Топырақтың сіңіру қасиеті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..3
І.тарау Қазақстан территориясындағы
тараған топырақ түрлері
1.1. Топырақтарды классификациялау
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. қазақстан топырақтары және оларды
тиімді пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ..10
1.3. Жазық территориялардың
топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.4. Таулы алқаптың топырақтары ... ... ... ... 17
ІІ.тарау Қазақстан топырақ
жамылғысының экологиясы
және қорғау мәселелері
2.1. Топырақ сапалылығы және жерді
бағалау. Жер кадастры ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Жер қорларын қорғау және тиімді
пайдалану шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Қазақстан топырағының
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .26
2.4. Қазақстандағы топырақты
қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .36
2.5. бүлінген жерлерді қалпына келтіру ... ...43
а) топырақты тыңайту мәселері ... ... ... 49
ә) қазақстан топырақтарын
мелиорациялау мәселелері ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... .67
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағындағы топырақ жамылғысы күрделі және алуан түрлі.
Адам тіршілігінде топы-рақтың атқаратын қызметі мен рөлі өте зор.
Топырақтың құнарлы қабаты ұлттық байлық ретінде саналады. Жалпы топырақтың
қызметін ешнәрсемен де алмастыра алмайсың. Сондықтан да топырақты табиғи
күйінде сақтау ең алдымен адамның шаруашылық әрекетіне байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Топырақтар табиғи әрі тарихи дене
болғандықтан, оларды біліп, түсіну, тиімді пай-далану үшін бір ретке
келтіріп жүйелеу қажет. Мұны топы-рақты классификациялау деп атайды.
Топырақты классифи-кациялау жұмыстарының күрделілігі сол – ол жүйеленуге ти-
істі топырақтардың барлық қасиеттерін, олардың пайда бо-лып, түзілу
құбылыстарын, топырақ түзуші факторлардың тигізетін әсерлерін, адам
қоғамының әсерін, яғни табиғи-тарихи әдістерді қолдану қажет.Топырақтың
жағымсыз эко-логиялық қасиеттерін білу қажет. Топырақтардағы кездес-етін
комплексті белгілерін тауып, солар арқылы оларды әр түрлі деңгейдегі
таксономиялық өлшемдерге бөлу қажет. Топырақтың қасиеттері мен белгілерге
бөлінеді. Мәселен оларды жүйелеген кездерде оның қасиеттері мен белгілерін
ажырата білу қажет. Сондықтан өзімнің дипломдық жұмыс-ымның тақырыбын:
Қазақстанның топырақ жамылғысы оның экологиялық мәселелері деп алдым.
Топырақтың экологиялық жағдайының шиеленісуін тежей-тін немесе күшейтетін
табиғи экологиялық факторлар сарап-талған. Қазақстан топырақтарының
жағымсыз экологиялық қасиеттері, кешенділігі, эрозияға бейімділігі,
тұздылығы, та-биғи құнарлығының төмендігі қарастырылған.
Қазақстанның топырақ жамылғысының экологиясы және қорғау мәселелерімен
бірге топырақтың сапалылығы және жерді бағалау, жер кадастрының шаралары
берілген.
Жұмыстың соңғы бөлімінде Қазақстан топырақ жамылғы-сының қорғау
мәселелері, бұзылған топырақтарды қалпына келтіру әдістеріне талдау
жасалған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақстан-ның топырақ
жамылғысы оның экологиялық мәселелерін зерттеу барысында:
- Ортаның ластануын барынша азайту;
- Топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфе-ралық газдардың тепе-
теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарын сақтау;
- Топырақты өңдеуде жаңа технологияны пайдалану;
- Қазақстанның топырақ жамылғысын қорғау мәселе-лері қарастырылады.
Зерттеу объектісі мен пәні: Қазақстан аумағындағы жазық жерлерде таралған
топырақ жамылғысының экологиялық мәселелері. Қазақстанның физикалық
географиясы, Антропогендік ландшафттану, Топырақтану және топы-рақ
географиясы мен экологиясы курстары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бұл ғылыми зерттеуді жүргізу барысында көптеген
құнды деректер алынды. Атап айтқанда;
- Қазақстан аумағындағы топырақ түрлеріне экология-лық зерттеулер
жасалды;
- Топырақ жамылғысының экологиялық салдары анық-талды;
- Қазақстанның топырақ жамылғысының экологиясы және қорғау мәселелері
анықталды.
i тарау Қазақстан территориясындағы
тараған топырақ түрлері
1.1. Топырақтарды классификациялау
заңдылықтары
Топырақтар табиғи әрі тарихи дене болғандықтан, ол-арды біліп,
түсіну, тиімді пайдалану үшін бір ретке келтіріп жүйелеу қажет. Мұны
топырақты классификациялау деп атайды. Топырақты классификациялау
жұмыстарының күрде-лілігі сол – ол жүйеленуге тиісті топырақтардың барлық
қас-иеттерін, олардың пайда болып, түзілу құбылыстарын, топы-рақ түзуші
факторлардың тигізетін әсерлерін, адам қоғам-ының әсерін, яғни табиғи-
тарихи әдістерді қолдану қажет. Топырақтардағы кездесетін комплексті
белгілерін тауып, солар арқылы оларды әр түрлі деңгейдегі таксономиялық
өлшемдерге бөлу қажет. Топырақтың қасиеттері мен белгі-лерге бөлінеді.
Мәселен оларды жүйелеген кездерде оның қасиеттері мен белгілерін ажырата
білу қажет. Сонымен қатар топырақтардың өздерінің одан да күрделі және жоға-
рғы комплекс – ландшафтардың бір бөлігі екенін ескерген жөн. Осыған
байланысты топырақтардың көптеген қасиет-терінің өздері оның геохимиялық
байланысқан ландшафт-арының қай бөліктеріне орналасуымен анықталатыны түсін-
ікті. Бұл жағдайлардың барлығын ескеріп, қамту өте күрделі мәселе. Әлемде
осы күнге шейін топырақтардың барлық жағдайларын ескеріп, үйлесімді
жасалған классификациясы (жүйелеуі) жоқ. Әр ел (мәселен, бұрынғы КСРО,
француздар, американдықтар, канадалықтар, австралиялықтар т.б.) өзін-ше бұл
мәселемен шұғылдануда.
Топырақтану ғылымының негізін қалаған В.В. Докучаев болғандықтан,
топырақтарды классификациялау да Ресейде дұрыс жолға қойылғандығын дүние
жүзі ғалымдары мойындайды. Сондықтан да біз 1886 жылы В.В. Докучаев жасаған
топырақтарды классификациялау принциптерін кел-тіреміз. Топырақты
классификациялаудағы негізгі таксоном-иялық өлшеміне топырақ тиіп қабылдап,
жалпы барлық топырақтарды ол 3 топқа бөлді:
1 топ. Қалыпты зоналық топырақтар: А – құрғақ шөпті топырақтар,
оларға төмендегідей 5 топырақ типтері кіреді: а) терістік ашық сұр күлгін;
б) орманның сұр топы-рақтары; в) қара топырақтар; г) қара қоңыр топырақтар;
д) құба сортаңдау топырақтар, әрі қарай әр тип механикалық құрамдарына
қарай бөлінді. Б – құрғақ-батпақты топырақтар – су жайылмаған шалғындардың
қышқыл топырақтары, В – батпақты топырақтар – шымтезектер, тундра
топырақтары.
2 топ. Өтпелі топырақтар: А – шайылған топырақтар, Б – жер бетіне
төселген топырақтар.
3 топ. Қалыпсыз топырақтар: төселінген, өзен мен көлдер аллювилері,
жел үйінділері.
Докучаевтың топырақ типі – топырақтарды классифи-кациялаудағы негізгі
өлшем болып қалды. Алайда олардың сандары әр заманда әр түрлі өзгерістерге
ұшырауда. В.В. Докучаевтан соң топырақ классификациясы мәселелерімен
көптеген оның шәкірттері: Н.М. Сибирцев, П.С. Коссович, К.Д. Глинка, К.К.
Гедройц, С.А. Захаров, А.Н. Сабанин, С.С. Неуструев, Б.Б. Полынов т.б.
шұғылданады.
Топырақты классификациялауда оның барлық қасиет-терін қамту қиын,
сондықтан кейбір ғалымдар, мәселен К.Д. Глинка оның негізіне топырақтардың
ылғалдану құбылысын ұсынды. А.Н. Сабанин өсімдіктердің өсуіне байланысты
топырақты жүйелеуді жөн көрді. Ал, П.С. Коссович пен К.К. Гедройц
топырақтардың химиялық құрамын негізге алған классификацияларды ұсынды.
Дегенмен олардың ешқайсысы да қолдау таппады.
Кеңестік заманда бүкіл еліміздің топырақтарының ресми классификациясы
болып КСРО-ның Ғылым академия-сының В.В. Докучаев атындағы Топырақтану
институтының ғалымдары профессорлар Е.Н. Иванова, Н.Н. Розов басқар-ған
комиссия мүшелері 1960 жылдары бекіткен жаңа класси-фикация есептелінеді
(1965-1967 ж.ж.). осы классификация бойынша топырақты жүйелеудегі негізгі
өлшем топырақ типі болып В.В. Докучаев термині қабылданды. КСРО Ғылым
академиясы В.В. Докучаев атындағы Топырақтану институтының директоры болған
академик Л.И. Прасловтың анықтауы бойынша топырақтың бір типіне жату үшін
олар төмендегідей бір тектес жалпы белгілерге ие болуы қажет:
1) органикалық заттардың біртектес түсіп, өзгерістерге ұшырауы,
ыдырауы;
2) минералды заттардың біртектес комплексті үгілу процестеріне
ұшырауы, олармен органо-минералдық түзіліс-тердің біртектес түзілуі
(синтезделуі);
3) заттардың жылжуы мен шоғырлануының біртектес болуы;
4) топырақ пішіні құрамының біртектес болуы, яғни негізгі қабаттары
құрамының біркелкі болуы;
5) топырақтың құнарын сақтап және оны арттыру шара-ларының бір
бағытта болуы.
Топырақтар типі негізгі топырақ түзілу процестеріне қосымша өткен
кезеңнен қалған айрықша белгілері бар топ-ырақ типшелеріне, яғни топырақ
зонасы топырақтың кіші-гірім зоналарына – зонашаларына бөлінеді. Мәселен,
кең алқапты орманды зонаның күлгін топырақтар типінде: кәдімгі типті күлгін
топырақтар типшелерімен қатар, глейлі-күлгінді (күлгінге глейлі процесс
қосылса), шымды-күлгінді (күлгінге шымды процесс қосылса) топырақты
типшелері кездеседі. Ал қара топырақты тип – негізінен үш зонашаға
бөлінеді: терістік мол гумусты, орталық немесе кәдімгі қара топырақты және
оңтүстік, аз гумусты зонашаларына (типшелеріне) бөлінеді.
Топырақ типшесі, яғни зонашалары топырақ жақындас-тығына, туыстығына
(род) қарай бөлінеді. Топырақ жақын-дастығы негізінен оның пішінің сапалық
ерекшеліктеріне тән. Бұл жағдай топырақ түзуші аналық жыныстардың химиялық
құрамына (сортаңды, карбонатты т.б.) немесе топырақ түзілудің өткен
кезеңдерінен қалған кейбір белгі-леріне байланысты болуы мүмкін.
Топырақ жақындастығы топырақ түрлеріне бөлінеді. Бұл көбіне
топырақтағы негізгі процестердің даму деңгейіне байланысты. Топырақ
қабаттарының қалыңдығы, органи-калық және минералдық заттардың топырақта
жиналу белсенділігіне, қарашірінді, карбонаттар, тез ерігіш тұздар,
күлгінді және гумусты қабаттардың қалыңдығына қарай бөлінеді. Мысалы,
шамалы, орташа және қатты күлгінді, шамалы, орташа немесе қатты сорланған.
Ал қаратопы-рақтар: қалың қабатты, орташа және жұқа қабатты т.б. болып
бөлінеді.
Топырақтың әр түрлілігі негізінен олардың механи-калық құрамына
байланысты: құмды, сазды, балшықты т.б. болып келуіне қарай ажыратылады.
Мәселен, жаңа игерілген, жоғары мәдениленген, эрозияға шамалы немесе қатты
шалдыққан т.б.
Сонымен бұрынғы КСРО елдерінде топырақтардың 100-ден артық типтері,
олардың әрқайсысында бірнеше тип-шелер, ондаған жақындастық және түрлері
бөлінген. Олар туралы шамалы мәліметтерді әрбір топырақ зоналарына
(типтеріне) тоқталған кезде келтіреміз.
Топырақ классификациясы топырақтарды картаға түсіргенде, оларды
агроөндірістік топтағанда және құнарлы-ғына қарай бағалағанда (бонтировка)
қолданылады. Ескер-етін жай кейбір топырақ объектілерін қажеттілікке сай
ірі масштабта картаға түсірген кезде, жоғарыда айтылған ірі таксономиялық
өлшемдерден (тип, типше, жақындастық, түр және әр түрлілік) басқа да кіші-
гірім өлшемдер практикада жиі қолданылады. Топырақтарды практикада қолдану
бағы-тына қарай, мәселен: суару, құрғату, тыңайтқыштар енгізу, эрозия және
ластанудан қорғау жағдайларына байланысты топырақты классификациялаудың
қолданбалы жүйесі пайда-ланылады.
Ұсақ территорияларды картаға түсіру және оларды классификациялау
кезінде кіші-гірім өлшемдер қолданылса, ал аса ірі аймақтарды картаға
түсіріп, оларды классифи-кациялау кездерінде жоғарғы айтылғандарды
біріктіріп, тип-тен де жоғарғы өлшемдер қолданылады. Мысалы, профессор М.А.
Глазовская әлем топырақтарын классификациялау сызба-нұсқасында типтен
жоғары топырақ жақындастығын, топырақ генерацияларын және топырақтың
геохимиялық ассоциацияларын ұсынды (1981). Сонымен әлем топырақ-тарының
жүйелерінде 40 топырақ жақындастығы, 29 генера-циясы және 12 топырақ
ассоциациялары бөлінген. Дегенмен бұл ұсыныс барлық жерде қолдау тапты деп
айтуға болмайды. Топырақ классификациясы мәселелері тек әлемде ғана әрбір
жеке елдерде де үйлесімді жасалып, барлық сұрақтарға жауап беретін,
көпшілікпен қабылданған шаруа емес. Бұл мәселелер әрбір жеке елдер
ғалымдарымен қатар, халықаралық топырақтанушылар назарында.
1.2. ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел – Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан
байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 шақырымға, шығысынан
батысына қарай 3000 шақырымға созылып жатқан кеңістікті алып жатыр.
Республик ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында. Бұл – оның жері
бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық деген
сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика еркін
сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80-ші орында болып, жер көлемі
жөнінен кеңбайтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада, Қытай, АҚШ,
Австралия, Бразилия, Үндістан, Аргентинадан кеінгі 9-шы орында. Оныншы
орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының не бары 03% құрай тұрып, Қазақстан
жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапта жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы,
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен
оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптардағы топырақ, климат жағ-дайларының тау етегінен, таудың биік
шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады.
1.3. Жазық территориялардың
топырақтары
Енді біз Қазақстан территориясында кездесетін зона-лық топырақтардың
қысқаша сипаттамасына және бұл топы-рақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану
мәселелеріне тоқталамыз. Төменде осы сызба-нұсқада келтірілген зонаша-
лардың сипаттамасы берілген.
1) Республиканың қиыр терістігінде біраз терри-торияны жеткілікті
ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан түсетін
ылғалдың орташа жылдық мөлшері 330-350 мм, жерден буланатын ылғалдың
мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффиценті бірге жуық. Жер беті жазық,
ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғынды топырақтар көп
таралған. Негізінен шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қара-
топырағы және сілтісізденген қаратопырақтар кездеседі. Топырақтың беткі
қабатындағы қарашірінді мөлшері 8-9-%. Зонаша негізінен Батыс Сібір
ойпатында орналасқан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен
жаздық бидай егіледі. Картоп, көкөністер өсіріледі, етті-сүтті мал шаруа-
шылығы дамыған. Егістікке жарамды жерлердің бәрі түгелдей игерілген. Қалған
жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан
территориясында бұл зонаша не бары 0,4 млн. (республика жерінің 0,2%)
гектар, зонанының негізгі бөлігі, терістіктегі Ресей жерінде.
2,3) Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қаратопырақты далалы зона
басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі
зонашаға бөлінеді:
а) орташа ылғалданған дала;
б) ылғалы жеткіліксіз қуаң дала.
Бұл аймақтың біразы Батыс Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан
облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар облыстарының терістік жағы,
Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері
осы зонада орналсқан. Ылғал көбінесе күз және қыс айла-рында түседі, ал
мамыр мен шілде аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін
қатты құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары қара топы-
рақты зонаның Батыс Сібір провинцияларында кездесетін 2) кәдімгі қара
топырақ (орташа ылғалданған далада) және 3) оңтүстіктің қара топырағы
(ылғалы жеткіліксіз қуаң далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл ай-мақта негізінен
суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен, сортаң, сорланған топырақтар және
комплексті учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған жерлер фосформен
тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі – 25,4 млн гектар, яғни
республика жерінің 9%-на жуық. Бұл алқаптың көп жері 1954-1958 жылдары тың
игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.
2) Кәдімгі топырақты зонаша республиканың 11,7 млн гектарын, яғни
барлық жерлердің 4,3%-ын алып жатыр. Ауадан түсетін ылғал 300-330 мм.
Негізгі топырақтары – кәдімгі ортагумусты қара топырақтар. Топырақ қара
шірін-дісінің мөлшері беткі 0-10 см қабатында 7-8% табиғи күйінде құнарлы
топырақтар. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық орта есеппен он жылда
бір рет қайталанады.
3) Оңтүстік қаратопырақты зонаның көлемі 13,7 млн гектар, республика
жерлерінің 5,1%-ы. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның жылы
уақытта түсетіні 150-180 мм. Топырақтардың басым бөлігі азгумусты қара топы-
рақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 4-6%. Топырақтар
жамылғысында сортаңданған, әктенген топырақтар түрлері басымырақ кездеседі.
Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық он жылда 2-3 рет қайталанады.
4,5,6) Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстан батысынан
шығысына қарай – Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып құрғақ және шөлді-
далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр. Оның көлемі 90,4 млн гектар-дай
(республика территориясының 33,3%), яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай зонаның
70% жерін қамтиды. Бұл аймақ-та Павлодар облысының көп жері, Солтүстік
Қазақстан облысының батыс жағынан біраз бөлігі, Қостанай, Ақмола
облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды облыстарының көп жерлері орналасқан. Бұл кең зонаның солтүстік
бөлігінің топырағы оңтүстіктің қара топырағына өте ұқсас, күңгірт қара-
қоңыр топырақ (4). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3-4%. Орта бөлігінде
ылғалдың азаюына байланысты өсімдіктердің өсуі сирексіп, топырақтың
қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қара қоңырға айналады (5). Топырақ
қара шіріндісінің мөлшері 3%. Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді-далада топыр-
ақ түсі тіпті ашық қара қоңырға ауысады (6). Топырақтың беткі қабатындағы
қара шірінді мөлшері не бары 1,5-2%.
Ауадан түсетін ылғал мөлшері өте айнымалы.
4) Зонаның солүстік бөлігінің топырағы күңгірт қара қоңыр, онда
суарылмайтын жаздық бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа
райына тәуелді. Орта есеппен жылына түсетін ылғал 250-280 мм. Мұнда құрғақ-
шылық үш-төрт жылда бір рет қайталанады. Бұл жердің көлемі 27,7 млн
гектардай (республика жерінің 10,3%).
5) Ал зонаның орталық бөлігінде жай қара-қоңырлы топырақтарда
құрғақшылық жиі болатындықтан, суарылмай-тын егін өнімі мұнда тұрақсыз. Бұл
аймақта құрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім қанағаттанарлықсыз алынады.
Бұл зонашаның көлемі 24,3 млн гектар жер, Қазақстан жері-нің 8,9%. Негізсіз
жыртылып кеткен жер көлемі 4 млн гек-тарға жуық. Бұл зонашаларда да астықты
шаруашылықтар, әсіресе күңгірт қара-қоңыр зонашада жақсы дамыған. Онда
жеңіл топырақтар желмен ұшуға бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына
қарсы күресу шараларын ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында
фосфор аз болған-дықтан, фосфорлы тыңайтқыштар қажет. Бұл екі зонашадағы
негізгі егістік жерлер тың игеру кезінде игерілген. Ескеретін жай: тың
игеру науқанында біршама асыра сілтеушілік болып, қара-қоңыр топырақтардың
астық егуге жарамсыз біршама жерлері жыртылып кеткен. Ол жерлерді жайым-
дылыққа қайтару соңғы жылдары жүзеге асуда. Егістік-термен қатар мал
шаруашылығы дамыған.
6) Шөлді-далалы зонаша солтүстіктегі далалы аймақ пен оңтүстіктегі
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бұл зонашада солтүстіктегі
далалы зона мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи ерекшеліктері кездеседі.
Климаттың құрғақ болуына байланысты мұнда өсетін шөп-тердің түрлері аз, әрі
сирек. Топырақтың құнарлылығы кем, әсіресе оның құрамындағы қарашірік аз,
топырақ түсі ашық қара-қоңыр, көбінесе сортаңданған. Ауадан түсетін ылғал
мөлшері жылына орта есеппен 180-210 мм-ақ, бұл егістіктің өнімді шығыуын
қамтамасыз ете алмайды. Ылғалдану коэффиценті аймақта шамамен 0,2-0,3, яғни
20-30%. Бұл қазіргі уақытта негізінен мал шаруашылықты аймақ болып
саналады. Жайылымы көктемгі, жазғы, күзгі уақыттарда жақсы.
Құрғақшылық жиі байқалады, яғни 4 жылдың 3 жылы құрғақ болады.
Сондықтан егін егіп, тұрақты өнім алу тек суармалы жағдайда ғана іске
асады, бірақ оған су көздері тапшы. Суарылмайтын егін аз мөлшерде, ойпатты,
шалғынды жерлерде ғана егіледі. Мұнда егілетін дақылдар – тез пісетін тары,
арпа т.б. мал азықтық дақылдар. Көлемі 38,4 млн гектар, яғни Қазақстан
территориясының 14%-ын алып жатыр.
7,8) Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін кең алқап-ты шөл зонасы алып
жатыр. Бұл зонада Батыс Қазақстан обл-ысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау,
Қызылорда обл-ыстары түгелімен, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс
Қазақстан облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан
облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.
Бұл алқапта түсетін ылғал мөлшері өте аз. Ылғалдану коэффиценті 0,1-
0,5-ке шейін кемиді. Жылына түсетін ыл-ғалдың мөлшері 80-150 мм-дей.
Үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге жетеді. Күні бұлтсыз, ыстық, 10°-
тан жоғары болатын күндердің температура қосындысы Түркістан маң-ында 4700°-
ке жетеді. Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі. Жерге тек ерте көктем мен күздің
соңғы айларында ылғал түседі. Сондықтан өсімдік тіршілігіне екі биологиялық
тыныштық кезең өтеді, оның біріншісі қыстың суық, екіншісі жаздың құрғақ
кезінде болады. Өсімдіктер де табиғаттың осындай қысымшылығына бейімделген.
Онда өсетіндер: сирек шыға-тын бұташалар, жусан және кейбір сортаңданған,
сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік сирек шыға-тындықтан,
олардың топырақта қалдыратын қалдықтары да мардымсыз. Сондықтан топырақта
қарашірік аз, оның мөл-шері топырақтың беткі қабатында не бары 1-1,5%.
Осының салдарынан топырақ түсі бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына
ұқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін құба
топырақтар (7), терістік шөл; б) жусанды сор шөптер сұр-құба топырақтар
(8), орталық шөл. Сонымен қатар екі зонашада да, әсіресе, соңғысында тақыр
түсті топырақтар мен тақырлар, үйме құмдар және сорланған жерлер көптеп
кездеседі.
Аймақ негізінен мал жайылымына қолайлы. Мұнда тек суармалы егістіктен
ғана өнім алынады. Өзен бойларында орналасқан тақыртүстес топырақтар күріш
егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлылығы аз болғандықтан, суарған кезде азот-ты,
фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы
Қазақстандағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн гектар, яғни
республика терри-ториясының 44%-ны жуық. Жалпы жартылай шөл мен шөл
зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте
болмайды. Өйткені осы жердің ыстығына бейім, сорланған топырақтарда өсетін
сор шөптерді қой малы, оның ішінде қаракөл қойлары, шөл кемесі атанған
түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су беріп, мелиорация шараларын
қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға
да қанығып мол өнімдер береді. Дегенмен осыған қарап, барлық шөл жер-лерді
бау-бақшаға айналдыруға болады деген қиялға беріл-меген абзал. Себебі қоғам
үшін шөлдер шөл күйінде де қажет. Табиғатта бір жер шөл болып, екінші жер
көл болып бірін-бірі толықтыратын, бірін-бірі теңгеретін заңдылық бар.
1.4. Таулы алқаптың топырақтары
Қазақстан территориясында жазық жерлердің көлемі таулы алқаптармен
салыстырғанда көп. Дегенмен респуб-ликаның шығысы мен оңтүстік шығысында
біраз жерлерді таулар алып жатыр. Олар – Шығыс Қазақстандағы Алтай таулары,
Алматы облысының оңтүстігіндегі Жоңғар және Іле Алатаулары, Жамбыл
облысындағы Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Өгем, Қазығұрт
пен Қаратау таулары. Енді Іле Алатауы мысалында тау етегінен жоғарылаған
сайын топырақ түрлерінің сипаттамасына тоқталайық. Себебі Іле Алатауы биік,
онда табиғаттың бел-деулік зоналары түгел кездеседі. Бұл жайындағы алғашқы
толық мәлімет Аболиннің (1930 ж.) Ленинградта шыққан Балхаш өңірінің шөл
даласынан Хан Тәңірінің қарлы биіктігіне шейін деген классикалық еңбегінде
келтірілген (Аболин А.Р., 1930 ж.). сондықтан топырақтың биіктік зоналығы
жайындағы халықаралық жиналыстар мен экскур-сиялардың Алматы аймағында
өтетіні тегін емес.
9) Таулы алқаптарда ені әр жерде әр түрлі батыстан шығысқа қарай
созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы – белдеуі орын алған. Жазықтағы
шөлді-дала зонашасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан, бұл аймақтың
та-биғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл белдеу – таулық белдеулік зоналығының ең
төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша.
Тау етегіндегі шөлді далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық
территориядағы шөлді-дала зонасына қарағанда әлде-қайда мол. Ылғалдың
орташа мөлшері 250-360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі
және қысқы айла-рында түседі де, жаз, күз айлары құрғақ болады. Бұл аймақта
қысқы, көктемгі ылғалды дұрыс пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары –
күздік және жаздық бидай, арпа егіледі. Ал суармалы жерлерде астықтан басқа
бағалы дақылдар: қант қызылшасы, мақта, жүгері, беде мен көкөністер, бау
ағаштары мен жүзімдіктер, темекі жақсы өседі.
Қалған жерлері көктемгі, күзгі мал жайылымдары. Бұл аймақтың топырағы
негізінен таулы алқаптан қаншалықты қашықтығына, осыған сәйкес түсетін
ылғалдың мөлшеріне байланысты топырақ түсі де өзгеріп, бірнеше зонашаға
бөлі-неді, таудан алыс жерлерде топырақтың ашық сұрғылт түсі зонашасы
жатады, одан кейін кәдімгі сұрғылт түсті топырақ, ал тауға ең жақын аймақта
күңгірт сұрғылт түсті және ашық қара-қоңыр топырақтар зонашалары кездеседі.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Батыс Тянь-Шань тау етектерінде күңгірт-
сұрғылт топырақтар мен ашық қара-қоңыр топы-рақтар орнына қоңыр және сұр-
қоңыр топырақтар кездеседі. Осы үш зонашаның соңғысында ғана, яғни күңгірт-
сұрғылт түсті және ашық қара-қоңыр топырақтар таралған алқапта ғана
суарылмайтын егіс өседі, ал сұрғылт және ашық-сұр-ғылт топырақ таралған
аймақта егістікті қолдан суар-майынша жақсы өнім алынбайды. Негізінен
алғашқы екі зонашада Алматы, Жамбыл облыстарынан қант қызылша егістері,
суармалы жерлердегі астықтары, темекі, көкөніс, бау-бақша, жүзімдіктері,
Оңтүстік Қазақстан облысының мақтасы мен дәрілік шөптер, бау-бақша,
жүзімдіктер орын алған. Тау етегінің шөлді далалы зонасының көлемі 14 млн
гектардай, яғни республика жер көлемінің 5,2%-на жуық.
10) Тау етегі шөлді-далалы белдеуінен биігірек алқапта аласа таулы-
дала белдеуі басталады. Бұл аймақта таулардың топырақ-климат жағдайларына
тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500-800 мм-ге жетеді.
Мұндай мөлшердегі ылғал терістік жақтың жазық жерлеріндегі ешбір аймағында
кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Топырақтары да
құнарлы, негізінен таудың қара қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал Батыс
Тянь-Шаньда таудың қоңыр топырақтары. Бұл аймақта суарылмайтын егіс
егіледі, көбінесе астықты дақылдар өседі, мал жайылымына да қолайлы. Аймақ
таулы, жыралы болып келетіндіктен, жаппай егістікке қолайсыз, сондықтан
көбіне табиғи мал жайылымы, шабындық ретінде пайдаланылады. Бұл алқапта
суарылатын және суарылмайтын жемісті ағаштар, бұталар көп өседі. Алматының
әйгілі Апорт алмасы да осы аймақта өсіп, жақсы өнім береді. Бұл зонаның
көлемі 10 млн гектарға жуық.
11) Орташа-таулы, шалғынды-орманды белдеуі аласа таулы-далалы
белдеуінен жоғары алқапта жатыр. Бұл аймақ-та түсетін ылғал мөлшері жылына
850-900 мм-ге дейін жете-ді. Шалғынды шөптер аса биік болып өседі. Топырағы
аса құнарлы қара топырақ пен күңгірт-қара түсті орман топ-ырағы. Таудың
қара топырағындағы қарашірінді мөлшері 10-12%-ға жетеді. Жер бетінің
бедеріне, аймақтың суықтығына байланысты егістік жері өте аз. Жері
негізінен жазғы жайлау мен шабындыққа қолайлы. Көп жері орман ағаштары,
негіз-інен Тянь-Шань шыршасы. Көлемі 4 млн гектардай.
12) Биік таулы-шалғынды және шалғынды-далалы бел-деу – биік таулы
аймақтарда орын алады. Бұл аймақтың ауа райы орта таулы аймақтардан
суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері орта таулы аймақтан аздау.
Топырақтары – биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды, шалғынды-дал-
алы топырақтар. Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін қар мен мұз жатады.
Алтайдың таулы аймағында таулы-тун-дра топырағы кездеседі. Бұл аймақ
негізінен малдың, әсіресе уақ малдың жазғы жайлауы, себебі басқа уақыттарда
күн салқын. Көлемі 3 млн гектардай.
ІІ тарау Қазақстан топырақ
жамылғысының экологиясы
және қорғау мәселелері
2.1. Топырақ сапалылығы және жерді
бағалау. Жер кадастры
Топырақ сапалылығы, яғни бонтировкасы деген ұғым латынша bonitas
деген сөзден шыққан. Топырақтың сапалы-лығын бағалау дегеніміз – топырақтың
мүмкіндік (потен-циалды) құнарлылығын, өнім беру қасиетін, табиғи немесе
мәдениеттелген фитоценоздармен салыстыра бағалау. Топы-рақтың бонтировкасы
топырақтың іс жүзінде қолданылатын ауылшаруашылық ерекшеліктеріне,
құнарлығына қарап дәре-желенуі деп қарастыруға болады. Топырақ сапасының
көр-сеткіші – бонитет, ол балл бойынша сипатталады. Ең жақсы топырақтың
балын 100-ге теңеп, басқаларын сонымен салыс-тырады (Гаврилюк Ф.Я.,
1970ж.).
Бонтировка жұмысын жасағанда топырақтың объек-тивті көрсеткіштерін,
қасиеттерін, оның көп жылғы өнім-дерін ескереді. Бұл жұмыс ТМД елдерінде
ертеден бас-талған. XV, XVI, XVIII ғасырларда алғашқы жерді бағалау
жұмыстары жүргізілген. Онда жыртылған, шалғынды, орман-ды, батпақты жерлер
есептелген. Әсіресе жыртылып егіс-тікке пайдаланған жерлерге көп көңіл
бөлінген. Олар сапасы бойынша 3 категорияға: жақсы, орта, арық деп
бөлін-ген. Одан кейінгі жылдары меншікті мүліктерді есептейтін
министрліктердің жанынан арнайы жерді бағалайтын комиссиялар құрылды. Олар
кадастрлық жұмыстар жүргізді (cadastr франц. – есеп, салық үшін жер бағасын
есептеу).
Бонтировка және жерді экономикалық бағалау деген ұғымға Жер
кадастрының бөліктері. Бонтировка деген ұғым-ға қарағанда жерді
экономикалық бағалау деген түсінік тереңдеу. Ол топырақтардың тек сапасын
(бонитет) ғана емес, топырақ жамылғысының экономикалық құндылығын
бағалайды. Ал жерді экономикалық бағалау кезінде тек қана бір территорияның
топырағы ғана емес, оған қосымша барлық географиялық кеңістікті
(экономикалық аспектісі) көлемі, жол аралығы, еңбек қорларымен қамтамасыз
етілуі, өндірген тауарлардың тұтынушыларға алыс-жақындығы, аумақтың
экологиясы т.б. қарастырылады.
В.В. Докучаев кезінде осы кадастр комиссияларының жұмыстарын жоғары
бағалаған. Олар Ресей топырақтары туралы көптеген мәліметтер жинаған. Осы
Жер кадастрының дамуының арқасында топырақтанудың географиясы мен
картографиясы деген саласы туды.
Топырақты бағалаудың жаңа жүйесін ХІХ ғасырдың аяқ кезінде В.В.
Докучаев енгізді. Ол негізінен топырақтардың табиғи қасиеттерін назарға
алды. Жерді бағалау жұмыстарын бір-бірімен байланысты екі бағытқа бөлді:
1) топырақтардың табиғи мүмкіншілігін зерттеу;
2) топырақтардың ауылшаруашылық-экономикалық жағдайларын зерттеу.
В.В. Докучаев бағалауы бойынша топырақ бон-тировкасында топырақтың
кұнарлығына әсер ететін мына қасиеттер ескерілуі керек:
1. Морфологиялық, гумус қабаттарының қалыңдығы, гумус мөлшері, аналық
тау жынысы т.б.
2. Химиялық қасиеттері.
3. Топырақтың сіңіру қасиеті.
4. Физикалық қасиеттері.
Осы барлық қасиеттер өзара қаратопырақта жинас-тырылып, оның балын
100-ге теңеп, есептеп, басқа да топы-рақтардың балдарын осымен салыстырып
анықтауға мүм-кіндік береді. Осы келтірілген төрт көрсеткіштен шыққан орта
балл есебі топырақтың бонтировкасының бағасы болып саналады. Осындай жолмен
есептелген балл көрсеткіштері сәйкес келеді. Кеңестік заман кезінде жерге
деген жеке-меншік жойылып, ол бүкілхалықтық, мемлекет меншігіне айналған
болатын. Сондықтан жерді сатуға, сатып алуға болмайтын. Осы себептерден
КСРО да жерді бағалау жұмыстары көп жылдарға тоқталып, тек 1950 жылдардың
аяғымен 1960 жылдардың басында қолға алынды.
Бұрынғы Кеңес Одағында Жер кадастры мынадай сызба-нұсқамен
кескінделген.
Жер кадастры
Жер кадастрының шаралары: Жерді бағалау шаралары:
Мемлекеттік жерді есептеу кітабы. Топырақ бонтировкасы.
Кадастрлық карта. Топырақ жамылғысының
Жерді пайдалануға рұқсат құқық актісі. бонтировкасы.
Кадастрлық кітап.
Топырақтың агроөндіріс- тік
Жерді пайдаланудың жоспары. тобы.
Жерді экономикалық бағалау.
2.2.ЖЕР ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ШАРАЛАРЫ
Жер қоры (фонд) оның халық шаруашылығында пай-далануы бойынша 5 топқа
бөолінеді:
1. Ауылшаруашылығында пайдаланатын жерлер.
2. Халық тұратын жерлер.
3. Өндірістік, транспорттық, курорттық, қорықтық т.б. ауылшаруашылығы
мақсатында қолданылмайтын жерлер.
4. Мемлекеттік орман қоры.
5. Мемлекеттік қор.
Көрсетілген жер қорының категориялары жерді пай-даланушыларға
бөлініп, мемлекеттік актілермен бекітілген.
Топырақты агроөндірістік топтастыру – топырақтың агрономиялық
жағдайына және ауылшаруашылығында пай-далану өзгешеліктеріне қарай ірі
аймақтық топтарға бірік-тіру болып табылады. Агроөндірістік топтастыру
карто-грамма күйінде ауылшаруашылығына беріледі. Топырақтың агроөндірістік
топтастыруы ауыл шаруашылығы дақылдар-ының дақылдарының өніп-өсетін ортасы
ретінде сипат-талатын табиғи қасиеттеріне негізделген.
Осы қасиеттерден топырақ түзілуінің гидротермикалық және
геоморфологиялық жағдайлары, гумус қабатының қал-ыңдығы, механикалық
құрамы, қоректік тәртібі, су-ауа режимі, физикалық қасиеттері ескеріледі.
Сондай-ақ агро-өндірістік топтастыру батпақтануға, кебірленуге, сорлану мен
эрозияға қарсы қажеттілігін көрсетіп, топырақты тиімді пайдалану
мәселелерін шешуге септігін тигізеді.
Бонтировка және агроөндірістік топтастыру жерді эко-номикалық
бағалаудың негізгі әдісі болып табылады. Жерді экономикалық бағалау
дегеніміз – жер қорларын өзара сал-ыстыру арқылы тиімділігін анықтау.
Экономикалық баға-лаудың әдістемелік негізгі табиғи және жасанды топырақ
құнарлығының бірлігі. Экономикалық бағалау тек топы-рақтың құнарлығын
анықтап қана қоймай, ауыл шаруа-шылығы өндірісінің басты құралы ретінде
белгілі терри-торияның өнім алудағы шығыс мөлшерін анықтайтын құр-лықтағы
өзгешеліктерін жер бедері, топырақ жамылғысы, өнім өткізетін орынның
алыстығы, экологиялық жағдайлары т.б. есептейді. Экономикалық бағалаудағы
есептер бағамен (ақшалай) жүргізіледі, оның маңызды көрсеткіштеріне алынған
өнімнің жалпы бағасы (табыс), түсім алуға шығар-ған шығынның жалпы көлемі
және таза табыс жатады.
Бонитет балын есептеу
Топырақтың әр жинақталған көрсеткіш қасиеттері үшін бонитет балын
есептеп шығарады. Ол үшін ең жоғарғы 100 балл уақытша осы өңірдегі
қасиеттері де, өнімі де жақсы топырақты есептеп, одан кейінгі топырақтарды
қасиеттері нашарлаған сайын тізімді төмендете береді. Топырақты бонитеттеу
үшін көптеген топырақ қасиеттерінен тек оның өніміне әсер ететін
қасиеттерін таңдап алу керек. Топы-рақтың қасиеттері арқылы әр топырақтың
түрінің қасиет-терін бал арқылы бонитеттеу төмендегідей формула арқылы
есептелінеді:
Б= 3Ф 100
3М
Мұндағы: Б – бонитет балы, 3Ф – балл бонитетін анық-тайтын топырақ
қасиеттерінің нақтылы көрсеткіштері (гумус, РК мөлшері, т.б.), 3М –
келтірілген топырақ қасиет-терінің ең жақсы үйлесімді мөлшері, яғни 100
балға есеп-телінетін мөлшер (эталондық топырақ).
2.3. Қазақстан топырақтарының
экологиясы
Қазір ғылыми-техникалық үдеу заманында адам қоғам-ының барлық тірлігі
саналы қимылының нәтижесінде жас-алып жатыр деп айта аламыз. Мұндай жағдай,
әсіресе біз-дердің табиғат қорларын пайдаланудағы көрсетіп жүрген
енжарлығымыздан, немқұрайды қарамуымыздан анық бай-қалады. Кезінде дарынды
орыс оқымыстысы академик В.И. Вернадский (1944) аңсаған адам қоғамының
саналы қимыл-ының нәтижесінде биосферадағы тіршілік жаңа сатыға
ноосфераға (ақыл-еркіне) көшу жолының әзірше жүзеге аспай тұрғанын
мойындауымыз керек.
Белгілі Америка экологы О. Одумның (1975) бағалауы бойынша адамға
жақсы өмір сүру үшін (мекендеуі, тамақтық т.б. заттармен қамтамасыз етілуі,
дем алуы) орта есеппен әр адамға 2 гектардай жер керек екен. Оның 0,6
гектары тамақтық заттар үшін; 0,2-сі мекендеу мен өндіріс үшін, ал 1,2
гектары жыртылмай, табиғи күйінде сақталуы керек. Бұл жерлер дем алып,
саяхат жасаумен қатар биосфераның экологиялық қалыпты болуына қажет.
Ескеретін жай, қазіргі әлемдегі 6,3 миллиард халық үшін жоғарғы қажетті
көрсет-кіш көптен бері-ақ кеміген. Мысалы, жер жүзіндегі әр адамға қажетті
0,6 гектар жыртылған жер орнына 0,3 гектар-ақ келеді. Дегенмен бұл
көрсеткіш әр мемлекеттерде әр түрлі. Соңғы жылдарға шейін бұрынғы орталық
Мәскеу Қазақстан өндірісінің 93%-на қожалық етіп, жерімізге, қоршаған
ортамызға өте үлкен нұқсан келтірді. Себебі республикамыз Одақтың
нұсқауымен негізінен шикізат өндірумен шұғылданып келді, ал шикізат өндіру
- өндірістің ең ылас саласы. Өктемдігі күшті империя 70 жылдан астам
қазақ жерінің барлық байлықтарының беткі қаймағын ғана алып, экологиялық
зиянды қоқыстарын қалдырып отырды.
Қазақстанда бүкіл Д.И. Менделеев кесте жүйісіндегі элементтердің
барлығына жуығы табылғаны белгілі. Халық шаруашылығымызға қажетті барлық
пайдалы қазба бай-лықтар, құрылысқа қажетті материалдары да осы өзімізге
мекен болып отырған жеріміздің қойнауында, оның әр түрлі тереңдігінде
жатыр. Осы байлықтарды барлау, қазып алу, байыту, тасымалдау кезінде
жерімізге көптеген – жара-қаттар түсті. Оның үстіне олардың көбісін ең
арзан ашық әдіспен қазып алғандықтан, бұл аймақтардың экологиялық жағдайы
нашарлады. Мұндай бүлінген жерлер қатарына негізінен кен карьерлері және
оларды қазу кезінде кен байлықтарды басып жатқан жамылғы топырақтар мен тау
жыныстарын басқа алаптарға жылжытудан пайда болған құрамы әр түрлі тау
жыныстарынан тұратын үйінділер жатады. Бұған байыту фабрикаларынан
шығарылған қалдық-қоқыстарды, жылу электрстанцияларынан шыққан күл мен
шлактарды, мекенді орындар мен өндірістік мекемелерден тасталынған металл
қалдықтары, резиналар, шыны-әйнектер, бетондар т.б. тұрмыстық қоқыс-
қалдықтарын қосыңыз. Ескеретін жай, бұл қалдықтардың көбінесе тез арада ыды-
ратып, минералдандыратын бірден-бір жәндік немесе микро-организмдер жоқ.
Сондықтан олар біреше ондаған, жүздеген жылдар бойы жатуы да мүмкін. Бұл
қалдықтар пайдасыз өнім ретінде өзі жатқан жердің шөбін өсірмейді, өлі
жердің көлемін арттырады, алқаптың санитарлық жағдайын нашар-латады. Міне
сондықтан да өз қолымызбен табиғатқа енгіз-ген зиян әрекеттерімізді өзіміз
қолымызбен жақсартып, бүл-інген жерлерімізді қайта культивациялап, ал
өнімді жерлер-імізді басып жатқан қоқыс-қалдықтардан тазалап, оның құнарын
қалпына келтіруіміз қажет. Қазақстан ауылшаруа-шылығы министрлігінің
мәліметтеріне қарағанда өндірісіміз бүлдірген жер көлемі санитарлық зонаны
қоспағанда 200 мың гектардай екен.
Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлық-тарды алған кезде
таза бұзылған жерлерден басқа әскери-өндірістік кешендерден бүлінген
жерлер қаншама. Олардың басым көпшілік жерлері ядролық қару-жарақтарды
сынау, ғарыш кемелерін көкке ұшыраған кездерде бұзылып, зақым-данып оның
ішінде радиацияға шалынып, ғарыш қоқыс-тарымен ыластанады. Бұл
мәліметтердің көп уақыт құпия болып келгені мәлім. Қазақстан Жоғарғы
Кеңесінің депу-таттар тобы кейінгі кездерде анықтағандай, еліміздің қор-
ғаныс мақсатында бөлінген жер көлемі 20 млн гектардан асады. Бұл
қорғаныс мақсатындағы объектілердің қазақ жеріне, халқына тигізген және
болашақта да тигізетін кесапат зияндарын нақытылап есептеу – келешектің
ісі. Қынжылтатын шындық, Жер планетасында тек Қазақстанда ғана ядролы-
стратегиялық бағдарлама толық жүзеге асты. Оларға қажетті шикізат осында
табылып алынды, ядролы қондырғылар осында дайындалып, осында сыналды, раке-
талы-ғарыштық кешендер осында салынып, осында көзі жой-ылды. Мұның барлығы
40 жыл бойы. Жалпы Қазақстанда 500-ден астам атом бомбасының жарылысы
болды, оның 20-дан астамы Семей полигонынан басқа аймақтарда. Уран
кеніштерінің аймақтарында экологиялық жүйенің барлығы да қатты ластанды.
Батыс Қазақстан аймағындағы Азғыр, ал осы облыстармен шектес Ресейдегі
Капустин-Яр полигон-дарының қазақ жеріне тигізген экологиялық зияндары ұшан-
теңіз екені даусыз.
Біздің шамалауымызша ол жерлердің кемінде жартысы бүлінген және
ластанған жерлер. Бұл жерлер негізінен Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе,
Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында
орын алған.
Бұзылған, шаны шыққан жерлер қатарына бүлінген жайылым жерлер де
жатады. Жайылымдардың тарлығынан олардың біркелкі суландырылмағандығын
қыстау мен мал суаратын және елді мекендер төңірегіндегі миллиондаған
гектар жайылымдар тұяқ тесті алқаптарға айналған. Ауыл-шаруашылығы
айналымына жарамай шыққан жайылымдар көлемі қазақ ауылшаруашылығы
академиясының академигі А. Асановтың (1991) мәліметіне қарағанда 15 млн
гектар, ал өнімі көп кеміп, бүлінген жайылымдардың жалпы көлемі 60 млн
гектардан асады.
Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да ауыр
техника мен транспорт салмағымен бұзылған және мұнай-битум қалдықтарымен
ластанған Каспий өңірін-дегі жайылым жерлерді де жатқызамыз. Шамамен
олардың көлемі 4-5 млн гектардай. Сонымен құнары қатты кеміп бұзылған,
ластанған жерлер көлемі республикада 85-90 млн гектарға жетеді. Олардың
құнарлығын қалпына келтіру үшін әр түрлі топырақты қайта құнарландыру
шараларын қолдану қажет. Бұл шаралардың күрделілігі, мерзім ұзақтығы әр жер-
де әр түрлі болады.
Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су
тасқынынан кейін сайлы-салалы, құм-тасты болып қалған алқаптар және су
астынан жаңа босаған жерлер де жатады. Республикамыздағы мұндай бүлінген
жерлерді қайта құнарландыру жұмыстары жайында жұмыстың соңғы бөлімдерінде
айтылады.
Қазақстандағы дағдарыс аймақтарын айтқан кезде территориясы түгелдей
Қазақстанда жатқан Балхаш көлі ай-мағы, территориясы шамамен жартылай
Қазақстанда орна-ласқан Арал теңізі аймағы, Каспий теңізінің терістік-шығыс
алқабы. Бұлардың ішіндегі экологиялық апатқа өте қатты ұшырағаны Арал
теңізі бассейнінде орналасқан жерлер.
Арал мәселесі, оның тағдыры, оған суын құятын екі үлкен өзендермен -
Әмудария және Сырдариямен байланыс-ты. Кезінде белгілі географ ғалым А.И.
Воейков (1908) шөл далада мұндай теңіздің пайдасыз жатуы бос ысырап, ол
таби-ғаттың қатесі, оның қоршаған ортаға да ықпалы елеусіз, сондықтан да
дұрысы оған құятын өзендердің суын мақта, күріш өсіруге пайдалану тиімді
деп есептеген. Кеңес заман-ындағы империя белсенділері осы есепке сүйене
отырып, табиғат қатесін жөндеуге кірісті. Сонымен құдіреті күшті
Орталықтың су министрлігін тікелей араласуымен Орта Азия республикалары мен
Қазақстанда мақта, күріш т.б. егістерін өрістету кездерінде өзен бойларында
бірнеше су қоймалары салынып, екі өзен сулары ауыздықталып, егіс
алқаптарына пайдаланылды. Сонымен 1960 жылға дейінгі сақталып кел-ген,
өзендер құятын сумен Арал айдынынан булану тепе-теңдігі бұзыла бастады.
Әрине, Арал қасіретін толық сипаттап жату мүмкін емес, сондықтан тек бұл
жайындағы қорытынды мәліметтерді келтірейік. Арал деңігейі осы жыл-дар
арасында 17-18 метрге төмендеді, теңіз жүздеген шақы-рымға шегінгендіктен,
су астынан босаған алқаптар теңіздің бұрынғы көлемінің жартысына жуықтады.
Теңізге құятын тұщы судың күрт кемуімен теңіз суының тұздылығы көп артты.
Бұрынғы 1 литрдегі 8-11 г тұз енді 30-35 г-ға жетті. Теңізде балық құрыды.
Құрғаған теңіз табанынан жел суы-рып ұшыратын тұз бен шаңның зияны тек
Қызылорда обл-ысы, Қазақстан ғана емес, әлемнің талай түкпірлеріне баратыны
туралы деректер келіп түсуде. Сондықтан Арал қасіретін тек жергілікті емес,
дүние жүзілік қасірет деп түсіну керек.
Арал қасіретіне тікелей ұшыраған Қызылорда облысы түгелдей, Ақтөбе,
Шымкент және Қарағанды облыстарының Арал бассейнімен шектескен аймақтары
үкіметіміздің шешімі бойынша экологиялық апат аймағы болып жария-ланды.
Арал апатын халық бұрынырақ сезген еді, бірақ оған араша түсу орталықтың
құдіреті күшті кезде мүмкін бол-мады. Оның үстіне шегініп бара жатқан
Аралды жуырда келетін Сібір суымен толтырамыз деген үміт бар еді. Сібір
өзендерінің суын Орта Азия мен Қазақстанға бұру жөніндегі жобаларды үзілді-
кесілді тоқтатқаннан кейін бүкіл Арал аймағындағы халық Аралға араша,
Арал тағдыры – адам тағдыры деген ұрандарды айта бастады. Бірақ бұл
тілектің орындалу уақыты өтіп кеткен еді. Арал аймағы экологиялық апатқа
көптен ұшыраған-ды. Енді Аралды бұрынғы қалпына келтіру іс жүзінде мүмкін
емес. Әңгіме – экологиялық жағ-дайды әрі қарай ушықтырмау үшін ең
болмағанда теңіз деңгейін осы қалыпта сақтау жайында болып жүр. Арал апа-
тының халық шаруашылығына, адам өміріне шамалы жет-кенімен, жалпы Қызылорда
облысының халық шаруа-шылығына, оның күріш тағы басқа егістеріне,
мұқтаждарына негізгі өзек болып отырғаны шындық. Бірақ су басын-дағылары
су ішеді, су аяғындағылары у ішеді дегеннің кері келіп, Дарияның суы бүкіл
Өзбекстан, Оңтүстік Қазақстан жерлерін басып өтіп, ондағы мақта тағы басқа
егістіктерді химияландырудың әсерлерін өзімен бірге ала келеді. Аралға
жақындаған сайын Дария суына облыстың жоғарғы аудандарындағы күріш, тағы
басқа егістіктерді химия-ландыру әрекеттерінің жемістері қосыла береді.
Судың тұздылығы артып, оның химиялық құрамы нашарлап адамнан бастап бүкіл
тіршілікке, жер эрозиясына қатты зиянын тигі-зуде. Ол туралы нақтылы
материалдар баспасөзде айтылып жүр.
Арал бассейніндегі апат теңіздің шегінгенінен, Каспий аймағындағы
апат, керісінше, теңіз деңгейінің биіктеуінен құрғақ жерлерді басып, өзінің
көлемін ұлғайтуға байлан-ысты болып отыр. Осыған қарап, табиғатта тепе-
теңдік заңы жоқ деп қалай айтасың? Егер біз Аралға құятын суларды
ауыздақтап, егістік суаруға мол жұмсағандықтан, теңіз дең-гейі төмендейді
десек, ал Каспий теңізі туралы болжам ақталмады. Бұрынғы Одағымыздың
көптеген ғалымдары Каспийге құятын Еділ, Жайық т.б. өзендердің суларын ауыл
шаруашылығына мол пайдалану таяу болашақта бұл теңіздің де деңгейін
төмендетеді деп болжам жасаған еді. Бұл жағ-дайдың алдын алу үшін мол сулы
терістік өзендерін (Печора, Солтүстік Двина) Еділге қарай бұру туралы
кезінде жобалар да жасалды.
1970 жылдың соңынан бастап теңіз деңгейінің төмен-деуінің орнына,
керісінше, біртіндеп биіктей бастады. Соны-мен 1978 жылдан бері қарай теңіз
деңгейі 2 м астам биіктеді, ал оның көтерілуі тоқтар емес. Кейбір
ғалымдардың болжау-ынша, теңіздің биіктеуі ХХІ ғасырдың ортасына дейін
созылмақ. Сонда мұндай таңғажайып оқиғаны немен түсін-діруге болады? Бұл
жаында әр түрлі көзқарастар бар. Біздің ойымызша, бұл жайында көңілге
қонарлық мәліметті гео-логия-минералогия ғылымының докторы, Түркімен Ғылым
академиясының толық мүшесі К.Н. Аманниязов келтіреді (1999). Ғалымның
ойынша, Орталық Каспий Жерорта теңізі белдеуінің салалас аймағына жатады.
Ол Үлкен Кавказ бен Үлкен Балкан құрылымымен жалғасып, су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..3
І.тарау Қазақстан территориясындағы
тараған топырақ түрлері
1.1. Топырақтарды классификациялау
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. қазақстан топырақтары және оларды
тиімді пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ..10
1.3. Жазық территориялардың
топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.4. Таулы алқаптың топырақтары ... ... ... ... 17
ІІ.тарау Қазақстан топырақ
жамылғысының экологиясы
және қорғау мәселелері
2.1. Топырақ сапалылығы және жерді
бағалау. Жер кадастры ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Жер қорларын қорғау және тиімді
пайдалану шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Қазақстан топырағының
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .26
2.4. Қазақстандағы топырақты
қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .36
2.5. бүлінген жерлерді қалпына келтіру ... ...43
а) топырақты тыңайту мәселері ... ... ... 49
ә) қазақстан топырақтарын
мелиорациялау мәселелері ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... .67
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағындағы топырақ жамылғысы күрделі және алуан түрлі.
Адам тіршілігінде топы-рақтың атқаратын қызметі мен рөлі өте зор.
Топырақтың құнарлы қабаты ұлттық байлық ретінде саналады. Жалпы топырақтың
қызметін ешнәрсемен де алмастыра алмайсың. Сондықтан да топырақты табиғи
күйінде сақтау ең алдымен адамның шаруашылық әрекетіне байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Топырақтар табиғи әрі тарихи дене
болғандықтан, оларды біліп, түсіну, тиімді пай-далану үшін бір ретке
келтіріп жүйелеу қажет. Мұны топы-рақты классификациялау деп атайды.
Топырақты классифи-кациялау жұмыстарының күрделілігі сол – ол жүйеленуге ти-
істі топырақтардың барлық қасиеттерін, олардың пайда бо-лып, түзілу
құбылыстарын, топырақ түзуші факторлардың тигізетін әсерлерін, адам
қоғамының әсерін, яғни табиғи-тарихи әдістерді қолдану қажет.Топырақтың
жағымсыз эко-логиялық қасиеттерін білу қажет. Топырақтардағы кездес-етін
комплексті белгілерін тауып, солар арқылы оларды әр түрлі деңгейдегі
таксономиялық өлшемдерге бөлу қажет. Топырақтың қасиеттері мен белгілерге
бөлінеді. Мәселен оларды жүйелеген кездерде оның қасиеттері мен белгілерін
ажырата білу қажет. Сондықтан өзімнің дипломдық жұмыс-ымның тақырыбын:
Қазақстанның топырақ жамылғысы оның экологиялық мәселелері деп алдым.
Топырақтың экологиялық жағдайының шиеленісуін тежей-тін немесе күшейтетін
табиғи экологиялық факторлар сарап-талған. Қазақстан топырақтарының
жағымсыз экологиялық қасиеттері, кешенділігі, эрозияға бейімділігі,
тұздылығы, та-биғи құнарлығының төмендігі қарастырылған.
Қазақстанның топырақ жамылғысының экологиясы және қорғау мәселелерімен
бірге топырақтың сапалылығы және жерді бағалау, жер кадастрының шаралары
берілген.
Жұмыстың соңғы бөлімінде Қазақстан топырақ жамылғы-сының қорғау
мәселелері, бұзылған топырақтарды қалпына келтіру әдістеріне талдау
жасалған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақстан-ның топырақ
жамылғысы оның экологиялық мәселелерін зерттеу барысында:
- Ортаның ластануын барынша азайту;
- Топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфе-ралық газдардың тепе-
теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарын сақтау;
- Топырақты өңдеуде жаңа технологияны пайдалану;
- Қазақстанның топырақ жамылғысын қорғау мәселе-лері қарастырылады.
Зерттеу объектісі мен пәні: Қазақстан аумағындағы жазық жерлерде таралған
топырақ жамылғысының экологиялық мәселелері. Қазақстанның физикалық
географиясы, Антропогендік ландшафттану, Топырақтану және топы-рақ
географиясы мен экологиясы курстары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бұл ғылыми зерттеуді жүргізу барысында көптеген
құнды деректер алынды. Атап айтқанда;
- Қазақстан аумағындағы топырақ түрлеріне экология-лық зерттеулер
жасалды;
- Топырақ жамылғысының экологиялық салдары анық-талды;
- Қазақстанның топырақ жамылғысының экологиясы және қорғау мәселелері
анықталды.
i тарау Қазақстан территориясындағы
тараған топырақ түрлері
1.1. Топырақтарды классификациялау
заңдылықтары
Топырақтар табиғи әрі тарихи дене болғандықтан, ол-арды біліп,
түсіну, тиімді пайдалану үшін бір ретке келтіріп жүйелеу қажет. Мұны
топырақты классификациялау деп атайды. Топырақты классификациялау
жұмыстарының күрде-лілігі сол – ол жүйеленуге тиісті топырақтардың барлық
қас-иеттерін, олардың пайда болып, түзілу құбылыстарын, топы-рақ түзуші
факторлардың тигізетін әсерлерін, адам қоғам-ының әсерін, яғни табиғи-
тарихи әдістерді қолдану қажет. Топырақтардағы кездесетін комплексті
белгілерін тауып, солар арқылы оларды әр түрлі деңгейдегі таксономиялық
өлшемдерге бөлу қажет. Топырақтың қасиеттері мен белгі-лерге бөлінеді.
Мәселен оларды жүйелеген кездерде оның қасиеттері мен белгілерін ажырата
білу қажет. Сонымен қатар топырақтардың өздерінің одан да күрделі және жоға-
рғы комплекс – ландшафтардың бір бөлігі екенін ескерген жөн. Осыған
байланысты топырақтардың көптеген қасиет-терінің өздері оның геохимиялық
байланысқан ландшафт-арының қай бөліктеріне орналасуымен анықталатыны түсін-
ікті. Бұл жағдайлардың барлығын ескеріп, қамту өте күрделі мәселе. Әлемде
осы күнге шейін топырақтардың барлық жағдайларын ескеріп, үйлесімді
жасалған классификациясы (жүйелеуі) жоқ. Әр ел (мәселен, бұрынғы КСРО,
француздар, американдықтар, канадалықтар, австралиялықтар т.б.) өзін-ше бұл
мәселемен шұғылдануда.
Топырақтану ғылымының негізін қалаған В.В. Докучаев болғандықтан,
топырақтарды классификациялау да Ресейде дұрыс жолға қойылғандығын дүние
жүзі ғалымдары мойындайды. Сондықтан да біз 1886 жылы В.В. Докучаев жасаған
топырақтарды классификациялау принциптерін кел-тіреміз. Топырақты
классификациялаудағы негізгі таксоном-иялық өлшеміне топырақ тиіп қабылдап,
жалпы барлық топырақтарды ол 3 топқа бөлді:
1 топ. Қалыпты зоналық топырақтар: А – құрғақ шөпті топырақтар,
оларға төмендегідей 5 топырақ типтері кіреді: а) терістік ашық сұр күлгін;
б) орманның сұр топы-рақтары; в) қара топырақтар; г) қара қоңыр топырақтар;
д) құба сортаңдау топырақтар, әрі қарай әр тип механикалық құрамдарына
қарай бөлінді. Б – құрғақ-батпақты топырақтар – су жайылмаған шалғындардың
қышқыл топырақтары, В – батпақты топырақтар – шымтезектер, тундра
топырақтары.
2 топ. Өтпелі топырақтар: А – шайылған топырақтар, Б – жер бетіне
төселген топырақтар.
3 топ. Қалыпсыз топырақтар: төселінген, өзен мен көлдер аллювилері,
жел үйінділері.
Докучаевтың топырақ типі – топырақтарды классифи-кациялаудағы негізгі
өлшем болып қалды. Алайда олардың сандары әр заманда әр түрлі өзгерістерге
ұшырауда. В.В. Докучаевтан соң топырақ классификациясы мәселелерімен
көптеген оның шәкірттері: Н.М. Сибирцев, П.С. Коссович, К.Д. Глинка, К.К.
Гедройц, С.А. Захаров, А.Н. Сабанин, С.С. Неуструев, Б.Б. Полынов т.б.
шұғылданады.
Топырақты классификациялауда оның барлық қасиет-терін қамту қиын,
сондықтан кейбір ғалымдар, мәселен К.Д. Глинка оның негізіне топырақтардың
ылғалдану құбылысын ұсынды. А.Н. Сабанин өсімдіктердің өсуіне байланысты
топырақты жүйелеуді жөн көрді. Ал, П.С. Коссович пен К.К. Гедройц
топырақтардың химиялық құрамын негізге алған классификацияларды ұсынды.
Дегенмен олардың ешқайсысы да қолдау таппады.
Кеңестік заманда бүкіл еліміздің топырақтарының ресми классификациясы
болып КСРО-ның Ғылым академия-сының В.В. Докучаев атындағы Топырақтану
институтының ғалымдары профессорлар Е.Н. Иванова, Н.Н. Розов басқар-ған
комиссия мүшелері 1960 жылдары бекіткен жаңа класси-фикация есептелінеді
(1965-1967 ж.ж.). осы классификация бойынша топырақты жүйелеудегі негізгі
өлшем топырақ типі болып В.В. Докучаев термині қабылданды. КСРО Ғылым
академиясы В.В. Докучаев атындағы Топырақтану институтының директоры болған
академик Л.И. Прасловтың анықтауы бойынша топырақтың бір типіне жату үшін
олар төмендегідей бір тектес жалпы белгілерге ие болуы қажет:
1) органикалық заттардың біртектес түсіп, өзгерістерге ұшырауы,
ыдырауы;
2) минералды заттардың біртектес комплексті үгілу процестеріне
ұшырауы, олармен органо-минералдық түзіліс-тердің біртектес түзілуі
(синтезделуі);
3) заттардың жылжуы мен шоғырлануының біртектес болуы;
4) топырақ пішіні құрамының біртектес болуы, яғни негізгі қабаттары
құрамының біркелкі болуы;
5) топырақтың құнарын сақтап және оны арттыру шара-ларының бір
бағытта болуы.
Топырақтар типі негізгі топырақ түзілу процестеріне қосымша өткен
кезеңнен қалған айрықша белгілері бар топ-ырақ типшелеріне, яғни топырақ
зонасы топырақтың кіші-гірім зоналарына – зонашаларына бөлінеді. Мәселен,
кең алқапты орманды зонаның күлгін топырақтар типінде: кәдімгі типті күлгін
топырақтар типшелерімен қатар, глейлі-күлгінді (күлгінге глейлі процесс
қосылса), шымды-күлгінді (күлгінге шымды процесс қосылса) топырақты
типшелері кездеседі. Ал қара топырақты тип – негізінен үш зонашаға
бөлінеді: терістік мол гумусты, орталық немесе кәдімгі қара топырақты және
оңтүстік, аз гумусты зонашаларына (типшелеріне) бөлінеді.
Топырақ типшесі, яғни зонашалары топырақ жақындас-тығына, туыстығына
(род) қарай бөлінеді. Топырақ жақын-дастығы негізінен оның пішінің сапалық
ерекшеліктеріне тән. Бұл жағдай топырақ түзуші аналық жыныстардың химиялық
құрамына (сортаңды, карбонатты т.б.) немесе топырақ түзілудің өткен
кезеңдерінен қалған кейбір белгі-леріне байланысты болуы мүмкін.
Топырақ жақындастығы топырақ түрлеріне бөлінеді. Бұл көбіне
топырақтағы негізгі процестердің даму деңгейіне байланысты. Топырақ
қабаттарының қалыңдығы, органи-калық және минералдық заттардың топырақта
жиналу белсенділігіне, қарашірінді, карбонаттар, тез ерігіш тұздар,
күлгінді және гумусты қабаттардың қалыңдығына қарай бөлінеді. Мысалы,
шамалы, орташа және қатты күлгінді, шамалы, орташа немесе қатты сорланған.
Ал қаратопы-рақтар: қалың қабатты, орташа және жұқа қабатты т.б. болып
бөлінеді.
Топырақтың әр түрлілігі негізінен олардың механи-калық құрамына
байланысты: құмды, сазды, балшықты т.б. болып келуіне қарай ажыратылады.
Мәселен, жаңа игерілген, жоғары мәдениленген, эрозияға шамалы немесе қатты
шалдыққан т.б.
Сонымен бұрынғы КСРО елдерінде топырақтардың 100-ден артық типтері,
олардың әрқайсысында бірнеше тип-шелер, ондаған жақындастық және түрлері
бөлінген. Олар туралы шамалы мәліметтерді әрбір топырақ зоналарына
(типтеріне) тоқталған кезде келтіреміз.
Топырақ классификациясы топырақтарды картаға түсіргенде, оларды
агроөндірістік топтағанда және құнарлы-ғына қарай бағалағанда (бонтировка)
қолданылады. Ескер-етін жай кейбір топырақ объектілерін қажеттілікке сай
ірі масштабта картаға түсірген кезде, жоғарыда айтылған ірі таксономиялық
өлшемдерден (тип, типше, жақындастық, түр және әр түрлілік) басқа да кіші-
гірім өлшемдер практикада жиі қолданылады. Топырақтарды практикада қолдану
бағы-тына қарай, мәселен: суару, құрғату, тыңайтқыштар енгізу, эрозия және
ластанудан қорғау жағдайларына байланысты топырақты классификациялаудың
қолданбалы жүйесі пайда-ланылады.
Ұсақ территорияларды картаға түсіру және оларды классификациялау
кезінде кіші-гірім өлшемдер қолданылса, ал аса ірі аймақтарды картаға
түсіріп, оларды классифи-кациялау кездерінде жоғарғы айтылғандарды
біріктіріп, тип-тен де жоғарғы өлшемдер қолданылады. Мысалы, профессор М.А.
Глазовская әлем топырақтарын классификациялау сызба-нұсқасында типтен
жоғары топырақ жақындастығын, топырақ генерацияларын және топырақтың
геохимиялық ассоциацияларын ұсынды (1981). Сонымен әлем топырақ-тарының
жүйелерінде 40 топырақ жақындастығы, 29 генера-циясы және 12 топырақ
ассоциациялары бөлінген. Дегенмен бұл ұсыныс барлық жерде қолдау тапты деп
айтуға болмайды. Топырақ классификациясы мәселелері тек әлемде ғана әрбір
жеке елдерде де үйлесімді жасалып, барлық сұрақтарға жауап беретін,
көпшілікпен қабылданған шаруа емес. Бұл мәселелер әрбір жеке елдер
ғалымдарымен қатар, халықаралық топырақтанушылар назарында.
1.2. ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел – Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан
байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 шақырымға, шығысынан
батысына қарай 3000 шақырымға созылып жатқан кеңістікті алып жатыр.
Республик ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында. Бұл – оның жері
бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық деген
сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика еркін
сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80-ші орында болып, жер көлемі
жөнінен кеңбайтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада, Қытай, АҚШ,
Австралия, Бразилия, Үндістан, Аргентинадан кеінгі 9-шы орында. Оныншы
орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының не бары 03% құрай тұрып, Қазақстан
жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапта жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы,
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен
оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптардағы топырақ, климат жағ-дайларының тау етегінен, таудың биік
шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады.
1.3. Жазық территориялардың
топырақтары
Енді біз Қазақстан территориясында кездесетін зона-лық топырақтардың
қысқаша сипаттамасына және бұл топы-рақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану
мәселелеріне тоқталамыз. Төменде осы сызба-нұсқада келтірілген зонаша-
лардың сипаттамасы берілген.
1) Республиканың қиыр терістігінде біраз терри-торияны жеткілікті
ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан түсетін
ылғалдың орташа жылдық мөлшері 330-350 мм, жерден буланатын ылғалдың
мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффиценті бірге жуық. Жер беті жазық,
ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғынды топырақтар көп
таралған. Негізінен шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қара-
топырағы және сілтісізденген қаратопырақтар кездеседі. Топырақтың беткі
қабатындағы қарашірінді мөлшері 8-9-%. Зонаша негізінен Батыс Сібір
ойпатында орналасқан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен
жаздық бидай егіледі. Картоп, көкөністер өсіріледі, етті-сүтті мал шаруа-
шылығы дамыған. Егістікке жарамды жерлердің бәрі түгелдей игерілген. Қалған
жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан
территориясында бұл зонаша не бары 0,4 млн. (республика жерінің 0,2%)
гектар, зонанының негізгі бөлігі, терістіктегі Ресей жерінде.
2,3) Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қаратопырақты далалы зона
басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі
зонашаға бөлінеді:
а) орташа ылғалданған дала;
б) ылғалы жеткіліксіз қуаң дала.
Бұл аймақтың біразы Батыс Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан
облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар облыстарының терістік жағы,
Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері
осы зонада орналсқан. Ылғал көбінесе күз және қыс айла-рында түседі, ал
мамыр мен шілде аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін
қатты құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары қара топы-
рақты зонаның Батыс Сібір провинцияларында кездесетін 2) кәдімгі қара
топырақ (орташа ылғалданған далада) және 3) оңтүстіктің қара топырағы
(ылғалы жеткіліксіз қуаң далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл ай-мақта негізінен
суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен, сортаң, сорланған топырақтар және
комплексті учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған жерлер фосформен
тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі – 25,4 млн гектар, яғни
республика жерінің 9%-на жуық. Бұл алқаптың көп жері 1954-1958 жылдары тың
игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.
2) Кәдімгі топырақты зонаша республиканың 11,7 млн гектарын, яғни
барлық жерлердің 4,3%-ын алып жатыр. Ауадан түсетін ылғал 300-330 мм.
Негізгі топырақтары – кәдімгі ортагумусты қара топырақтар. Топырақ қара
шірін-дісінің мөлшері беткі 0-10 см қабатында 7-8% табиғи күйінде құнарлы
топырақтар. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық орта есеппен он жылда
бір рет қайталанады.
3) Оңтүстік қаратопырақты зонаның көлемі 13,7 млн гектар, республика
жерлерінің 5,1%-ы. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның жылы
уақытта түсетіні 150-180 мм. Топырақтардың басым бөлігі азгумусты қара топы-
рақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 4-6%. Топырақтар
жамылғысында сортаңданған, әктенген топырақтар түрлері басымырақ кездеседі.
Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық он жылда 2-3 рет қайталанады.
4,5,6) Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстан батысынан
шығысына қарай – Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып құрғақ және шөлді-
далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр. Оның көлемі 90,4 млн гектар-дай
(республика территориясының 33,3%), яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай зонаның
70% жерін қамтиды. Бұл аймақ-та Павлодар облысының көп жері, Солтүстік
Қазақстан облысының батыс жағынан біраз бөлігі, Қостанай, Ақмола
облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды облыстарының көп жерлері орналасқан. Бұл кең зонаның солтүстік
бөлігінің топырағы оңтүстіктің қара топырағына өте ұқсас, күңгірт қара-
қоңыр топырақ (4). Топырақ қара шіріндісінің мөлшері 3-4%. Орта бөлігінде
ылғалдың азаюына байланысты өсімдіктердің өсуі сирексіп, топырақтың
қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қара қоңырға айналады (5). Топырақ
қара шіріндісінің мөлшері 3%. Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді-далада топыр-
ақ түсі тіпті ашық қара қоңырға ауысады (6). Топырақтың беткі қабатындағы
қара шірінді мөлшері не бары 1,5-2%.
Ауадан түсетін ылғал мөлшері өте айнымалы.
4) Зонаның солүстік бөлігінің топырағы күңгірт қара қоңыр, онда
суарылмайтын жаздық бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа
райына тәуелді. Орта есеппен жылына түсетін ылғал 250-280 мм. Мұнда құрғақ-
шылық үш-төрт жылда бір рет қайталанады. Бұл жердің көлемі 27,7 млн
гектардай (республика жерінің 10,3%).
5) Ал зонаның орталық бөлігінде жай қара-қоңырлы топырақтарда
құрғақшылық жиі болатындықтан, суарылмай-тын егін өнімі мұнда тұрақсыз. Бұл
аймақта құрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім қанағаттанарлықсыз алынады.
Бұл зонашаның көлемі 24,3 млн гектар жер, Қазақстан жері-нің 8,9%. Негізсіз
жыртылып кеткен жер көлемі 4 млн гек-тарға жуық. Бұл зонашаларда да астықты
шаруашылықтар, әсіресе күңгірт қара-қоңыр зонашада жақсы дамыған. Онда
жеңіл топырақтар желмен ұшуға бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына
қарсы күресу шараларын ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында
фосфор аз болған-дықтан, фосфорлы тыңайтқыштар қажет. Бұл екі зонашадағы
негізгі егістік жерлер тың игеру кезінде игерілген. Ескеретін жай: тың
игеру науқанында біршама асыра сілтеушілік болып, қара-қоңыр топырақтардың
астық егуге жарамсыз біршама жерлері жыртылып кеткен. Ол жерлерді жайым-
дылыққа қайтару соңғы жылдары жүзеге асуда. Егістік-термен қатар мал
шаруашылығы дамыған.
6) Шөлді-далалы зонаша солтүстіктегі далалы аймақ пен оңтүстіктегі
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бұл зонашада солтүстіктегі
далалы зона мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи ерекшеліктері кездеседі.
Климаттың құрғақ болуына байланысты мұнда өсетін шөп-тердің түрлері аз, әрі
сирек. Топырақтың құнарлылығы кем, әсіресе оның құрамындағы қарашірік аз,
топырақ түсі ашық қара-қоңыр, көбінесе сортаңданған. Ауадан түсетін ылғал
мөлшері жылына орта есеппен 180-210 мм-ақ, бұл егістіктің өнімді шығыуын
қамтамасыз ете алмайды. Ылғалдану коэффиценті аймақта шамамен 0,2-0,3, яғни
20-30%. Бұл қазіргі уақытта негізінен мал шаруашылықты аймақ болып
саналады. Жайылымы көктемгі, жазғы, күзгі уақыттарда жақсы.
Құрғақшылық жиі байқалады, яғни 4 жылдың 3 жылы құрғақ болады.
Сондықтан егін егіп, тұрақты өнім алу тек суармалы жағдайда ғана іске
асады, бірақ оған су көздері тапшы. Суарылмайтын егін аз мөлшерде, ойпатты,
шалғынды жерлерде ғана егіледі. Мұнда егілетін дақылдар – тез пісетін тары,
арпа т.б. мал азықтық дақылдар. Көлемі 38,4 млн гектар, яғни Қазақстан
территориясының 14%-ын алып жатыр.
7,8) Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін кең алқап-ты шөл зонасы алып
жатыр. Бұл зонада Батыс Қазақстан обл-ысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау,
Қызылорда обл-ыстары түгелімен, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс
Қазақстан облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан
облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.
Бұл алқапта түсетін ылғал мөлшері өте аз. Ылғалдану коэффиценті 0,1-
0,5-ке шейін кемиді. Жылына түсетін ыл-ғалдың мөлшері 80-150 мм-дей.
Үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге жетеді. Күні бұлтсыз, ыстық, 10°-
тан жоғары болатын күндердің температура қосындысы Түркістан маң-ында 4700°-
ке жетеді. Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі. Жерге тек ерте көктем мен күздің
соңғы айларында ылғал түседі. Сондықтан өсімдік тіршілігіне екі биологиялық
тыныштық кезең өтеді, оның біріншісі қыстың суық, екіншісі жаздың құрғақ
кезінде болады. Өсімдіктер де табиғаттың осындай қысымшылығына бейімделген.
Онда өсетіндер: сирек шыға-тын бұташалар, жусан және кейбір сортаңданған,
сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік сирек шыға-тындықтан,
олардың топырақта қалдыратын қалдықтары да мардымсыз. Сондықтан топырақта
қарашірік аз, оның мөл-шері топырақтың беткі қабатында не бары 1-1,5%.
Осының салдарынан топырақ түсі бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына
ұқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін құба
топырақтар (7), терістік шөл; б) жусанды сор шөптер сұр-құба топырақтар
(8), орталық шөл. Сонымен қатар екі зонашада да, әсіресе, соңғысында тақыр
түсті топырақтар мен тақырлар, үйме құмдар және сорланған жерлер көптеп
кездеседі.
Аймақ негізінен мал жайылымына қолайлы. Мұнда тек суармалы егістіктен
ғана өнім алынады. Өзен бойларында орналасқан тақыртүстес топырақтар күріш
егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлылығы аз болғандықтан, суарған кезде азот-ты,
фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы
Қазақстандағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн гектар, яғни
республика терри-ториясының 44%-ны жуық. Жалпы жартылай шөл мен шөл
зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте
болмайды. Өйткені осы жердің ыстығына бейім, сорланған топырақтарда өсетін
сор шөптерді қой малы, оның ішінде қаракөл қойлары, шөл кемесі атанған
түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су беріп, мелиорация шараларын
қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға
да қанығып мол өнімдер береді. Дегенмен осыған қарап, барлық шөл жер-лерді
бау-бақшаға айналдыруға болады деген қиялға беріл-меген абзал. Себебі қоғам
үшін шөлдер шөл күйінде де қажет. Табиғатта бір жер шөл болып, екінші жер
көл болып бірін-бірі толықтыратын, бірін-бірі теңгеретін заңдылық бар.
1.4. Таулы алқаптың топырақтары
Қазақстан территориясында жазық жерлердің көлемі таулы алқаптармен
салыстырғанда көп. Дегенмен респуб-ликаның шығысы мен оңтүстік шығысында
біраз жерлерді таулар алып жатыр. Олар – Шығыс Қазақстандағы Алтай таулары,
Алматы облысының оңтүстігіндегі Жоңғар және Іле Алатаулары, Жамбыл
облысындағы Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Өгем, Қазығұрт
пен Қаратау таулары. Енді Іле Алатауы мысалында тау етегінен жоғарылаған
сайын топырақ түрлерінің сипаттамасына тоқталайық. Себебі Іле Алатауы биік,
онда табиғаттың бел-деулік зоналары түгел кездеседі. Бұл жайындағы алғашқы
толық мәлімет Аболиннің (1930 ж.) Ленинградта шыққан Балхаш өңірінің шөл
даласынан Хан Тәңірінің қарлы биіктігіне шейін деген классикалық еңбегінде
келтірілген (Аболин А.Р., 1930 ж.). сондықтан топырақтың биіктік зоналығы
жайындағы халықаралық жиналыстар мен экскур-сиялардың Алматы аймағында
өтетіні тегін емес.
9) Таулы алқаптарда ені әр жерде әр түрлі батыстан шығысқа қарай
созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы – белдеуі орын алған. Жазықтағы
шөлді-дала зонашасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан, бұл аймақтың
та-биғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл белдеу – таулық белдеулік зоналығының ең
төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша.
Тау етегіндегі шөлді далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық
территориядағы шөлді-дала зонасына қарағанда әлде-қайда мол. Ылғалдың
орташа мөлшері 250-360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі
және қысқы айла-рында түседі де, жаз, күз айлары құрғақ болады. Бұл аймақта
қысқы, көктемгі ылғалды дұрыс пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары –
күздік және жаздық бидай, арпа егіледі. Ал суармалы жерлерде астықтан басқа
бағалы дақылдар: қант қызылшасы, мақта, жүгері, беде мен көкөністер, бау
ағаштары мен жүзімдіктер, темекі жақсы өседі.
Қалған жерлері көктемгі, күзгі мал жайылымдары. Бұл аймақтың топырағы
негізінен таулы алқаптан қаншалықты қашықтығына, осыған сәйкес түсетін
ылғалдың мөлшеріне байланысты топырақ түсі де өзгеріп, бірнеше зонашаға
бөлі-неді, таудан алыс жерлерде топырақтың ашық сұрғылт түсі зонашасы
жатады, одан кейін кәдімгі сұрғылт түсті топырақ, ал тауға ең жақын аймақта
күңгірт сұрғылт түсті және ашық қара-қоңыр топырақтар зонашалары кездеседі.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Батыс Тянь-Шань тау етектерінде күңгірт-
сұрғылт топырақтар мен ашық қара-қоңыр топы-рақтар орнына қоңыр және сұр-
қоңыр топырақтар кездеседі. Осы үш зонашаның соңғысында ғана, яғни күңгірт-
сұрғылт түсті және ашық қара-қоңыр топырақтар таралған алқапта ғана
суарылмайтын егіс өседі, ал сұрғылт және ашық-сұр-ғылт топырақ таралған
аймақта егістікті қолдан суар-майынша жақсы өнім алынбайды. Негізінен
алғашқы екі зонашада Алматы, Жамбыл облыстарынан қант қызылша егістері,
суармалы жерлердегі астықтары, темекі, көкөніс, бау-бақша, жүзімдіктері,
Оңтүстік Қазақстан облысының мақтасы мен дәрілік шөптер, бау-бақша,
жүзімдіктер орын алған. Тау етегінің шөлді далалы зонасының көлемі 14 млн
гектардай, яғни республика жер көлемінің 5,2%-на жуық.
10) Тау етегі шөлді-далалы белдеуінен биігірек алқапта аласа таулы-
дала белдеуі басталады. Бұл аймақта таулардың топырақ-климат жағдайларына
тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500-800 мм-ге жетеді.
Мұндай мөлшердегі ылғал терістік жақтың жазық жерлеріндегі ешбір аймағында
кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Топырақтары да
құнарлы, негізінен таудың қара қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал Батыс
Тянь-Шаньда таудың қоңыр топырақтары. Бұл аймақта суарылмайтын егіс
егіледі, көбінесе астықты дақылдар өседі, мал жайылымына да қолайлы. Аймақ
таулы, жыралы болып келетіндіктен, жаппай егістікке қолайсыз, сондықтан
көбіне табиғи мал жайылымы, шабындық ретінде пайдаланылады. Бұл алқапта
суарылатын және суарылмайтын жемісті ағаштар, бұталар көп өседі. Алматының
әйгілі Апорт алмасы да осы аймақта өсіп, жақсы өнім береді. Бұл зонаның
көлемі 10 млн гектарға жуық.
11) Орташа-таулы, шалғынды-орманды белдеуі аласа таулы-далалы
белдеуінен жоғары алқапта жатыр. Бұл аймақ-та түсетін ылғал мөлшері жылына
850-900 мм-ге дейін жете-ді. Шалғынды шөптер аса биік болып өседі. Топырағы
аса құнарлы қара топырақ пен күңгірт-қара түсті орман топ-ырағы. Таудың
қара топырағындағы қарашірінді мөлшері 10-12%-ға жетеді. Жер бетінің
бедеріне, аймақтың суықтығына байланысты егістік жері өте аз. Жері
негізінен жазғы жайлау мен шабындыққа қолайлы. Көп жері орман ағаштары,
негіз-інен Тянь-Шань шыршасы. Көлемі 4 млн гектардай.
12) Биік таулы-шалғынды және шалғынды-далалы бел-деу – биік таулы
аймақтарда орын алады. Бұл аймақтың ауа райы орта таулы аймақтардан
суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері орта таулы аймақтан аздау.
Топырақтары – биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды, шалғынды-дал-
алы топырақтар. Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін қар мен мұз жатады.
Алтайдың таулы аймағында таулы-тун-дра топырағы кездеседі. Бұл аймақ
негізінен малдың, әсіресе уақ малдың жазғы жайлауы, себебі басқа уақыттарда
күн салқын. Көлемі 3 млн гектардай.
ІІ тарау Қазақстан топырақ
жамылғысының экологиясы
және қорғау мәселелері
2.1. Топырақ сапалылығы және жерді
бағалау. Жер кадастры
Топырақ сапалылығы, яғни бонтировкасы деген ұғым латынша bonitas
деген сөзден шыққан. Топырақтың сапалы-лығын бағалау дегеніміз – топырақтың
мүмкіндік (потен-циалды) құнарлылығын, өнім беру қасиетін, табиғи немесе
мәдениеттелген фитоценоздармен салыстыра бағалау. Топы-рақтың бонтировкасы
топырақтың іс жүзінде қолданылатын ауылшаруашылық ерекшеліктеріне,
құнарлығына қарап дәре-желенуі деп қарастыруға болады. Топырақ сапасының
көр-сеткіші – бонитет, ол балл бойынша сипатталады. Ең жақсы топырақтың
балын 100-ге теңеп, басқаларын сонымен салыс-тырады (Гаврилюк Ф.Я.,
1970ж.).
Бонтировка жұмысын жасағанда топырақтың объек-тивті көрсеткіштерін,
қасиеттерін, оның көп жылғы өнім-дерін ескереді. Бұл жұмыс ТМД елдерінде
ертеден бас-талған. XV, XVI, XVIII ғасырларда алғашқы жерді бағалау
жұмыстары жүргізілген. Онда жыртылған, шалғынды, орман-ды, батпақты жерлер
есептелген. Әсіресе жыртылып егіс-тікке пайдаланған жерлерге көп көңіл
бөлінген. Олар сапасы бойынша 3 категорияға: жақсы, орта, арық деп
бөлін-ген. Одан кейінгі жылдары меншікті мүліктерді есептейтін
министрліктердің жанынан арнайы жерді бағалайтын комиссиялар құрылды. Олар
кадастрлық жұмыстар жүргізді (cadastr франц. – есеп, салық үшін жер бағасын
есептеу).
Бонтировка және жерді экономикалық бағалау деген ұғымға Жер
кадастрының бөліктері. Бонтировка деген ұғым-ға қарағанда жерді
экономикалық бағалау деген түсінік тереңдеу. Ол топырақтардың тек сапасын
(бонитет) ғана емес, топырақ жамылғысының экономикалық құндылығын
бағалайды. Ал жерді экономикалық бағалау кезінде тек қана бір территорияның
топырағы ғана емес, оған қосымша барлық географиялық кеңістікті
(экономикалық аспектісі) көлемі, жол аралығы, еңбек қорларымен қамтамасыз
етілуі, өндірген тауарлардың тұтынушыларға алыс-жақындығы, аумақтың
экологиясы т.б. қарастырылады.
В.В. Докучаев кезінде осы кадастр комиссияларының жұмыстарын жоғары
бағалаған. Олар Ресей топырақтары туралы көптеген мәліметтер жинаған. Осы
Жер кадастрының дамуының арқасында топырақтанудың географиясы мен
картографиясы деген саласы туды.
Топырақты бағалаудың жаңа жүйесін ХІХ ғасырдың аяқ кезінде В.В.
Докучаев енгізді. Ол негізінен топырақтардың табиғи қасиеттерін назарға
алды. Жерді бағалау жұмыстарын бір-бірімен байланысты екі бағытқа бөлді:
1) топырақтардың табиғи мүмкіншілігін зерттеу;
2) топырақтардың ауылшаруашылық-экономикалық жағдайларын зерттеу.
В.В. Докучаев бағалауы бойынша топырақ бон-тировкасында топырақтың
кұнарлығына әсер ететін мына қасиеттер ескерілуі керек:
1. Морфологиялық, гумус қабаттарының қалыңдығы, гумус мөлшері, аналық
тау жынысы т.б.
2. Химиялық қасиеттері.
3. Топырақтың сіңіру қасиеті.
4. Физикалық қасиеттері.
Осы барлық қасиеттер өзара қаратопырақта жинас-тырылып, оның балын
100-ге теңеп, есептеп, басқа да топы-рақтардың балдарын осымен салыстырып
анықтауға мүм-кіндік береді. Осы келтірілген төрт көрсеткіштен шыққан орта
балл есебі топырақтың бонтировкасының бағасы болып саналады. Осындай жолмен
есептелген балл көрсеткіштері сәйкес келеді. Кеңестік заман кезінде жерге
деген жеке-меншік жойылып, ол бүкілхалықтық, мемлекет меншігіне айналған
болатын. Сондықтан жерді сатуға, сатып алуға болмайтын. Осы себептерден
КСРО да жерді бағалау жұмыстары көп жылдарға тоқталып, тек 1950 жылдардың
аяғымен 1960 жылдардың басында қолға алынды.
Бұрынғы Кеңес Одағында Жер кадастры мынадай сызба-нұсқамен
кескінделген.
Жер кадастры
Жер кадастрының шаралары: Жерді бағалау шаралары:
Мемлекеттік жерді есептеу кітабы. Топырақ бонтировкасы.
Кадастрлық карта. Топырақ жамылғысының
Жерді пайдалануға рұқсат құқық актісі. бонтировкасы.
Кадастрлық кітап.
Топырақтың агроөндіріс- тік
Жерді пайдаланудың жоспары. тобы.
Жерді экономикалық бағалау.
2.2.ЖЕР ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ШАРАЛАРЫ
Жер қоры (фонд) оның халық шаруашылығында пай-далануы бойынша 5 топқа
бөолінеді:
1. Ауылшаруашылығында пайдаланатын жерлер.
2. Халық тұратын жерлер.
3. Өндірістік, транспорттық, курорттық, қорықтық т.б. ауылшаруашылығы
мақсатында қолданылмайтын жерлер.
4. Мемлекеттік орман қоры.
5. Мемлекеттік қор.
Көрсетілген жер қорының категориялары жерді пай-даланушыларға
бөлініп, мемлекеттік актілермен бекітілген.
Топырақты агроөндірістік топтастыру – топырақтың агрономиялық
жағдайына және ауылшаруашылығында пай-далану өзгешеліктеріне қарай ірі
аймақтық топтарға бірік-тіру болып табылады. Агроөндірістік топтастыру
карто-грамма күйінде ауылшаруашылығына беріледі. Топырақтың агроөндірістік
топтастыруы ауыл шаруашылығы дақылдар-ының дақылдарының өніп-өсетін ортасы
ретінде сипат-талатын табиғи қасиеттеріне негізделген.
Осы қасиеттерден топырақ түзілуінің гидротермикалық және
геоморфологиялық жағдайлары, гумус қабатының қал-ыңдығы, механикалық
құрамы, қоректік тәртібі, су-ауа режимі, физикалық қасиеттері ескеріледі.
Сондай-ақ агро-өндірістік топтастыру батпақтануға, кебірленуге, сорлану мен
эрозияға қарсы қажеттілігін көрсетіп, топырақты тиімді пайдалану
мәселелерін шешуге септігін тигізеді.
Бонтировка және агроөндірістік топтастыру жерді эко-номикалық
бағалаудың негізгі әдісі болып табылады. Жерді экономикалық бағалау
дегеніміз – жер қорларын өзара сал-ыстыру арқылы тиімділігін анықтау.
Экономикалық баға-лаудың әдістемелік негізгі табиғи және жасанды топырақ
құнарлығының бірлігі. Экономикалық бағалау тек топы-рақтың құнарлығын
анықтап қана қоймай, ауыл шаруа-шылығы өндірісінің басты құралы ретінде
белгілі терри-торияның өнім алудағы шығыс мөлшерін анықтайтын құр-лықтағы
өзгешеліктерін жер бедері, топырақ жамылғысы, өнім өткізетін орынның
алыстығы, экологиялық жағдайлары т.б. есептейді. Экономикалық бағалаудағы
есептер бағамен (ақшалай) жүргізіледі, оның маңызды көрсеткіштеріне алынған
өнімнің жалпы бағасы (табыс), түсім алуға шығар-ған шығынның жалпы көлемі
және таза табыс жатады.
Бонитет балын есептеу
Топырақтың әр жинақталған көрсеткіш қасиеттері үшін бонитет балын
есептеп шығарады. Ол үшін ең жоғарғы 100 балл уақытша осы өңірдегі
қасиеттері де, өнімі де жақсы топырақты есептеп, одан кейінгі топырақтарды
қасиеттері нашарлаған сайын тізімді төмендете береді. Топырақты бонитеттеу
үшін көптеген топырақ қасиеттерінен тек оның өніміне әсер ететін
қасиеттерін таңдап алу керек. Топы-рақтың қасиеттері арқылы әр топырақтың
түрінің қасиет-терін бал арқылы бонитеттеу төмендегідей формула арқылы
есептелінеді:
Б= 3Ф 100
3М
Мұндағы: Б – бонитет балы, 3Ф – балл бонитетін анық-тайтын топырақ
қасиеттерінің нақтылы көрсеткіштері (гумус, РК мөлшері, т.б.), 3М –
келтірілген топырақ қасиет-терінің ең жақсы үйлесімді мөлшері, яғни 100
балға есеп-телінетін мөлшер (эталондық топырақ).
2.3. Қазақстан топырақтарының
экологиясы
Қазір ғылыми-техникалық үдеу заманында адам қоғам-ының барлық тірлігі
саналы қимылының нәтижесінде жас-алып жатыр деп айта аламыз. Мұндай жағдай,
әсіресе біз-дердің табиғат қорларын пайдаланудағы көрсетіп жүрген
енжарлығымыздан, немқұрайды қарамуымыздан анық бай-қалады. Кезінде дарынды
орыс оқымыстысы академик В.И. Вернадский (1944) аңсаған адам қоғамының
саналы қимыл-ының нәтижесінде биосферадағы тіршілік жаңа сатыға
ноосфераға (ақыл-еркіне) көшу жолының әзірше жүзеге аспай тұрғанын
мойындауымыз керек.
Белгілі Америка экологы О. Одумның (1975) бағалауы бойынша адамға
жақсы өмір сүру үшін (мекендеуі, тамақтық т.б. заттармен қамтамасыз етілуі,
дем алуы) орта есеппен әр адамға 2 гектардай жер керек екен. Оның 0,6
гектары тамақтық заттар үшін; 0,2-сі мекендеу мен өндіріс үшін, ал 1,2
гектары жыртылмай, табиғи күйінде сақталуы керек. Бұл жерлер дем алып,
саяхат жасаумен қатар биосфераның экологиялық қалыпты болуына қажет.
Ескеретін жай, қазіргі әлемдегі 6,3 миллиард халық үшін жоғарғы қажетті
көрсет-кіш көптен бері-ақ кеміген. Мысалы, жер жүзіндегі әр адамға қажетті
0,6 гектар жыртылған жер орнына 0,3 гектар-ақ келеді. Дегенмен бұл
көрсеткіш әр мемлекеттерде әр түрлі. Соңғы жылдарға шейін бұрынғы орталық
Мәскеу Қазақстан өндірісінің 93%-на қожалық етіп, жерімізге, қоршаған
ортамызға өте үлкен нұқсан келтірді. Себебі республикамыз Одақтың
нұсқауымен негізінен шикізат өндірумен шұғылданып келді, ал шикізат өндіру
- өндірістің ең ылас саласы. Өктемдігі күшті империя 70 жылдан астам
қазақ жерінің барлық байлықтарының беткі қаймағын ғана алып, экологиялық
зиянды қоқыстарын қалдырып отырды.
Қазақстанда бүкіл Д.И. Менделеев кесте жүйісіндегі элементтердің
барлығына жуығы табылғаны белгілі. Халық шаруашылығымызға қажетті барлық
пайдалы қазба бай-лықтар, құрылысқа қажетті материалдары да осы өзімізге
мекен болып отырған жеріміздің қойнауында, оның әр түрлі тереңдігінде
жатыр. Осы байлықтарды барлау, қазып алу, байыту, тасымалдау кезінде
жерімізге көптеген – жара-қаттар түсті. Оның үстіне олардың көбісін ең
арзан ашық әдіспен қазып алғандықтан, бұл аймақтардың экологиялық жағдайы
нашарлады. Мұндай бүлінген жерлер қатарына негізінен кен карьерлері және
оларды қазу кезінде кен байлықтарды басып жатқан жамылғы топырақтар мен тау
жыныстарын басқа алаптарға жылжытудан пайда болған құрамы әр түрлі тау
жыныстарынан тұратын үйінділер жатады. Бұған байыту фабрикаларынан
шығарылған қалдық-қоқыстарды, жылу электрстанцияларынан шыққан күл мен
шлактарды, мекенді орындар мен өндірістік мекемелерден тасталынған металл
қалдықтары, резиналар, шыны-әйнектер, бетондар т.б. тұрмыстық қоқыс-
қалдықтарын қосыңыз. Ескеретін жай, бұл қалдықтардың көбінесе тез арада ыды-
ратып, минералдандыратын бірден-бір жәндік немесе микро-организмдер жоқ.
Сондықтан олар біреше ондаған, жүздеген жылдар бойы жатуы да мүмкін. Бұл
қалдықтар пайдасыз өнім ретінде өзі жатқан жердің шөбін өсірмейді, өлі
жердің көлемін арттырады, алқаптың санитарлық жағдайын нашар-латады. Міне
сондықтан да өз қолымызбен табиғатқа енгіз-ген зиян әрекеттерімізді өзіміз
қолымызбен жақсартып, бүл-інген жерлерімізді қайта культивациялап, ал
өнімді жерлер-імізді басып жатқан қоқыс-қалдықтардан тазалап, оның құнарын
қалпына келтіруіміз қажет. Қазақстан ауылшаруа-шылығы министрлігінің
мәліметтеріне қарағанда өндірісіміз бүлдірген жер көлемі санитарлық зонаны
қоспағанда 200 мың гектардай екен.
Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлық-тарды алған кезде
таза бұзылған жерлерден басқа әскери-өндірістік кешендерден бүлінген
жерлер қаншама. Олардың басым көпшілік жерлері ядролық қару-жарақтарды
сынау, ғарыш кемелерін көкке ұшыраған кездерде бұзылып, зақым-данып оның
ішінде радиацияға шалынып, ғарыш қоқыс-тарымен ыластанады. Бұл
мәліметтердің көп уақыт құпия болып келгені мәлім. Қазақстан Жоғарғы
Кеңесінің депу-таттар тобы кейінгі кездерде анықтағандай, еліміздің қор-
ғаныс мақсатында бөлінген жер көлемі 20 млн гектардан асады. Бұл
қорғаныс мақсатындағы объектілердің қазақ жеріне, халқына тигізген және
болашақта да тигізетін кесапат зияндарын нақытылап есептеу – келешектің
ісі. Қынжылтатын шындық, Жер планетасында тек Қазақстанда ғана ядролы-
стратегиялық бағдарлама толық жүзеге асты. Оларға қажетті шикізат осында
табылып алынды, ядролы қондырғылар осында дайындалып, осында сыналды, раке-
талы-ғарыштық кешендер осында салынып, осында көзі жой-ылды. Мұның барлығы
40 жыл бойы. Жалпы Қазақстанда 500-ден астам атом бомбасының жарылысы
болды, оның 20-дан астамы Семей полигонынан басқа аймақтарда. Уран
кеніштерінің аймақтарында экологиялық жүйенің барлығы да қатты ластанды.
Батыс Қазақстан аймағындағы Азғыр, ал осы облыстармен шектес Ресейдегі
Капустин-Яр полигон-дарының қазақ жеріне тигізген экологиялық зияндары ұшан-
теңіз екені даусыз.
Біздің шамалауымызша ол жерлердің кемінде жартысы бүлінген және
ластанған жерлер. Бұл жерлер негізінен Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе,
Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында
орын алған.
Бұзылған, шаны шыққан жерлер қатарына бүлінген жайылым жерлер де
жатады. Жайылымдардың тарлығынан олардың біркелкі суландырылмағандығын
қыстау мен мал суаратын және елді мекендер төңірегіндегі миллиондаған
гектар жайылымдар тұяқ тесті алқаптарға айналған. Ауыл-шаруашылығы
айналымына жарамай шыққан жайылымдар көлемі қазақ ауылшаруашылығы
академиясының академигі А. Асановтың (1991) мәліметіне қарағанда 15 млн
гектар, ал өнімі көп кеміп, бүлінген жайылымдардың жалпы көлемі 60 млн
гектардан асады.
Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да ауыр
техника мен транспорт салмағымен бұзылған және мұнай-битум қалдықтарымен
ластанған Каспий өңірін-дегі жайылым жерлерді де жатқызамыз. Шамамен
олардың көлемі 4-5 млн гектардай. Сонымен құнары қатты кеміп бұзылған,
ластанған жерлер көлемі республикада 85-90 млн гектарға жетеді. Олардың
құнарлығын қалпына келтіру үшін әр түрлі топырақты қайта құнарландыру
шараларын қолдану қажет. Бұл шаралардың күрделілігі, мерзім ұзақтығы әр жер-
де әр түрлі болады.
Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су
тасқынынан кейін сайлы-салалы, құм-тасты болып қалған алқаптар және су
астынан жаңа босаған жерлер де жатады. Республикамыздағы мұндай бүлінген
жерлерді қайта құнарландыру жұмыстары жайында жұмыстың соңғы бөлімдерінде
айтылады.
Қазақстандағы дағдарыс аймақтарын айтқан кезде территориясы түгелдей
Қазақстанда жатқан Балхаш көлі ай-мағы, территориясы шамамен жартылай
Қазақстанда орна-ласқан Арал теңізі аймағы, Каспий теңізінің терістік-шығыс
алқабы. Бұлардың ішіндегі экологиялық апатқа өте қатты ұшырағаны Арал
теңізі бассейнінде орналасқан жерлер.
Арал мәселесі, оның тағдыры, оған суын құятын екі үлкен өзендермен -
Әмудария және Сырдариямен байланыс-ты. Кезінде белгілі географ ғалым А.И.
Воейков (1908) шөл далада мұндай теңіздің пайдасыз жатуы бос ысырап, ол
таби-ғаттың қатесі, оның қоршаған ортаға да ықпалы елеусіз, сондықтан да
дұрысы оған құятын өзендердің суын мақта, күріш өсіруге пайдалану тиімді
деп есептеген. Кеңес заман-ындағы империя белсенділері осы есепке сүйене
отырып, табиғат қатесін жөндеуге кірісті. Сонымен құдіреті күшті
Орталықтың су министрлігін тікелей араласуымен Орта Азия республикалары мен
Қазақстанда мақта, күріш т.б. егістерін өрістету кездерінде өзен бойларында
бірнеше су қоймалары салынып, екі өзен сулары ауыздықталып, егіс
алқаптарына пайдаланылды. Сонымен 1960 жылға дейінгі сақталып кел-ген,
өзендер құятын сумен Арал айдынынан булану тепе-теңдігі бұзыла бастады.
Әрине, Арал қасіретін толық сипаттап жату мүмкін емес, сондықтан тек бұл
жайындағы қорытынды мәліметтерді келтірейік. Арал деңігейі осы жыл-дар
арасында 17-18 метрге төмендеді, теңіз жүздеген шақы-рымға шегінгендіктен,
су астынан босаған алқаптар теңіздің бұрынғы көлемінің жартысына жуықтады.
Теңізге құятын тұщы судың күрт кемуімен теңіз суының тұздылығы көп артты.
Бұрынғы 1 литрдегі 8-11 г тұз енді 30-35 г-ға жетті. Теңізде балық құрыды.
Құрғаған теңіз табанынан жел суы-рып ұшыратын тұз бен шаңның зияны тек
Қызылорда обл-ысы, Қазақстан ғана емес, әлемнің талай түкпірлеріне баратыны
туралы деректер келіп түсуде. Сондықтан Арал қасіретін тек жергілікті емес,
дүние жүзілік қасірет деп түсіну керек.
Арал қасіретіне тікелей ұшыраған Қызылорда облысы түгелдей, Ақтөбе,
Шымкент және Қарағанды облыстарының Арал бассейнімен шектескен аймақтары
үкіметіміздің шешімі бойынша экологиялық апат аймағы болып жария-ланды.
Арал апатын халық бұрынырақ сезген еді, бірақ оған араша түсу орталықтың
құдіреті күшті кезде мүмкін бол-мады. Оның үстіне шегініп бара жатқан
Аралды жуырда келетін Сібір суымен толтырамыз деген үміт бар еді. Сібір
өзендерінің суын Орта Азия мен Қазақстанға бұру жөніндегі жобаларды үзілді-
кесілді тоқтатқаннан кейін бүкіл Арал аймағындағы халық Аралға араша,
Арал тағдыры – адам тағдыры деген ұрандарды айта бастады. Бірақ бұл
тілектің орындалу уақыты өтіп кеткен еді. Арал аймағы экологиялық апатқа
көптен ұшыраған-ды. Енді Аралды бұрынғы қалпына келтіру іс жүзінде мүмкін
емес. Әңгіме – экологиялық жағ-дайды әрі қарай ушықтырмау үшін ең
болмағанда теңіз деңгейін осы қалыпта сақтау жайында болып жүр. Арал апа-
тының халық шаруашылығына, адам өміріне шамалы жет-кенімен, жалпы Қызылорда
облысының халық шаруа-шылығына, оның күріш тағы басқа егістеріне,
мұқтаждарына негізгі өзек болып отырғаны шындық. Бірақ су басын-дағылары
су ішеді, су аяғындағылары у ішеді дегеннің кері келіп, Дарияның суы бүкіл
Өзбекстан, Оңтүстік Қазақстан жерлерін басып өтіп, ондағы мақта тағы басқа
егістіктерді химияландырудың әсерлерін өзімен бірге ала келеді. Аралға
жақындаған сайын Дария суына облыстың жоғарғы аудандарындағы күріш, тағы
басқа егістіктерді химия-ландыру әрекеттерінің жемістері қосыла береді.
Судың тұздылығы артып, оның химиялық құрамы нашарлап адамнан бастап бүкіл
тіршілікке, жер эрозиясына қатты зиянын тигі-зуде. Ол туралы нақтылы
материалдар баспасөзде айтылып жүр.
Арал бассейніндегі апат теңіздің шегінгенінен, Каспий аймағындағы
апат, керісінше, теңіз деңгейінің биіктеуінен құрғақ жерлерді басып, өзінің
көлемін ұлғайтуға байлан-ысты болып отыр. Осыған қарап, табиғатта тепе-
теңдік заңы жоқ деп қалай айтасың? Егер біз Аралға құятын суларды
ауыздақтап, егістік суаруға мол жұмсағандықтан, теңіз дең-гейі төмендейді
десек, ал Каспий теңізі туралы болжам ақталмады. Бұрынғы Одағымыздың
көптеген ғалымдары Каспийге құятын Еділ, Жайық т.б. өзендердің суларын ауыл
шаруашылығына мол пайдалану таяу болашақта бұл теңіздің де деңгейін
төмендетеді деп болжам жасаған еді. Бұл жағ-дайдың алдын алу үшін мол сулы
терістік өзендерін (Печора, Солтүстік Двина) Еділге қарай бұру туралы
кезінде жобалар да жасалды.
1970 жылдың соңынан бастап теңіз деңгейінің төмен-деуінің орнына,
керісінше, біртіндеп биіктей бастады. Соны-мен 1978 жылдан бері қарай теңіз
деңгейі 2 м астам биіктеді, ал оның көтерілуі тоқтар емес. Кейбір
ғалымдардың болжау-ынша, теңіздің биіктеуі ХХІ ғасырдың ортасына дейін
созылмақ. Сонда мұндай таңғажайып оқиғаны немен түсін-діруге болады? Бұл
жаында әр түрлі көзқарастар бар. Біздің ойымызша, бұл жайында көңілге
қонарлық мәліметті гео-логия-минералогия ғылымының докторы, Түркімен Ғылым
академиясының толық мүшесі К.Н. Аманниязов келтіреді (1999). Ғалымның
ойынша, Орталық Каспий Жерорта теңізі белдеуінің салалас аймағына жатады.
Ол Үлкен Кавказ бен Үлкен Балкан құрылымымен жалғасып, су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz