Рапс - өскелең, құрамында ақуызы көп қырыққабат тұқымдастарына жататын өсімдік

Тақырыбы : « Қазақстанның оңтүстік-шығысның тәлімі жерлерінде майлы дақылдарды (рапс) өсіру технологиясының ерекшеліктері »

Орындаған :

Ғылыми жетекші :

2009 ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Қазақстанның ауыл шаруашылығы өндірісін келешекте дамытудың нақты жоспарларында ауыл шаруашылығы жерлерін тиімді пайдалану және дақылдардың өнімділігін арттыра түсу көзделіп отыр. Осы міндеттерді орындаудың қайнар көзінің бірі - майлы дақылдар өндірісін ауқымды және қарқынды алға бастыру. Бұл іс-шаралардың жүзеге асуы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін және өсімдік шаруашылығын диверсификациялауды қамтамасыз етуге пайдасын тигізетіні сөзсіз.

Республикада өсірілетін майлы дақылдар дәніндегі май шығымы 24-60% және басқа да жағдайларға байланысты өзгереді. Алынатын өсімдік майы химиялық құрамына, биологиялық қасиеттеріне және тауарлық сапасына қарай әртүрлі мақсаттарда пайдаланылады. Оңтайлы өсіру тәсілдерін қолдану арқылы өндірілетін майдың аталған көрсеткіштерін жоғарылатуға болады. Өкінішке орай, бүгінгі таңда өндірілетін өнімнің де, сапаның да деңгейі ойдағыдай емес. Мұндай сәйкессіздік аймақтардың топырақ-климат жағдайларына бейімделген майлы дақыл түрлерінің тиісті деңгейде зерттелмеуі және өндіріске енгізілмеуі, сондай-ақ пайдаланыстағы дақылдардың тиімді инновациялық өсіру технологияларының жетіспеуі салдарынан орын алып отыр.

Аталған жағдайларды түзету нақты бағытталған келелі мәселелер көтеріліп, маңызды жұмыстар жүргізілуде. Мысалы, сұйық май өндірісін тиісті жолға қою мақсатында оны еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін және түртараптандыруын қамтамасыз ете алатын дәрежеде дамыту стратегиясы қабылданды. Онда егіс дақылдарының құрамын оңтайландыру, егіншілікті биологияландыру, экологиялық тазалығы мен экономикалық рентабельділігі жоғары технологиялар жасап өндіріске енгізу, тәлімі егіншіліктегі дақылдар үлесін арттыру, дәстүрде жоқ өсімдіктер есебінен сақтық қорлық дақылдарының ассортиментінен көбейту және басқа шаралар көзделген. Алда тұрған осындай күрделі де маңызды мәселелердің табысты шешілуі, ең әуелі, майлы дақылдардың егіс көлемін ұлғайтумен, сондай-ақ өнімділігі және қоршаған ортаға бейімділігі жоғары жаңа түрлерін өндіріске кеңінен енгізумен тығыз байланысты.

Осыған орай дипломдық жұмыс майлы дақылдардың шаруашылық үшін құнды белгілері мен қасиеттерін, оның ішінде тұқым өнімділігін, сапасын және нақты топырақ-климат жағдайларына бейімділігін бағалап, Қазақстанның Оңтүстік-шығыс таулы-дала аймағында өсіруге лайықты диверсификациялық түрлерін ұсынуға және өңірде өсіруге мүмкіндігі мол майлы дақыл рапстың өсіру технологиясын жасауға бағытталуға оның өндіріс сұраныстарына сәйкес көкейкестілігін білдіреді.

Зерттеулердің мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты елімізде өсірілетін майлы дақылдардың агробиологиясы Қазақстанның оңтүстік-шығысына бейім топтамасынан азық-түлік қауіпсіздігі мақсаттарында пайдалануға болатын түрлерін анықтау және рапстың тиімді өсіру технологиясын жасау болып табылады.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеулердің ғылыми жаңалығы Қазақстанның оңтүстік-шығысы үшін алғаш рет диверсификациялық майлы дақылдардың түрлерінің анықталуы және рапстың тиімді өсіру техногиясының жасалуы болып табылады.

1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Қазақстан республикасының азық-түлік проблемасын шешуде майлы дақылдар өнімдерін өндіру маңызды орын алады.

Себебі, майлы дақылдар - негізгі және салыстырмалы арзан өсімдік майын және азықтық ақуыз өндіретін қайнарға жатады. Өсімдік майын және мал азықтық ақуыз белок өндіргенде биоэнергетикалық, материалдық және еңбек ресурстары мал өнімдерін өндіруге қарағанда аз мөлшерде жұмсалады.

Тұқымшасындағы майдың құрамы бойынша майлы дақылдар әртүрлі болады. Майлы зығыр тұқымшасында 43-48% май, көкшіл сұр қыша тұқымшасында 38-45%, ақ қыша тұқымшасында 30-36% май болады. Сазанов Л. М. [1] .

Асбұршақ, сиыр жоңышқа, жасымық тағы басқа дәнді бұршақты дақылдармен ақ қышаны қосып сепкенде танаптағы арамшөптерді құртады [2, 3, 4] . Сагалбеков У. М. (2006), Плешков Б. Л. (1987), Вавилов П. П. (1986) .

Рапс - B. N. Oleifera - біржылдық майлы өсімдік, соңғы жылдары мал азығына қолданылады. Рапс майлы дақыл ретінде де кеңінен пайдаланылады, астық өнімділігі 2-3, 5 т/га құрайды А. Н. Костин (1986) [5] .

Рапстың екі түрлі формасы бар - өндірісте кең таралғаны күздік рапс, ол массасының және дақылдарының жоғарғы өнімділігімен ерекшелінеді. Жаздық рапс тез піседі, бірақ күздік рапспен салыстырғанда, өнімділігі төмен деңгейде болады Брикман В. И., Медведев В. Д. (1975) [6] .

Рапстың 100 кг балаусасында 15, 7 кг мал азықтық өлшем бар және ол витаминдерге (А, С) бай, жақсы қорытылады, клечаткасы онша көп емес (11-13%) . Шауып алғаннан кейін және мал жайған соң да жақсы көтеріліп өсуге қабілеті бар өсімдік [7] С. Н. Романдациев (1985) .

Ауыспалы егістерде аралық дақыл ретінде себілген рапс малға күз айларында немесе ерте көктемде жақсы жайылым. Міне осы қасиеттері жағынан рапс жақсы мал азықтық дақыл Медведев В. Д., Брикман В. М., (1978) [8] .

Рапстың көкбалауса жемдік құндылығы оның сортына, егу мерзімі мен өсімдіктің даму фазалары және себілген минералды тыңайтқыштар мөлшеріне байланысты болатын химиялық құрамымен анықталады. Рапстың жасыл массасының бір килограмында 0, 12-ден 0, 16 дейін жемдік бірлік бар, 1, 5-2 калций, аралығында 0, 5-0, 8 г фосфор, 35-45 мг каротин бар. Микроэлементтік құрамы бойынша рапстан жасалған жемнің сұлы қоспасынан еш айырмашылығы жоқ.

Бір килограм жаздық рапстың құндылығы бір жемдік бірлікке тең. Рапстың жасыл массасынан дайындалған күнжара жүгері, күнбағыс және тағы басқа дақылдардан өзінің құрамындағы шикі протеиннің жоғарылығымен ерекшелінеді. Рапс күнжарасының бір килограмының құндылығы орташа есеппен 0, 14-0, 16 жемдік бірлікке тең, 20-22г қорытылмалы протеин, 25-35г шикі клечатка, 35-45 мг каротин бар.

Оның жапырақтары ірі әрі шырынды болып келеді. Гүлшелері сары түсті, гүлшоғыры жоқ, жеміс құрамында 40-50 шақты ұсақ тұқымы бар, қара қоңыр түсті шар формалары қын түрінде болып келеді. Тұқымның салмағы 3-7 г құрайды.

өсімдік суыққа төзімді, тұқымдары +1, 5, +З, 0 С температура жылылығында дамиды, ал көктемде және күзде қар жамылғысы болғанның өзінде -30 С суықтыққа төзеді. Ал өсімдіктің биіктігі 1, 5-2, 2 м құрайды.

Рапс 10-12 С жылылықта жаппай көктей бастайды. Рапс жылуды онша талап етпейді, ал ылғалдылықты қажет етеді, себебі тамыр жүйесі өзекті, әрі өте әлсіз дамыған Милащенко Н. З. (1983) [9] .

Рапс - өскелең, құрамында ақуызы көп қырыққабат тұқымдастарына жататын өсімдік. Елдің барлық аймақтарында дәнге; пішінге, пішіндеме, шөп ұны ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар рапс жануарлардың ерте көктемде олардың екпе суармалы жайылымға шығар алдында, сонымен бірге жаз және қоңыр күз мезгілдерінде басқа жем түрлері аз немесе тіпті жоқ кезде жануарларды жою үшін де қолданылады.

Ауыл шаруашылығы тәжірибесінде рапс - майлы және мал азықтық дақыл болғандықтан күннен-күнге маңыздылығы артуда. Оның егісін топырақты су және жел эрозияларынан қорғауда, сидерат есебінде, кейбір арамшөптермен күресуде пайдаланады. Ауыспалы егістікте рапс көптеген дақылдарға жақсы алғы егіс болады және ол жақсы фитосанитар [10] .

Шет елдерде рапсты тұқымға өсіреді, оның тұқымынан өсімдік майы және биоотын өндіріледі. Рапс майға және протеинге өндіру көлемі жағынан майлы дақылдар арасында бесінші орын алады, майбұршақ, күнбағыс, жержаңғағы және мақтадан кейін.

Рапс майы сәйкесті өңдеуден кейін тамақ өнеркәсібінде маргарин, салат майын жасауда пайдаланылады, себебі ол жоғары дәмділік сапасымен ерекшеленеді. Техникалық мақсатта рапс майын ауыр және жеңіл өнеркәсіпте пайдаланады (Величко П. К., Костин А. Н., 1986) [11] .

Н. З. Милащенко, В. Ф. Абрамовтардың (1989) пікірінше, рапстың төменгі гликозинолаты қазіргі сорттарында 40-45% жартылай кебетін өсімдік майы бар және оның құрамы 60-70% олеин қышқылынан тұрады. Майының шығымдылығы 38-40% құрайды. Рапс майының биологиялық бағалылығы жоғары және дәмділігі, әрі тағамдық құндылығы жағынан күнбағыс, майбұршақ майларымен теңеседі. Сонымен қатар рапс майын маргарин, май қоспаларын, салат майын, балмұздақ және шоколад массасын жасауда, металлургия, лак, сыр, сабын, текстиль өндіріснде қолданылады.

Рапс майының мазмұны жағынан майлы дақылдар арасында алдыңғы орынды алады. А. М. Салтыковскийдің (1938) зерттеулері бойынша, күздік рапстың тұқымында орташа есеппен 45, 2% май болса, зығырда 34. 6%, күнбағыста 28, 0%, қышада 35, 3%, зығырда 32, 8% май болады [12] .

Сонымен қатар, рапс тұқымында 0, 12% эфир майы бар (В. П. Оробченко, 1933) [13] .

Өсімдіктің фотосинтез үрдісі кезінде шығарылған оттегі көлемі сіңірілген көміртегінің көлемімен бірдей, ал шіріген немесе жанған кезде бәрі керісінше болады, яғни шығарылған көміртегі мөлшері жұмсалған оттегіге пара-пар. Ғалымдар деректері бойынша көмірқышқыл газының ауадағы мөлшері оттегіге қарағанда 700 есе аз [14] .

Егер ауа құрамындағы оттегі мөлшері бірнеше пайызға азайса, ол білінбейді, ал көмірқышқыл газының мөлшері 0, 01% көбейсе, онда климаттық жаһандық өзгеріс жүреді.

Көмірқышқыл газы климатқа әсер ету механизмі парниктік эффектімен байланыстырылады. Күн көзінен түсетін қысқа толқынды радиация үшін көмірқышқыл газы түссіз болады, ал жер бетінен шығатын ұзын толқынды радиацияны көмірқышқылгазы өзіне сіңіріп, сіңірілген энергияны барлық бағытт шағылыстырады. Бұл әрекет атмосфераның төменгі бөлігімен жердің беткі қабатының жылынуына әкеліп соғады (Ж. Т. Боранбай. 2008) [15] .

Ірі қалаларда және өнеркәсіп орталықтарында автокөліктердің шектен тыс көбеюі атмосфераны көмірқышқыл газымен уландыруда, сондықтан адамзат алдында тұрған басты міндеттердің бірі қоршаған ортаға зияны аз жаңа отын түрлерін шығару.

Соңғы жылдары, майлы дақылдар тұқымдарынан экологиялық таза биоотын өндіру, сол арқылы дәстүрлі мұнай өнімдерін алмастыру қажеттілігі ақпарат көздерінде кеңінен насихатталып жатыр. Себебі, биоотын мұнай өнімдеріне қарағанда көмірқышқыл газын 5-10 есе аз бөледі.

Қазіргі кезде биоотынды Оңтүстік Америка және Европа мемлекеттері пайдалана бастады.

Рапс майын биоотын өндіруге пайдаланылады. Ресейдің Белгоград облысында «Интерго -агро» компаниясы жаңа жағармай түрі - рапс майын насихаттай бастады. Компанияның есептеуінше, рапстан өндірілген жаңа жағармай мазуттан төрт есе арзанға түседі. Компания тепловозды линияға жіберіп, дизель майының орнына рапс майын құйған. 2005 компания 3 мың гектарға жаздық рапс өсіріп, әр гектарынан 27ц тұқым жианаған. 1 литр рапстан өндірілген жағармайдың өзіндік құны 4-5 Ресей рублін құраған ( Н. Носкович, 2006ж., Н. Жәрімбетов, 2006ж) [16, 17] .

Дүниежүзілік тәжірибелер көрсеткендей, рапс өсіру өсімдік шаруашылығы саласындағы коммерциялық тиімді бағыттардың бірі. Рапстың құрамында адам мен жануар организмдеріне зиянды эрук қышқылы мен гликозенолаттардың мақмұнының жоғары болуы оның егіс көлемін кеңеюін тежеп келді. 1974 жылы Канада селекционері Б. Стефансон эрук қышқылы мазмұны төмен товел сортын шығарды. Осыдан бастап рапс майын пайдалану күрт өсті [18] .

Соңғы жылдары өсімдіктер майын мұнай өнімдеріне альтернатива ретінде қарастыруда. Оларды жанар және жағармай материалдары, сонымен қатар полимер өндірісінде шикізат есебінде. Әсіресе, эрук қышқылының мазмұны жоғары рапс майлары кеме және локоматив двигательдеріне қажетті жағармай өндірісіне қажет, себебі жоғары ылғалдылық жағдайында рапстан өндірілген жағармай двигатель - оның бөлшектері арасында жоғарғы деңгейде үйкеліс береді. Биодизельді ауыр салмақты автомашиналар мен автобустарға отын ретінде пайдаланады. Евроап елдерінде рапс майынан жасалған биодизель өндірісі бастапқы кезеңде аздаған көлемде болса, ал қазір 25-30 есеге өсті [19] .

Рапс майының биодизель өндірісіндегі басқа өсімдік майларынан басымдылығы, оның тотықтануға өте жоғары төзімділігі, бұл көрсеткіш әсіресе қыс мезгілінде қажет (К. Ж. Жамбакин, 2006ж) [20] .

Сондықтан, майлы дақылдарды тамақ, мал азықтан бөлек биоотын өндірісінде пайдалану ауқымы артуда, келешекте қоршаған ортаны сақтау үшін, мұнай өнімдері орнына, биоотынға көшуге тура келетіні күман туғызбайды.

2. ЗЕРТТЕЛЕТІН АУДАННЫҢ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ

Дипломдық жұмыстың тақырыбына сәйкес егістік зерттеужұмыстары Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Агроуниверситет» оқу-тәжирибе станциясында 2005-2007 жылдары жүргізілді. Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс аумағына жататын Алматы облысының таулы далалық аймағында, Іле Алатауының солтүстік батыс беткейінде, Еңбекшіқазақ ауданы, Саймасай ауылы жанында орналасқан.

Жер сипаты, аумағы және бедері. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы түстігінде Тянь-Шань тауы, батысында Шу-Ілетаулары, теріскейде Балқаш, шығысында Алакөл, Сасықкөл және Ұялы көлдері көмкеретін таулы алқапты қамтиды. Бұл жердегі Кетпен жотасы, Жоңғар, Күнгей және Іле Алатауы мен Мойынқұм арасындағы таулы далалық аймақ ауданы 2365 мың га. Ол Алматы облысының негізгі суармалы және тәлімі егіншілік аумағы болып табылады.

Осы аймақтың ортадан жоғары бөлігінде орналасқан «Агроуниверситет» оқу-тәжірибе станциясының географиялық нүктесі теңіз деңгейінен 680-910 м аралығындағы биіктікте жатыр. Геоморфологиялық тұрғыдан бұл жер сазды жолақтар аралас және солтүстікке қарай жалпы еңістігі 0, 06-0, 07 - қа жететін жазықтық болып табылады.

Топырағы. Тәжірибе алқабының топырағы Қазақстанның оңтүстік- шығысында кең таралған шалғынды-батпақты қоңыр топырақ типтерінен құралған. Олардың негізі тау жынысының саздақты немесе сазды аллювиаль-пролювиаль шөгінділері болып табылады. Топырақ құрайтын және топырақтың табаны болып табылатын жыныстар құмдақтың, таза құмның жән қиыршық тастардың төртінші деңгейлік тұнбалары болып есептеледі. Сондай-ақ бұл жердегі топырақ жабындысының түзілуіне лай, құм және басқа тұнбалар әкелетін өзендердің кейінгі кезеңдердегі су ағынының құрамдастары да айтарлықтай әсер етеді.

Әр жылы үш мезгілде (көктем, жаз, күз) осы топырақтың тек кесіндісі (0-100см) бойынша жүргізілген анықтаулардың орташа мәндері негізінде оған мынадай баға беруге бооады: қабаттары толық дамыған, механикалық құрамы орташа балшықты, 0-25см қабатынының ылғалдылығы 34, 8-41, 3%, көлемдік салмағы 1, 27-1, 33 г/см куб, қуыстылығы 46, 1-51, 2% (1-кесте) .

1-кесте Тәжірибе танабындағы топырақ қабаттарының механикалық құрамы және агрофизикалық сипаттамасы (2006-2008 жж. орташа)

Механикалық құрамы бойынша бұл топырақ орташа балшықты болып табылады. Топырақтың өсімдік тамыры таралатын 0-40см қабатындағы диаметрі < 0, 25 мм балшық түйіршіктерінің үлесі 70, құм үлесі жеткіліксіз мөлшерде. Осы қабаттың ең жоғарғы құрылым коэффициенті 3, 3, суға төзімді агрегаттары 34, 1%, көлемдік салмағы 1, 37 г/см куб, жалпы қуыстылығы 51, 2%. Бұдан топырақтың өте жақсы су сіңіре алатыны байқалады.

Тік кесінді үлгілерін химиялық талдау нәтижелері бойынша тәжірибе алаңындағы өсімдіктердің тамыр жүйесі ең көп таралатын топырақ қабатының (0-40см) құнары бойынша сипатталады: қарашірінді 2, 4-4, 6%, азот 0, 14-0, 26%, фосфор 0, 17-0, 21%, көміртегі қосылыстары 0, 4-0, 6%. Бұл әрине, егістік дақылдардың органикалық және минералдық заттарға қажеттіліктерін толық қамтамасыз ете алмайды (2-кесте) .

2-кесте «Агроуниверситет» ОТС алқабы топырағының агрохимиялық сипаттамасы, 2006-2008 жж. орташа

Топырақ сипаттамасы туралы жоғарыда берілген деректерді талдай келе, оны жіктеулік және агрономиялық талаптар тұрғысынан қорытындылайтын болсақ, тәжірибе алаңының топырағын құнары орташа 3-топ топырақтарының қатарына жатқызуға болады. Оның құрамында азот пен фосфор жеткіліксіз болғандықтан, тиісті тыңайтқыштар қолдану қажет. Калийдің шектен тыс көп болуы дақылдардың өсіп-дамуына және жоғары өнім беруіне кері әсерін тигізбейді, ал ылғалдың жеткіліксіздігі тәлімі егісті жазғы жауын-шашын мөлшеріне тәуелді етіп, өнімділігін айтарлықтай шектейді.

Климаты. Аймақ климаты қатаң континентальдық, ал Мойынқұммен шекаралас алқаптардікі ішінара шөлейттік болып есептеледі, бірақ агроклиматтық анықтамаларға сүйенсек, негізінен таулық, кей жылдары құрғақ далалық құбылыстар да көріне беруі мүмкін. Мұндағы микроклимат терістік жағынан Мойынқұм шөлінен, ал оңтүстігінде Алатаудың мұзды шыңдарының ықпал етуінен тез құбылмалы және өте тұрақсыз сипатта қалыптасады.

Аудандастыру негізінде агроклиматтық көрсеткіштер - белгілі бір аумақтағы жауын-шашын мөлшері мен вегетациялық кезеңдегі температура көрсеткіштерінің қосындысының ара қатынасын сипаттайтын гидротермиялық коэффициент (ГТК) қабылданған. Мұнда орташа ГТК 0, 8, бірақ 0, 2-1, 0 арасында ауытқиды. Вегетация кезеңіндегі 10 С -ден жоғары температуралардың жиынтығы 3600 С дейін және одан да асып өзгеріп отырады. Желдің басым бағыты солтүстік-шығыс, жылдамдығы 1, 9 м/сек.

Аймақтың Мойынқұмға жақын төменгі шекарасында ауаның температурасы 10 С-ден жоғары кезең сәуірдің екінші онкүндігінде басталып, қазанның бірінші онкүндігінде аяқталады. Тауға көтерілген сайын жылы кезең мен жылылықтың қосындысы біртіндеп төмендей береді. Аймақтың тау жоталарына жақын жоғары шекарасында оң температуралар қосындысы 2000 С болса, р10 С -ден астам температуралар қосындысы 1400-1500С-ге дейін кемиді. Сондықтан аязсыз кезең құммен шекарада 5-5, 5, ал тауда 3, орташа 4 ай. Есік қаласы маңында қалыптасқан микроклимат көрсеткіштері жалпы аймақтықтармен шамалас (3-кесте) .

3-кесте Тәжірибе жүргізілген аумақтың микроклимат көрсеткіштері (Есік метеостанциясының мәліметтері)

Аймақ бойынша көпжылдық деректерге сәйкес ауаның тәуліктік орташа температурасы +7, 6 С, ең ыстық шілде айында +44 С, ал ең суық қаңтар айында -42 С. Соңғы бозқырау мамырдың аяғына дейін түсуі мүмкін, алғашқысы қыркүйекте түе бастайды. Жылы кезеңнің жалпы ұзақтығы тиісінше 223-243 және 185-217 тәулік аралығында ауытқиды, яғни жылы кезең жыл сайын ұзара түскен. Осы мерщімдер ішіндегі тиімді температураның жиынтығы тиісінше 3683-3998 С және 3377-3372 С. ауаның 5С және 10С жоғары температура жиынтығы 2004 жылы сәйкесінше 3683С және 3377 С болса, жыл сайын ұдайы жоғарылап, 2007 жылы сәйкесінше 3998 С және 3772 С-ге жетті.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс