Сауда ұйымдастырушыларының ұйымдық-құқықтық формасындағы айырмашылық
сақталады. Қазақстан Республикасының заңнамасына және мемлекеттік реттеу
принциптеріне сәйкес, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының
жекелеген түрлерінің ұйымдық- құқықтық формасына қатаң шектеулер қойылды.
Технологиялық аспектілерге келетін болсақ, онда берілген аумақта Қазақстан
Републикасында сирек бірлік белгіленеді- барлық биржалар және сауда
жүйелері,залдық дауыстық аукцион механизмін емес, электрондық сауда
жүйелерін қолданады. Аймақтық қамту жоспары бойынша, Қазақстан
Рспубликасының барлық алдыңғы қатары алаңдары сауда ұйымдарының электронды
технолгиялары арқасында тек қана өз аймақтарымен ғана шектеліп қоймай,
аймақтық қатысушыларды сәтті қатыстыруға талпынуда. Осылайша, қазақстандық
биржалар қызметіне әлемдік жетістіктер мен беталыстар әсер ететіндігін
көруімізге болады. Бұл, нарық, яғни кәсіби қатысушылардың өздері, болашақта
кедергілері аз, сапалырақ қызмет көрсететін, эффективті алаңдарды таңдайды
деген үмітті ұялатады.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығын реттейтін мемлекеттік орган саясаты.
Бұл аймақта Қазақстан Республикасында әлемдік беталыстардан артта қалушылық
айқын көрінеді. Жекелеген мысал ретінде, қазақстандық реттегіштердің
коммерциялық емес серіктестікке (қор биржасы, клирингтік орталық,
депозитаридің кейбір түрлері берілген ұйымдық- құқықтық форма шеңберінде
құрылуы мүмкін.) ерекше талпынысын келтіруге болады. Бағалы қағаздар
нарығында кәсіби қызмет түрлерінің қатарын біріктіруге шектеулер қою
сақталған. Кәсіби қатысушылардың пікірі бағалы қағаздар нарығының
реттегіштерімен ашық түрде еленбей қалуда. Бағалы қағаздардың қазақстандық
нарығының қолайлы жорамалына және сақталуына деген сенім, бағалы қағаздар
нарығының ұлттық институттарының кейінгі дамуы, осы аймақтақтағы әлемдік
тәжірибені талдау барлық мамандар(нарықты реттейтін, және де онда жұмыс
жасайтындар) үшін пайдасыз емес деген қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.
2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі террорлық әрекеттің салдары, Қазақстан қор
биржасының жұмысына да әсер етті. Байланыс желісінің зақымдалуынан, The
Bank of New-York төлемдерді сапалы өткізе алмады. Ал ол Қазақстан қор
биржасындағы есептік банктердің негізгілерінің бірі болып табылады. Бұл
Қазақстан банктеріне үлкен соққы болды. Валюталық саудаларға құлдырау қаупі
төнді.
1.4 Қазақстан қор биржасындагы бағалы кағаздарман операцияларды талдау
Мемлекеттік емесе бағалы қағаздар нарығы (НЦБ)
Алғашқы орналастырулар секторы:
2009 жылдың 27 және 28 қаңтарында Қазақстан қор биржасының (KASE) сауда
жүйесінде, Қазақстанның Ұлттық жинақтаушы банкі АҚ-ның субординирленген
облигацияларының жетінші шығарылымын алғашқы орнадастырулары бойынша
арнайыландырылған саудалар жалғастырылды. Бұл шығарылым, 2008 жылдың 4-
мамырында Қазақстан Республикасының қаржылық ұйымдарды және қаржылық
нарығын реттеу және қадағалау агенттігімен тіркелген, банктің бірінші
облигациялық бағдарламасы шеңберіндегі төртінші болып табылады. Саудаларда
эмитент облигацияларды номинальды құны 930,0 млн сомада орналастыруды
жоспарлады, бұл тіркелген шығарылым көлемінің 23,3% - ын құрайды. Сауда
құралы ретінде таза баға болды. Саудалар Т+0 схемасы бойынша есептеулермен
жүргізілді.
Сипатталған уақыт аралығында KASE- да берілген облигацияларға, екі күн
ішінде KASE сауда жүйесіне сатып алушыларға шаққанда жылдық 8,00%
бойынша, 903 837 090,00теңгеге 930 млн. облигацияны сатып алуға үш
шектелген өтініш берген,биржаның үш мүшесі (зейнетақы нарығының және екінші
дәрежелі банктің субъектілері )қызықты. Сұраныстың бұл параметрлері,
жоспарланған көлемді сыйдыра отырып, барлық өтініштерді толық көлемде
қанағаттандырған, эмитенттерге ұнады.
2009 жылдың 28 қаңтарында Қазақстанның Ұлттық жинақтаушы банкіАҚ
осы күні банк HSBKb7 орналастыруды толық көлемде аяқтағаны туралы, KASE-
ге арнайы хат жолдады. Эмитент ашық ұйымдастырылған нарықта, шығарылымның
57%-ы сатылғандығын нақтылай келе, қалған қағаздар (43%) биржадан тыс
жазылым бойынша орналастырылғандығы хабарланды. Барлық орналастыру
қорытындысы бойынша, шығарылымның 16,1% -ын екінші деңгейдегі банктер,
57,1%-ын Қазақстанның зейнетақы нарығы 26,8% -ын басқа компаниялар сатып
алды.
Сату - сатып алу секторы: НЦБ сату - сатып алу секторында зерттелетін
аралықта KASE кассасында $31 983,6 мың немесе 4 169,8 млн. теңге соммасында
90 келісім рнатылған. Алдыңғы мерзіммен салыстырғанда, (77 келісім, $41
149,3 мың немесе Т5 353,9 млн.), сектордың айналымы 22,3%-ға түсті.
Бірлескен облигациялар нарығы алдыңғы мерзіммен салыстырғанда айналымды
25,8% немесе $9 722,3-ға қысқартты. Келісімдер мөлшері 35- тен 46-ға
дейін өсті, ал келісімге қатыстырылған құралдардың саны бірге түсті.
Тікелей келісімдер үлесінде көлемдік 22,2% және мөлшерлік түрде 23,9%
операциялар тура келді (5,7% және 2,5% өткен аптаға сәйкес). Акция нарығы
талданған аралықта маңыздысыз активтендірілген. Келісім көлемі 16,1%
немесе $556,6 мың-ға артты. Келісімге келістірілген акциялар саны 12-ден
14-ге өсті, ал келісім мөлшері–42-ден 44-ге. Осыдан келісімдер сандық
61,4% және көлемдік 89,1% түрде келісілген (тікелей) болды, ол кезде
алдыңғы аралықта берілген көрсеткіштер сәйкесінше 31,0% және 36,7%
құрады. Тікелей келісімдер көлемінің өсуі дәстүрлісебептермен түсіндіріледі
қаңтар қорытынды желілеулерімен.
KASE сауда аудандарында анализдеу аралығында, алғашқы орналасу секторын
қосқанда, барлығы $38 911,9 мың. (Т5 073,6 млн) жалпы соммада 93 келісім
қабылданды. Алдыңғы аралықта операция көлемі $48 610,4 мың. (Т6 324,3 млн)
жетті (таблица 2).Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы (ГЦБ)
Алдыңғы орналасу секторы: 2009 жылдың 27 қаңтарында KASE сауда
жүйесінде Қазақстан қаржы министрлігі ГЦБ орналастыру бойынша
мамандырылған сауда болып өтті. Мемлекеттік ұзақ мерзімді сақталған
қазыналық МЕУЖКАМ міндеттер таралды, олар тек Қазақстандық зейнетақылық
қорларды ғана сатып ала алады. Бұдан басқа, Минфин ашық ұйымдық нарықта
өзінің облигацияларының алғашқы таралуын жүргізді, саудалар маңызды және
басқа да ерекшелігімен болды. ГЦБ Қазақстандық нарық тарихында алғаш рет
қазыналық міндеттемелерді сатып алуға деген тапсырыстар ашық әдіспен
жүргізілді. Саудаға қатысатындардың KASE сауда жүйесіне берілген барлық
тапсырыстардың бағалық параметрлерін көруге мүмкіндігі болды және де
қажеттілігі бойынша өзіндік сұраныс бағаларын дәлдеп түзете алды.
Саудада барлығы 8 алғашқы диллер қатысты, олардың қатарында К
категориясындағы KASE мүшелері қатысты. Нарықтың осы субъектілері арқылы
инвесторлар 84 тапсырыс берді (58 лимитирленген және 26 нарықтық), олардың
ішінен растау уақыты ішінде белсенді болып 39 тапсырысы қалды (солардың
ішінде 23 лимитирленген және 16 нарықтық). Расталған тапсырыстардың
(сұраныс көлемі) жалпы көлемі 45 690,0 млн. теңгеге жетті, соның ішінде
27 275,0 млн. теңге бәсекелестік және 18 415,0 млн. теңге бәсекелестік емес
(нарықтық) сұраныс. Сұраныстың жалпы көлемі облигацияның ұсынылған
көлемінен 2,5 есе артты. Бұл қатысушыларды өзара қатаң бәсекелесуге алып
келді, бекітілген қтыс тігудің төмендеуімен ойнай отырып және осы арқылы
қағаздарды кез келген жағдайда сатып алуға дайындығын көрсетті. Растау
мерзімі біткен сәтте белсенді болып калған, лимитирленген мәлімдемемен
берілген бекітілген купондық ұтыс тігу жылдық 0,01%-дан жылдық 0,50% - қа
дейін түрленді, бәсекелестік сұраныс бойынша орта салмақты айтылуда
жылдық 0,1984%- ған теңгерілді.
Сату – сатып алу секторы: ГЦБ сату – сатып алу секторында KASE- да
бақыланған аралықта 86 жасалған келісімнің соммалық көлемі 13 825,0 млн.
теңгеге жетті. ($105 948,5 мың.) Алдыңғы аралықтың сәйкес көрсеткіші –
8 072,5 млн. теңге ($62 059,2 мың.). ГЦБ –мен биржалық келісім көлемінің
өсуіндегі маңызды рөлді МЕУЖКАМ таралуы атқарды. Оған дайындала отырып,
зейнетақылық қорлар МЕОКАМ саудасында активтендірілді, бұл оның
айналымының артуына алып келді. Осыдан, сатушылар бағаны ұстап тұра
алғандығын ескерте кеткен жөн. Сонымен қатар кейбір жағдайларда бағаның
артуы да болды, бұл сатып алушы үшін орта мерзімді облигацияның
табыстылығының кейбір түсулеріне алып келді. (таблица 1).
Сату- сатып алудың салыстыруға болатын операциялаы бойынша ГЦБ
казахстандық екінші қайтара нарықтың жалпы көлемінде биржалық ақпараттың
үлесі талданған аралықта 97,1%-дан аспады, ал алдынғыда ол мынаны 99,5%
құрады.
2009 жылдың 20-қаңтарынан бастап АФН басқару қаулысы күшіне енді. 2008
жылдың 27-қарашасынан №336 Қаржылық ұйым мен қаржылық нарықты бақылау
және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Басқару Агенттігі
қаулысында өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, 2008 жылдың 15-
наурызынан №63 Қор биржасына жіберілетін эмитенттерге және олардың бағалы
қағаздарына, сонымен қатар қор биржа тізімінің жеке категорияларына
қойылатын талаптар туралы (Қаулылар). Қаулыға енгізілген толықтырулар мен
өзгертулер, сонымен қатар редакциялық және анықталған түзетулер, эмитентке
қойылатын талаптарды анық дәлдеп түзетеді - Қазақстан резиденттеріне,
олардың бағалы қағаздары жіберіледі немесе бағалы қағаздардың арнайы тізімі
шеңберінде KASE қаралуына жіберіліп қойған. Негізгі өзгертулер В
категория тізіміне қатысты болады және де эмитентке қойылатын талаптар
біраз жұмсағырақ. Қаулыға сәйкес KASE өзінің ішкі құжаттарын 2009 жылдың 1-
сәуіріне дейін мерзімде жаңа талаптарға сәйкестендіруі қажет. Қаулының
талаптарына сәйкес келмейтін эмитенттер өздерінің көрсеткіштерін сәйкесінше
2010 жылдың 1- қаңтарына дейін жеткізуі қажет.
2009 жылдың 31-қаңтарынан бастап маркет-мейкерлер берілген қаржылық
құралдар бойынша KASE (ТС) сауда жүйесінде НЦБ міндетті баға кесулерді
және де жергілікті орындаушы ұйымдардың бағалы қағаздарын қолдау және
жариялау бойынша өздерінің міндеттерін өз уақытында орындау үшін алдын-
ала мәлімдемелерді қабылдау режимі енгізілді. Алдын ала мәлімдемені
сауданың барлық қатысушыларына (тек маркет-мейкерер емес) Алматы уақыты
бойынша 10:00 бастап 11:30 дейін беру мүмкіндігі көрсетілген. Егер кез
келген қаржылық ТС құралы бойынша саудаларды ашу сәтінде қаржылық
құралдардың бағаларымен сәйкес келетін немесе қиылысатын қарсылық алдын
ала мәлімдемелер табылған болса саудалар келісім мәлімдеме мүмкіндіктерін
нарықтық емес түрге айналдыру мақсатымен автоматты түрде франкфурттік
аукцион (соның ішінде облигациясы бойынша) режиміне ауысады.
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бағалы қағаздар – қарыз міндеттемесі ретінде
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс
қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жақын көрініс
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1.Қарыз міндеттемесі – оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік сатып алып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін
қарыз алушының берген заңды құжаты.
2.Қарыз міндеттемесі – қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторияға) беретін құжаты. Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке
немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе
қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және
оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды.
Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының құқын және
эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын
ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе –теңдік жағдай. Ол кіріс жағдайы кездеседі:
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндік
бар.
3.Қаржыға тапшылық жағдай, ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет. Кез – келген
уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы тапшылығына
отырғандар да бір ұлттық қаржы тапшылығына отырғандар да бір ұлттық қаржы
жүйесі шеңберінде кездеседі. Дәл осы жағдайда екі шаруашылық
субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз
міндеттемесіне алады. Керісінше бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма
– қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге
жазып береді. Ол борышқор несиесн өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз
міндеттемесін иемдену құқынан оны орындау туындайды. Қаржы міндеттемелерін
жеке тұлғалар да, мемлекет те және орталық (эмиссиялық) банкте шығаруы
мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық айналмында қолдануын есептеуді
қаржы активтері деп атайды.
Қаржы активтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық
бірлігін елдің қаржы жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін
ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін
шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы-бір жылдан көп
уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы. Бұл инвестициялық
қорлардың нарығы. Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы)
нарық болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан нарықта оның бұрын шыққандары
айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде
сатып алынып, қайта сатылады. Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы
жағдайындағы шаруашылық субъектілері бірімен бірі екі түрлі тәсілмен
байланысты болуы мүмкін: тікелей қаржы делдалдары арқылы және қаржы
институттары арқылы.
Тікелей қаржыландыру тәсілдері артық қаржысы бар субъект екіншіге
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару
портфелі ұлғаяды.
1. Делдалдар арқылы қаржыландыру – бұнда делдал ретінде брокерлер мен
диллерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі
не брокер, не диллер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор
биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
2. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-
қарсы субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл
ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелеріне (алғашқы қарыз
міндеттемелерін ) өздері сатып алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық
субъект сатады. Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы –қаржы
институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін
шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы
қағаздар), өмірді сақтандыратын полюстер, зейнетке шыққаннан кейін
берілетін қаржы туралы зейнетақы жоспарлары. Міне, бұл міндеттемелер
несие берушіні, әрі сенімділігімен, әрі қайтарымдылығы, әрі алуға оңай
және қолайлылығымен өзіне тартады.Бірақ бұл жағдай қаржы институттары
қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі бір мезгілде шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі 3 кезеңнен тұрады:
• Шығару уақыты
• Айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны өткізу
2.2 Бағалы қағаздардың жіктелуі
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасы тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты
нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім шартында 1-2 бап ретінде
көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу
инвесторларға бағала қағаздар туралы дәл және маңызды мағлұмат алуға
көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын
дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып, жіктеледі. Біріншіден, түсіретін
кірісіне, екіншіден, эмитетін сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты.
1.Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы бірінші кіріс нақты процентпен төленіп, ал
қарыздың күрделі негізін бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды. Акцияны оны
иемденушінің корпарация мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы девидент түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитентті) жөніненде жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпарациялар, қаржы
институттары т.б. заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты
үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы Министірлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі.Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысын қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналы вексельдер қазыналық
облигациялар. Мемлекеттік меншік кәсіпорындар да көбінесе облигация
түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктермен олардың меншігіндегі кәсіп орын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен
істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялары, яғни ашық түрдегі акционерлік
қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары оларды
өндіріс, құрылыс, сауда жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар
комерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компанияларда.
• зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертифакаттар (салым
құжаты, шектер) және бұдан да басқа өзінің қарыз міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар басқа коммерциялық қағаздар
3.Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығынан бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі бір күннен бір жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына бір жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қарызды да қағаздар болуы
мүмкін. Олардың эмитенттері де әртүрлі мемлекет жергілікті әкімшілік,
корпарациялар, қаржы институттары т.б. Айта кететін жайт бағалы қағаздардың
кейбір түрі қысқа мерзімге, яғни бір жылға дейін айналымда болса да,
капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
2.3 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды турлері. Акциялар,
облигациялар, вексельдер
Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қоданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет
өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына
болады. Акцияны шығару мына жағдайда болады:
Меншікті, акцияландырғанда,яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
Бар, компанияны,акционерлік,қоғам ретінде қайта құрғанда;
жарғылық, капиталды, молайтқанда атап айтқанда, жарғылық капитал деген
шығарылған акцияардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде,
айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның
портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-
келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz