Тау беткейлерінің мүздықтары
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ------------------------
----------------- 3-4
Бірінші тарау. Гляциология - мұздықтар туралы ғылым--------------------5-
13
1.1 Мұздықтардың пайда болуы жэне өмір сүру жағдайы.
1.2 Мұздықтардың өзіндік ерекшеліктері.
Екінші тарау. Мұздықтардың типтері---------------------------- -------------
---14-46
2.1 Мұздықтардың бұзушылық әрекеті.
2.2 Қазақстан тауындағы мұздықтар.
2.3 Тұйықсу мұздығы.
2.4 Мұздықтардың халық шаруашылығындағы маңызы.
III. Қорытынды----------------------------------- ---------------------------
----------47-48
IV. Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
-----49-50
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Жер жүзінде құрлықтың 16,2 млн км2 аумағын, яғни оның 11%-ын мүздық
басқан. Ондағы мұздың жалпы көлемі-30 млн км3. Жердегі мүз қорының негізгі
бөлігі полярлық өлкелерде шоғырланған. Әсіресе Антарктидада мұз қабатының
қалыңдығы 4 км-ге жетеді. Атмосферадағы, судағы, құрлықтағы, жер
қабығындағы мүздар өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесіне, адам іс -
эрекетіне жэне шаруашылық саласына эсер етеді.
Жер бетіндегі мұздықтар, түрлері мен таралуы жэне халық
шаруашылығындағы маңызын жан - жақты танытудың өзі зерттеу жүмысының
маңызын, мәнділігін көрсетпек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты - қү-рлықтар гидрологиясының бір
бөлігі-мұздықтардың пайда болуы мен таралуы, түрлері жэне халық
шаруашылығындағы маңызын көрсету.
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға төмендегі міндеттерді қойдық:
- Мұздықтар жайында мағлүматтар жинастыру;
- Мұздықтар жайында мағлүматтар жинастыру барысында
Қазақстан
тауларындағы мүздықтардың халық шаруашылығындағы маңызын
қарастыру;
- Қазіргі мүздықтар экологиясын қарастыру.
Зерттеу әдістері:
Жұмысты жазу барысында талдау, жинақтау, ой қорыту, жүйелеу.
салыстыру, зерттеу эдістері қолданылды.
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу эрі тақырыпты ашу барысында біздің мақсаттарымызға сэйкес
мұздықтар жайында талдау жасап, түжырым түйген баспасөз беттерінде
жарияланған М.Өтемағамбетовтың, Ә.Бейсенованың, Ж.Көпбасаровтың,
Н.Тұяқбаевтің еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөздер,
ғылыми журналдардағы материалдар қарастырылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі екі тарау жэне қорытынды бөлімнен
ұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысанасы:
Ғылыми жұмыста негізгі нысанаға алынған - мұздықтар, турлері мен
таралуы жэне халық шаруашылығындағы маңызын таныту.
І тарау. Гляциология - мұздықтар туралы ғылым.
Мұзды латын тілінде "гляциес" дейді, содан ғылымның оны зерттейтін
саласын гляциология деп атайды. Жер бетінде мұздықтар қардың жыл бойы еріп
үлгермей еселенуінен пайда болады. Ол үшін қар қалың жауып, айналаның
температурасы төмен болуы мүмкін. Осы екі жағдай жері суық жоғарғы
ендіктерде жэне таулы өлкенің биік басында бар. Оларда жыл бойы түскен қар
түгел ерімейді, буланып үлгермейді де жинала береді. Жер жүзінде қүрлықтың
16,2 млн км2 аумағын, яғни оның 11 %-ын мүздық басқан. Ондағы мүздың жалпы
көлемі -30 млн км3.
Мұздық қар шегінен (сызығынан) жоғарғы жерде түзіле бастайды да ол
шегі климатқа байланысты. Полярлық өлкелерде қар жиегі мүхит деңгейіне
шейін төмен түссе, экватор маңындағы тауларда 5000-6000 м биіктіктен өтеді.
Іле Алатауында қар жиегі 3700-4000 м биіктікте орналасқан.
Жаз маусымында күн сэулесінің қызуынан (инсоляция) оппа қар ери
бастайды да, түнгі кезде қатып, кристалданады. Ақырында қар сығылып,
тығыздалады, оны "фирн" деп атайды. Оның қалыптасуына сублимация-қар
бетінің булануы әсер етеді. Қар жиналып, фирн қалыңдаған сайын қысым арта
береді. Содан жеке кристалдар біріне-бірі жабысып, тығыздала түседі де, ақ
түсті фирн тығыз кристалды мөлдір, көк тайғақ "глетчер" (сіреу) мұзына
айналады. Сөйтіп, 10-11 м3 қардан 1 м3 шамалы мұз жаралады. Бетінің еруінен
жэне булануынан мүз массасы кеми түседі. Осыны абляция дейді.
Мұздықтар дегеніміз-қатты атмосфера жауын-шашындарының жинақталу және
бірте-бірте құралуы нәтижесінде құрлықта пайда болған мұздың қозғалыстағы
көп жылдық қабаты. Мүздың өзінің қасиеттерімен шарттасып келетін қозғалысы
мүздықтарды қарлықтардан жэне өлі мұздан (бүрынғы мұздықтардан) ажыратады.
Тұрақты қозғалыстағы, негізінен құрлықта орналасқан, қатты
атмосфералық жауын-шашынның жиналуы және қайта қалыптасу жолымен мұздың
табиғи жиынтығын мүздық деп атаймыз.
Жер шарының 10%-дан көбірек бөлігін мұздықтар алып жатыр. Олардың
жалпы көлемі шамамен 24 млн км3. Егер біз осы мүздар еріп кетті деп
есептейтін болсақ, онда элемдік мүхиттың деңгейі 64-метрге көтеріледі екен.
Осы су жайылатын болса, онда жер бетін тереңдігі 150—метрге жететін су
басып жатар еді.
1. Мұздықтардың пайда болуы және өмір сүру жағдайы.
Бұрынғы ТМД-дағы мұздықтардың жалпы саны 28,5 мыңнан астамы Арктиканың
аралдарда орналасқан жэне жамылғылық мүздықтар типіне жатады. Бұл типтегі
мүздықтар түгел бір түйіндер немесе жүйелер қүрайды жэне мұздықтардағы
түлцы су қорының шамамен 88%-дай бөлігі осында шоғырланған.
Екінші орында субтропикалық белдемнің мүздықтары. Мүндағы мү_з құрсану
ауданы шамамен 20 мың км2, мұздықтар саны-22 мыңнан астам, су қоры 1500
км3. Тұщы судың мүндай қоры Орта Азия мен Кавказ аудандары үшін аса қымбат
байлық болып табылады.
Арктикалық зонадан өзге аумақтардың мүздықтары түгелдей дерлік таулық
мұздықтардың жекеше түрлеріне жатады.
Мұздықтардың түзілуі қатты жауын-шашын еріп жэне буланып үлгермей үсті-
үстіне жауатын, яғни бүлардың балансы оң болатын жерлерде мүмкін болады.
Қатты жауын-шашын балансы олардың мөлшері мен температурасы арқылы
анықталады. Жоғарлаган сайын ауа температурасы төмендеп, жауын-шашын
мөлшері артатын болғандықтан, біраз дәрежеде барлық жерде қатты жауын-шашын
балансы нольге тең болуға тиіс. Бұл нольдік баланстың төменгі деңгейі.
Жоғарлаған сайын жауын-шашын мөлшерінің артуы шексіз емес, бүл олардың
азаюымен алмасады, сөйтіп, қатты жауын-шашын соншама аз жерде, тіпті
температура төмен болғанда да олар сақталмайды. Олардың нольдік балансы
жоғарғы деңгейде түрады. Нольдік баланстың жоғарғы жэне төменгі деңгейлері
арасында жатқан тропосфера қатарында рельеф қолайлы жағдайларда болғанда
мұздықтардың пайда болып сақталуы мүмкін. Бүл қабатты С.В.Калесник
хионосфера (һіоп-қар) деп атады.
Хионосфера, мұның ішінде қар тоқтай алатын,жер бетінің учаскесі (поляр
аудандары, таулар) түскен жерде ғана елеулі бола түседі. Жер беті
рельефінің нақтылы жағдайларында хионосфера төменгі деңгейінің көрінуі-
қарлық шекара. Оны мұздан бас бетте (мұздың үстінде емес) қатты жауын-
шашынның нольдік балансының деңгейі ретінде анықтауға болады. Бүл шекараның
орташа көп жылдық жағдайын климаттық қар шекарасы, маусымдағы орташа
жағдайын маусымдық, ал берілген мезеттегі жағдайды көрінетін қарлық шекара
деп атайды. Мұздықтардың пайда болуы мен дамуы ең алдымен климатпен
анықталады.
Неғұрлым температура төмен болған сайын, соғүрлым мүздықтардың құралуы
ықтималдырақ, соғұрлым олардың дамуы интенсивтірек болады. Поляр
аудандарындағы суық климатта қатты жауын-шашындар қыста да жазда да жауады,
әрі шағын мөлшеріне қарамастан түгелдей еріп те, буланып үлгере алмайды.
Тропикалық климатта температура жоғары жэне жауын-шашын шағын мөлшерде
болғанда мұздықтар, тек аса жоғарыда ғана туа алады. Ылғалдың мөлшері көп
болуы-экваторлық климатта қарлық шекараның төмендеуінің салдары.
Мұздықтардың қалыптасуы мұхиттың қүрлыққа ылғал "беруінің" ықпалына
тәуелді.
Континенталдыға қарағанда теңіз климатында мұздықтардың пайда болуы
үшін жағдай қолайлырақ келеді. Мүздықтардың түзілуінде орография мен
рельефтің маңызы орасан зор. Ауаның ылғал массасының қозғалысы жолында
орналасқан жоталар ылғалды ұстап қалады, сондықтан да бұлардың үстінде тау
сілемдерінің ішкі бөліктеріне қарағанда мүздықтану анағүрлым дамыған
келеді. Осы себептерден ық жақ беттерге қарағанда жел жақ беттерде
мүздықтар көп болады. Тік беттерде қар жинақтала алмайды да, олардың тіпті
зионосферада да мұздықтары болмайды.
Үлкен Альбедо арқасында мүздықтардың өзі ауаны едэуір төмендетіп, оның
температурасына ықпал етеді. Мұздың үстіндегі ауаның ылғалы мен шаң-тозаңы
аз, сондықтан оның бетінен қайтқан жылу нашар ұсталады. Бүл, алғашқы
жағдайлардың өзгергені соншама, тіпті мүздық құрып кетіп қалпына келе
алмағанында да мұздықтың сақталып дамуына мүмкіндік береді.
Мұздықтың қоректенуі-оны қармен жабдықтау. Мүздықтар қорегінің негізгі
көзі-қоректену облысында мұздықтың бетіне жауатын атмосфералық жауын-
шашындар. Қатқақтың-сублимациялық мұздың біраз маңызы болады. (10%-дан
аспайды). Антарктиданың орталығындағы мұздықтарда сублимация нәтижесінде
жыл ішінде 20 мм-ге дейін қатқақ қабаты түзіледі. Мүздың үстінде жел
үшыратын қар-құйын ұйытқысы жүреді. Үлкен мү_здықтарда жел қарды бір
орыннан екінші орынға ауыстырады. Бірақ ашық таулық мүздықтардан жел жауған
жауын-шашынның 50%-на дейінгісін үшырып экетеді. Таулардағы желдің
арқасында, "жел көлеңкесінде" кейде жаз ішінде еріп үлгере алмайтын
қарлардың жиналып қалуы туады, да "климаттық сақталмаған" мүздықшалар
түзіледі. Көптеген мұздықтар қар көшкіні есебінен қөріктенеді.
Көшкіндер-тау беткейлерінен жылжып қүлайтын қар массалары. Бүлар қар
жамылғысының қалыңдығы кемінде 40-50см, тіктігі 150-ден астам беткейлер
үшін тән болып келеді. Көшкіндердің тууы қар жауып, боран соққан кезде қар
беткейлерге тым көп түскенде, қардың қалың қабаты астына беткеймен қар
массасының сырғанауын жеңілдететін судың енуінде, эрі қар қабатында көп су
қабаты пайда болғанда мүмкін болады. Соңғы жағдайда көшкіндер мүлде
күтпеген жерден тууы мүмкін. Бүларды алдын ала болжау үшін қар қалыңдығының
эволюциясын зерттеу керек. Кейбір көшкіндердің көлемі 2.106 м3, көшкіннің
соққы күші 60-100 тм3. Көшкіндер елді мекендерге, жолдарға, техникалық
құрылыстарға өте қауіпті болып келеді. Көшкіннің өзі ғана емес, сондай-ақ
оның алдында пайда болатын ауа толқыны да қауіпті.
Шағын да үлкен мүздықтар үшін эр түрлі қоректену көзінің маңызы бірдей
бола бермейді. Мүздықтардың қалыптасу процесі дегеніміз қардың мүзға айналу
процесі. Бүл қар суының қатысуымен жэне қатысуынсыз өте алады. Сублимация
мен айдау процестері қатысып, кристалдардың араласуы, олардың формаларының
өзгеруі жэне ішкі деформациясы нэтижесінде қүрғақ қар мүзға айналады. Ақша
қарлар бірте-бірте жұмырланады, тығыздалады, шөгеді. Қар бір-біріне
жабысқан, еріген мұз түйірлерінен түратын бірақ элі түтас мүз болмаған
фирнге айналады.
Қардың фирнге айналуында қардың қалың қабатындағы тереңдік қатқақтың
пайда болу ролін атқара алады. Бүл жағдайда фирн ірі түйіршіктілігімен
көзге түседі.
Жылы маусымды жерде қар ерігенде фирндену процесі тез жүреді; қар
бөліктері еріп қатады, су кеуектерді толтырады да қата келіп, қарды
цементтейді. Мұздың қабаттары мен линзалары түзіле алады. Фирн қар мен мүз
арасындағы ауыспалы орынды алады. Мүздан ол өзінен су мен газ өте алатындай
кеуектілігімен, қардан түйіршіктілігімен көзге түседі. Фирннің қалыңдығы
поляр елдерінде 100 м-ге жетуі мүмкін, тауларда бүл едэуір кіші болады.
Қардың жиналып мүзға айналуы мүздықтардың жоғарғы жағында фирн
бассейні деп аталатын олардың қоректену облысында болады. Бұл облыс қардың
оң балансы.
Тау ішіндегі емес мүздықтарда бөл дөңес, өйткені кірімнің басты
стадиясы мұздықтың бетіне қардың жаууы. Үстіне беткейлерден де қар келіп
түсетін тау мұздықтарында фирндік бассейн ойыс келеді және көбінесе қыста
жабылып қалатын тау етегі жарықшағымен шектеледі.
Қөректену облысы мүздық үстіне түскен сондай-ақ, оның үстіне көршілес
учаскелерден ауысып көшкен қатты жауын-шашынның нольдік баланс сызығымен
шектеледі. Бүл фирндік шекара. Бүл одан төмен немесе жоғары бола түрып,
климаттық қарлық шекараға сай келмеуі мүмкін. Себебі мүздықтың өзінің
суындыратын ықпалы мүздыққа қардың көшіп келуі мен мүздықтан көшіп кетуі.
2. Муздықтардың өзіндік ерекшеліктері.
Мұздықтар климаттық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты бір-бірінен
үлкен өзгешеліктермен ерекшеленеді. Олардың ерекше сипатталатын типтері
төмендегілер;
1) Тау беткейлерінің мүздықтары;
2) Аңғар мүздықтары;
3) Тау шыңдарының мүздықтары;
4) Күрделі мүздықтар кешені.
1. Тау жоталарының немесе жеке тау беткейлерінде көбінесе асылған деп
аталатын мудцықтар көптеп кездеседі. Олар ешқашан тау етегіне түспейді,
биік тау беткейінен бүкіл массасымен жабысып ілініп түрады. Тау
беткейлерінің тепкішек немесе креслоға үқсаған қабырғалары
тік, табаны тегіс келген ойыстарға орналасқан мүддықтарды қар немесе
мульдалық мұздықтар деп атайды.
2. Аңғарлық мұздықтар ең бір ерекше сипатталатын топ. Бүл
топтың қасиеттері басқа топтағы мұздықтарға қарағанда жақсы зерттелген.
Бүл типтегі мұздықтар жоғары кең бөлігі қатты жауын-шашын жиналатын алып
қызметін атқарады, ал қатты жауын-шашын жиналатын аймақтан төмен
орналасқан бөлігі мр ағатын канал немесе мұздықтың тілі
орналасқан тау аңғарының айтарлықтай бөлігін алып жатады. Бір ғана
мұз ағысынан түратын мұздықты қарапайым мұздық, ал егер ол бірнеше
қапталдық салалардан түратын болса, онда мүздық күрделі деп
аталады. Қарапайым мұздықтар көбінесе Альпіде көрініс береді,
сондықтан да бүл мүздықтарды кейде Альпілік типтегі мұздықтар
деп те атайды. Қарапайым мүздықтардың ішінде Түркістандық
мұздықтар типі ерекше сипатқа ие. Бүл мүздықтар негізінен қар
көшкіндерінен қоректенеді.
Күрделі мүддықтар тобының ішінен ағаш бүтақтарына ұқсас тип
ерекшеленеді. Бүл мұздықтар қоректену көзі молшылық жағдайында қалыптасады.
Негізгі аңғардың қапталдық беткейлерінде мұздық салалары пайда болып, олар
негізгі аңғарға уласып жатады. Бұған мысал ретінде Федченко, Заравшан,
Иныльчек және т.б. мұздықтарды келтіруге болады.
3. Тау шыңдарының мұздықтарының ішінде қоржын типтес мұздықтар
ерекше турге жатады. Олар тау жотасының екі жақ беткейлеріне
орналасқан болып келеді жэне өздерінің жоғары бөліктерімен тау жотасының
төбесі арқылы ұласып жатады. Кейбір төбелері айтарлықтай кең тегіс
немесе бір жағынан көлбей жатқан таулы аймақтарда белгілі
климаттық жағдайда тегіс тау шывдарының мұздықтары пайда болады.
Мұзданудың ерекше морфографиялық түріне жаңарту конустарына
орналасқан му_здықтар жатады. Олар сөнген Жанартаудың шыңындағы
шұңқырларды толтыра отырып, сэулеге үқсап жан-жаққа шашырай, тау
беткейлеріндегі жарықтармен етекке түседі.
Әлсіз түрде тілгіленген, беткейлері толқынды сипаттағы таулы үстіртке
Скандинавиялық немесе Норвегиялық типтегі мүздықтар сәйкес келеді. Мұндай
жер бедерінің жағдайына кең-байтақ жэне фирн алаңдары пайда болады, олардың
мүздықтардың тілдері бөлініп шығады.
Дербес қоректену алаптары бар жэне жеке аңғарлық массив түрінде ағатын
тау мұздықтары тегістікке шыға бере өздерінің тілдерімен бір-біріне үласып
кең-байтақ мұдцық жамылғысын қалыптастырады. Бүл мұздықтар жамылғысын тау
етектерінің немесе тау алқы мүздықтары деп атайды.
4.Арктика мен Антарктида жоғарыда келтірілген мүддықтар түгелдей дерлік
кездеседі деуге болады. Олар қүрлықтар мен аралдардың кең-байтақ
кеңістіктерін басып жатады. Оларды жамылғы мүздықтар дейді. Мүндай күрделі
мұздықтар теңіз деңгейінен аса көп көтерілмейді жэне олардың тілдері
көбінесе тікелей теңіздерге түсіп жатады. Олар тербеліс пен сыртты күштер
эсерінен сынып, жүзбелі мүз тауларын немесе айсбергтерді қалыптастырады.
Мұздықтар түрлі формада жэне өзіндік ерекше режимімен сипатталады.
Мұздықтарда мүздардың жиналуы жэне шығындануы жүріп жатады, олар түрліше
қозғалыста болады, жер бетінің бедерін өзгертеді, климатқа эсер етеді және
тау өзендерінің қоректену көзі ретінде ерекше маңызға ие.
Мұздықтардың денесінде шоғырланған судың аса ірі қоры мен биік
таулардағы маусымдық қорлар тау өзендеріндегі болатын ұзақ мерзімдік су
тасуын қамтамасыз етеді.
Ауа температурасының ысуына байланысты, тау етектеріндегі
өзен аңғарларына қыс бойы жауған қар ери бастайды. Әдетте, көктемде
байқалатын уақытша болып түратын күннің суытуы түрлі биіктікте орналасқан
қардың еруін уақытша тоқтатады. Нәтижесінде тау өзендеріндегі көктемгі
су тасу кезеңі су ідеңгейінің көтеріліп, түсу қатарынан түрады.
Температураның одан әрі ; көтерілуіне байланысты қар еруіне биік
таулы аймақта орналасқан мүздықтардың еруі қосылып, көктемгі су тасу
кезеңі біртіндеп жазғы су тасу кезеңіне үласады. Ауаның температурасы
неғүрлым жоғары болса, мүздықтардың суымен қоректенетін
өзендердің ағындысы соғүрлым көп болады.
Қар суымен қоректенетін жазықтық өзендерінде көктемгі су тасу кезеңі бір
жарым ай мөлшерінде өтіп, сонан соң су тартылатын болса, ал мүздықтардың
суымен қоретенетін өзендерде судың жоғарғы деңгейі 5-6 ай бойы сақталады.
Сонымен қатар, мұздықтардың суымен қоректенетін тау өзендерінің көпшілік
жазықтық өзендерінен тағы бір ерекшелігі-олардың сулылығының көп жылдық
құбылмалығы аса күшті еместігінде.
Топырақтың тоңу тереңдігі-ауаның температурасына және сонымен қатар қар
жамылғысының қалыңдығына, топырақтың механикалық қүрамы мен ылғалдылығына,
жер асты суларының деңгейіне байланысты. Сондықтан да тоңу дақтық сипатқа
ие болса, ал тоңған қабаттың қалыңдығы кеңістікте құбылып отырады.
Топырақ тоңу басталатын температура топырақ
ерітіндісінің концентрациясына-0,2...0,5°С шамасында өзгеріп отырады. Тоң
қысқы мерзімдік, маусымдық жэне көпжылдық сипатқа ие болуы мүмкін. Қысқы
мерзімдік тоң бірнеше миллиметр болса -1...2 метрден бірнеше жүздеген
метрге жетуі мүмкін. Қиыр солтүстікте, Шыгыс Сібірде жэне әсіресе солтүстік-
шығысында Ресейдің жартысына жуығын көпжылдық тоң алып жатыр. Олардың
қалыңдығы Қиыр Солтүстікте 500-метрге жетеді, оңтүстікке қарай дақтық,
шүбар сипатқа ие болып,біртіндеп жойылады.
Жылдың жылы мезгілінде тоң жердің эрекетті қабат деп аталатын бөлігі
0,4...0,8 м тереңдікке ериді, ал Лена өзенінің жоғарғы ағысының ендігіндегі
Қиыр солтүстік-аудандарда бүл қабаттың тереңдігі 1...2 метрге жетеді.
Көпжылдық тоң таралган аумақтың көпшілік бөлігінде эрекетті қабаттың тоңуы
қыркүйектің соңында қазанның басында басталады. Қаңтар-ақпан айларында
аяқталады. Көктемгі еру сэуірдің ақырында, ауаның температурасының орташа
тәуліктік көрсеткіші нольден жоғарылаған уақыттан басталады.
Көп жылдық тоң аймақтарындағы жер асты суларын келесі үш тік зоналарға
бөлуге болады: тоңүсті, тоңаралық және тоңасты.
Тоңүсті сулары көпжылдық тоңның жоғары эрекетті қабат шегінде
қалыптасқан. Тоңүсті сулары эрекетті қабаттың еру есебінен, атмосфералық
жауын-шашынмен жэне ағын сулармен қоректенеді.
Тоңаралық сулары тоң астында жібіген грунттарға сэйкес орналасады. Олар
тоңүсті жэне тоңасты суларымен байланыста болуы мүмкін. Тоңасты сулары
көпжылдық тоңқабатының астында аса қалың аллювиальдық және түпкілікті тау
жыныстарында кездеседі. Мұндағы температура түрақты жылы болуына байланысты
бүл сулар тек сүйық фазада кездеседі.
Көпжылдық тоң аймақтарында өзендер еріген қар суымен, жаңбыр суымен және
жер асты суымен қоректенеді. Еріген сулармен қоректену қар мен мұз еритін
көктем мен жазда байқалады. Көктемгі су тасу кезеңінде өзендердің деңгейі
шұғыл көтеріледі. Еріген сулардың өзендегі ерімеген мүздық үстімен ағуы
жэне кең жайылуы жиі болып тұратын жағдай деуге болады.
Ауаның температурасының төмен жэне алаптағы көпжылдық тоң қабатының
болуына қарай сұйық жауын-шашын жауған жағдайда мұндай өзендерде өте биік
жаңбыр тасқыны байқалады.
ІІ тарау. Мұздықтардың типтері.
Климатқа, жер бедеріне, қорлану жэне ағын жайларына байланысты
мұздықтар үш типке бөлінеді;
1) таулы (альпілік);
2) материкті (жабынды);
3) екеуінің аралас түрі.
Тау мұздықтары қар жиналып, оның глетчерге айналатын қорлану аймағына
және оның төменгі ағын аймағына жіктеледі. Қорлану аймағы (фирн бассейні)
қар жиегінен жоғарғы үш жағынан тау беткейімен қапталған цирк секілді ой-
шұңқырда немесе таудың жазықталған төбесінде орналасады. Мүздардың ұзындығы
фирн бассейнінің аумағы мен қалыңдығына байланысты. Фирн қоры неғүрлым мол
болса, соғұрлым мұздық төмен жылжиды.
Тау аңғарлы мұздықтар жеке немесе күрделі түрлерге бөлінеді. Жеке
мұздықтар бір-бірінен бөлек, олардың фирн аймағы да, ағын аңғары да жеке-
жеке. Күрделі мұздықтар жеке мүздықтардың төменгі жолында бірігіп
қосылуынан пайда болады. Мысалы; Памирдегі ұзындығы 72 км Федченко мүздығы
жол бойында 20 саласын қосып алады. Мүзының қалыңдығы орта тұсында 700-1000
м, төмендегі түсында сүйірленіп, 300-400 метрге түседі.
Қар мүддығы деп тау басының төскей беттеріндегі қолдыққа ұқсас
шұңқырда түзілген түрін атайды. Олар көбінесе мұз цирктерінің жоғары немесе
мұз аңғарларының төбе беттерінде орналасады. Қар мұздықтарының көлемі
шамалы, әлі де болса кемеліне жетпеген немесе көне мұздықтың жүрнағы
болады. Олардың ағыны жоқ, түйық. Аспа мұздықтар таудың тік беткейіндегі
кіші-гірім шұңқырларды толтырады да, одан шамалап қана шығады. Сонда
жарқабаттан асылып тұрады да кенеттен үзіліп төмен құлдырайды.
Материктік мұздықтар бүтін аралдарды, құрлықты бүркейді. Олардың
сипаттамалары:
1)өте қалың (Антарктида мұз күмбезінің қалыңдығы 4-км, Гренландияда
3,5-км);
2)мұз жабудан бұрынғы көне жер бедеріне әсерін тигізбейді;
3)мұзы жан-жағына радиалды жылжиды, ал тау мүздығы болса, аңғарды
бойлап, "құлайды";
4)мұз қабатының беті орта түсына қарай қалқан тэріздідөңес бітеді.
Аралық мұздықтарға таулы үстірттер мен тау баурайындағы мүддар жатады.
Біріншісі жазықталған тау басын түгел көміп, қысқа тілімдермен жан-жағына
көшеді. Осындай мұздықтарды Скандинав түрі дейді. Олар Алтай тауларында да
кездеседі. Тау баурайлық мүздар полярлық аймақтардың таулы өлкелерінде
қалыптасады да баурайға жеткен соң көптеген аңғарларды бойлап, жан-жаққа
желпуіштей жылжиды. Сонда олардың етектері бірімен-бірі қосылып,
етекмұздығын түзеді.
Мұздықтардың режимі-өз салмағының тегеурініне шыдай алмаған мүз төмен
жылжи бастайды. Жылжу жылдамдығы әр түрлі жэне түрақты болмайды. Әдетте
тәулігіне 0,1 метрден 2-4 метрге шейін. Тянь-Шань жоталарында 0,4-0,5 м.
шамасында. Кейде жылжу жылдамдығы өсе түседі. Мысалы, Медвежье мүздығы 1963
жылы тэулігіне 50 м (кейде 100-150 м) жылдамдықпен ығысып, жол бойындағының
бэрін де күйреткен. Оның осындай жылдамдықта жылжуы 1988 жылы қайта өтті.
Сіреу мүз қаншалықты иілімді болғанымен кенет түскен күшке қатты денедей
тегеуріндеп, жарылып сынады. Тау мүздығы аңғарды бойлап жылжыған кезде оның
орта шені тез қозғалады, ал шет жиегінде мүз сүйірленіп жұқаруына жэне
жағаға үйкелуіне байланысты қозғалуы шабандайды. Содан келіп мұзда жарықтар
жүйесі пайда болады. Ондай жарық мүздықтың бойында да түзіледі.
Жарықтарының көлденеңі 10-15 метрге, тереңдігі ондаған, қала берсе жүздеген
метрге жетеді де олар шыңырау түңғиыққа айналады. Үстіңгі бетінен еріген
қар суы жарықтарды кеміріп кеңітеді, соларды бойлап ағады да мұз ішінде
каналдар, үңгірлер пайда болады.
Мұздықтың сыртқы жиегі түрақты емес. Қар көп жауса немесе мүздың еруі
азайса, мұз қалыңдап, оның жиегі алға жылжиды-мүздық "серпіледі". Қардың
қоры азайса, еруі өссе, ол шегінеді.
Хионосфераның төменгі шеті қар сызығын зерттеген Леонтьев пен Рычаков
табиғи мұзды 2-түрге бөлді:
1. Су мұзы.
2. Қармұзы.
0° С-та мұз қатады. Қардың негізгі түрлерін ең алдымен ажырата
белгілейтініміз жамылға мүздықтар жэне таулық мүздықтар. Таулық мүздықтар
көбінесе биік тау беткейлерінде және аңғарлардың бастауында тараған.
Мұздықтардың осы 2 негізгі түрлері мен қатар тау етегі мұздықтармен
шельфтік мрдықтарды атап айтуға болады. Гренландия мен Антарктиданың
жамылғы мұздықтары өздері көмкеріп жатқан рельефтің еңіс жазықтары арқылы
теңізге қарай жылжиды. Мұздықтардың бұл ағысы ысырылған мүздықтар деп
аталады.
Таулы өлкелердегі мүздың түрлері орографиялық орналасу жэне қоректену
жағдайларына байланысты сан алуан түрлі. Тау мүздықтарының түрлерін
И.С.Шукин бірнеше түрге ажыратты:
1.Қарлы мүздық және қар дақтары. Қар деңгейінен биігірек орналасқан
өңірлерде таудың жайпақтау келген беткейлерін ойпаң жерлерде түзілген
мұздықтар. Бұл қар түскен күйінде жан-жағынан қоршаулы болғандықтан
доғалданып, қатып ірі түйіршікті қарлар мен түйіртпек мүздықтар жиынтығы.
Олар мүз басудың алғашқы сатысы болып саналады немесе үлкен мүздықтардың
кішірейуі салдарынан сақталып қалған кішігірім мүздықтар.
2.Құламалы, көлеңкелі беткейлердің етегінде қар көшкіндері баспалдақ
тәріздес мұздықтар.
З.Ілімбелі немесе аспалы мұздықтары. Таудың қүламалы беткейлерінде
кішігірім шү-ңқырларды толтырады да оған шағын тілденіп қана шығады. Егер
мұз жар қабаттан асып кетсе онда төмен қүлдырап жолындағының барлығын
қиратып едэуір апат туғызуы мүмкін.
4.Қарлық мұздықтар. Тау басындағы беткейлерде орындыққа ү_қсас
шұңқырлардың түбінде түзілген шағын мүздықтар.
5.Аңғарлық мүздықтар. Жауын-шашын өте мол жағдайда пайда болады.
Бұлар мұздық цирктерінен басталып негізгі аңғар арқылы төмен қарай
созылып көптеген бүйірлік тарамдармен бірге қосылып бүкіл аңғарды алып
жататын күрделі мұздық. (Қарақорым мүздықтары)
6.Сөнген жанартау көлдерінде орналасқан Калдерлік мүздықтар.
7.Жанартау конусының мұздығы төбесін жауып жатқан мүздық бөрік.
(Кавказдағы Эльбурс пен Қазыбектің төбесіндегі мүздық бөрік т.б.)
8.Ең биік тау жотасының арасынан қоректенген екі жағынан бірдей жылжып
ағатын қоржын мүздықтар.
9.Норвегия мен Скандинавия мүздығына үқсас мұздықтар. Таулы мұздықтар
мен жамылғы мұздықтар арасындағы өтпелі мүздықтар.
10.Қайта түзілген мүздықтар. Мұздық жолында биіктеу келген жар қабатты
көрпештерге кездескен кезде, мүздықтың тұтастығы бұзылып, төменгі етегіне
кесек, мұз сеңгірлеріне бөлініп түседі. Егер осы мұз кесектері еріп
үлгермесе олар бір-біріне жабысып төмен гипсометриялық деңгейде жаңадан
мұздықтар құрайды.
Мұздықтар климаттық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты бір-бірінен
үлкен өзгешеліктермен ерекшеленеді. Олардың ерекше сипатталатын типтері
төмендегілер;
1) Тау беткейлерінің мүздықтары;
2) Аңғар мұздықтары;
3) Тау шыңцарының мұздықтары;
4) Күрделі мүздықтар кешені.
1. Тау жоталарының немесе жеке тау беткейлерінде көбінесе асылған деп
аталатын мұздықтар көптеп кездеседі. Олар ешқашан тау етегіне түспейді,
биік тау беткейінен бүкіл массасымен жабысып ілініп түрады. Тау
беткейлерінің тепкішек немесе креслоға ұқсаған қабырғалары
тік, табаны тегіс келген ойыстарға орналасқан мүздықтарды қар немесе
мульдалық мұздықтар деп атайды.
2. Аңғарлық мүздықтар ең бір ерекше сипатталатын топ. Бүл
топтың қасиеттері басқа топтағы мүздықтарға қарағанда жақсы зерттелген.
Бүл типтегі мұздықтар жоғары кең бөлігі қатты жауын-шашын жиналатын алып
қызметін атқарады, ал қатты жауын-шашын жиналатын аймақтан төмен орналасқан
бөлігі мұз ағатын канал немесе мүздықтың тілі орналасқан тау аңғарының
айтарлықтай бөлігін алып жатады. Бір ғана мүз ағысынан тұратын мұздықты
карапайым мұздық, ал егер ол бірнеше қапталдық салалардан тұратын болса,
онда мұздық күрделі деп аталады. Қарапайым мұздықтар көбінесе Альпіде
көрініс береді, сондықтан да бүл мүздықтарды кейде Альпілік типтегі
мұздықтар деп те атайды. Қарапайым мүздықтардың ішінде түркістандық
мұздықтар типі ерекше сипатқа ие. Бүл мүздықтар негізінен қар көшкіндерінен
қөректенеді.
Күрделі мүздықтар тобының ішінен ағаш бүтақтарына үқсас тип
ерекшеленеді. Бүл мүздықтар қоректену көзі молшылық жағдайында қалыптасады.
Негізгі аңғардың қапталдық беткейлерінде мүздық салалары пайда болып, олар
негізгі аңғарға үласып жатады. Бұған мысал ретінде Федченко, Заравшан,
Иныльчек жэне т.б. мүздықтарды келтіруге болады.
3. Тау шыңдарының мүздықтарының ішінде қоржын типтес мүздықтар ерекше
түрге жатады. Олар тау жотасының екі жақ беткейлеріне орналасқан болып
келеді жэне өздерінің жоғары бөліктерімен тау жотасының төбесі арқылы
үласып жатады. Кейбір төбелері айтарлықтай кең тегіс немесе бір жағынан
көлбей жатқан таулы аймақтарда белгілі климаттық жағдайда тегіс тау
шықцарының мүздықтары пайда болады. Мұзданудың ерекше морфографиялық түріне
жаңарту конустарына орналасқан мұздықтар жатады. Олар сөнген жанартаудың
шыңындағы шұңқырларды толтыра отырып, сәулеге үқсап жан-жаққа шашырай, тау
беткейлеріндегі жарықтармен етекке түседі.
Әлсіз түрде тілгіленген, беткейлері толқынды сипаттағы таулы үстіртке
Скандинавиялық немесе Норвегиялық типтегі мұздықтар сэйкес келеді. Мүндай
жер бедерінің жағдайына кең-байтақ жэне фирн алаңдары пайда болады, олардың
мұздықтардың тілдері бөлініп шығады.
Дербес қоректену алаптары бар жэне жеке аңғарлық массив түрінде ағатын
тау мұздықтары тегістікке шыға бере өздерінің тілдерімен бір-біріне үласып
кең-байтақ мұздық жамылғысын қалыптастырады. Бүл мүздықтар жамылғысын тау
етектерінің немесе тау алқымының мұздықтары деп атайды.
4.Арктика мен Антарктида жоғарыда келтірілген мүздықтар түгелдей
дерлік кездеседі деуге болады. Олар құрлықтар мен аралдардың кең-байтақ
кеңістіктерін басып жатады. Оларды жамылғы мұздықтар дейді. Мұндай күрделі
кфдықтар теңіз деңгейінен аса көп көтерілмейді және олардың тілдері
көбінесе тікелей теңіздерге түсіп жатады. Олар тербеліс пен сыртқы күштер
әсерінен сынып, жүзбелі мүз тауларын немесе айсбергтерді қалыптастырады.
Мұздықтар түрлі формада жэне өзіндік ерекше режимімен сипатталады.
Мұздықтарда мұздардың жиналуы жэне шығындануы жүріп жатады, олар түрліше
қозғалыста болады, жер бетінің бедерін өзгертеді, климатқа эсер етеді және
тау өзендерінің қоректену көзі ретінде ерекше маңызға ие.
Мұздықтардың денесінде шоғырланған судың аса ірі қоры мен биік
таулардағы маусымдық қорлар тау өзендеріндегі болатын ү_зақ мерзімдік су
тасуын қамтамасыз етеді.
2.1 Мұздықтардың бұзушылық әрекеті.
Мұздықтардың бүзушылық эрекеті, эсіресе олар қозғалған кезде орасан
зор. Бұл эрекеттердің нәтижесінде алып ойықтар, қазан-пхүңқырлар мен
апандар, айғыз-айғыз жолақтар, ойма шүңқырлар пайда болады. Қалыңдығы 100 м-
дей мұз қабаты жылжығанда, оның табанына түсетін қысым мөлшері эрбір текше
метрге 92 т-дай болады екен. Осындай қысым күшінің эсерінен бүзылып
бөлшектенген тау жыныстары мүз массасымен бірге, оның ішінде қалып қояды.
Қалың мүз массалары жылжып, қозғалған кезде оның арасындағы тау
жыныстарының үшкір қырлы кесек бөлшектері тегістеліп, жүмырланып жэне
жылтырланып өзіндік бедер пішіндері қалыптасады.
Мұздықтардың бұзушылық эрекеті "экзарация" (Латынша "Экзарацио" жырту
деген мағынада) деп аталады. Экзарациялық эрекеттің нэтижесінде қар, трог,
қоймаңдай тас, бүйра толқын құз жартастар түріндегі бедер пішіндері пайда
болады. Аталмыш қүбылыс XVI ғасырдың аяғында Альпі тұрғындарының
жылнамасында алғаш көрсетілді, ал, жүз жылдан соң Исландиялық ғалым Т.
Бигалин жазбаларында мүздықтардың қозғалатыны жайында мәліметтер кездесті.
[Тек, О.Соссюраның XVII ғасырда Альпіге жасаған саяхаты ғана мұздықтар
жылжуының өзгеше мэнін ашып берді.Саяхатшының мүздықтар бетіне қалдырған
баспалдақтары сол 1788 жылғы сапардан кейін араға 44 жыл салып қайта
келгенде Черная Игла тауының Мер-де-Глас мүздығының төменгі беткейінен орын
теуіпті. Осы жылдар ішінде төрт шақырым қозғалысқа енген. Мүздықтардың
қозғалысын багамдамау салдары қиын жағдайларға экеліп соғады. Оның бір
мысалы, 1894 жылы француз ғалымы М. Жанссан Монблана шыңына обсерватория
салады. Осы аталмыш ғимараттың ерекшелігі де шығар, жалпы салмағы 187 тонна
да, аумағы 50 шаршы метр жерді алып жатты. Ғалымның топшылауы бойынша ол
барлық төтенше жағдайларға шыдас беретін беріктігі мен бір орнынан
жылжымайтынына көңілі тола іске кірісті. Әйтсе де арада төрт жыл өткенде
қозғалыс эсері іргетастан қатты байқалды. Өйткені, обсерваторияның иіліп
еңкіш тартуы оның қүлап қалу қаупін тудырды.
Аляскада 1966 жылы 12 мүздық, оның ішінде Солтүстік Америкадағы ең
алып Беринг мұздығы көшті. Оның қозғалыс ені 42 шақырым шамасында еді, төрт
жыл ішінде 1200 метрге жылжығаны байқалған. Ал, 1918 жылдан бақылауға
алынған Уолш мұздығы үзақ зерттеу нэтижесінде ғалымдар қозғалысқа енбейді
деген трсырымға келген. Дегенмен Уолш мүздығы 60-жылдардың аяғында мінез
танытты, төртжылдаорталық бөлігі 10 шақырымға жылжып кетті.
Беткейлері тікшіл болып келген шағын қазаншүңқырлар карлар деп
аталады.; Жайпақ беткейлі жақтары мүздықтың бастамасын, ал тікшіл беткейлі
жақтары оның қозғалу бағытын көрсететін оқшау жартастар "қоймаңдайтас" деп
аталады. Олардың беттерінде байқалатын айғыз-айғыз сызаттар мүздықтың
жылжып қозғалуы кезінде туатын үйкеліс күштеріне байланысты деп
түсіндіріледі. Бедердің ой-шұңқырларымен кезектесе алмасып кездесетін
қоймандайлы жартастар бүйра толқын құз-жартастар түрінде байқалады.
Шатқалдар арқылы немесе басқа бір еңіс жазықтық бойымен жылжып-қозғалу
кезінде мүздықтар жол-жөнекей тау жыныстарының үгінді-сынық бөлшектерін
өздерімен бірге ілестіре отырып, ең соңында мұз массасымен [араластыра
қатайтып, тоңазытады. Ал мүздықтардың еріп-жібуі кезінде, оның құрамындағы
аралас кесек жыныстар босап қалады да, шөгінді қабаттар түрінде жиналады.
Олар мореналық шөгінділер деп аталады. Мореналар беткі (ортаңғы және
бүйірлік), ішкі жэне түпкі болып ажыратылады.
Беткі мореналар-аңғардың беткейлерімен тасымалданған тау жыныстарының
кесек бөлшектерінен (сынықтарынан) тұрады. Мұздық бетіне қүлап түскен тау
жыныстарының сынықтары мұздықпен бірге көшіп-қонып жүреді. Кейінірек, қар
мен фирн қабаттары жинала келе мүздық бетін жамыла көмкеріп, жауып қалады
да, бір кездегі беткі мореналар мүздықтың орта шенінде, ал кейде түбіне
қарай орналасады. Осындай жолмен ішкі немесе түпкі мореналар пайда болады.
Мұздық толығымен еріп біткен жағдайда оның қүрамындағы мореналардың
барлық түрлері бір жерге жиналып қалады. Олар шеткі жэне негізгі мореналар
болып бөлінеді.
Шеткі мореналар мүздық тілінің аяқталған шетінде оның тез еріп
таусылуы нәтижесінде құралады. Олар биіктігі ондаған, жүздеген метр келетін
төбелі қырқаларды қалыптастырады.
Негізгі мореналар жекеленген мұздықтардың жылдам еріп, таусылуы кезшде
құралады. Негізгі мореналар жиналған аймақтағы бедер пішіндері төбелі және
жазықты болып келуі мүмкін. Олардың құрамы сыдырынды тас, шақпа тас, қүм,
қрайт, саздақ және құмды саздан тұрады.
Негізгі мореналарды қүрайтын кесек бөлшекті жыныстардың әр тектілігі,
іріктелмегендігі жэне қабат-қабат болып жиналмайтындығы олардың өзіндік
ерекшеліктері болып саналады. Мүздық еруінен пайда болған су, мореналық
және т.б. шөгінділерді шаяды. Осындай жолмен шайылған шөгінділер
тасымалдана келе I салмағына қарай іріктеліп мүздық шөгінділер қалыптасады.
Мұздық шөгінділер қазіргі немесе көне дәуірлердегі
құрлықтық мұздықтардың негізінде түзілген шөгінділер болып саналады.
Мұздық шөгінділер мореналық, сулық-мүздық болып бөлінеді. Мореналық
шөгінділер қалың мұз массасы ерігеннен кейін, оның қүрамындағы кесек
бөлшекті жыныстардың югарланып бір жерге жиналуына байланысты түзіледі.
Олар дөңбек тас, қоймаңцай тас, балшық, саздық, құмдақ секілді борпылдақ
жыныстардан тұрады. Бұл шөгінділер шеткі мореналық белестер мен жағалық
мореналар, төбелер мен төбешіктер түріндегі жиналған аккумуляциялық бедер
пішіндерін қүрайды.
Сулық-мүдцық шөгінділер мүздықтардың ішінде немесе оның шеткі
жақтарындағы ойықтарда мореналық шөгінділердің еріген сулары есесінен
іркіліп қайта жиылуына байланысты түзіледі. Сулы-мұздық шөгінділер: мүздық-
өзендік (флювиогляциалдық), көлдік-мүздық (лимногляциалдық) түрлерге
ажыратылады. Аган сулар эсерінен жиылатын флювиогляциалдық шөгінділер
қүмдардың, қиыршық тастардың, малта тастардың қиғаш немесе көлбеу
орналасқан қабаттарынан түрады. Мүздықтың өз ішінде немесе мүздыққа таяу
орналасқан көлдерде жиылатын лимногляциалдық шөгінділер таспа саздардан
қүралады. Флювиогляциалдық шөгінділерден төмендегі бедер түрлері
қалыптасады.
Өз-бұрынғы мүздықтардың қозғалған бағытына қарай созылып жатқан
қазіргі бел-қырқалар үзындығы 30-40 км, ені бірнеше метрден 2-Зкм-ге,
биіктігі ондаған метрге жетеді. Құм, қиыршық, қойтас, малта тастан
түзіледі.
Друмлиндер-ү-зынша, созыла біткен төбелер мен төбешіктер. Ішкі ядросы түл
жыныстардан немесе қүмдардан түзіледі. Биіктігі 45 - м-ге, үзындығы
жүздеген метрден2,5 км-ге дейін, кейде одан да артық болады, ені 150-400м.
Зандр-мұздықтардың шеті мен етек жағындағы мореналық материалдың
(жібіген тоң шайылып) қайта шөккен қалдықтары. Олар қүмбасқан кеңістік
құрайды.
Кам-бұрыс пішінді келген, биіктігі 10-12 м-лік төбелер. Олар әр түрлі
құмдардан, қиыршық тастардан, малта тастардан, таспалы балшықтан,
қойтастардан тузілген. Бір-бірімен өте күрделі түрде үштасып жататын мұздық
шөгінділер мүздық кешендер мен формациялар қүрайды.
Көбінесе антропоген жүйесіне тән болып келетін мұздық шөгінділер
қазіргі полярлық жэне қоңыржай белдеулік зор аймақтарды алып жатыр.
Докембрий, ордовик және жоғарғы палеозойлық шөгінділер
арасынан тығыздалып иенттелген, кейде метаморфизм эрекеттеріне
ұшыраған мұздық шөгінділер табылады. Қаратаудың метаморфизм әрекеттеріне
ұшыраған жыныстар қимасынан тилиттер деп аталатын мүздық
шөгінділерінің қабаттары кездесіп қалады. қстан жерінде Солтүстік
Тянь-Шань таулы аймақтарында (мысалы, Іле Алатауы), Алтай
тауларында қазіргі мүздықтармен байланысты мұздық шөгінділер деседі. Мұздық
шөгінділер қүрамында қорымды кендер кездесуі мүмкін.
2.2 Қазақстан тауларындағы мұздықтар.
Қазақстан территориясында А.П.Горбуновтың мөлшерлік есебі бойынша
ауданы 16760 шаршы км-лік "мәңгі" тоң зонасы бар, оның ішінде Алтайда 5670
шаршы шақырым, Сауыр жэне Тарбағатайда 4890 шаршы шақырым, Жоңғар
[Алатауында және Кетпен жотасында 1900 шаршы шақырым, Іле жэне күнгей
Апатауларында 2250 шаршы шақырым, Қырғыз Алатауында 460 шаршы шақырым,
Талас Алатауында 580 шаршы шақырым тоң зонасы қалыптасқан. Мэңгі тоңның
орналасқан төменгі шекарасы; Алтайда 2000м, Сауырда 2300м, Жоңғар
Алатауында 2800м, Тянь-Шань жоталарында 3000 м биіктікте таралатынын
зерттеген. Тау мұздықтары мен қарларының еруін жасанды жолмен түзету
жөнінде алғаш рет 1950-52 жж. Авсюк тэжірибе жүргізді. Бөгендердің
салынуына Т.Омаровта үлес қосты. Жер асты сулары түріндегі суларды
зерттеуге Ж.Сыдықов үлес қосты. ВЛШульц 1956 ж. қардың еруін анықтап, оның
тэжірибесі бойынша қардың еруі орташа есеппен 30 пайызға артатынын
есептеді. Л.Д.Долгучиннің есебі бойынша агын су есебін арттыру мақсатында
мүздықтардың еруін тездетуге радиациялық эдісті қолданудың мүмкіндігін
анықтады.
Рельефі мен климат жағдайларының эр түрлілігіне, кейінгі даму тарихына
байланысты Қазақстанның жер беті суларының бірқатар ерекшелігі бар.
Республиканың кең байтақ территориясының гидрография торының эр кезеңде
пайда болуы-оның жер беті суының негізгі ерекшелігі.
Қазақстанның жазық-аласа таулы бөлігіндегі осы күзгі өзен-көл
жүйесінің негізгі үштік дәуірінде-ақ пайда болған. Олар континенттік
жағдайда ұзақ уақыт дамығандықтан елеулі өзгеріске үшырамаған. Мұз басу
кезінде солтүстіктегі өзен торлары өзгереді, өйткені ағын сулар өзінің ағып
келе жатқан жолында жаппай тұтас мұздықтарға кездесіп бағыттарын өзгерткен.
Төменгі төрттік дэуірде Каспий иеқізінің трансгрессиясы мен регрессиясына
байланысты Каспий бойы ойпатындағы Іезен-көл торларпы өзгеріске үшырады.
Қазақстанның жазық-аласа, таулы бөлігінің ралған жерлерінде үштік
дэуірлерден кейін, гидрография торы тіпті сол қалпында Іезгеріссіз калған.
Сондықтан Қазақстанның жазықтық аудандарында қазіргі Іуақыттағы өзен-көл
торы өзінің даму ерекшелігінің соңғы кезеңіне жеткен. Биік таулы аймақтарда
осы күнгі гидрография торы мұз басудан кейін иалыптасқан. Соның нәтижесінде
ол алғашқы даму сатысында түр. Қазақстанның Ікөпшілік бөлігінің гидрография
торының ағынсыз немесе тұйық болуы Іклиматының континенттігіне байланысты:
бұл Республиканың жер беті суының ерекшелігі.
Төрттік дәуірдегі мұз басу Қазақстанның биік таулы аймақтары солтүстік
жарты шар климатының жалпы суынуына байланысты плейстоценде мұз басуға
ұшырады. Бұған таулардың күшті көтерілуі де эсерін тигізген.
Ертедегі мұз басудың іздері биік таулы аймақтардың көптеген жерлерінде
байқалады. Мұнда бетінде мүздықтардың айғыздап кеткен іздері бар, бірақ
тегістелген беткейлер; не ертедегі, ені кең, қирап бүзыла бастаған, не
таяуда ғана мұздықтардан босаған мұздық қарлар; көлемі жағынан кіші-
гірім; бірақ көркем, терең қар және мореналық тоған көлдері; кең
әрі бір сыпыра терең трог аңғарлар; өсімдіктер қалың өсіп басып кеткен
немесе әлі жас, қалың мореналық шөгінділер және осы күнгі өзен аңғарлары
бойында жататын үлкен мүздық қой тастар кездеседі. Бұл ертедегі мұз
басудың әр түрлі іздері палеонтологиялық жағынан сипатталған жоқ.
Сондықтан Қазақстан тауларындағы ертедегі мұз басудың саны, сипаты, типі,
көлемі мен шекарасы әлі жеткілікті анықталмаған. Қазақстанның әр түрлі
биік таулы аймақтарында ертедегі мұз басудың саны, аты, типі, көлемі мен
шекарасы әлі жеткілікті анықталмаған.
Қазақстанның әр түрлі биік таулы аймақтарында ертедегі мұз басудың
саны түрлі болуы мүмкін емес, өйткені бүл барлық таулы аймақтар ол кезде де
ргідей бірдей физикалық-географиялық жағдайларда жатқан.
Қазақ ССР Ғылым академиясының география секторының жүргізген соңғы
Ірдағы зерттеулер бойынша мұз басу екі рет болған деп есептелінеді.
Бірінші мұз басу ол кезде онша тілімденбеген тауларда қалың жауып .
Көпшілік ғалымдардың пікірінше, ол жаппай немесе жартылай жабу сипатында
болған және кейінге мұз басуға қарағанда анағұрлым үлкен территорияны
қамтыған. Бірінші мұз басудың ізі қазіргі уақытта нашар ған. Оған кең өте
бұзылуға ұшыраған қарлар, жоғарғы немесе ішкі трог аңғарлардың анағұрлым
жайпақ бөліктері және жартылай шайылған трогтардың ндағы өсімдік басып
кеткен мореналық шөгінділер жатады.
Екінші мұз басу (вюрм) таулы аймақтардың бөлшектелуі және терең
тілімделуінен кейін өткендіктен аңғарлық сипатта болған. Бүл бірінші мүз
басуға қарағанда көлемі жағынан шағын болғанымен, аңғарларды бойлап ұзаққа
созылған. Екінші басудың іздері жақсы сақталған. Олар жас, кішігірім мұз
қарлары, трогты аңғарлардың бірсыпыра жіңішке бөліктерімен бірге, алып
мореналы шөгіқцілер түрінде кездеседі. Қазақстан Алтайы плейстоцеңце үлкен
мұз басу орталығының бірі болған. Тек бір ғана Оңтүстік Алтайда ертедегі
мүз басудың көлемі 400 шаршы шақырымға жеткен.
Төменгі төрттік дэуірде Сауыр-Тарбағатайда да жергілікті мүз басудың
орталығы болған. Бірінші, анағүрлым үлкен мұздық мүнда 700 м биіктікке
дейін, екінші аңғар мүдцығы 1000 м биіктікке дейін таралған. Сауырдағы
Қосайрық мрдығының ұзындығы 20 км-ге жеткен. Жоңғар Алатауы мүз басу
кезеңінде оньщ ірі орталығының бірі болған. Жоңғарда бірінші максимальды
мүз басу 1000-1100 мбиіктікке дейін болған.
Қазіргі уақытта бүл жерлерде шайылған мореналар сақталып қалған.
Жоңғардағы ірі мүздықтар 25-50 км-ге жеткен. Мысалы, Лепсі өзені
жүйесіндегі мұздықтардың ұзындығы 52-км-ге дейін болған. Плейстоценде
Қазақстан Тянь-Шань да мұз басуға ұшыраған. Дегенмен, Тянь-Шаньның, эсіресе
оның батыс рмақтарының анағұрлым оңтүстікке жатуы нэтижесінде ертедегі
мұздықтар мұнда рыда айтылған таулы аймақтар мен салыстырғанда бірсыпыра
жоғарыда пған, оған ертедегі аяққы мореналы шөгінділердің жоғарыда
орналасуы дэлел яаалады. Мысалы, Қырғыз Алатауында ертедегі аяққы мореналар
2500 м, Талас Алатауында 2500-3000 м биіктікте жатыр. Бұрын бұл жерде
аңғар мұздықтарының ұзындыы 10-12 км-ге жеткен.
Қазақстан территориясы бойынша муздықтардың таралуы.
Мұздану Мұздық Қазіргі Морена Мүзданудың Мұз
аудандары тардың санымұздану астындағы жалпы ауданы дық көле
ауданы км2 мұздану ауда км2 -мі
ны км2
1,Қаз.Алтай 328 72,3 17,3 89,6 3,5
2.Сауыр 18 14,8 1,8 16,6 0,5
3.Жоңғар 136,9 813,9 186,1 000 45,9
Алатауы
4.Теріскей 169 137,8 7,1 144,9 11,2
Алатауы
5.Күнгей 163 126,4 15,0 141,4 6,6
Алатауы
6.ІлеАлатауы 393 422,7 46,6 469,3 27,7
7.Қырғыз 34 9,5 5,6 15,1 0,7
Алатауы
8.Талас 250 76,5 9,9 86,4 2,3
Алатауы
Барлығы: 2724 1673,9 289,4 1963,3 98,4
Қазақстандағы қазіргі мұз басулар. Қазақстанда қазіргі кезде жалпы
ауданы Ішамамен 1850 км2 1190 мұздық бар. Олар Алтайдың, Сауыр-
Тарбағатайдың, Жоңғар менТянь-Шаньның биік таулы аудандарына тараған.
Қазіргі мұздықтардың пайда болуы. Қазақстанның мүздықтары реликті
мұздықтар. Бұған олардың барлық жерде тез қысқара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ------------------------
----------------- 3-4
Бірінші тарау. Гляциология - мұздықтар туралы ғылым--------------------5-
13
1.1 Мұздықтардың пайда болуы жэне өмір сүру жағдайы.
1.2 Мұздықтардың өзіндік ерекшеліктері.
Екінші тарау. Мұздықтардың типтері---------------------------- -------------
---14-46
2.1 Мұздықтардың бұзушылық әрекеті.
2.2 Қазақстан тауындағы мұздықтар.
2.3 Тұйықсу мұздығы.
2.4 Мұздықтардың халық шаруашылығындағы маңызы.
III. Қорытынды----------------------------------- ---------------------------
----------47-48
IV. Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
-----49-50
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Жер жүзінде құрлықтың 16,2 млн км2 аумағын, яғни оның 11%-ын мүздық
басқан. Ондағы мұздың жалпы көлемі-30 млн км3. Жердегі мүз қорының негізгі
бөлігі полярлық өлкелерде шоғырланған. Әсіресе Антарктидада мұз қабатының
қалыңдығы 4 км-ге жетеді. Атмосферадағы, судағы, құрлықтағы, жер
қабығындағы мүздар өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесіне, адам іс -
эрекетіне жэне шаруашылық саласына эсер етеді.
Жер бетіндегі мұздықтар, түрлері мен таралуы жэне халық
шаруашылығындағы маңызын жан - жақты танытудың өзі зерттеу жүмысының
маңызын, мәнділігін көрсетпек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты - қү-рлықтар гидрологиясының бір
бөлігі-мұздықтардың пайда болуы мен таралуы, түрлері жэне халық
шаруашылығындағы маңызын көрсету.
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға төмендегі міндеттерді қойдық:
- Мұздықтар жайында мағлүматтар жинастыру;
- Мұздықтар жайында мағлүматтар жинастыру барысында
Қазақстан
тауларындағы мүздықтардың халық шаруашылығындағы маңызын
қарастыру;
- Қазіргі мүздықтар экологиясын қарастыру.
Зерттеу әдістері:
Жұмысты жазу барысында талдау, жинақтау, ой қорыту, жүйелеу.
салыстыру, зерттеу эдістері қолданылды.
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу эрі тақырыпты ашу барысында біздің мақсаттарымызға сэйкес
мұздықтар жайында талдау жасап, түжырым түйген баспасөз беттерінде
жарияланған М.Өтемағамбетовтың, Ә.Бейсенованың, Ж.Көпбасаровтың,
Н.Тұяқбаевтің еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөздер,
ғылыми журналдардағы материалдар қарастырылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі екі тарау жэне қорытынды бөлімнен
ұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысанасы:
Ғылыми жұмыста негізгі нысанаға алынған - мұздықтар, турлері мен
таралуы жэне халық шаруашылығындағы маңызын таныту.
І тарау. Гляциология - мұздықтар туралы ғылым.
Мұзды латын тілінде "гляциес" дейді, содан ғылымның оны зерттейтін
саласын гляциология деп атайды. Жер бетінде мұздықтар қардың жыл бойы еріп
үлгермей еселенуінен пайда болады. Ол үшін қар қалың жауып, айналаның
температурасы төмен болуы мүмкін. Осы екі жағдай жері суық жоғарғы
ендіктерде жэне таулы өлкенің биік басында бар. Оларда жыл бойы түскен қар
түгел ерімейді, буланып үлгермейді де жинала береді. Жер жүзінде қүрлықтың
16,2 млн км2 аумағын, яғни оның 11 %-ын мүздық басқан. Ондағы мүздың жалпы
көлемі -30 млн км3.
Мұздық қар шегінен (сызығынан) жоғарғы жерде түзіле бастайды да ол
шегі климатқа байланысты. Полярлық өлкелерде қар жиегі мүхит деңгейіне
шейін төмен түссе, экватор маңындағы тауларда 5000-6000 м биіктіктен өтеді.
Іле Алатауында қар жиегі 3700-4000 м биіктікте орналасқан.
Жаз маусымында күн сэулесінің қызуынан (инсоляция) оппа қар ери
бастайды да, түнгі кезде қатып, кристалданады. Ақырында қар сығылып,
тығыздалады, оны "фирн" деп атайды. Оның қалыптасуына сублимация-қар
бетінің булануы әсер етеді. Қар жиналып, фирн қалыңдаған сайын қысым арта
береді. Содан жеке кристалдар біріне-бірі жабысып, тығыздала түседі де, ақ
түсті фирн тығыз кристалды мөлдір, көк тайғақ "глетчер" (сіреу) мұзына
айналады. Сөйтіп, 10-11 м3 қардан 1 м3 шамалы мұз жаралады. Бетінің еруінен
жэне булануынан мүз массасы кеми түседі. Осыны абляция дейді.
Мұздықтар дегеніміз-қатты атмосфера жауын-шашындарының жинақталу және
бірте-бірте құралуы нәтижесінде құрлықта пайда болған мұздың қозғалыстағы
көп жылдық қабаты. Мүздың өзінің қасиеттерімен шарттасып келетін қозғалысы
мүздықтарды қарлықтардан жэне өлі мұздан (бүрынғы мұздықтардан) ажыратады.
Тұрақты қозғалыстағы, негізінен құрлықта орналасқан, қатты
атмосфералық жауын-шашынның жиналуы және қайта қалыптасу жолымен мұздың
табиғи жиынтығын мүздық деп атаймыз.
Жер шарының 10%-дан көбірек бөлігін мұздықтар алып жатыр. Олардың
жалпы көлемі шамамен 24 млн км3. Егер біз осы мүздар еріп кетті деп
есептейтін болсақ, онда элемдік мүхиттың деңгейі 64-метрге көтеріледі екен.
Осы су жайылатын болса, онда жер бетін тереңдігі 150—метрге жететін су
басып жатар еді.
1. Мұздықтардың пайда болуы және өмір сүру жағдайы.
Бұрынғы ТМД-дағы мұздықтардың жалпы саны 28,5 мыңнан астамы Арктиканың
аралдарда орналасқан жэне жамылғылық мүздықтар типіне жатады. Бұл типтегі
мүздықтар түгел бір түйіндер немесе жүйелер қүрайды жэне мұздықтардағы
түлцы су қорының шамамен 88%-дай бөлігі осында шоғырланған.
Екінші орында субтропикалық белдемнің мүздықтары. Мүндағы мү_з құрсану
ауданы шамамен 20 мың км2, мұздықтар саны-22 мыңнан астам, су қоры 1500
км3. Тұщы судың мүндай қоры Орта Азия мен Кавказ аудандары үшін аса қымбат
байлық болып табылады.
Арктикалық зонадан өзге аумақтардың мүздықтары түгелдей дерлік таулық
мұздықтардың жекеше түрлеріне жатады.
Мұздықтардың түзілуі қатты жауын-шашын еріп жэне буланып үлгермей үсті-
үстіне жауатын, яғни бүлардың балансы оң болатын жерлерде мүмкін болады.
Қатты жауын-шашын балансы олардың мөлшері мен температурасы арқылы
анықталады. Жоғарлаган сайын ауа температурасы төмендеп, жауын-шашын
мөлшері артатын болғандықтан, біраз дәрежеде барлық жерде қатты жауын-шашын
балансы нольге тең болуға тиіс. Бұл нольдік баланстың төменгі деңгейі.
Жоғарлаған сайын жауын-шашын мөлшерінің артуы шексіз емес, бүл олардың
азаюымен алмасады, сөйтіп, қатты жауын-шашын соншама аз жерде, тіпті
температура төмен болғанда да олар сақталмайды. Олардың нольдік балансы
жоғарғы деңгейде түрады. Нольдік баланстың жоғарғы жэне төменгі деңгейлері
арасында жатқан тропосфера қатарында рельеф қолайлы жағдайларда болғанда
мұздықтардың пайда болып сақталуы мүмкін. Бүл қабатты С.В.Калесник
хионосфера (һіоп-қар) деп атады.
Хионосфера, мұның ішінде қар тоқтай алатын,жер бетінің учаскесі (поляр
аудандары, таулар) түскен жерде ғана елеулі бола түседі. Жер беті
рельефінің нақтылы жағдайларында хионосфера төменгі деңгейінің көрінуі-
қарлық шекара. Оны мұздан бас бетте (мұздың үстінде емес) қатты жауын-
шашынның нольдік балансының деңгейі ретінде анықтауға болады. Бүл шекараның
орташа көп жылдық жағдайын климаттық қар шекарасы, маусымдағы орташа
жағдайын маусымдық, ал берілген мезеттегі жағдайды көрінетін қарлық шекара
деп атайды. Мұздықтардың пайда болуы мен дамуы ең алдымен климатпен
анықталады.
Неғұрлым температура төмен болған сайын, соғүрлым мүздықтардың құралуы
ықтималдырақ, соғұрлым олардың дамуы интенсивтірек болады. Поляр
аудандарындағы суық климатта қатты жауын-шашындар қыста да жазда да жауады,
әрі шағын мөлшеріне қарамастан түгелдей еріп те, буланып үлгере алмайды.
Тропикалық климатта температура жоғары жэне жауын-шашын шағын мөлшерде
болғанда мұздықтар, тек аса жоғарыда ғана туа алады. Ылғалдың мөлшері көп
болуы-экваторлық климатта қарлық шекараның төмендеуінің салдары.
Мұздықтардың қалыптасуы мұхиттың қүрлыққа ылғал "беруінің" ықпалына
тәуелді.
Континенталдыға қарағанда теңіз климатында мұздықтардың пайда болуы
үшін жағдай қолайлырақ келеді. Мүздықтардың түзілуінде орография мен
рельефтің маңызы орасан зор. Ауаның ылғал массасының қозғалысы жолында
орналасқан жоталар ылғалды ұстап қалады, сондықтан да бұлардың үстінде тау
сілемдерінің ішкі бөліктеріне қарағанда мүздықтану анағүрлым дамыған
келеді. Осы себептерден ық жақ беттерге қарағанда жел жақ беттерде
мүздықтар көп болады. Тік беттерде қар жинақтала алмайды да, олардың тіпті
зионосферада да мұздықтары болмайды.
Үлкен Альбедо арқасында мүздықтардың өзі ауаны едэуір төмендетіп, оның
температурасына ықпал етеді. Мұздың үстіндегі ауаның ылғалы мен шаң-тозаңы
аз, сондықтан оның бетінен қайтқан жылу нашар ұсталады. Бүл, алғашқы
жағдайлардың өзгергені соншама, тіпті мүздық құрып кетіп қалпына келе
алмағанында да мұздықтың сақталып дамуына мүмкіндік береді.
Мұздықтың қоректенуі-оны қармен жабдықтау. Мүздықтар қорегінің негізгі
көзі-қоректену облысында мұздықтың бетіне жауатын атмосфералық жауын-
шашындар. Қатқақтың-сублимациялық мұздың біраз маңызы болады. (10%-дан
аспайды). Антарктиданың орталығындағы мұздықтарда сублимация нәтижесінде
жыл ішінде 20 мм-ге дейін қатқақ қабаты түзіледі. Мүздың үстінде жел
үшыратын қар-құйын ұйытқысы жүреді. Үлкен мү_здықтарда жел қарды бір
орыннан екінші орынға ауыстырады. Бірақ ашық таулық мүздықтардан жел жауған
жауын-шашынның 50%-на дейінгісін үшырып экетеді. Таулардағы желдің
арқасында, "жел көлеңкесінде" кейде жаз ішінде еріп үлгере алмайтын
қарлардың жиналып қалуы туады, да "климаттық сақталмаған" мүздықшалар
түзіледі. Көптеген мұздықтар қар көшкіні есебінен қөріктенеді.
Көшкіндер-тау беткейлерінен жылжып қүлайтын қар массалары. Бүлар қар
жамылғысының қалыңдығы кемінде 40-50см, тіктігі 150-ден астам беткейлер
үшін тән болып келеді. Көшкіндердің тууы қар жауып, боран соққан кезде қар
беткейлерге тым көп түскенде, қардың қалың қабаты астына беткеймен қар
массасының сырғанауын жеңілдететін судың енуінде, эрі қар қабатында көп су
қабаты пайда болғанда мүмкін болады. Соңғы жағдайда көшкіндер мүлде
күтпеген жерден тууы мүмкін. Бүларды алдын ала болжау үшін қар қалыңдығының
эволюциясын зерттеу керек. Кейбір көшкіндердің көлемі 2.106 м3, көшкіннің
соққы күші 60-100 тм3. Көшкіндер елді мекендерге, жолдарға, техникалық
құрылыстарға өте қауіпті болып келеді. Көшкіннің өзі ғана емес, сондай-ақ
оның алдында пайда болатын ауа толқыны да қауіпті.
Шағын да үлкен мүздықтар үшін эр түрлі қоректену көзінің маңызы бірдей
бола бермейді. Мүздықтардың қалыптасу процесі дегеніміз қардың мүзға айналу
процесі. Бүл қар суының қатысуымен жэне қатысуынсыз өте алады. Сублимация
мен айдау процестері қатысып, кристалдардың араласуы, олардың формаларының
өзгеруі жэне ішкі деформациясы нэтижесінде қүрғақ қар мүзға айналады. Ақша
қарлар бірте-бірте жұмырланады, тығыздалады, шөгеді. Қар бір-біріне
жабысқан, еріген мұз түйірлерінен түратын бірақ элі түтас мүз болмаған
фирнге айналады.
Қардың фирнге айналуында қардың қалың қабатындағы тереңдік қатқақтың
пайда болу ролін атқара алады. Бүл жағдайда фирн ірі түйіршіктілігімен
көзге түседі.
Жылы маусымды жерде қар ерігенде фирндену процесі тез жүреді; қар
бөліктері еріп қатады, су кеуектерді толтырады да қата келіп, қарды
цементтейді. Мұздың қабаттары мен линзалары түзіле алады. Фирн қар мен мүз
арасындағы ауыспалы орынды алады. Мүздан ол өзінен су мен газ өте алатындай
кеуектілігімен, қардан түйіршіктілігімен көзге түседі. Фирннің қалыңдығы
поляр елдерінде 100 м-ге жетуі мүмкін, тауларда бүл едэуір кіші болады.
Қардың жиналып мүзға айналуы мүздықтардың жоғарғы жағында фирн
бассейні деп аталатын олардың қоректену облысында болады. Бұл облыс қардың
оң балансы.
Тау ішіндегі емес мүздықтарда бөл дөңес, өйткені кірімнің басты
стадиясы мұздықтың бетіне қардың жаууы. Үстіне беткейлерден де қар келіп
түсетін тау мұздықтарында фирндік бассейн ойыс келеді және көбінесе қыста
жабылып қалатын тау етегі жарықшағымен шектеледі.
Қөректену облысы мүздық үстіне түскен сондай-ақ, оның үстіне көршілес
учаскелерден ауысып көшкен қатты жауын-шашынның нольдік баланс сызығымен
шектеледі. Бүл фирндік шекара. Бүл одан төмен немесе жоғары бола түрып,
климаттық қарлық шекараға сай келмеуі мүмкін. Себебі мүздықтың өзінің
суындыратын ықпалы мүздыққа қардың көшіп келуі мен мүздықтан көшіп кетуі.
2. Муздықтардың өзіндік ерекшеліктері.
Мұздықтар климаттық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты бір-бірінен
үлкен өзгешеліктермен ерекшеленеді. Олардың ерекше сипатталатын типтері
төмендегілер;
1) Тау беткейлерінің мүздықтары;
2) Аңғар мүздықтары;
3) Тау шыңдарының мүздықтары;
4) Күрделі мүздықтар кешені.
1. Тау жоталарының немесе жеке тау беткейлерінде көбінесе асылған деп
аталатын мудцықтар көптеп кездеседі. Олар ешқашан тау етегіне түспейді,
биік тау беткейінен бүкіл массасымен жабысып ілініп түрады. Тау
беткейлерінің тепкішек немесе креслоға үқсаған қабырғалары
тік, табаны тегіс келген ойыстарға орналасқан мүддықтарды қар немесе
мульдалық мұздықтар деп атайды.
2. Аңғарлық мұздықтар ең бір ерекше сипатталатын топ. Бүл
топтың қасиеттері басқа топтағы мұздықтарға қарағанда жақсы зерттелген.
Бүл типтегі мұздықтар жоғары кең бөлігі қатты жауын-шашын жиналатын алып
қызметін атқарады, ал қатты жауын-шашын жиналатын аймақтан төмен
орналасқан бөлігі мр ағатын канал немесе мұздықтың тілі
орналасқан тау аңғарының айтарлықтай бөлігін алып жатады. Бір ғана
мұз ағысынан түратын мұздықты қарапайым мұздық, ал егер ол бірнеше
қапталдық салалардан түратын болса, онда мүздық күрделі деп
аталады. Қарапайым мұздықтар көбінесе Альпіде көрініс береді,
сондықтан да бүл мүздықтарды кейде Альпілік типтегі мұздықтар
деп те атайды. Қарапайым мүздықтардың ішінде Түркістандық
мұздықтар типі ерекше сипатқа ие. Бүл мүздықтар негізінен қар
көшкіндерінен қоректенеді.
Күрделі мүддықтар тобының ішінен ағаш бүтақтарына ұқсас тип
ерекшеленеді. Бүл мұздықтар қоректену көзі молшылық жағдайында қалыптасады.
Негізгі аңғардың қапталдық беткейлерінде мұздық салалары пайда болып, олар
негізгі аңғарға уласып жатады. Бұған мысал ретінде Федченко, Заравшан,
Иныльчек және т.б. мұздықтарды келтіруге болады.
3. Тау шыңдарының мұздықтарының ішінде қоржын типтес мұздықтар
ерекше турге жатады. Олар тау жотасының екі жақ беткейлеріне
орналасқан болып келеді жэне өздерінің жоғары бөліктерімен тау жотасының
төбесі арқылы ұласып жатады. Кейбір төбелері айтарлықтай кең тегіс
немесе бір жағынан көлбей жатқан таулы аймақтарда белгілі
климаттық жағдайда тегіс тау шывдарының мұздықтары пайда болады.
Мұзданудың ерекше морфографиялық түріне жаңарту конустарына
орналасқан му_здықтар жатады. Олар сөнген Жанартаудың шыңындағы
шұңқырларды толтыра отырып, сэулеге үқсап жан-жаққа шашырай, тау
беткейлеріндегі жарықтармен етекке түседі.
Әлсіз түрде тілгіленген, беткейлері толқынды сипаттағы таулы үстіртке
Скандинавиялық немесе Норвегиялық типтегі мүздықтар сәйкес келеді. Мұндай
жер бедерінің жағдайына кең-байтақ жэне фирн алаңдары пайда болады, олардың
мүздықтардың тілдері бөлініп шығады.
Дербес қоректену алаптары бар жэне жеке аңғарлық массив түрінде ағатын
тау мұздықтары тегістікке шыға бере өздерінің тілдерімен бір-біріне үласып
кең-байтақ мұдцық жамылғысын қалыптастырады. Бүл мұздықтар жамылғысын тау
етектерінің немесе тау алқы мүздықтары деп атайды.
4.Арктика мен Антарктида жоғарыда келтірілген мүддықтар түгелдей дерлік
кездеседі деуге болады. Олар қүрлықтар мен аралдардың кең-байтақ
кеңістіктерін басып жатады. Оларды жамылғы мүздықтар дейді. Мүндай күрделі
мұздықтар теңіз деңгейінен аса көп көтерілмейді жэне олардың тілдері
көбінесе тікелей теңіздерге түсіп жатады. Олар тербеліс пен сыртты күштер
эсерінен сынып, жүзбелі мүз тауларын немесе айсбергтерді қалыптастырады.
Мұздықтар түрлі формада жэне өзіндік ерекше режимімен сипатталады.
Мұздықтарда мүздардың жиналуы жэне шығындануы жүріп жатады, олар түрліше
қозғалыста болады, жер бетінің бедерін өзгертеді, климатқа эсер етеді және
тау өзендерінің қоректену көзі ретінде ерекше маңызға ие.
Мұздықтардың денесінде шоғырланған судың аса ірі қоры мен биік
таулардағы маусымдық қорлар тау өзендеріндегі болатын ұзақ мерзімдік су
тасуын қамтамасыз етеді.
Ауа температурасының ысуына байланысты, тау етектеріндегі
өзен аңғарларына қыс бойы жауған қар ери бастайды. Әдетте, көктемде
байқалатын уақытша болып түратын күннің суытуы түрлі биіктікте орналасқан
қардың еруін уақытша тоқтатады. Нәтижесінде тау өзендеріндегі көктемгі
су тасу кезеңі су ідеңгейінің көтеріліп, түсу қатарынан түрады.
Температураның одан әрі ; көтерілуіне байланысты қар еруіне биік
таулы аймақта орналасқан мүздықтардың еруі қосылып, көктемгі су тасу
кезеңі біртіндеп жазғы су тасу кезеңіне үласады. Ауаның температурасы
неғүрлым жоғары болса, мүздықтардың суымен қоректенетін
өзендердің ағындысы соғүрлым көп болады.
Қар суымен қоректенетін жазықтық өзендерінде көктемгі су тасу кезеңі бір
жарым ай мөлшерінде өтіп, сонан соң су тартылатын болса, ал мүздықтардың
суымен қоретенетін өзендерде судың жоғарғы деңгейі 5-6 ай бойы сақталады.
Сонымен қатар, мұздықтардың суымен қоректенетін тау өзендерінің көпшілік
жазықтық өзендерінен тағы бір ерекшелігі-олардың сулылығының көп жылдық
құбылмалығы аса күшті еместігінде.
Топырақтың тоңу тереңдігі-ауаның температурасына және сонымен қатар қар
жамылғысының қалыңдығына, топырақтың механикалық қүрамы мен ылғалдылығына,
жер асты суларының деңгейіне байланысты. Сондықтан да тоңу дақтық сипатқа
ие болса, ал тоңған қабаттың қалыңдығы кеңістікте құбылып отырады.
Топырақ тоңу басталатын температура топырақ
ерітіндісінің концентрациясына-0,2...0,5°С шамасында өзгеріп отырады. Тоң
қысқы мерзімдік, маусымдық жэне көпжылдық сипатқа ие болуы мүмкін. Қысқы
мерзімдік тоң бірнеше миллиметр болса -1...2 метрден бірнеше жүздеген
метрге жетуі мүмкін. Қиыр солтүстікте, Шыгыс Сібірде жэне әсіресе солтүстік-
шығысында Ресейдің жартысына жуығын көпжылдық тоң алып жатыр. Олардың
қалыңдығы Қиыр Солтүстікте 500-метрге жетеді, оңтүстікке қарай дақтық,
шүбар сипатқа ие болып,біртіндеп жойылады.
Жылдың жылы мезгілінде тоң жердің эрекетті қабат деп аталатын бөлігі
0,4...0,8 м тереңдікке ериді, ал Лена өзенінің жоғарғы ағысының ендігіндегі
Қиыр солтүстік-аудандарда бүл қабаттың тереңдігі 1...2 метрге жетеді.
Көпжылдық тоң таралган аумақтың көпшілік бөлігінде эрекетті қабаттың тоңуы
қыркүйектің соңында қазанның басында басталады. Қаңтар-ақпан айларында
аяқталады. Көктемгі еру сэуірдің ақырында, ауаның температурасының орташа
тәуліктік көрсеткіші нольден жоғарылаған уақыттан басталады.
Көп жылдық тоң аймақтарындағы жер асты суларын келесі үш тік зоналарға
бөлуге болады: тоңүсті, тоңаралық және тоңасты.
Тоңүсті сулары көпжылдық тоңның жоғары эрекетті қабат шегінде
қалыптасқан. Тоңүсті сулары эрекетті қабаттың еру есебінен, атмосфералық
жауын-шашынмен жэне ағын сулармен қоректенеді.
Тоңаралық сулары тоң астында жібіген грунттарға сэйкес орналасады. Олар
тоңүсті жэне тоңасты суларымен байланыста болуы мүмкін. Тоңасты сулары
көпжылдық тоңқабатының астында аса қалың аллювиальдық және түпкілікті тау
жыныстарында кездеседі. Мұндағы температура түрақты жылы болуына байланысты
бүл сулар тек сүйық фазада кездеседі.
Көпжылдық тоң аймақтарында өзендер еріген қар суымен, жаңбыр суымен және
жер асты суымен қоректенеді. Еріген сулармен қоректену қар мен мұз еритін
көктем мен жазда байқалады. Көктемгі су тасу кезеңінде өзендердің деңгейі
шұғыл көтеріледі. Еріген сулардың өзендегі ерімеген мүздық үстімен ағуы
жэне кең жайылуы жиі болып тұратын жағдай деуге болады.
Ауаның температурасының төмен жэне алаптағы көпжылдық тоң қабатының
болуына қарай сұйық жауын-шашын жауған жағдайда мұндай өзендерде өте биік
жаңбыр тасқыны байқалады.
ІІ тарау. Мұздықтардың типтері.
Климатқа, жер бедеріне, қорлану жэне ағын жайларына байланысты
мұздықтар үш типке бөлінеді;
1) таулы (альпілік);
2) материкті (жабынды);
3) екеуінің аралас түрі.
Тау мұздықтары қар жиналып, оның глетчерге айналатын қорлану аймағына
және оның төменгі ағын аймағына жіктеледі. Қорлану аймағы (фирн бассейні)
қар жиегінен жоғарғы үш жағынан тау беткейімен қапталған цирк секілді ой-
шұңқырда немесе таудың жазықталған төбесінде орналасады. Мүздардың ұзындығы
фирн бассейнінің аумағы мен қалыңдығына байланысты. Фирн қоры неғүрлым мол
болса, соғұрлым мұздық төмен жылжиды.
Тау аңғарлы мұздықтар жеке немесе күрделі түрлерге бөлінеді. Жеке
мұздықтар бір-бірінен бөлек, олардың фирн аймағы да, ағын аңғары да жеке-
жеке. Күрделі мұздықтар жеке мүздықтардың төменгі жолында бірігіп
қосылуынан пайда болады. Мысалы; Памирдегі ұзындығы 72 км Федченко мүздығы
жол бойында 20 саласын қосып алады. Мүзының қалыңдығы орта тұсында 700-1000
м, төмендегі түсында сүйірленіп, 300-400 метрге түседі.
Қар мүддығы деп тау басының төскей беттеріндегі қолдыққа ұқсас
шұңқырда түзілген түрін атайды. Олар көбінесе мұз цирктерінің жоғары немесе
мұз аңғарларының төбе беттерінде орналасады. Қар мұздықтарының көлемі
шамалы, әлі де болса кемеліне жетпеген немесе көне мұздықтың жүрнағы
болады. Олардың ағыны жоқ, түйық. Аспа мұздықтар таудың тік беткейіндегі
кіші-гірім шұңқырларды толтырады да, одан шамалап қана шығады. Сонда
жарқабаттан асылып тұрады да кенеттен үзіліп төмен құлдырайды.
Материктік мұздықтар бүтін аралдарды, құрлықты бүркейді. Олардың
сипаттамалары:
1)өте қалың (Антарктида мұз күмбезінің қалыңдығы 4-км, Гренландияда
3,5-км);
2)мұз жабудан бұрынғы көне жер бедеріне әсерін тигізбейді;
3)мұзы жан-жағына радиалды жылжиды, ал тау мүздығы болса, аңғарды
бойлап, "құлайды";
4)мұз қабатының беті орта түсына қарай қалқан тэріздідөңес бітеді.
Аралық мұздықтарға таулы үстірттер мен тау баурайындағы мүддар жатады.
Біріншісі жазықталған тау басын түгел көміп, қысқа тілімдермен жан-жағына
көшеді. Осындай мұздықтарды Скандинав түрі дейді. Олар Алтай тауларында да
кездеседі. Тау баурайлық мүздар полярлық аймақтардың таулы өлкелерінде
қалыптасады да баурайға жеткен соң көптеген аңғарларды бойлап, жан-жаққа
желпуіштей жылжиды. Сонда олардың етектері бірімен-бірі қосылып,
етекмұздығын түзеді.
Мұздықтардың режимі-өз салмағының тегеурініне шыдай алмаған мүз төмен
жылжи бастайды. Жылжу жылдамдығы әр түрлі жэне түрақты болмайды. Әдетте
тәулігіне 0,1 метрден 2-4 метрге шейін. Тянь-Шань жоталарында 0,4-0,5 м.
шамасында. Кейде жылжу жылдамдығы өсе түседі. Мысалы, Медвежье мүздығы 1963
жылы тэулігіне 50 м (кейде 100-150 м) жылдамдықпен ығысып, жол бойындағының
бэрін де күйреткен. Оның осындай жылдамдықта жылжуы 1988 жылы қайта өтті.
Сіреу мүз қаншалықты иілімді болғанымен кенет түскен күшке қатты денедей
тегеуріндеп, жарылып сынады. Тау мүздығы аңғарды бойлап жылжыған кезде оның
орта шені тез қозғалады, ал шет жиегінде мүз сүйірленіп жұқаруына жэне
жағаға үйкелуіне байланысты қозғалуы шабандайды. Содан келіп мұзда жарықтар
жүйесі пайда болады. Ондай жарық мүздықтың бойында да түзіледі.
Жарықтарының көлденеңі 10-15 метрге, тереңдігі ондаған, қала берсе жүздеген
метрге жетеді де олар шыңырау түңғиыққа айналады. Үстіңгі бетінен еріген
қар суы жарықтарды кеміріп кеңітеді, соларды бойлап ағады да мұз ішінде
каналдар, үңгірлер пайда болады.
Мұздықтың сыртқы жиегі түрақты емес. Қар көп жауса немесе мүздың еруі
азайса, мұз қалыңдап, оның жиегі алға жылжиды-мүздық "серпіледі". Қардың
қоры азайса, еруі өссе, ол шегінеді.
Хионосфераның төменгі шеті қар сызығын зерттеген Леонтьев пен Рычаков
табиғи мұзды 2-түрге бөлді:
1. Су мұзы.
2. Қармұзы.
0° С-та мұз қатады. Қардың негізгі түрлерін ең алдымен ажырата
белгілейтініміз жамылға мүздықтар жэне таулық мүздықтар. Таулық мүздықтар
көбінесе биік тау беткейлерінде және аңғарлардың бастауында тараған.
Мұздықтардың осы 2 негізгі түрлері мен қатар тау етегі мұздықтармен
шельфтік мрдықтарды атап айтуға болады. Гренландия мен Антарктиданың
жамылғы мұздықтары өздері көмкеріп жатқан рельефтің еңіс жазықтары арқылы
теңізге қарай жылжиды. Мұздықтардың бұл ағысы ысырылған мүздықтар деп
аталады.
Таулы өлкелердегі мүздың түрлері орографиялық орналасу жэне қоректену
жағдайларына байланысты сан алуан түрлі. Тау мүздықтарының түрлерін
И.С.Шукин бірнеше түрге ажыратты:
1.Қарлы мүздық және қар дақтары. Қар деңгейінен биігірек орналасқан
өңірлерде таудың жайпақтау келген беткейлерін ойпаң жерлерде түзілген
мұздықтар. Бұл қар түскен күйінде жан-жағынан қоршаулы болғандықтан
доғалданып, қатып ірі түйіршікті қарлар мен түйіртпек мүздықтар жиынтығы.
Олар мүз басудың алғашқы сатысы болып саналады немесе үлкен мүздықтардың
кішірейуі салдарынан сақталып қалған кішігірім мүздықтар.
2.Құламалы, көлеңкелі беткейлердің етегінде қар көшкіндері баспалдақ
тәріздес мұздықтар.
З.Ілімбелі немесе аспалы мұздықтары. Таудың қүламалы беткейлерінде
кішігірім шү-ңқырларды толтырады да оған шағын тілденіп қана шығады. Егер
мұз жар қабаттан асып кетсе онда төмен қүлдырап жолындағының барлығын
қиратып едэуір апат туғызуы мүмкін.
4.Қарлық мұздықтар. Тау басындағы беткейлерде орындыққа ү_қсас
шұңқырлардың түбінде түзілген шағын мүздықтар.
5.Аңғарлық мүздықтар. Жауын-шашын өте мол жағдайда пайда болады.
Бұлар мұздық цирктерінен басталып негізгі аңғар арқылы төмен қарай
созылып көптеген бүйірлік тарамдармен бірге қосылып бүкіл аңғарды алып
жататын күрделі мұздық. (Қарақорым мүздықтары)
6.Сөнген жанартау көлдерінде орналасқан Калдерлік мүздықтар.
7.Жанартау конусының мұздығы төбесін жауып жатқан мүздық бөрік.
(Кавказдағы Эльбурс пен Қазыбектің төбесіндегі мүздық бөрік т.б.)
8.Ең биік тау жотасының арасынан қоректенген екі жағынан бірдей жылжып
ағатын қоржын мүздықтар.
9.Норвегия мен Скандинавия мүздығына үқсас мұздықтар. Таулы мұздықтар
мен жамылғы мұздықтар арасындағы өтпелі мүздықтар.
10.Қайта түзілген мүздықтар. Мұздық жолында биіктеу келген жар қабатты
көрпештерге кездескен кезде, мүздықтың тұтастығы бұзылып, төменгі етегіне
кесек, мұз сеңгірлеріне бөлініп түседі. Егер осы мұз кесектері еріп
үлгермесе олар бір-біріне жабысып төмен гипсометриялық деңгейде жаңадан
мұздықтар құрайды.
Мұздықтар климаттық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты бір-бірінен
үлкен өзгешеліктермен ерекшеленеді. Олардың ерекше сипатталатын типтері
төмендегілер;
1) Тау беткейлерінің мүздықтары;
2) Аңғар мұздықтары;
3) Тау шыңцарының мұздықтары;
4) Күрделі мүздықтар кешені.
1. Тау жоталарының немесе жеке тау беткейлерінде көбінесе асылған деп
аталатын мұздықтар көптеп кездеседі. Олар ешқашан тау етегіне түспейді,
биік тау беткейінен бүкіл массасымен жабысып ілініп түрады. Тау
беткейлерінің тепкішек немесе креслоға ұқсаған қабырғалары
тік, табаны тегіс келген ойыстарға орналасқан мүздықтарды қар немесе
мульдалық мұздықтар деп атайды.
2. Аңғарлық мүздықтар ең бір ерекше сипатталатын топ. Бүл
топтың қасиеттері басқа топтағы мүздықтарға қарағанда жақсы зерттелген.
Бүл типтегі мұздықтар жоғары кең бөлігі қатты жауын-шашын жиналатын алып
қызметін атқарады, ал қатты жауын-шашын жиналатын аймақтан төмен орналасқан
бөлігі мұз ағатын канал немесе мүздықтың тілі орналасқан тау аңғарының
айтарлықтай бөлігін алып жатады. Бір ғана мүз ағысынан тұратын мұздықты
карапайым мұздық, ал егер ол бірнеше қапталдық салалардан тұратын болса,
онда мұздық күрделі деп аталады. Қарапайым мұздықтар көбінесе Альпіде
көрініс береді, сондықтан да бүл мүздықтарды кейде Альпілік типтегі
мұздықтар деп те атайды. Қарапайым мүздықтардың ішінде түркістандық
мұздықтар типі ерекше сипатқа ие. Бүл мүздықтар негізінен қар көшкіндерінен
қөректенеді.
Күрделі мүздықтар тобының ішінен ағаш бүтақтарына үқсас тип
ерекшеленеді. Бүл мүздықтар қоректену көзі молшылық жағдайында қалыптасады.
Негізгі аңғардың қапталдық беткейлерінде мүздық салалары пайда болып, олар
негізгі аңғарға үласып жатады. Бұған мысал ретінде Федченко, Заравшан,
Иныльчек жэне т.б. мүздықтарды келтіруге болады.
3. Тау шыңдарының мүздықтарының ішінде қоржын типтес мүздықтар ерекше
түрге жатады. Олар тау жотасының екі жақ беткейлеріне орналасқан болып
келеді жэне өздерінің жоғары бөліктерімен тау жотасының төбесі арқылы
үласып жатады. Кейбір төбелері айтарлықтай кең тегіс немесе бір жағынан
көлбей жатқан таулы аймақтарда белгілі климаттық жағдайда тегіс тау
шықцарының мүздықтары пайда болады. Мұзданудың ерекше морфографиялық түріне
жаңарту конустарына орналасқан мұздықтар жатады. Олар сөнген жанартаудың
шыңындағы шұңқырларды толтыра отырып, сәулеге үқсап жан-жаққа шашырай, тау
беткейлеріндегі жарықтармен етекке түседі.
Әлсіз түрде тілгіленген, беткейлері толқынды сипаттағы таулы үстіртке
Скандинавиялық немесе Норвегиялық типтегі мұздықтар сэйкес келеді. Мүндай
жер бедерінің жағдайына кең-байтақ жэне фирн алаңдары пайда болады, олардың
мұздықтардың тілдері бөлініп шығады.
Дербес қоректену алаптары бар жэне жеке аңғарлық массив түрінде ағатын
тау мұздықтары тегістікке шыға бере өздерінің тілдерімен бір-біріне үласып
кең-байтақ мұздық жамылғысын қалыптастырады. Бүл мүздықтар жамылғысын тау
етектерінің немесе тау алқымының мұздықтары деп атайды.
4.Арктика мен Антарктида жоғарыда келтірілген мүздықтар түгелдей
дерлік кездеседі деуге болады. Олар құрлықтар мен аралдардың кең-байтақ
кеңістіктерін басып жатады. Оларды жамылғы мұздықтар дейді. Мұндай күрделі
кфдықтар теңіз деңгейінен аса көп көтерілмейді және олардың тілдері
көбінесе тікелей теңіздерге түсіп жатады. Олар тербеліс пен сыртқы күштер
әсерінен сынып, жүзбелі мүз тауларын немесе айсбергтерді қалыптастырады.
Мұздықтар түрлі формада жэне өзіндік ерекше режимімен сипатталады.
Мұздықтарда мұздардың жиналуы жэне шығындануы жүріп жатады, олар түрліше
қозғалыста болады, жер бетінің бедерін өзгертеді, климатқа эсер етеді және
тау өзендерінің қоректену көзі ретінде ерекше маңызға ие.
Мұздықтардың денесінде шоғырланған судың аса ірі қоры мен биік
таулардағы маусымдық қорлар тау өзендеріндегі болатын ү_зақ мерзімдік су
тасуын қамтамасыз етеді.
2.1 Мұздықтардың бұзушылық әрекеті.
Мұздықтардың бүзушылық эрекеті, эсіресе олар қозғалған кезде орасан
зор. Бұл эрекеттердің нәтижесінде алып ойықтар, қазан-пхүңқырлар мен
апандар, айғыз-айғыз жолақтар, ойма шүңқырлар пайда болады. Қалыңдығы 100 м-
дей мұз қабаты жылжығанда, оның табанына түсетін қысым мөлшері эрбір текше
метрге 92 т-дай болады екен. Осындай қысым күшінің эсерінен бүзылып
бөлшектенген тау жыныстары мүз массасымен бірге, оның ішінде қалып қояды.
Қалың мүз массалары жылжып, қозғалған кезде оның арасындағы тау
жыныстарының үшкір қырлы кесек бөлшектері тегістеліп, жүмырланып жэне
жылтырланып өзіндік бедер пішіндері қалыптасады.
Мұздықтардың бұзушылық эрекеті "экзарация" (Латынша "Экзарацио" жырту
деген мағынада) деп аталады. Экзарациялық эрекеттің нэтижесінде қар, трог,
қоймаңдай тас, бүйра толқын құз жартастар түріндегі бедер пішіндері пайда
болады. Аталмыш қүбылыс XVI ғасырдың аяғында Альпі тұрғындарының
жылнамасында алғаш көрсетілді, ал, жүз жылдан соң Исландиялық ғалым Т.
Бигалин жазбаларында мүздықтардың қозғалатыны жайында мәліметтер кездесті.
[Тек, О.Соссюраның XVII ғасырда Альпіге жасаған саяхаты ғана мұздықтар
жылжуының өзгеше мэнін ашып берді.Саяхатшының мүздықтар бетіне қалдырған
баспалдақтары сол 1788 жылғы сапардан кейін араға 44 жыл салып қайта
келгенде Черная Игла тауының Мер-де-Глас мүздығының төменгі беткейінен орын
теуіпті. Осы жылдар ішінде төрт шақырым қозғалысқа енген. Мүздықтардың
қозғалысын багамдамау салдары қиын жағдайларға экеліп соғады. Оның бір
мысалы, 1894 жылы француз ғалымы М. Жанссан Монблана шыңына обсерватория
салады. Осы аталмыш ғимараттың ерекшелігі де шығар, жалпы салмағы 187 тонна
да, аумағы 50 шаршы метр жерді алып жатты. Ғалымның топшылауы бойынша ол
барлық төтенше жағдайларға шыдас беретін беріктігі мен бір орнынан
жылжымайтынына көңілі тола іске кірісті. Әйтсе де арада төрт жыл өткенде
қозғалыс эсері іргетастан қатты байқалды. Өйткені, обсерваторияның иіліп
еңкіш тартуы оның қүлап қалу қаупін тудырды.
Аляскада 1966 жылы 12 мүздық, оның ішінде Солтүстік Америкадағы ең
алып Беринг мұздығы көшті. Оның қозғалыс ені 42 шақырым шамасында еді, төрт
жыл ішінде 1200 метрге жылжығаны байқалған. Ал, 1918 жылдан бақылауға
алынған Уолш мұздығы үзақ зерттеу нэтижесінде ғалымдар қозғалысқа енбейді
деген трсырымға келген. Дегенмен Уолш мүздығы 60-жылдардың аяғында мінез
танытты, төртжылдаорталық бөлігі 10 шақырымға жылжып кетті.
Беткейлері тікшіл болып келген шағын қазаншүңқырлар карлар деп
аталады.; Жайпақ беткейлі жақтары мүздықтың бастамасын, ал тікшіл беткейлі
жақтары оның қозғалу бағытын көрсететін оқшау жартастар "қоймаңдайтас" деп
аталады. Олардың беттерінде байқалатын айғыз-айғыз сызаттар мүздықтың
жылжып қозғалуы кезінде туатын үйкеліс күштеріне байланысты деп
түсіндіріледі. Бедердің ой-шұңқырларымен кезектесе алмасып кездесетін
қоймандайлы жартастар бүйра толқын құз-жартастар түрінде байқалады.
Шатқалдар арқылы немесе басқа бір еңіс жазықтық бойымен жылжып-қозғалу
кезінде мүздықтар жол-жөнекей тау жыныстарының үгінді-сынық бөлшектерін
өздерімен бірге ілестіре отырып, ең соңында мұз массасымен [араластыра
қатайтып, тоңазытады. Ал мүздықтардың еріп-жібуі кезінде, оның құрамындағы
аралас кесек жыныстар босап қалады да, шөгінді қабаттар түрінде жиналады.
Олар мореналық шөгінділер деп аталады. Мореналар беткі (ортаңғы және
бүйірлік), ішкі жэне түпкі болып ажыратылады.
Беткі мореналар-аңғардың беткейлерімен тасымалданған тау жыныстарының
кесек бөлшектерінен (сынықтарынан) тұрады. Мұздық бетіне қүлап түскен тау
жыныстарының сынықтары мұздықпен бірге көшіп-қонып жүреді. Кейінірек, қар
мен фирн қабаттары жинала келе мүздық бетін жамыла көмкеріп, жауып қалады
да, бір кездегі беткі мореналар мүздықтың орта шенінде, ал кейде түбіне
қарай орналасады. Осындай жолмен ішкі немесе түпкі мореналар пайда болады.
Мұздық толығымен еріп біткен жағдайда оның қүрамындағы мореналардың
барлық түрлері бір жерге жиналып қалады. Олар шеткі жэне негізгі мореналар
болып бөлінеді.
Шеткі мореналар мүздық тілінің аяқталған шетінде оның тез еріп
таусылуы нәтижесінде құралады. Олар биіктігі ондаған, жүздеген метр келетін
төбелі қырқаларды қалыптастырады.
Негізгі мореналар жекеленген мұздықтардың жылдам еріп, таусылуы кезшде
құралады. Негізгі мореналар жиналған аймақтағы бедер пішіндері төбелі және
жазықты болып келуі мүмкін. Олардың құрамы сыдырынды тас, шақпа тас, қүм,
қрайт, саздақ және құмды саздан тұрады.
Негізгі мореналарды қүрайтын кесек бөлшекті жыныстардың әр тектілігі,
іріктелмегендігі жэне қабат-қабат болып жиналмайтындығы олардың өзіндік
ерекшеліктері болып саналады. Мүздық еруінен пайда болған су, мореналық
және т.б. шөгінділерді шаяды. Осындай жолмен шайылған шөгінділер
тасымалдана келе I салмағына қарай іріктеліп мүздық шөгінділер қалыптасады.
Мұздық шөгінділер қазіргі немесе көне дәуірлердегі
құрлықтық мұздықтардың негізінде түзілген шөгінділер болып саналады.
Мұздық шөгінділер мореналық, сулық-мүздық болып бөлінеді. Мореналық
шөгінділер қалың мұз массасы ерігеннен кейін, оның қүрамындағы кесек
бөлшекті жыныстардың югарланып бір жерге жиналуына байланысты түзіледі.
Олар дөңбек тас, қоймаңцай тас, балшық, саздық, құмдақ секілді борпылдақ
жыныстардан тұрады. Бұл шөгінділер шеткі мореналық белестер мен жағалық
мореналар, төбелер мен төбешіктер түріндегі жиналған аккумуляциялық бедер
пішіндерін қүрайды.
Сулық-мүдцық шөгінділер мүздықтардың ішінде немесе оның шеткі
жақтарындағы ойықтарда мореналық шөгінділердің еріген сулары есесінен
іркіліп қайта жиылуына байланысты түзіледі. Сулы-мұздық шөгінділер: мүздық-
өзендік (флювиогляциалдық), көлдік-мүздық (лимногляциалдық) түрлерге
ажыратылады. Аган сулар эсерінен жиылатын флювиогляциалдық шөгінділер
қүмдардың, қиыршық тастардың, малта тастардың қиғаш немесе көлбеу
орналасқан қабаттарынан түрады. Мүздықтың өз ішінде немесе мүздыққа таяу
орналасқан көлдерде жиылатын лимногляциалдық шөгінділер таспа саздардан
қүралады. Флювиогляциалдық шөгінділерден төмендегі бедер түрлері
қалыптасады.
Өз-бұрынғы мүздықтардың қозғалған бағытына қарай созылып жатқан
қазіргі бел-қырқалар үзындығы 30-40 км, ені бірнеше метрден 2-Зкм-ге,
биіктігі ондаған метрге жетеді. Құм, қиыршық, қойтас, малта тастан
түзіледі.
Друмлиндер-ү-зынша, созыла біткен төбелер мен төбешіктер. Ішкі ядросы түл
жыныстардан немесе қүмдардан түзіледі. Биіктігі 45 - м-ге, үзындығы
жүздеген метрден2,5 км-ге дейін, кейде одан да артық болады, ені 150-400м.
Зандр-мұздықтардың шеті мен етек жағындағы мореналық материалдың
(жібіген тоң шайылып) қайта шөккен қалдықтары. Олар қүмбасқан кеңістік
құрайды.
Кам-бұрыс пішінді келген, биіктігі 10-12 м-лік төбелер. Олар әр түрлі
құмдардан, қиыршық тастардан, малта тастардан, таспалы балшықтан,
қойтастардан тузілген. Бір-бірімен өте күрделі түрде үштасып жататын мұздық
шөгінділер мүздық кешендер мен формациялар қүрайды.
Көбінесе антропоген жүйесіне тән болып келетін мұздық шөгінділер
қазіргі полярлық жэне қоңыржай белдеулік зор аймақтарды алып жатыр.
Докембрий, ордовик және жоғарғы палеозойлық шөгінділер
арасынан тығыздалып иенттелген, кейде метаморфизм эрекеттеріне
ұшыраған мұздық шөгінділер табылады. Қаратаудың метаморфизм әрекеттеріне
ұшыраған жыныстар қимасынан тилиттер деп аталатын мүздық
шөгінділерінің қабаттары кездесіп қалады. қстан жерінде Солтүстік
Тянь-Шань таулы аймақтарында (мысалы, Іле Алатауы), Алтай
тауларында қазіргі мүздықтармен байланысты мұздық шөгінділер деседі. Мұздық
шөгінділер қүрамында қорымды кендер кездесуі мүмкін.
2.2 Қазақстан тауларындағы мұздықтар.
Қазақстан территориясында А.П.Горбуновтың мөлшерлік есебі бойынша
ауданы 16760 шаршы км-лік "мәңгі" тоң зонасы бар, оның ішінде Алтайда 5670
шаршы шақырым, Сауыр жэне Тарбағатайда 4890 шаршы шақырым, Жоңғар
[Алатауында және Кетпен жотасында 1900 шаршы шақырым, Іле жэне күнгей
Апатауларында 2250 шаршы шақырым, Қырғыз Алатауында 460 шаршы шақырым,
Талас Алатауында 580 шаршы шақырым тоң зонасы қалыптасқан. Мэңгі тоңның
орналасқан төменгі шекарасы; Алтайда 2000м, Сауырда 2300м, Жоңғар
Алатауында 2800м, Тянь-Шань жоталарында 3000 м биіктікте таралатынын
зерттеген. Тау мұздықтары мен қарларының еруін жасанды жолмен түзету
жөнінде алғаш рет 1950-52 жж. Авсюк тэжірибе жүргізді. Бөгендердің
салынуына Т.Омаровта үлес қосты. Жер асты сулары түріндегі суларды
зерттеуге Ж.Сыдықов үлес қосты. ВЛШульц 1956 ж. қардың еруін анықтап, оның
тэжірибесі бойынша қардың еруі орташа есеппен 30 пайызға артатынын
есептеді. Л.Д.Долгучиннің есебі бойынша агын су есебін арттыру мақсатында
мүздықтардың еруін тездетуге радиациялық эдісті қолданудың мүмкіндігін
анықтады.
Рельефі мен климат жағдайларының эр түрлілігіне, кейінгі даму тарихына
байланысты Қазақстанның жер беті суларының бірқатар ерекшелігі бар.
Республиканың кең байтақ территориясының гидрография торының эр кезеңде
пайда болуы-оның жер беті суының негізгі ерекшелігі.
Қазақстанның жазық-аласа таулы бөлігіндегі осы күзгі өзен-көл
жүйесінің негізгі үштік дәуірінде-ақ пайда болған. Олар континенттік
жағдайда ұзақ уақыт дамығандықтан елеулі өзгеріске үшырамаған. Мұз басу
кезінде солтүстіктегі өзен торлары өзгереді, өйткені ағын сулар өзінің ағып
келе жатқан жолында жаппай тұтас мұздықтарға кездесіп бағыттарын өзгерткен.
Төменгі төрттік дэуірде Каспий иеқізінің трансгрессиясы мен регрессиясына
байланысты Каспий бойы ойпатындағы Іезен-көл торларпы өзгеріске үшырады.
Қазақстанның жазық-аласа, таулы бөлігінің ралған жерлерінде үштік
дэуірлерден кейін, гидрография торы тіпті сол қалпында Іезгеріссіз калған.
Сондықтан Қазақстанның жазықтық аудандарында қазіргі Іуақыттағы өзен-көл
торы өзінің даму ерекшелігінің соңғы кезеңіне жеткен. Биік таулы аймақтарда
осы күнгі гидрография торы мұз басудан кейін иалыптасқан. Соның нәтижесінде
ол алғашқы даму сатысында түр. Қазақстанның Ікөпшілік бөлігінің гидрография
торының ағынсыз немесе тұйық болуы Іклиматының континенттігіне байланысты:
бұл Республиканың жер беті суының ерекшелігі.
Төрттік дәуірдегі мұз басу Қазақстанның биік таулы аймақтары солтүстік
жарты шар климатының жалпы суынуына байланысты плейстоценде мұз басуға
ұшырады. Бұған таулардың күшті көтерілуі де эсерін тигізген.
Ертедегі мұз басудың іздері биік таулы аймақтардың көптеген жерлерінде
байқалады. Мұнда бетінде мүздықтардың айғыздап кеткен іздері бар, бірақ
тегістелген беткейлер; не ертедегі, ені кең, қирап бүзыла бастаған, не
таяуда ғана мұздықтардан босаған мұздық қарлар; көлемі жағынан кіші-
гірім; бірақ көркем, терең қар және мореналық тоған көлдері; кең
әрі бір сыпыра терең трог аңғарлар; өсімдіктер қалың өсіп басып кеткен
немесе әлі жас, қалың мореналық шөгінділер және осы күнгі өзен аңғарлары
бойында жататын үлкен мүздық қой тастар кездеседі. Бұл ертедегі мұз
басудың әр түрлі іздері палеонтологиялық жағынан сипатталған жоқ.
Сондықтан Қазақстан тауларындағы ертедегі мұз басудың саны, сипаты, типі,
көлемі мен шекарасы әлі жеткілікті анықталмаған. Қазақстанның әр түрлі
биік таулы аймақтарында ертедегі мұз басудың саны, аты, типі, көлемі мен
шекарасы әлі жеткілікті анықталмаған.
Қазақстанның әр түрлі биік таулы аймақтарында ертедегі мұз басудың
саны түрлі болуы мүмкін емес, өйткені бүл барлық таулы аймақтар ол кезде де
ргідей бірдей физикалық-географиялық жағдайларда жатқан.
Қазақ ССР Ғылым академиясының география секторының жүргізген соңғы
Ірдағы зерттеулер бойынша мұз басу екі рет болған деп есептелінеді.
Бірінші мұз басу ол кезде онша тілімденбеген тауларда қалың жауып .
Көпшілік ғалымдардың пікірінше, ол жаппай немесе жартылай жабу сипатында
болған және кейінге мұз басуға қарағанда анағұрлым үлкен территорияны
қамтыған. Бірінші мұз басудың ізі қазіргі уақытта нашар ған. Оған кең өте
бұзылуға ұшыраған қарлар, жоғарғы немесе ішкі трог аңғарлардың анағұрлым
жайпақ бөліктері және жартылай шайылған трогтардың ндағы өсімдік басып
кеткен мореналық шөгінділер жатады.
Екінші мұз басу (вюрм) таулы аймақтардың бөлшектелуі және терең
тілімделуінен кейін өткендіктен аңғарлық сипатта болған. Бүл бірінші мүз
басуға қарағанда көлемі жағынан шағын болғанымен, аңғарларды бойлап ұзаққа
созылған. Екінші басудың іздері жақсы сақталған. Олар жас, кішігірім мұз
қарлары, трогты аңғарлардың бірсыпыра жіңішке бөліктерімен бірге, алып
мореналы шөгіқцілер түрінде кездеседі. Қазақстан Алтайы плейстоцеңце үлкен
мұз басу орталығының бірі болған. Тек бір ғана Оңтүстік Алтайда ертедегі
мүз басудың көлемі 400 шаршы шақырымға жеткен.
Төменгі төрттік дэуірде Сауыр-Тарбағатайда да жергілікті мүз басудың
орталығы болған. Бірінші, анағүрлым үлкен мұздық мүнда 700 м биіктікке
дейін, екінші аңғар мүдцығы 1000 м биіктікке дейін таралған. Сауырдағы
Қосайрық мрдығының ұзындығы 20 км-ге жеткен. Жоңғар Алатауы мүз басу
кезеңінде оньщ ірі орталығының бірі болған. Жоңғарда бірінші максимальды
мүз басу 1000-1100 мбиіктікке дейін болған.
Қазіргі уақытта бүл жерлерде шайылған мореналар сақталып қалған.
Жоңғардағы ірі мүздықтар 25-50 км-ге жеткен. Мысалы, Лепсі өзені
жүйесіндегі мұздықтардың ұзындығы 52-км-ге дейін болған. Плейстоценде
Қазақстан Тянь-Шань да мұз басуға ұшыраған. Дегенмен, Тянь-Шаньның, эсіресе
оның батыс рмақтарының анағұрлым оңтүстікке жатуы нэтижесінде ертедегі
мұздықтар мұнда рыда айтылған таулы аймақтар мен салыстырғанда бірсыпыра
жоғарыда пған, оған ертедегі аяққы мореналы шөгінділердің жоғарыда
орналасуы дэлел яаалады. Мысалы, Қырғыз Алатауында ертедегі аяққы мореналар
2500 м, Талас Алатауында 2500-3000 м биіктікте жатыр. Бұрын бұл жерде
аңғар мұздықтарының ұзындыы 10-12 км-ге жеткен.
Қазақстан территориясы бойынша муздықтардың таралуы.
Мұздану Мұздық Қазіргі Морена Мүзданудың Мұз
аудандары тардың санымұздану астындағы жалпы ауданы дық көле
ауданы км2 мұздану ауда км2 -мі
ны км2
1,Қаз.Алтай 328 72,3 17,3 89,6 3,5
2.Сауыр 18 14,8 1,8 16,6 0,5
3.Жоңғар 136,9 813,9 186,1 000 45,9
Алатауы
4.Теріскей 169 137,8 7,1 144,9 11,2
Алатауы
5.Күнгей 163 126,4 15,0 141,4 6,6
Алатауы
6.ІлеАлатауы 393 422,7 46,6 469,3 27,7
7.Қырғыз 34 9,5 5,6 15,1 0,7
Алатауы
8.Талас 250 76,5 9,9 86,4 2,3
Алатауы
Барлығы: 2724 1673,9 289,4 1963,3 98,4
Қазақстандағы қазіргі мұз басулар. Қазақстанда қазіргі кезде жалпы
ауданы Ішамамен 1850 км2 1190 мұздық бар. Олар Алтайдың, Сауыр-
Тарбағатайдың, Жоңғар менТянь-Шаньның биік таулы аудандарына тараған.
Қазіргі мұздықтардың пайда болуы. Қазақстанның мүздықтары реликті
мұздықтар. Бұған олардың барлық жерде тез қысқара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz