Орталық Азия мемлекеттері жаңа мемлекеттілік құру сатысында
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
Бітіру жұмысы
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ФАКТОР: ЕУРОПАЛЫҚ
ОДАҚ ТӘЖІРИБЕСІ
Орындаған 4 курс студенті Жанабаева М.Р.
Ғылыми жетекші т.ғ.к.,
профессор Сапанов С.Ж.
Норма бақылаушы т.ғ.к.,
доцент Исова Л.Т.
Кафедра меңгерушісінің т.ғ.д.,
профессор Кукеева Ф.Т.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
1 Тарау ОА жаңа геосаясат: интеграция және дезинтеграция ... ...
Орталық Азиядағы жаңа геосаяи жағдайдың қалыптасуы ... ... ...
ОА интеграция мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Н.Ә. Назарбаевтың ОА Одақ идеясы: бүгіні мен болашағы ... ... ... ... ...
2 Тарау ЕО және ОА: интеграциялық тәжірибе ... ... ... ... ...
2.1 Европалық интеграция және оның аймақтық даму үшін тәжірибесі ...
2.2 ЕО және ОА ... ... ... .
2.3 ЕО және Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің әр түрлі аймақтарындағы мемлекеттердің
интеграцияға ұмтылысы әлемдік дамудың тұрақты тенденциясына айналды. Бұл
үрдістердің жаһандық өзара тәуелділіктері біртіндеп сезіліп жатыр. Даму
деңгейлеріндегі айырмашылықтарға, мәдениет, дін, тарихи дәстүрлердегі
айырмашылықтарға қарамастан, елдер мен халықтардың интеграция үрдістеріне
теңбе-тең қосылуларынан көптеген әлемдік және аймақтық мәселелерді жеңу
тәуелді болып отыр. Соңғы онжылдықтағы Орталық Азия елдерінің интеграциялық
үрдістерге қосылуы континенталды және жалпы әлемдік интеграциялық ағымның
бөлігі деп саналуы мүмкін.
Жаһандану экономикалардың бәсекелестігін кенет шиеленістірді, бұл осы
үрдістерден қалып қоймас үшін немесе шетте қалмас үшін ұлттық күштерді
шоғырлануға итермелейді. Дамушы және транзитті елдер өте қиын жағдайда
қалады, оларға жаңа орталық азиялық мемлекеттер – Қазақстан, Қырғызстан,
Өзбекстан, Түркменстан және Тәжікстанды жатады. Постиндустриалды
мемлекеттер тарапынан эксплуатация алаңы болып қалмас үшін және артта
қалушылықты болдырмау үшін, орталық азия мемлекеттеріне қалыптасқан
жағдайда бір мүмкін шешім бар, ол – аймақтық интеграция шеңберіндегі
кооперацияға жол ашу. ОА мемлекеттерінің басшылары мұндай қажеттілікті
сезінуде.
Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа да
одақтас республикалар сияқты шет мемлекеттермен байланыстары орталықпен
басқарылып, сыртқы саяси қайраткерлігі өте шектеулі болды. Ал тәуелсіздік
алғаннан соң сыртқы саясат жүргізу ісінде дербестікке қол жеткізіліп, алыс-
жақын шет елдермен жан-жақты ынтымақтастықты орната бастады. Көптеген
қолайлы факторларға сәйкес, әлемнің ірі мемлекеттерінің осы аймаққа деген
назары ерекше ауып, Орталық Азия аймағы әлемдік саясаттың белсенді
қатысушысына айналды. Бүгінгі таңда Орталық Азия АҚШ, Қытай, Ресей, Түркия,
Иран және Үндістан сияқты мемлекеттердің мүдделері қақтығысқан өңірге
айналған. 1990-шы жылдары бұл аймақта ірі мемлекеттер негізінен
экономикалық мүддені көздеген болса, 21-ші ғасырдың басынан бастап
экономикалық мүдде саяси мүддеге ауысқандай.
Биполярлық жүйе құлағаннан кейінгі жалғасып келе жатқан әлемнің
геосаяси бейнесіндегі өзгерістер орталық азиялық аймақтағы жаңа маңызды
жағдайдың құрылуына әкелді. Қазіргі кезде Орталық Азияның периферийлі
кеңістіктен Еуразияның геосаяси координаттары жүйесіндегі шешуші орынды
алатын аймаққа өзгеруі жүріп жатыр. Аймақтың өсіп келе жатқан маңыздылығын
шарттайтын және оның жаңа геосаяси рөлін анықтайтын маңызды факторлардың
бірі транспортық кешеннің әлеуеті, оның транзитті құраушысы, сонымен қоса,
аймақтың әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциясы болып келеді.
Бұл зерттеудің өзектілігі анық геосаяси тартыстың, негізгі әлемдік күш
орталықтарының геосаяси мүдделерінің өзара байланысынан, Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатындағы және аймақтағы интеграция мәселелері
және қауіпсіздікке қатысты олардың өзара қақтығысуынан туындайды. Аймақтағы
әр түрлі геосаяси күштердің өзара әрекеттестігі және бәсекелестігінде, сол
сияқты орталық азиялық мемлекеттердің сыртқы саяси бағыттарын және геосаяси
бағдарын анықтаған ерекшелікте де көрініс табады.
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-
ақ орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен
ойынның сахнасына айналды. Бұл жұмыста орталық азиялық аймаққа ықпал
ететін негізгі геосаяси күштер орталығына және халықаралық қатынастардың
негізгі факторларына келесілер: Рсей Федерациясы, Орталық Азияның жаңа
тәуелсіз мемлекеттері, сонымен қоса, АҚШ, ҚХР, Еуропалық Одақ жатады. Егер
19 ғ.-20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және Британ империялары болса,
енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд
Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады.
Әрине, сөзсіз, мұндай жағдай Орталық Азияға ұнамайды. Ол тек объект
ретінде саналмай, халықаралық қатынастардың субъектісі болып, әлемдік
саясатқа ықпал еткісі келеді. Алайда, бірде-бір орталық азиялық мемлекет
қуатсыздығы салдарынан өздігінше әлмдік саясатқа ықпал ете алмайды. Бірақ,
Орталық Азия егер біріге алса, бірыңғай интеграциялық ансамбль құра алса,
ол ықпал етуге мүмкіндік алар еді. Басқаша айтқанда, Орталық Азия бірігуге
міндетті. Өйткені, қазіргі әлем өзара жүйелік интеграция үрдісінде дамып
келеді. Бүгінгі таңда бүкіл әлем – интеграциялық блоктардың жиынтығы. Бұл
мемлекеттердің тәжірибесі кез-келген елдің автономды дамуының қазіргі
жағдайда мүмкін емес екендігін көрсетуде.
Орталық азиялық аймақ минерал-шикізат және су-энергетикалық
ресурстардың бай қорын иеленеді, бұл орталық азиялық аймақ елдерінің
интеграциялық өзара әрекеттесуінің тереңдеуін айқындайды. Сонымен қоса,
Орталық Азия мемлекеттері үлкен транзитті әлеуетті иеленеді, оның тиімді
пайдаланылуы аймақтың жаһандық коммуникациялық инфрақұрылымының
құрылуындағы маңызды фактор болады. Орталық Азия елдері үшін терроризм,
экстремизм, заңсыз есірткі айналымы қауіптері маңызды мәселе болып келеді.
Сол үшін де, ортақ мәселелерді шешу үшін мемлекеттердің бірігіп шара
қабылдау үшін күш салысулары маңызды болып отыр. Бұл орайда, осы бағытты
жүзеге асырудағы маңызды саты ол Қазақстан президенті Н. Назарбаев
бастамасымен ұсынылып отырған Орталық азиялық одақтың құрылуы болуы мүмкін.
Ол интеграциялық ынтымақтастықтың барлық мәселелерін тиімді шешу
мүмкіндігін берер еді.
Өзге халықаралық интеграциялық бірлестіктер қатарында экономикалық
және саяси жақындасудың моделі ретінде Еуропалық Одақ үлгісі болып отыр.
Әлемдегі мемлекеттердің ең ірі экономикалық және саяси бірлестігіне
айналып, ЕО әлемнің өзге өңірлеріндегі интеграциялық үрдістер үшін үлгі
бола алады. Батыс Еуропада дамудың таңдалған бағытының дұрыстығын растайтын
сондай әсерлі нәтижелерге қол жеткізілді.
Президент Н. Назарбаев өз кезегінде Қазақстанның ЕО-пен қарым-
қатынастарының дамуының келешегі бар екендігін баяндады. Ол ТМД елдері
Еуропалық Одақ үлгісінің жолын қуу керек, ол төрт еркіндікке: тауар,
жұмысшы күші, қызмет көрсету және капиталдың жүру еркіндігіне негізделген.
Біз ЕО-тан еліктеуге лайық үлгі, ХХІ ғасырға айналған экономикалық және
саяси интеграцияның магистральды, болашағы бар және тиімді бағытының
мысалын көреміз, - деп елбасы атап өтті.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ХІХ ғасырдың аяғынан, КСРО-
ның ыдырауынан бастап қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаты Жүйелі түрде, Орталық Азиядағы
кеңістігіндегі интеграциялық үрдістерді талдау және олардың халықаралық
қатынасқа ықпалын жан-жақты ашып көрсету, ондағы негізгі Қазақстандық
факторды, Орталық Азия елдері үшін ЕО-тың әлемдік интеграциядағы
тәжірибесін зерттеу болып табылады..
Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
• Орталық Азиядағы жаңа геосаяи жағдайдың қалыптасуын қарастыру.
• ОА-дағы интеграция мәселелерін ашып көрсету.
• Н.Ә. Назарбаевтың ОА Одақ идеясы: бүгіні мен болашағын
сараптау.
• Европалық интеграция және оның аймақтық даму үшін тәжірибесін
көрсету.
• ЕО және ОА арасындағы қарым-қатынастарды қарастыру.
• ЕО-пен Қазақстанның саяси байланыстарын зерттеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Орталық Азиядағы интеграциялық
үрдістерге арналған тақырыптың деректік көздерін шартты түрде
төмендегідей бес топқа бөлуге болады ...
Бітіру жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Берілген бітіру
жұмысының теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды.
Зерттеу жұмысында Францияның ұлттық қауіпсіздік мәселесінің оң мен теріс
жақтары бойынша құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Сонымен қатар тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу
жұмысының тақырыбын ашуда кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде қоғамдық
ғылым саласында зерттеудің стандартты сараптамасы – контент-сараптама
қолдану өз септігін тигізді. Яғни, оның көмегімен БАҚ хабарламасы, саяси
тұлғалардың мәлімдемелері және ұлттық қауіпсіздік жағдайына сараптама
жасалды.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының жалпы көлемі - 59 бет.
1 Тарау ОА жаңа геосаясат: интеграция және дезинтеграция
1.1 Орталық Азиядағы жаңа геосаяи жағдайдың қалыптасуы
Орталық Азия аймағы өзінің географиялық, экономикалық, ұлттық,
тарихи, мәдени және тағы басқа факторларының қызметіне сәйкес геосаяси және
геоэкономикалық жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие аймақ болып табылады. Ең
алдымен ол географиялық жағынан батыстағы Европа мен шығыстағы Азияның,
солтүстіктегі Ресей мен оңтүстіктегі ислам әлемінің тоғысқан жерінде
орналасқан. Сондықтан да аймақтың стратегиялық маңызы өте зор. Екіншіден,
тікелей теңізге шыға алмайтын құрлық ортасындағы аймақ, әлемнің басқа
аймақтарына тек көрші мемлекеттер арқылы ғана шыға алады, сондықтан
көршілес елдермен байланыс орнатудың мәні қаншалықты зор екендігін айтпаса
да түсінікті. Үшіншіден аталмыш аймақ табиғи ресурстарға өте бай, оның
ішінде әсіресе табиғи газ, мұнай, түсті металдар және басқа да пайдалы
қазбалар көздері бар. Ауыл шаруашылығы саласында мақта, астық, көкөніс және
тағы басқа экономикалық дақылдарды дамытудағы жағдайы айтарлықтай жақсы,
сондықтан едәуір зор экономикалық әлеуетке ие. Төртіншіден, ұлттық, діни,
мәдени жағынан алғанда бұл аймақ өзіне тән ерекшеліктерге ие, түркі және
ислам мәдениетімен дәстүрлі байланысы зор, оған қоса батыс пен шығыс
мәдениеттерінің қосылған ықпалы да бар.
20-шы ғасырдың аяғы, дәлірек айтсақ, 90-шы жылдардың басы Орталық Азия
республикалары үшін ғана емес, сонымен бірге кезінде Кеңес Одағын құраған
республикалар үшін де тарихи бетбұрысты кезең болды. Социалистік тәртіп
орнатып келген дүниежүзінің ірі державасы Кеңес Одағы ыдырап, 70 жыл бойы
орталыққа бағынған республикалар тәуелсіз мемлекеттер статусына ие болды.
Әрине, алғашқы егемендік алған республикалар үшін жеке-дара мемлекет
ретінде өзінің ішкі және сыртқы саяси бағыттарын белгілеп, әрі қарай
өздігінше аяқ алып жүруі оңай іс емес екендігі айдан анық. Бірақ Орталық
Азия елдері халықаралық істерге белсене араласа отырып, халықаралық
ұйымдарға мүше болып, дүниежүзілік қоғамдастықтың тең құқықты мүшесіне
айналды. Бүгінде әлемнің көптеген мемлекеттері мен саяси, экономикалық
күштер назары осы аймаққа аударылған.
КСРО алып мемлекет ретінде тарих сахнасынан кеткен соң, оның орнында
қалған республикалар, оның ішінде Орталық Азия елдері де тәуелсіздіктерін
жариялап, егемен ел ретінде халықаралық қауымдастықтан өздеріне тиесілі
орындарын алуға тырысты. 1991 жылдың аяғында бірінен соң бірі әлемге
өздерінің тәуелсіздігі туралы жариялады. Осы жылдың желтоқсан айының
басында КСРО-ның іс жүзінде ыдырауы туралы Беловеж келісіміне қол қойылып,
айдың соңында Алматыда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының пайда болғаны
жөнінде келісім дүниеге келеді. Орталық Азия республикаларының
тәуелсіздігін алғашқылардың қатарында болып Түркия, Ресей, Қытай және АҚШ
мойындайды.
Тәуелсіздік алған бес мемлекеттің әлеуметтік-саяси жағдайы,
экономикалық дамуы бірдей деңгейде болды. Ал жеке-дара мемлекет ретінде
өмір сүре бастаған кезде Орталық Азия республикалары өзіндік даму жолын
таңдап, олардың әрқайсысының ұстанған саяси бағыты әртүрлі болды. Мысалы,
Түркменстан ешкімге қосылмайтын бейтараптық саясатты таңдап, оқшауланып
алды. Тәжікстанда мемлекет ішіндегі топаралық тартыстардың салдарынан 5
жылдан аса уақытқа созылған азамат соғысы басталып кетті. Қазақстан
көптармақты сыртқы саясатты ұстана отырып, әлем елдерімен тең құқықты
ынтымақтастықты дамытуға бет алды. Бірақ орталықтан басқарылған мемлекет
құрамында болып келген 5 республика үшін өзара шаруашылық байланыстардың
үзілуі салдарынан болған экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын да
іздестіру қажет болды. Дәл осындай жағдайда Орталық Азия елдерінің шикізат
пен табиғи ресурстарға бай болуы, олардың геосаяси жағдайы әлемдік
экономикалық қатынастарға кірігуіне мол мүмкіндіктер туғызды.
Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа да
одақтас республикалар сияқты шет мемлекеттермен байланыстары орталықпен
басқарылып, сыртқы саяси қайраткерлігі өте шектеулі болды. Ал тәуелсіздік
алғаннан соң сыртқы саясат жүргізу ісінде дербестікке қол жеткізіліп, алыс-
жақын шет елдермен жан-жақты ынтымақтастықты орната бастады. Көптеген
қолайлы факторларға сәйкес, әлемнің ірі мемлекеттерінің осы аймаққа деген
назары ерекше ауып, Орталық Азия аймағы әлемдік саясаттың белсенді
қатысушысына айналды. Бүгінгі таңда Орталық Азия АҚШ, Қытай, Ресей, Түркия,
Иран және Үндістан сияқты мемлекеттердің мүдделері қақтығысқан өңірге
айналған. 1990-шы жылдары бұл аймақта ірі мемлекеттер негізінен
экономикалық мүддені көздеген болса, 21-ші ғасырдың басынан бастап
экономикалық мүдде саяси мүддеге ауысқандай.
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-ақ
орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен ойынның
сахнасына айналды. Егер 19 ғ.-20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және
Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран,
Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де
белгілі дәрежеде қатысады.
Орталық Азия аймағының стратегиялық жағдайы Ресейдің де, сондай-ақ
Батыстың да мүдделері мен қауіпсіздігіне тікелей қатысты; әсіресе Ресейдің
мүдделеріне айтарлықтай қатысты. Ресейлік зерттеуші С.В. Бирюковтың пікірі
бойынша орталық азиялық аймақ көптеген себептер бойынша өінің Ресей үшін
сөзсіз маңыздылығын сақтап келеді. Олардың ішінде бірінші орында – орталық
азиялық аймақтың геосаяси маңыздылығы. Сонымен қоса, аймақтағы мемлекеттер
ТМД көлемінде ықпал етудегі Ресейдің негізгі геостратегиялық бәсекелестері
– бәрінен бұрын, АҚШ және Түркия, кейіннен Иран, Пәкістан және Қытай
жағынан үлкен мүдденің объектісіне айналды. Бирюков аймақтағы әр түрлі
Ресейдің мүдделеріне жауап бермейтін альянстардың, бағыттар мен жобалардың,
оның ішінде НАТО-ның патронажы астында Орталық-азиялық батальонның
құрылуын, Ресейді аймақтық қарулану нарығынан ығыстыруын, сонымен қоса,
альянстың әскери шараларына бұл мемлекеттердің қарулы күштерінің белсенді
түрде енуін қауіппен белгілейді.
Аймақтық емес ойыншылардың өздерінің Орталық Азияға жақындау
тәсілдерінде белгілі бір қағидаларды ұстанатындығы сипатты, олардың ішінде
геосаяси аймақтық қағидасы ерекшеленеді, ол аймақты бірыңғай тұтас геосаяси
кеңістік, ортақ саяси және экономикалық мүдделері бар территория ретінде
қарастырады. Бұған қоса, бұл елдер қоғамдық мүдделердің стартегиялар
негізіндегі өзінің ішкі ресурстардың есепке ала отырып жүзеге асатын
тәртіптің спецификалық саяси және экономикалық бағытты қолданады.
Аймақтағы геосаяси мүдделері бар ықпал етуші державалардың бірі Ресей
болып келеді. Ресейдің Орталық Азиядағы негізгі мақсаттары – бұрынғы
кеңестік азиялық мемлекеттерді ресейлік геосаяси кеңістігі өрісінде ұстап
қалу. Ресей, өзіндік ішкі мәселелер себебінен, әлі Орталық Азияға қатысты
толық қанды стратегиясын шығара қойған жоқ.
Бұл байланыста шектелген әскери қатысуға деген шешімі Ресей үшін
құптауға лайығырақ қадам болып отыр. Әскери қатысу ауқымды экономикалық
және саяси байлансытарды дамыту сияқты ондай көп шығынды қажет етпейді.
Оған қоса, ол геосаяси мүдделерді қамтамасыз етудің жеткілікті әсерлі
тәсілі болып келеді. Оның Ресей үшін артықшылығы Ауғанстаннан ислами
радикализм экспансиясының тарау қаупінің болуымен түсіндіріледі.
Тәжікстан және Қырғызстан территорияларында ресейлік әскери базалардың
құрылуы бұл елдерді Орталық Азия аймағында және оның айналасында ресейлік
геосаяси мүдделерді қамтамасыз ету үшін таңдауын куәландырады. Бұл таңдау
Тәжікстанды Орталық Азиядағы шешуші мемлекет ретінде мойындауын
білдірмейді, бірақ бұл республика аймақтық қауіпсіздік жүйесіндегі маңызды
байланыстырушы түйін болып қалады. Ресей геосаяси пайдалылық есебіне сүйене
отырып, елеулі материалдық не саяси шығынсыз аймақта стратегиялық түрде
орнығу үшін қолайлы жағдайды пайдалануда. Бұған қоса, Ресей аймақтағы
энергоресурстарды тасымалдауға қызығушылығын көрсетуін жалғастыруда. Мұнай-
газ кен орындарын игеруге, мұнай құбырларының құрылысына және
эксплуатациясына қатысушы өзге елдер үшін сияқты Ресейге де
энергоресурстарды тасымалдау тек қана экономикалық емес, сонымен қоса,
бірінші кезекте аймақтағы жағдайдың дамуына әсерлі бақылау жүргізуді
қамтамасыз ету призмасы арқылы саяси мәселе болып келеді. Экономикалық
салада Орталық Азия аймағы Ресей үшін басым бағыт бола қойған жоқ.
Инвестицияларға және тірі ақшаға мүдделі Ресейді аймақпен соңғы кезде
қалыптасқан сауда-экономикалық қатынастардың бартерлік сипаты
қанағаттандырмайды. Көптеген бағалау және де франсуздық сараптамашы Оливье
Руаның пікірі бойынша, АҚШ, Қытай және ЕО белсенділік аясында аймақтағы
ресейлік ықпал ету салыстырмалы азаю тенденциясын иеленеді.
Ресей 1992-1993 жылдары Батыспен стратегиялық серіктестікті орнату
идеясын алға тарта отырып, өздерінің тәуелсіздіктерін жариялаған бұрынғы
кеңестік азиялық республикаларға деген назарын бәсеңдетті. 1994 жылдан
бастап Ресей аймақтағы өзінің бұрынғы ықпалын қайта қалпына келтіруге
тырысады. Ресей үшін басты мәселе Тәжікстандағы және тәжік-ауған
шекарасындағы ахуал болды. Ішкі мәселелердің өткірлігі мен экономикалық
мүмкіндіктерінің әлсіреуі Ресейге Орталық Азияда қалыптасқан вакуумды
толтыруға талпынған әлем елдерімен бәсекелесуге кедергі жасады. Орталық
Азиядағы екінші үлкен ойынның тағы бір ерекшелігі – аймаққа әскер емес
(Тәжікстанды санамағанда), инвестициялар әкеліне бастады. Яғни, инвесторлар
арасында табиғи ресурстарға қол жеткізу үшін, мұнай мен газ құбырларының
бағытын таңдауда, өтім базары үшін, жаңа тәуелсіз орталықазиялық
мемлекеттердің сыртқы саяси және сыртқы экономикалық бағыттары үшін күрес
жүреді[6, с.36].
Ресейдің экономикалық мүдделерін қорғау – Мәскеудің Орталық Азиядағы
саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Өз мүддесін қорғау мақсатында Ресей
өзі үшін анағұрлым маңызды болып табылатын елдерде, мысалы, Қазақстанда,
қатаң бақылауды сақтап отыр. Ресей үшін Қазақстан саяси жағынан да,
экономикалық жағынан да аса маңызды мемлекет болып саналады. Мұнда кеңестік
әскери және өнеркәсіптік нысандар – Байқоңыр ғарыш айлағы мен ядролық
қаруды сынау полигоны орналасқан. Қазақстан – бұрынғы КСРО аумағындағы
Ресейден кейінгі екінші ірі мұнай өндіруші. Оның энергетикалық ресурстары
мен тасымалдау құралдарына бақылау орнату Ресейге аса маңызды стратегиялық
және экономикалық мүмкіндіктер береді. Ресейде Өзбекстан мақтасының
импортына тәуелді ірі кәсіпорындар бар. Жалпы, экономикалық салада Ресей
мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыс өте тығыз.
Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағында мыс, қорғасын және цинк өндіруде
көшбасшылық орын алған және оның негізгі тұтынушысы Ресей болған. Ресей
қара металлургиясы бүгінгі таңда да Қазақстан темір рудасының, марганецтің,
молибденнің және хромның, сирек кездесетін металдардың басты тұтынушысы
болып отыр. Қырғызстан металдық сүрмені өндірудің монополисі болған болса,
Түркменстан – құрамынан стронций шығарылатын целестин рудаларының,
Өзбекстан – мақта мен алтынның ірі жеткізушісі болған [6, . с.37].
Орталық Азиядағы үш негізгі ойыншы – Қытай, Ресей және АҚШ.
Әрқайсысының өзіндік мүддесі бар, оған қоса олардың үшеуі де бұл аймақтың
тыныштығы мен гүлденуіне мүдделі. Ал бұл өз кезегінде бірлесіп күш жұмсауды
қажет ететін радикалды исламды жеңген кезде ғана мүмкін болмақ. Сондықтан
оларды біріктіретін осы мақсаттар олардың мәмілеге келуін қажет етеді.
Мұның өзі үшеуінің ортақ мүддесі болып табылады.
Орталық Азиядағы АҚШ-тың мүдделері мен саясаты ерекше айтылуы керек.
КСРО ыдырағаннан кейін аймақтағы АҚШ-тың ұстанымының күшейгені байқалды.
Орталық Азия елдеріне қатысты АҚШ-тың сыртқы саяси стратегиясы, әсіресе,
геосаяси пікірлерде, оның стратегиялық арртықшылықтары мен мүдделерін
есепке алатын жаңа ыңғайда негізделді. Бұл ыңғайлар аймақты АҚШ тарапынан
көптеген бағалау жүйесінде басым болып қалады. Бұл Ресеймен, Қытаймен,
Иранмен және ислам әлемімен өзара қарым-қатынас элементтерінің кең жиынымен
шартталады және бірінші кезекте Құрама Штаттар үшін аймақтық, сонымен қоса,
жаһандық деңгейде күштер балансының тиімді бағытын құру қажеттілігімен
байланысты. Жаһандық саясат жүргізетін держава ретінде АҚШ Орталық Азияға
келесі негізгі сбептер бойынша үлкен қызығушылық танытуда:
• бұрынғы кеңестік азиялық республикалар мемлекеттік тәуелсіздік
алды және халықаралық аренада өзіндік сыртқы саясат жүргізеді;
• олар АҚШ-тың маңызды геосаяси бақталастары Ресей, Қытай және ислам
әлемі арасында орналасқан;
• аймақ ең бай энергоресурстар және өзге де табиғи ресурстар қорын
иеленеді;
• аймақ әлемдік маңызы бар уран рудасы және ядролық технологиялар
қорын иеленеді.
Сөзсіз, АҚШ алыс болашақта Орталық Азияны өзінің ықпал ету саласына
терең енгізгісі келеді, дегенмен, қазіргі кезеңде Вашингтонның міндеті
аймақтағы АҚШ-тың ықпалын шектейтін не әлсіретін мемлекеттің немесе
мемлекеттер коалициясының мұнда пайда болуын болдыртпау болып отыр. АҚШ
аймақтағы Түркияның белсенділігін жасырын қолдайды, бірінші кезекте,
энергоресурстрды тасымалдау саласында. Вашингтон Түркияны өзінің саясатының
таратушысы ретінде пайдаланғысы келеді. Өзге тасымалдау жобаларының жүзеге
асырылуы( ауғандық және кавказдықты ескермегенде) Ресей, Қытай, Иран үш
аймақтық көшбасшылардың бірінің ұстанымдарының күшеюін білдіретін болады,
ал бұл АҚШ-тың жоспарларына кірмейді.
Көптеген мамандардың пікірінше, Орталық Азия елдерінде американдық
саясат геосаяси балансты қамтамасыз етуде, халықаралық қауымдастыққа
аймақты біріктіруде айтарлықтай белсенді рөл атқарады.
Тәуелсіз мемлекеттер мәртебесіне ие болған шақта Орталық Азияның
әлемнің ірі мемлекеттерінің қызығушылығын тудырған басты нәрсе – ол өңірдің
табиғи ресурстарға бай болуы, әсіресе, негізгі талас Каспий мұнайы болды.
Каспий мұнайын игеру мақсатында алғашқылардың бірі болып АҚШ-тың ірі мұнай
компанияларының өңірге келгені белгілі. Орталық Азиядағы жаңа үлкен
ойынға ірі державалардың қатысуының басты мақсаты дәл осы Каспий мұнайы
мен табиғи газ. Каспий теңізінің жағалауы бойымен және оның түбінде әлемнің
ірі көмірсутекті отынның игерілмеген қорлары бар. Мұнай қоры 243 млрд.
баррельге бағаланып отыр, ал олардың құны 4 трлн. АҚШ долларына жуық. АҚШ
энергетика министрлігінің болжамы бойынша, тек Әзірбайжан мен Қазақстанның
өзінде бұл қорлар 130 млрд. баррель құрауы мүмкін, бұл АҚШ қорларынан 3
еседен асып түседі екен. ЭксонМобил, ШевронТексако сияқты мұнай
алпауыттары жаңа өңдеу көздеріне қазірдің өзінде 30 млрд. долл. құйған. Бұл
аймақ Құрама Штаттардың ОПЕК-ке – мұнай экспорттаушы елдер ұйымына деген
тәуелділікті бәсеңдетуге мүмкіндік береді деп болжануда [8].
Аймақтағы ірі ойыншылар мұнай мен газды игеруде ғана емес, оны
тасымалдаудағы мұнай құбырларының бағыты үшін де күреседі. Ресей Солтүстік
Кавказдағы өз аумағы арқылы өтетін бағытты қаласа, Қытай Қазақстаннан шығыс
бағытқа қарай болғанын қалайды. Иран Парсы шығанағы арқылы өз құбыр жүйесін
ұсынса, Вашингтон, керісінше, Ресейдің де, Иранның да аумақтарынан тыс
өтетін бағыттарды қолдайды. Қалай болғанда да, тасымалдау жолдарына бақылау
орнатуда Ресей үшін артықшылықтар басым. Көптеген орталықазиялық құбырлар
Ресей аумағы арқылы өтеді. Бүгінгі таңда АҚШ-қа жеткізілетін мұнайдың 15
пайызға жуығы Ресей еншісінде екен. Ресейдің экономикалық даму және сауда
министрі Г.Грефтің сөзі бойынша, Ресей американдық рынокқа мұнай жеткізуде
араб елдерімен бәсекелесе алады [9].
Қытай да АҚШ-тан кейінгі екінші ірі мұнай импорттаушысы ретінде
аймақтың мұнай игеру ісінен шет қалған жоқ. Қытайдың мұнай-газ компаниясы
Қазақстанның бірқатар мұнай кеніштерін игерумен қатар, батыс Қазақстаннан
батыс Қытайға мұнай құбыры салынып бітті. Бұған дейін Қытайға мұнай темір
жол арқылы жеткізілген болса, ендігі кезекте мұнай айдау құбыр арқылы
жүзеге асырылатын болады.
Қазіргі Қытай – қарқынды дамып келе жатқан мемлекет, күшті саяси
орталық. Бүгінде ол ғаламшардың ірі экономикалары тізімінде алтыншы орында
болса, сыртқы сауда көлемі бойынша төртінші орынды иеленген. 21-ші ғасырдың
ортасына қарай ҚХР алдыңғы қатарлы әлемдік держава болатынын түсіне отырып,
онымен ынтымақтастықты дамытуға мүдделі мемлекеттер саны да барған сайын
артуда. Ресей мен Қытайдың ортақ көзқарасымен санаспай халықаралық
қатынастардың ешбір ойыншысы әрекет ете алмайды. Біріншіден, екі мемлекет
те БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі, екеуі де аумақ, халық,
табиғи ресурстар, индустриалдық және ғылыми база, ядролық қару, Әлемдік
мұхит пен ғарышқа ғаламдық дәрежеде қатысу сияқты маңызды факторларға ие.
Екіншіден, өз мүдделерін қорғауда екі мемлекет принципті түрде халықаралық
ынтымақтылыққа, халықаралық құқыққа және БҰҰ-ның беделіне сүйенеді. Олар
үшін айнымас қағида ретінде халықаралық мәселелер мен қайшылықтарды шешуде
күштеу және біржақты қабылданатын әдістерді қолданбау қала бермек.[10,
с.62].
Қытай Орталық Азияға қатысты әзірше өте сақ саясат ұстануда. Қытай
аймақтағы өзінің мақсаттарын жариялаудың қажетсіздігін және мезгілсіздігін
сезінуде. Қытайдың Орталық Азиядағы ұстанымдарының соншалықты белсенді
болмай отырғаны оның негізгі мүдделері АТА болуымен түсіндіріледі. Сонымен
қоса, ҚХР-дың аймақтағы назарының күшеюі бекіп келе жатқан ресей-қытай
ынтымақтастығына зиянын тигізуі мүмкін. Қытай басшылығы бірнеше рет өзінің
орталық азиялық елдерімен достық қарым-қатынастың сақталуына қалайтынын
және Кеңес Одағы құлағаннан кейінгі вакуумды толтыруға ұмтылмайтынын атап
өтті.
Қытайдың Орталық Азиядағы әлсіз қатысуы, сонымен қоса, Синьцзян-Ұйғыр
автономды ауданның шығыс бөлігіндегі тұрақсыз жағдайдың сақталуымен
түсіндіріледі. Бұл ауданда исламдық және ұлттық көңіл-күйлердің өсуі
байқалуда, бұл өз кезегінде Пекинге үлкен әуре әкеледі. Бәрінен бұрын,
әлемдік қоғамдастықтың СУАР мәселелеріне назарын аударғысы келмегендіктен,
Пекин Орталық Азиядағы геосаяси ойындарда қатысуға үлкен қызығушылық
танытпайды деген көзқарастар бар.
Кейбір қазақ және қырғыз саясаттанушылары мүлдем өзге пікір ұстанады.
Олар Қытай олардың елдеріне қатысты жорғалау экспансиясын жүзеге асыруда
деп сендіруде, ол ҚХР халқының өте жоғары миграциялық белсенділігінде
көрінеді. Бір жағынан Қытай халқының миграциялық белсенділігі елдегі ішкі
жағдайға тікелей байланысты, мақсатталған мемлекеттік саясаттың нәтижесі
емес.
Сонымен қоса, аймақтағы ҚХР-дың кейбір белсенділігінің күшею
тенденциясы ескерусіз қала алмайды. Бірінші кезекте экономикалық саладағы
өсіп келе жатқан Қытайдың мүддесі байқалуда. Қытайдың аймаққа салатын
инвестицияның көлемі өсіп келеді, өзара сауда ұлғайып келеді. Қытай
транспорттық жобаларға, соның ішінде Орталық Азиядан жылу құбырының
құрлысына, және де шекаралық мәселелерді шешуде қызығушылық танытуда.
Сонымен бірге, 1999 жылы тамызда Бишкектегі шанқайлық бестік
көшбасшыларының кездесуі ҚХР-дің терроризм қаупінің күшеюі алдындағы
эскалацияға байланысты жаңа белсенді әрекеттер жасауға дайын екендігін
көрсетті.
2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін АҚШ-тың Орталық Азиядағы әскери
қатысуы белсендірілді. Кенеттен Орталық Азия аймағы лаңкестікпен күрестің
шешуші алаңына айналды.
Лаңкестікпен күрес АҚШ-ты, Орталық Азия республикаларын, Ресей мен
Қытайды біріктірді. Ұлттық қауіпсіздік саласында бұл мемлекеттердің
әрқайсысы ислам бағытындағы лаңкестік ұйымдар тарапынан келген қауіппен
соқтығысты. Енді Ресей шешен сепаратистерінің Усама бен Ладенмен және Аль-
Каидамен байланысы туралы ешқандай кедергісіз айтса, Қытай Шыңжаңдағы
ұйғыр сепаратистерінің Аль-Каидамен және Талибан қозғалысымен
байланысын тапты. Ал Орталық Азия мемлкеттерінің басшылары үшін олардың
авторитарлық тәртібіне өте зор нұқсан келтіре алатын мұсылман
фундаменталистерімен күрестегі өз позицияларының нығаюы басымдық әкелді
[11, с.16].
Кеңес Одағының ыдырауымен Ресей өзінің бұрынғы әлеуетін жоғалтып алса
да, Орталық Азия елдерімен тарихи сабақтастығын алға тартып, олармен
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы, Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы, Орталық Азия ынтымақтастығы ұйымы шеңберінде өзара
байланыстарды дамытуда.
АҚШ-тың аймақта пайда болуы, оның Өзбекстан мен Қырғызстанда әскери
базаларды ашуы Ресейді Орталық Азиядағы ықпалын күшейтуге итермеледі. 1990
жылдардың аяғында Мәскеу Орталық Азияда өзінің қызметін белсендірді. 2003
жылдың мамыр айында Ұжымдық қауіпсіздік шартына жаңа құрылымдық өзгерістер
енгізу туралы шешім қабылданып, нәтижесінде Ресейдің Орталық Азиядағы
ықпалының күшеюіне септігін тигізген Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
құрылады [12, с.69].
Ресейдің келесі стратегиялық қадамы – 2003 жылдың күзінде Қырғызстанда
әскери базасының ашылуы. Бұл Ресей мен Орталық Азияның бірқатар елдерінің
ресми Мәскеудің аймақтағы тікелей әскери қатысуын қолдайтынын көрсетті.
Содан соң 2004 жылдың шілде айында Сочидегі В.Путин мен Э.Рахмоновтың
кездесуінде Ресей мен Тәжікстан арасындағы жан-жақты ынтымақтастықты дамыту
туралы уағдаластыққа қол жеткізілді, оның ішінде Ресейдің Тәжікстандағы
әскери қатысуы да бар. Оған қоса Мәскеу мен Ташкент арасындағы байланыстар
да қолайлы жағдайда дамыды, олардың жақындасуында ортақ қауіпсіздік
қатерлер мен бірлескен әскери жаттығулар негізгі рөл атқарады[12, с.69].
Орталық Азия аймағындағы ірі державалардың қатысуын қарастырғанда, НАТО-
ның да өңірге келгені туралы айтпасқа болмайды. Солтүстік Атлантикалық
альянс – Құрама Штаттардың негізгі әскери одақтасы болып табылады.
Ауғанстандағы антилаңкестік операцияда АҚШ НАТО-ның мемлекеттеріне арқа
сүйегені белгілі. НАТО әлі де Вашингтонда Еуразияға геосаяси бұзып
кірудің маңызды құралы ретінде қарастырылады. Солтүстікатлантикалық
альянстың рөлі қайта қарстырылатын болады. Құрама Штаттар әлеуеттік
кандидаттарды ұйымға қабылдау үрдісін тездету үшін, олардың бір қатарының
натолық стандарттарға сай келмейтіндігіне көз жұмуға дайын. Орталық Азиямен
бұл іс қиындай түседі: аймақтағы мемлекеттер мүмкін кандидаттар ретінде
болжамды түрде де қарастырыла алмайды. Орталық Азия үшін Бейбітшілік үшін
серіктестік бағдарламасына сүйену болжануда, ол келешекте серіктес елдерді
альянстың әскери механизміне байланыстыруды көздейді. Ең кіші болса да,
НАТО-ның жаңа мүшелері одақтастық формалды мәртебеге ие болатын болса,
Бейбітшілік үшін серіктестік мүшелері болашақта НАТО-ның, дәлірек
айтқанда АҚШ-тың әскери-стратегиялық вассалы ретінде болуы мүмкін. Ресей
мен Қытай НАТО-ның Орталық Азияға келуін қаламайды, өйткені ол бұл екі
алпауыттың аймақтағы ықпалын әлсіретуі мүмкін. НАТО мен Орталық Азия
республикалары арасындағы ынтымақтастық 1994 жылдан басталғаны белгілі. Сол
кезде Орталық Азияның Түркменстаннан басқа төрт республикасы НАТО-ның
Бейбітшілік үшін серіктестік бағдарламасының мүшелеріне айналды.
Орталық Азия мемлекеттерінің Бейбітшілік үшін серіктестік
бағдарламасына кіруі олардың Альянспен байланыстарына ресми мәртебе берді,
аймақтық қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың тетігін қамтамасыз етті,
бірлескен қайраткерліктің негізін қалады. Стамбул саммитінде Альянс өзінің
стратегиялық маңызды аймақтар болып табылатын Орталық Азия мен Кавказдағы
серіктестермен ынтымақтастыққа аса назар аударуы қажет деген шешім
қабылданды. НАТО-да Бас хатшының Кавказ бен Орталық Азия бойынша арнайы
өкілі лауазымы, сонымен бірге осы аймақтардың әрқайсысының байланыс
офицерлері қызметтері бекітілді. Байланыс офицерлері қарым-қатынастарды
дамытуға ықпал етіп, ынтымақтастықты реттеу мен диалог жүргізу ісіне жауап
берулері тиіс [13, с.47].
Орталық Азия елдерімен саяси және экономикалық байланыстарды Түркия,
Иран, Үндістан, Пәкістан, Жапония, Еуропалық Одақ мемлекеттері де дамытуда.
Бірақ бұл аталған мемлекеттердің Орталық Азия аймағындағы қатысуында үш
алпауыт – АҚШ, Ресей, Қытайдың бәсекелестігі сияқты тайталас айтарлықтай
байқалмайды. Изоляция және бірінші кезекте АҚШ тарапынан қысым жағдайындағы
аймақтағы геосаяси ойынның өзге акторы – Иран өзінің Орталық Азиядағы
экономикалық, саяси, мәдени ықпалын күшейтуге тапжылмай тырысуда. Осы
мақсатта, Иран Ресеймен, еуропалық елдермен, ҚХР-мен, Индиямен серіктестік
байланыс орнатады. Сонымен қоса, иран-американдық қатынастардың жақсару
ықтималдылығы байқалады. Бұның бәрі Иранның аймақтағы оқиғаларға едәуір
әсер етуге мүмкіндіктерін күшейтеді. Иранның Орталық Азиядағы саясатында
Иран мен оның дәстүрлі аймақтық бақталастары – Пәкістанмен, Сауд
Арабиясымен, сонымен қоса, Түркиямен келіспеушіліктері байқалады. Иран
аймақтағы пантюркизм идеяларының даму мүмкіндігінен сескенуде. Бұл
идеялардың басты таратушысы Түркия екені анық. Иран Орталық Азияда
сунниттік фундаментализм бекуінен қауіптенеді. Сол үшін де аймақ елдерімен
ұзақ мерзімді қатынастар құрмай отыр, бұл өз кезегінде оның саясатының
болжануын қиындатады. Иран барлық мүмкіндігінше Орталық Азиядағы геосаяси
баланстың сақталуына ұмтылады. АҚШ тарапынан обструкционизм саясатына қарсы
келетін Иран Орталық Азияда өзінің георафиялық көршілігін барынша қолдана
отырып, жаңа сріктестеріне өзінің территориясы арқылы транспорттық
коридорды, Парсы шығанағы порттарына мұназ және газ құбырларын құрылысын
ұсына отырып, жақсы көршілік қатынастарды орнату және дамыту бағытын
көрсетуі керек. Ынтымақтастығының басында өзінің діни дүниетанымын уағыздай
отырып, Орталық Азия елдеріне идеологиялық басым көрсеткісі келген Иран өз
мақсатын іске асыра алмады. Сөйтіп, өзара байланыстарды тек тиімділік
негізінде ғана құра бастады. Иран Орталық Азия үшін Парсы шығанағына
шығудың жолы болып табылады, бұл мақсат жүзеге асты да. 1996 жылы
Түркменстанның теміржол магистралін Ирандыкімен байланыстырған Мешхед-
Теджен-Серахс теміржол торабы салынып бітті.
Түркия, түркі мемлекеті болған соң, түркі халқы отбасы бойынша өзінің
бауырларын – КСРО құлағаннан кейін тәуелсіздік алған мемлекеттерді қолдауды
өзінің борышы санайды. Әрине, Түркияда өзінің ықпалын күшейтуге байланысты
түркі әлемінде, және сәйкесінше, Батыс, Таяу және Орта Шығыста геосаяси
мүдделері де бар. Түркия озінің территориясы арқылы өтетін құбырлар бойымен
Әзірбайжаннан және де Қазақстаннан мұнайды, Түркменстаннан табиғи газды
тасымалдауға сенеді, бұл оған үлкен экономикалық пайданы дәмелендіреді.
Түркияның Орталық Азия республикаларымен этникалық, тілдік және мәдени
жақындығы оның алғашқылардың бірі болып аймақтың белсенді қатысушысына
айналдырды. Түркиямен бүгінгі таңда сан-саладағы ынтымақтастық дамуда. Ол
ең алдымен, сауда-экономикалық, транспорт, оқу-ағарту, туризм салаларында
көрінеді. Анкараның орталық азиялық бағыты Түркия алдында тұрған басым
сыртқы саяси міндеттерді шешуге жәрдемдесу негізделген. Қазіргі кезеңде
Түркия батыстық қауымдастықтың тең құқылы мүшесі болуға, ал жақын арада –
Еуропалық Одақ құрамына кіруге ұмтылуда. Аймақтағы Түркияның саяси бағыты,
көбіне, оның өз халықаралық бейнесін нығайту, және де Батысқа Орталық
Азиядағы өзінің делдалдық рөлінің пайдалылығын көрсету және батыс
құрылымына, бірінші кезекте ЕО-қа, өзінің қосылу қажеттігі дәлелдеу
ықыласымен негізделеді. Сонымен қоса, Анкараның сыртқы саяси белсенділігі
аймақтың өзі үшін де елеусіз фактор болып келеді. Кезінде Түркияның аймақ
мемлекттеріне қажетті қаржылық-экономикалық және саяси қолдауды көрсете
алмағандығы оның Орталық Азиядағы қатысуын кәдімгідей шектеді. Аймақтағы
көшбасшылық үшін Түрік кеудемсоқтығы (үкіметтік топтарда жариялана
қоймайтын) Орталық Азия мемлекеттерінде сәйкесінше қолдау таппады. Жалпы
алғанда, Орталық Азия елдері тәуелсіздік алғаннан соң әлемнің ірі
державаларымен қатар, әлеуеті жағынан төмендеу мемлекеттермен де жан-жақты
байланыстарды дамытуда. Бүгінгі ғаламдасу заманының талаптары да екіжақты
және көпжақты, мемлекетаралық және аймақаралық байланыстарды дамытуды, әлем
елдері мен өңірлері арасындағы интеграциялық процестерді алға бастыруды,
ортақ қауіп-қатерлермен бірлесіп күресуді қажет етеді. Әйтсе де,
ғаламдасудың талаптарына сай әрекет ету, ірі мемлекеттердің аймақтағы
белсенді қатысуына жол беріп, олардың әскери, саяси ықпалын күшейту Орталық
Азия елдерінің мемлекеттік мүддесіне, олардың егемендікті нығайтудағы
талпыныстарына нұқсан келтірмесе болғаны. Өйткені экономикалық дамудың әлі
де болса төменгі деңгейіндегі, қарулы күштері де әлсіз Орталық Азия үшін
халықаралық қатынастарда тек дәйекті де тиімді саясатты ұстанғаны абзал.
ОА интеграция мәселелері
КСРО ыдырағаннан кейінгі қысқа тарихи уақыт аралығында Орталық Азияның
жаңа тәуелсіз мемлекеттері бұл аймақтағы экономикалық, саяси, мәдени
салалардағы дамудың бірқатар тұрақты тенденцияларын айқындайтын өте маңызды
өтпелі кезеңнен өтті. Көрсетілген факторлар Орталық Азия өзіндік бөлек
аймақ ретінде құрыла алатындығына сендіреді. Дегенмен, Орталық Азияда
қалыптасып келе жатқан жаңа геосаяси шындық әзірге айтарлықтай мықты және
тұрақты сипат алған жоқ, сол себептен болашақта бұл аймақта оқиғалар
барысында дамитын болжамды сценарийді анықтау қиын. Дегенмен, кешенді
жағдайлардың сараптамасы негізінде аймақтағы интеграциялық және геосаяси
жағдайдың дамуының мүмкін нұсқаларын қарастыруға болады.
Өсіп келе жатқан жаһандану жағдайында интеграциялық үрдістер әлемнің
көптеген аймақтарында күш алуда. Интеграцияның ең жоғарғы деңгейі Еуропалық
Одақ шеңберінде жүзеге асуда. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы кооперация және
ынтымақтастық (АСЕАН) терең кеңеюде. Солтүстік Американы да бұл үрдіс
жанамай өтпеді (НАФТА). Сол себептен, Орталық Азиядағы интеграцияның жаңа
қолайлы түрін іздеу объективті үрдіс болып келеді.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары аймақтағы елдер өзінің
егемендігін нығайтуға маңызды қадамдар жасады. Олардың тәуелсіздігі енді
тек формальды мемлекеттіліктің сипаттарымен: конституциямен, әнұранмен,
елтаңбамен, тумен, тіпті БҰҰ-да мүшелікпен ғана шектелмейді. Бүгінде олар
халықаралық аренада ақиқи әрекет етуші субъекттерге айналды. Олар
халықаралық деңгейде мойындалды, және де оны өзіндік егемендікті нығайту
үшін қолдануда.
Әрине, Орталық Азия мемлекеттері экономикалық негізде әлі әлсіз. Бұл
табиғи ресурстарға бай емес Қырғызстан және Тәжікстанға ғана емес, сонымен
қоса, ірі ауқымды табиғи пайдалы қазбалар қорын иеленетін Қазақстан,
Өзбекстан, Түркменстанға да қатысты.
Қазіргі орталықазиялық қауымдастықтың дамуы оның аймақтық құрылымының
қайта-қайта күрделенуімен және халықаралық байланыстардың кеңеюімен,
сонымен қатар, сыртқы экономикалық факторлардың іс-әрекетінен ұлғайып келе
жатқан тәуелділікпен сипатталады.бұның үстіне, қоғамның экономикалық,
саяси, қоғамдық, рухани, этникалық және діни өмірінің үрдістері үсті-үстіне
тығыз шиеленісуде, және де өзара бірлесіп әрекеттесуде.
Орталық Азия аймағындағы экономикалық және саяси интеграция немесе
ынтымақтастық әр түрлі жолдармен, әр түрлі формада, темпте, көлемде жүзеге
асуы мүмкін. ТМД барлық орталық азиялық елдер енетін негізгі интеграциялық
құрылым бола ма? Бұл әлде ЭКО бола ма? Мүмкін Орталық азиялық одақ?
Орталық азиялық экономикалық және саяси кеңістіктің интеграциясы
аймақтың ғылыми және саяси қауымдастықта ең көп талқыланатын мәселелердің
бірі болып келеді. Интеграцияның қажеттілігі жөнінде біздің
мемлекеттеріміздің ғалымдары мен саясаткерлері ғана емес, сонымен қоса,
Орталық Азия еледріндегі маңызды мәселелердің бәсең түрде шешілуін қалайтын
саясаттанушылар да сөз қозғауда. Интеграциялық үрдістердің интерпретациясы
келесі сұрақтарға жауап табуды болжауда: 1) Орталық Азия елдеріне
интеграция не үшін қажет? Аймақта бұл интеграциядан не күтілуде? 2)
Қаншалықты бұл үміт Орталық Азия елдеріндегі шынайы жағдайымен ұласуда? 3)
ОА-дағы интеграциялық үрдістердің дамуының тенденциялары қандай?
Орталық Азия елдеріндегі интеграция мәселесі олардың тәуелсіздігінің
алғашқы жылдарындағы шешуші мәселелердің бірі болды. Өйткені осы тұста
олар, яғни жаңа мемлекеттер төтенше қиындықтар (экономикалық, қоғамдық,
экологиялық) мәселелерге кезікті, оларды жалғыз мемлекетке шешу мүмкін емес
көрінді. 90-жылдардағы интеграциялық идеология біріншіден, интеграциялық
жобалардың мазмұны аспектісін құраған Орталық Азия мемлекеттеріне түскен
мәселелердің біртектілігіне негізделді, екіншіден, бұл аймақтан Ресейдің
кетуіне негізделді, бұл интеграцияның географиясын анықтады.
Бұл идеологиядағы маңызды құрамдас бөлікті ОА-дағы аймақтық интеграция
барысында жүзеге асыру көзделген үміттер: Еуропаның тәжірибесінен бағыт ала
отырып, экономикалық дамудың, экологияның және де аймақтық қауіпсіздіктің
мәселелерін бірлесіп шешу құрады. Сонымен қоса, бәрі бірігуде, біз де
бірігуіміз керек, әлемдік тенденцияларға сай болмай біз дами алмаймыз ғой
деген логика іске асты (қазір де жүзеге асуда).
Интеграциялық үміттер және жобалардағы Еуропаның үлгісі ерекше
тартымды. ЕО – қазіргі әлемдегі жүзеге асқан және әлі де қызмет етіп жатқан
жалғыз интеграциялық үлгі. Орталық Азия елдерінде, ЕО тәжірибесіне
сүйеніп, интеграцияны жүзеге асыруды және сол арқылы бес орталық азиялық
мемлекеттердің және де тұтастай аймақтың экономикалық әлеуеттерінің өсуін
қамтамасыз етуді, экономикалық дамуға динамизм және бәсекеге
қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін беруді ойлауда. Еуропалық үлгіге жүгіну ол
орталық азиялық ортақ еркін сауда зонасын құру, кедендік одақ құру және
ортақ нарықтың жиналуы арқылы ортақ орталық азиялық өмірлік
стандарттарды дамыта отырып, экономикалық және валюталық одаққа жүруді,
кейіннен Бірыңғай Орталық Азия үшін Конституцияны дайындауға дейінгі
орталық азиялық саяси одақтың құрылуына бағыт алуды білдіреді. Осы сияқты
интеграцияның перспективалары бүгінде мүмкін болашақ ретінде қарастырылуда
және Орталық Азиялық мемлекеттердің Одағымен(ОАМО) байланыстырылуда. ОАМО
құрылған жағдайда Орталық Азияның экономикалық дамуының және де аймақтық
геосаяси өзін танудың өсуінің мықты факторы болуы мүмкін [1]. 90-
жылдардағы интеграциялық идеология дәстүрінде бола тұрып, интеграцияның
мүмкіндігін және де қажеттілігін негіздей отырып, бірігу барысында өзіндік
жеткілікті болатын орталық азиялық экономикаларының құрылуы жөнінде
айтылуда. Дегенмен, осыған cәйкес аргументтер жаһандану кезеңінде күдікті.
Еуро Одақтың өзінде жаһандану ЕО-тың алғашқы тірегінің тұрақтылығын бұзуы
мүмкін, өйткені ішкімемлекеттік аймақтар мен фирмалар, шағын бизнес-
құрылымдар жиі жалпыеуропалық құрылымдардың шегінен тыс трансұлттық
экономикалық байланыстарға бағытталады.
Интеграциялық үміттер геосаяси өлшемдерді де иеленеді: орталық азиялық
мемлекеттердің жиналған әлеуеттердің бірігуі Орталық Азия Аймағының әлемдік
саясаттың ақиқи субъектіне айналудың һажетті фкторы ретінде қарастырылуда.
90-жылдардың ортасынан бастап, осы интеграциялық үміттерді жүзеге
асыруға бірнеше қадамдар жасалынды:
- 1994 жылғы қаңтар: Ташкентте Қазақстан мен Өзбекстан негізінде
Орталық Азялық Одақ құру жөніндегі шешім қабылданды; 1994жылы
маусымда оларға Қырғызстан қосылды. ОАҚ ЕО институттарын, сонымен
қоса, ұлт үсті біріктіру құрылымдарын пайдалану негізінде құрылған
болатын.
- 1995 жылы ОАҚ Мемлекеттік Кеңесі және өзге де негізгі құрылымдары:
Сыртқы істер министрлер және қорғаныс кеңесі.
- 1994-1996 жылдар аралығында интеграциялық идеологияны жүзеге асыруды
көздеген 180 құжат дайындалды және қабылданды.
- 1996 жылы интеграцияға қатысты бірде бір шешімді жүзеге асырудың
мүмкіндігі болмағандықтан өзара суу және көңіл қалу кезеңі басталды.
- 1998 жылы интеграциялық идеологияны қайта түсіну, шамданушылық
жобалардан бас тарту, шешімі интеграцияның негізі – Орталық Азиялық
Экономикалық Қауымдастықтың (Тәжікстанның қосылуымен) құрылуы бола
алатын мәселелерге көңіл тоқтату кезеңі туды.
- 2001 жылы И. Каримов ОАЭҚ–ты Орталық Азиялық Экономикалық Фондқа
қайта реформалауды ұсынды, ол да жүзеге аспады.
- 2002 жылы ОАЭҚОАЭФ Орталық Азиялық Елдердің Ұйымына ауысты.
- 2005 жылы қазанда ОАЕҰ–ның ЕурАзЭҚ–қа бірігу жөнінде шешім
қабылданды.
Интеграциялық жобалардың жүзеге аспаған қадамдары ОА интеграциялық
дамуының жақтастары атап көрсетуді жақсы көретін аймақтың спецификасы,
ортақеуропалық үйдің құрылысының тәжірибесі ескерілгенмен де, қайталау
мүмкіндігіне және де ОА елдерінің экономикалық, саяси дамуының шындығы мен
тенденцияларының интеграциялық үміттерге сайма–сай болуына күмәндануға жол
береді. орталық азиялық кеңістіктің интеграциялық қадамдарының он бес
жылдық тарихы ОА–да нағыз интеграциялық факторлардың жоқтығын көрсетеді.
1. ОА бес мемлекеті әлі де транзиттің түрлі кезеңдерінде,
экономикалық дамудың түрлі деңгейлерінде болып отыр. Қазақстан даму
темпі және экономикалық реформалар бойынша аймақтың өзге елдерін озып
кетті; Өзбекстанның экономикасының модернизациясы өте баяу жүруде;
Қырғызстан сырттан келетін көмексіз дамудың мүмкінсіздігін көрсетті; бұл
болса Түркменстанның экономикасын ерекшелендіреді; Түркменстан дамудың
автаркиялы үлгісін ұстананушы болып қалуда. Аграрлы–шикізат сипаты бүкіл
орталық азиялық мемлекеттердің ұлттық экономикасын сақтауда. Тіпті
әсерлірек, айтарлықтай жоғары темптермен дамып келе жатқан және ҚР–на
аймақтық көшбасшылықты қамтамасыз етіп келген Қазақстан экономикасының өзі
шикізаттық сипатты сақтауда. Аймақта халықаралық еңбек бөлінісі жүзеге
асқан жоқ, ал онсыз халық шаруалық кешендердің интеграциясы мүмкін емес.
Бұрынғыша дамыған аймақтық инфрақұрылым жоқ.
2. Аймақ елдері әлі де саяси транзит жағдайында. Демократиялық саяси
жүйелер саяси шындақ емес, бағыт болып қалуда. Оған қоса, Орталық
Азия елдерінің барлығы да бұл бағыттармен жүреді. Демократиялық
транзиттің аяқталмағауы фактісі интеграцияға эконмикалық
жүйелердің әр деңгейлігі және әр бағдарлығы сияқты айтарлықтай
кедергі болып келеді. Демократиялық емес (және де толық
демократияланбаған) тәртіп шеңберінде интеграция мүмкін емес.
3. Интеграцияның дамуындағы, көбіне ұлттық мүддеге қатысты аймақтық
мүдденің артықшылығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
Бітіру жұмысы
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ФАКТОР: ЕУРОПАЛЫҚ
ОДАҚ ТӘЖІРИБЕСІ
Орындаған 4 курс студенті Жанабаева М.Р.
Ғылыми жетекші т.ғ.к.,
профессор Сапанов С.Ж.
Норма бақылаушы т.ғ.к.,
доцент Исова Л.Т.
Кафедра меңгерушісінің т.ғ.д.,
профессор Кукеева Ф.Т.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
1 Тарау ОА жаңа геосаясат: интеграция және дезинтеграция ... ...
Орталық Азиядағы жаңа геосаяи жағдайдың қалыптасуы ... ... ...
ОА интеграция мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Н.Ә. Назарбаевтың ОА Одақ идеясы: бүгіні мен болашағы ... ... ... ... ...
2 Тарау ЕО және ОА: интеграциялық тәжірибе ... ... ... ... ...
2.1 Европалық интеграция және оның аймақтық даму үшін тәжірибесі ...
2.2 ЕО және ОА ... ... ... .
2.3 ЕО және Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің әр түрлі аймақтарындағы мемлекеттердің
интеграцияға ұмтылысы әлемдік дамудың тұрақты тенденциясына айналды. Бұл
үрдістердің жаһандық өзара тәуелділіктері біртіндеп сезіліп жатыр. Даму
деңгейлеріндегі айырмашылықтарға, мәдениет, дін, тарихи дәстүрлердегі
айырмашылықтарға қарамастан, елдер мен халықтардың интеграция үрдістеріне
теңбе-тең қосылуларынан көптеген әлемдік және аймақтық мәселелерді жеңу
тәуелді болып отыр. Соңғы онжылдықтағы Орталық Азия елдерінің интеграциялық
үрдістерге қосылуы континенталды және жалпы әлемдік интеграциялық ағымның
бөлігі деп саналуы мүмкін.
Жаһандану экономикалардың бәсекелестігін кенет шиеленістірді, бұл осы
үрдістерден қалып қоймас үшін немесе шетте қалмас үшін ұлттық күштерді
шоғырлануға итермелейді. Дамушы және транзитті елдер өте қиын жағдайда
қалады, оларға жаңа орталық азиялық мемлекеттер – Қазақстан, Қырғызстан,
Өзбекстан, Түркменстан және Тәжікстанды жатады. Постиндустриалды
мемлекеттер тарапынан эксплуатация алаңы болып қалмас үшін және артта
қалушылықты болдырмау үшін, орталық азия мемлекеттеріне қалыптасқан
жағдайда бір мүмкін шешім бар, ол – аймақтық интеграция шеңберіндегі
кооперацияға жол ашу. ОА мемлекеттерінің басшылары мұндай қажеттілікті
сезінуде.
Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа да
одақтас республикалар сияқты шет мемлекеттермен байланыстары орталықпен
басқарылып, сыртқы саяси қайраткерлігі өте шектеулі болды. Ал тәуелсіздік
алғаннан соң сыртқы саясат жүргізу ісінде дербестікке қол жеткізіліп, алыс-
жақын шет елдермен жан-жақты ынтымақтастықты орната бастады. Көптеген
қолайлы факторларға сәйкес, әлемнің ірі мемлекеттерінің осы аймаққа деген
назары ерекше ауып, Орталық Азия аймағы әлемдік саясаттың белсенді
қатысушысына айналды. Бүгінгі таңда Орталық Азия АҚШ, Қытай, Ресей, Түркия,
Иран және Үндістан сияқты мемлекеттердің мүдделері қақтығысқан өңірге
айналған. 1990-шы жылдары бұл аймақта ірі мемлекеттер негізінен
экономикалық мүддені көздеген болса, 21-ші ғасырдың басынан бастап
экономикалық мүдде саяси мүддеге ауысқандай.
Биполярлық жүйе құлағаннан кейінгі жалғасып келе жатқан әлемнің
геосаяси бейнесіндегі өзгерістер орталық азиялық аймақтағы жаңа маңызды
жағдайдың құрылуына әкелді. Қазіргі кезде Орталық Азияның периферийлі
кеңістіктен Еуразияның геосаяси координаттары жүйесіндегі шешуші орынды
алатын аймаққа өзгеруі жүріп жатыр. Аймақтың өсіп келе жатқан маңыздылығын
шарттайтын және оның жаңа геосаяси рөлін анықтайтын маңызды факторлардың
бірі транспортық кешеннің әлеуеті, оның транзитті құраушысы, сонымен қоса,
аймақтың әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциясы болып келеді.
Бұл зерттеудің өзектілігі анық геосаяси тартыстың, негізгі әлемдік күш
орталықтарының геосаяси мүдделерінің өзара байланысынан, Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатындағы және аймақтағы интеграция мәселелері
және қауіпсіздікке қатысты олардың өзара қақтығысуынан туындайды. Аймақтағы
әр түрлі геосаяси күштердің өзара әрекеттестігі және бәсекелестігінде, сол
сияқты орталық азиялық мемлекеттердің сыртқы саяси бағыттарын және геосаяси
бағдарын анықтаған ерекшелікте де көрініс табады.
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-
ақ орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен
ойынның сахнасына айналды. Бұл жұмыста орталық азиялық аймаққа ықпал
ететін негізгі геосаяси күштер орталығына және халықаралық қатынастардың
негізгі факторларына келесілер: Рсей Федерациясы, Орталық Азияның жаңа
тәуелсіз мемлекеттері, сонымен қоса, АҚШ, ҚХР, Еуропалық Одақ жатады. Егер
19 ғ.-20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және Британ империялары болса,
енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд
Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады.
Әрине, сөзсіз, мұндай жағдай Орталық Азияға ұнамайды. Ол тек объект
ретінде саналмай, халықаралық қатынастардың субъектісі болып, әлемдік
саясатқа ықпал еткісі келеді. Алайда, бірде-бір орталық азиялық мемлекет
қуатсыздығы салдарынан өздігінше әлмдік саясатқа ықпал ете алмайды. Бірақ,
Орталық Азия егер біріге алса, бірыңғай интеграциялық ансамбль құра алса,
ол ықпал етуге мүмкіндік алар еді. Басқаша айтқанда, Орталық Азия бірігуге
міндетті. Өйткені, қазіргі әлем өзара жүйелік интеграция үрдісінде дамып
келеді. Бүгінгі таңда бүкіл әлем – интеграциялық блоктардың жиынтығы. Бұл
мемлекеттердің тәжірибесі кез-келген елдің автономды дамуының қазіргі
жағдайда мүмкін емес екендігін көрсетуде.
Орталық азиялық аймақ минерал-шикізат және су-энергетикалық
ресурстардың бай қорын иеленеді, бұл орталық азиялық аймақ елдерінің
интеграциялық өзара әрекеттесуінің тереңдеуін айқындайды. Сонымен қоса,
Орталық Азия мемлекеттері үлкен транзитті әлеуетті иеленеді, оның тиімді
пайдаланылуы аймақтың жаһандық коммуникациялық инфрақұрылымының
құрылуындағы маңызды фактор болады. Орталық Азия елдері үшін терроризм,
экстремизм, заңсыз есірткі айналымы қауіптері маңызды мәселе болып келеді.
Сол үшін де, ортақ мәселелерді шешу үшін мемлекеттердің бірігіп шара
қабылдау үшін күш салысулары маңызды болып отыр. Бұл орайда, осы бағытты
жүзеге асырудағы маңызды саты ол Қазақстан президенті Н. Назарбаев
бастамасымен ұсынылып отырған Орталық азиялық одақтың құрылуы болуы мүмкін.
Ол интеграциялық ынтымақтастықтың барлық мәселелерін тиімді шешу
мүмкіндігін берер еді.
Өзге халықаралық интеграциялық бірлестіктер қатарында экономикалық
және саяси жақындасудың моделі ретінде Еуропалық Одақ үлгісі болып отыр.
Әлемдегі мемлекеттердің ең ірі экономикалық және саяси бірлестігіне
айналып, ЕО әлемнің өзге өңірлеріндегі интеграциялық үрдістер үшін үлгі
бола алады. Батыс Еуропада дамудың таңдалған бағытының дұрыстығын растайтын
сондай әсерлі нәтижелерге қол жеткізілді.
Президент Н. Назарбаев өз кезегінде Қазақстанның ЕО-пен қарым-
қатынастарының дамуының келешегі бар екендігін баяндады. Ол ТМД елдері
Еуропалық Одақ үлгісінің жолын қуу керек, ол төрт еркіндікке: тауар,
жұмысшы күші, қызмет көрсету және капиталдың жүру еркіндігіне негізделген.
Біз ЕО-тан еліктеуге лайық үлгі, ХХІ ғасырға айналған экономикалық және
саяси интеграцияның магистральды, болашағы бар және тиімді бағытының
мысалын көреміз, - деп елбасы атап өтті.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ХІХ ғасырдың аяғынан, КСРО-
ның ыдырауынан бастап қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаты Жүйелі түрде, Орталық Азиядағы
кеңістігіндегі интеграциялық үрдістерді талдау және олардың халықаралық
қатынасқа ықпалын жан-жақты ашып көрсету, ондағы негізгі Қазақстандық
факторды, Орталық Азия елдері үшін ЕО-тың әлемдік интеграциядағы
тәжірибесін зерттеу болып табылады..
Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
• Орталық Азиядағы жаңа геосаяи жағдайдың қалыптасуын қарастыру.
• ОА-дағы интеграция мәселелерін ашып көрсету.
• Н.Ә. Назарбаевтың ОА Одақ идеясы: бүгіні мен болашағын
сараптау.
• Европалық интеграция және оның аймақтық даму үшін тәжірибесін
көрсету.
• ЕО және ОА арасындағы қарым-қатынастарды қарастыру.
• ЕО-пен Қазақстанның саяси байланыстарын зерттеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Орталық Азиядағы интеграциялық
үрдістерге арналған тақырыптың деректік көздерін шартты түрде
төмендегідей бес топқа бөлуге болады ...
Бітіру жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Берілген бітіру
жұмысының теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды.
Зерттеу жұмысында Францияның ұлттық қауіпсіздік мәселесінің оң мен теріс
жақтары бойынша құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Сонымен қатар тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу
жұмысының тақырыбын ашуда кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде қоғамдық
ғылым саласында зерттеудің стандартты сараптамасы – контент-сараптама
қолдану өз септігін тигізді. Яғни, оның көмегімен БАҚ хабарламасы, саяси
тұлғалардың мәлімдемелері және ұлттық қауіпсіздік жағдайына сараптама
жасалды.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының жалпы көлемі - 59 бет.
1 Тарау ОА жаңа геосаясат: интеграция және дезинтеграция
1.1 Орталық Азиядағы жаңа геосаяи жағдайдың қалыптасуы
Орталық Азия аймағы өзінің географиялық, экономикалық, ұлттық,
тарихи, мәдени және тағы басқа факторларының қызметіне сәйкес геосаяси және
геоэкономикалық жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие аймақ болып табылады. Ең
алдымен ол географиялық жағынан батыстағы Европа мен шығыстағы Азияның,
солтүстіктегі Ресей мен оңтүстіктегі ислам әлемінің тоғысқан жерінде
орналасқан. Сондықтан да аймақтың стратегиялық маңызы өте зор. Екіншіден,
тікелей теңізге шыға алмайтын құрлық ортасындағы аймақ, әлемнің басқа
аймақтарына тек көрші мемлекеттер арқылы ғана шыға алады, сондықтан
көршілес елдермен байланыс орнатудың мәні қаншалықты зор екендігін айтпаса
да түсінікті. Үшіншіден аталмыш аймақ табиғи ресурстарға өте бай, оның
ішінде әсіресе табиғи газ, мұнай, түсті металдар және басқа да пайдалы
қазбалар көздері бар. Ауыл шаруашылығы саласында мақта, астық, көкөніс және
тағы басқа экономикалық дақылдарды дамытудағы жағдайы айтарлықтай жақсы,
сондықтан едәуір зор экономикалық әлеуетке ие. Төртіншіден, ұлттық, діни,
мәдени жағынан алғанда бұл аймақ өзіне тән ерекшеліктерге ие, түркі және
ислам мәдениетімен дәстүрлі байланысы зор, оған қоса батыс пен шығыс
мәдениеттерінің қосылған ықпалы да бар.
20-шы ғасырдың аяғы, дәлірек айтсақ, 90-шы жылдардың басы Орталық Азия
республикалары үшін ғана емес, сонымен бірге кезінде Кеңес Одағын құраған
республикалар үшін де тарихи бетбұрысты кезең болды. Социалистік тәртіп
орнатып келген дүниежүзінің ірі державасы Кеңес Одағы ыдырап, 70 жыл бойы
орталыққа бағынған республикалар тәуелсіз мемлекеттер статусына ие болды.
Әрине, алғашқы егемендік алған республикалар үшін жеке-дара мемлекет
ретінде өзінің ішкі және сыртқы саяси бағыттарын белгілеп, әрі қарай
өздігінше аяқ алып жүруі оңай іс емес екендігі айдан анық. Бірақ Орталық
Азия елдері халықаралық істерге белсене араласа отырып, халықаралық
ұйымдарға мүше болып, дүниежүзілік қоғамдастықтың тең құқықты мүшесіне
айналды. Бүгінде әлемнің көптеген мемлекеттері мен саяси, экономикалық
күштер назары осы аймаққа аударылған.
КСРО алып мемлекет ретінде тарих сахнасынан кеткен соң, оның орнында
қалған республикалар, оның ішінде Орталық Азия елдері де тәуелсіздіктерін
жариялап, егемен ел ретінде халықаралық қауымдастықтан өздеріне тиесілі
орындарын алуға тырысты. 1991 жылдың аяғында бірінен соң бірі әлемге
өздерінің тәуелсіздігі туралы жариялады. Осы жылдың желтоқсан айының
басында КСРО-ның іс жүзінде ыдырауы туралы Беловеж келісіміне қол қойылып,
айдың соңында Алматыда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының пайда болғаны
жөнінде келісім дүниеге келеді. Орталық Азия республикаларының
тәуелсіздігін алғашқылардың қатарында болып Түркия, Ресей, Қытай және АҚШ
мойындайды.
Тәуелсіздік алған бес мемлекеттің әлеуметтік-саяси жағдайы,
экономикалық дамуы бірдей деңгейде болды. Ал жеке-дара мемлекет ретінде
өмір сүре бастаған кезде Орталық Азия республикалары өзіндік даму жолын
таңдап, олардың әрқайсысының ұстанған саяси бағыты әртүрлі болды. Мысалы,
Түркменстан ешкімге қосылмайтын бейтараптық саясатты таңдап, оқшауланып
алды. Тәжікстанда мемлекет ішіндегі топаралық тартыстардың салдарынан 5
жылдан аса уақытқа созылған азамат соғысы басталып кетті. Қазақстан
көптармақты сыртқы саясатты ұстана отырып, әлем елдерімен тең құқықты
ынтымақтастықты дамытуға бет алды. Бірақ орталықтан басқарылған мемлекет
құрамында болып келген 5 республика үшін өзара шаруашылық байланыстардың
үзілуі салдарынан болған экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын да
іздестіру қажет болды. Дәл осындай жағдайда Орталық Азия елдерінің шикізат
пен табиғи ресурстарға бай болуы, олардың геосаяси жағдайы әлемдік
экономикалық қатынастарға кірігуіне мол мүмкіндіктер туғызды.
Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа да
одақтас республикалар сияқты шет мемлекеттермен байланыстары орталықпен
басқарылып, сыртқы саяси қайраткерлігі өте шектеулі болды. Ал тәуелсіздік
алғаннан соң сыртқы саясат жүргізу ісінде дербестікке қол жеткізіліп, алыс-
жақын шет елдермен жан-жақты ынтымақтастықты орната бастады. Көптеген
қолайлы факторларға сәйкес, әлемнің ірі мемлекеттерінің осы аймаққа деген
назары ерекше ауып, Орталық Азия аймағы әлемдік саясаттың белсенді
қатысушысына айналды. Бүгінгі таңда Орталық Азия АҚШ, Қытай, Ресей, Түркия,
Иран және Үндістан сияқты мемлекеттердің мүдделері қақтығысқан өңірге
айналған. 1990-шы жылдары бұл аймақта ірі мемлекеттер негізінен
экономикалық мүддені көздеген болса, 21-ші ғасырдың басынан бастап
экономикалық мүдде саяси мүддеге ауысқандай.
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-ақ
орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен ойынның
сахнасына айналды. Егер 19 ғ.-20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және
Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран,
Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де
белгілі дәрежеде қатысады.
Орталық Азия аймағының стратегиялық жағдайы Ресейдің де, сондай-ақ
Батыстың да мүдделері мен қауіпсіздігіне тікелей қатысты; әсіресе Ресейдің
мүдделеріне айтарлықтай қатысты. Ресейлік зерттеуші С.В. Бирюковтың пікірі
бойынша орталық азиялық аймақ көптеген себептер бойынша өінің Ресей үшін
сөзсіз маңыздылығын сақтап келеді. Олардың ішінде бірінші орында – орталық
азиялық аймақтың геосаяси маңыздылығы. Сонымен қоса, аймақтағы мемлекеттер
ТМД көлемінде ықпал етудегі Ресейдің негізгі геостратегиялық бәсекелестері
– бәрінен бұрын, АҚШ және Түркия, кейіннен Иран, Пәкістан және Қытай
жағынан үлкен мүдденің объектісіне айналды. Бирюков аймақтағы әр түрлі
Ресейдің мүдделеріне жауап бермейтін альянстардың, бағыттар мен жобалардың,
оның ішінде НАТО-ның патронажы астында Орталық-азиялық батальонның
құрылуын, Ресейді аймақтық қарулану нарығынан ығыстыруын, сонымен қоса,
альянстың әскери шараларына бұл мемлекеттердің қарулы күштерінің белсенді
түрде енуін қауіппен белгілейді.
Аймақтық емес ойыншылардың өздерінің Орталық Азияға жақындау
тәсілдерінде белгілі бір қағидаларды ұстанатындығы сипатты, олардың ішінде
геосаяси аймақтық қағидасы ерекшеленеді, ол аймақты бірыңғай тұтас геосаяси
кеңістік, ортақ саяси және экономикалық мүдделері бар территория ретінде
қарастырады. Бұған қоса, бұл елдер қоғамдық мүдделердің стартегиялар
негізіндегі өзінің ішкі ресурстардың есепке ала отырып жүзеге асатын
тәртіптің спецификалық саяси және экономикалық бағытты қолданады.
Аймақтағы геосаяси мүдделері бар ықпал етуші державалардың бірі Ресей
болып келеді. Ресейдің Орталық Азиядағы негізгі мақсаттары – бұрынғы
кеңестік азиялық мемлекеттерді ресейлік геосаяси кеңістігі өрісінде ұстап
қалу. Ресей, өзіндік ішкі мәселелер себебінен, әлі Орталық Азияға қатысты
толық қанды стратегиясын шығара қойған жоқ.
Бұл байланыста шектелген әскери қатысуға деген шешімі Ресей үшін
құптауға лайығырақ қадам болып отыр. Әскери қатысу ауқымды экономикалық
және саяси байлансытарды дамыту сияқты ондай көп шығынды қажет етпейді.
Оған қоса, ол геосаяси мүдделерді қамтамасыз етудің жеткілікті әсерлі
тәсілі болып келеді. Оның Ресей үшін артықшылығы Ауғанстаннан ислами
радикализм экспансиясының тарау қаупінің болуымен түсіндіріледі.
Тәжікстан және Қырғызстан территорияларында ресейлік әскери базалардың
құрылуы бұл елдерді Орталық Азия аймағында және оның айналасында ресейлік
геосаяси мүдделерді қамтамасыз ету үшін таңдауын куәландырады. Бұл таңдау
Тәжікстанды Орталық Азиядағы шешуші мемлекет ретінде мойындауын
білдірмейді, бірақ бұл республика аймақтық қауіпсіздік жүйесіндегі маңызды
байланыстырушы түйін болып қалады. Ресей геосаяси пайдалылық есебіне сүйене
отырып, елеулі материалдық не саяси шығынсыз аймақта стратегиялық түрде
орнығу үшін қолайлы жағдайды пайдалануда. Бұған қоса, Ресей аймақтағы
энергоресурстарды тасымалдауға қызығушылығын көрсетуін жалғастыруда. Мұнай-
газ кен орындарын игеруге, мұнай құбырларының құрылысына және
эксплуатациясына қатысушы өзге елдер үшін сияқты Ресейге де
энергоресурстарды тасымалдау тек қана экономикалық емес, сонымен қоса,
бірінші кезекте аймақтағы жағдайдың дамуына әсерлі бақылау жүргізуді
қамтамасыз ету призмасы арқылы саяси мәселе болып келеді. Экономикалық
салада Орталық Азия аймағы Ресей үшін басым бағыт бола қойған жоқ.
Инвестицияларға және тірі ақшаға мүдделі Ресейді аймақпен соңғы кезде
қалыптасқан сауда-экономикалық қатынастардың бартерлік сипаты
қанағаттандырмайды. Көптеген бағалау және де франсуздық сараптамашы Оливье
Руаның пікірі бойынша, АҚШ, Қытай және ЕО белсенділік аясында аймақтағы
ресейлік ықпал ету салыстырмалы азаю тенденциясын иеленеді.
Ресей 1992-1993 жылдары Батыспен стратегиялық серіктестікті орнату
идеясын алға тарта отырып, өздерінің тәуелсіздіктерін жариялаған бұрынғы
кеңестік азиялық республикаларға деген назарын бәсеңдетті. 1994 жылдан
бастап Ресей аймақтағы өзінің бұрынғы ықпалын қайта қалпына келтіруге
тырысады. Ресей үшін басты мәселе Тәжікстандағы және тәжік-ауған
шекарасындағы ахуал болды. Ішкі мәселелердің өткірлігі мен экономикалық
мүмкіндіктерінің әлсіреуі Ресейге Орталық Азияда қалыптасқан вакуумды
толтыруға талпынған әлем елдерімен бәсекелесуге кедергі жасады. Орталық
Азиядағы екінші үлкен ойынның тағы бір ерекшелігі – аймаққа әскер емес
(Тәжікстанды санамағанда), инвестициялар әкеліне бастады. Яғни, инвесторлар
арасында табиғи ресурстарға қол жеткізу үшін, мұнай мен газ құбырларының
бағытын таңдауда, өтім базары үшін, жаңа тәуелсіз орталықазиялық
мемлекеттердің сыртқы саяси және сыртқы экономикалық бағыттары үшін күрес
жүреді[6, с.36].
Ресейдің экономикалық мүдделерін қорғау – Мәскеудің Орталық Азиядағы
саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Өз мүддесін қорғау мақсатында Ресей
өзі үшін анағұрлым маңызды болып табылатын елдерде, мысалы, Қазақстанда,
қатаң бақылауды сақтап отыр. Ресей үшін Қазақстан саяси жағынан да,
экономикалық жағынан да аса маңызды мемлекет болып саналады. Мұнда кеңестік
әскери және өнеркәсіптік нысандар – Байқоңыр ғарыш айлағы мен ядролық
қаруды сынау полигоны орналасқан. Қазақстан – бұрынғы КСРО аумағындағы
Ресейден кейінгі екінші ірі мұнай өндіруші. Оның энергетикалық ресурстары
мен тасымалдау құралдарына бақылау орнату Ресейге аса маңызды стратегиялық
және экономикалық мүмкіндіктер береді. Ресейде Өзбекстан мақтасының
импортына тәуелді ірі кәсіпорындар бар. Жалпы, экономикалық салада Ресей
мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыс өте тығыз.
Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағында мыс, қорғасын және цинк өндіруде
көшбасшылық орын алған және оның негізгі тұтынушысы Ресей болған. Ресей
қара металлургиясы бүгінгі таңда да Қазақстан темір рудасының, марганецтің,
молибденнің және хромның, сирек кездесетін металдардың басты тұтынушысы
болып отыр. Қырғызстан металдық сүрмені өндірудің монополисі болған болса,
Түркменстан – құрамынан стронций шығарылатын целестин рудаларының,
Өзбекстан – мақта мен алтынның ірі жеткізушісі болған [6, . с.37].
Орталық Азиядағы үш негізгі ойыншы – Қытай, Ресей және АҚШ.
Әрқайсысының өзіндік мүддесі бар, оған қоса олардың үшеуі де бұл аймақтың
тыныштығы мен гүлденуіне мүдделі. Ал бұл өз кезегінде бірлесіп күш жұмсауды
қажет ететін радикалды исламды жеңген кезде ғана мүмкін болмақ. Сондықтан
оларды біріктіретін осы мақсаттар олардың мәмілеге келуін қажет етеді.
Мұның өзі үшеуінің ортақ мүддесі болып табылады.
Орталық Азиядағы АҚШ-тың мүдделері мен саясаты ерекше айтылуы керек.
КСРО ыдырағаннан кейін аймақтағы АҚШ-тың ұстанымының күшейгені байқалды.
Орталық Азия елдеріне қатысты АҚШ-тың сыртқы саяси стратегиясы, әсіресе,
геосаяси пікірлерде, оның стратегиялық арртықшылықтары мен мүдделерін
есепке алатын жаңа ыңғайда негізделді. Бұл ыңғайлар аймақты АҚШ тарапынан
көптеген бағалау жүйесінде басым болып қалады. Бұл Ресеймен, Қытаймен,
Иранмен және ислам әлемімен өзара қарым-қатынас элементтерінің кең жиынымен
шартталады және бірінші кезекте Құрама Штаттар үшін аймақтық, сонымен қоса,
жаһандық деңгейде күштер балансының тиімді бағытын құру қажеттілігімен
байланысты. Жаһандық саясат жүргізетін держава ретінде АҚШ Орталық Азияға
келесі негізгі сбептер бойынша үлкен қызығушылық танытуда:
• бұрынғы кеңестік азиялық республикалар мемлекеттік тәуелсіздік
алды және халықаралық аренада өзіндік сыртқы саясат жүргізеді;
• олар АҚШ-тың маңызды геосаяси бақталастары Ресей, Қытай және ислам
әлемі арасында орналасқан;
• аймақ ең бай энергоресурстар және өзге де табиғи ресурстар қорын
иеленеді;
• аймақ әлемдік маңызы бар уран рудасы және ядролық технологиялар
қорын иеленеді.
Сөзсіз, АҚШ алыс болашақта Орталық Азияны өзінің ықпал ету саласына
терең енгізгісі келеді, дегенмен, қазіргі кезеңде Вашингтонның міндеті
аймақтағы АҚШ-тың ықпалын шектейтін не әлсіретін мемлекеттің немесе
мемлекеттер коалициясының мұнда пайда болуын болдыртпау болып отыр. АҚШ
аймақтағы Түркияның белсенділігін жасырын қолдайды, бірінші кезекте,
энергоресурстрды тасымалдау саласында. Вашингтон Түркияны өзінің саясатының
таратушысы ретінде пайдаланғысы келеді. Өзге тасымалдау жобаларының жүзеге
асырылуы( ауғандық және кавказдықты ескермегенде) Ресей, Қытай, Иран үш
аймақтық көшбасшылардың бірінің ұстанымдарының күшеюін білдіретін болады,
ал бұл АҚШ-тың жоспарларына кірмейді.
Көптеген мамандардың пікірінше, Орталық Азия елдерінде американдық
саясат геосаяси балансты қамтамасыз етуде, халықаралық қауымдастыққа
аймақты біріктіруде айтарлықтай белсенді рөл атқарады.
Тәуелсіз мемлекеттер мәртебесіне ие болған шақта Орталық Азияның
әлемнің ірі мемлекеттерінің қызығушылығын тудырған басты нәрсе – ол өңірдің
табиғи ресурстарға бай болуы, әсіресе, негізгі талас Каспий мұнайы болды.
Каспий мұнайын игеру мақсатында алғашқылардың бірі болып АҚШ-тың ірі мұнай
компанияларының өңірге келгені белгілі. Орталық Азиядағы жаңа үлкен
ойынға ірі державалардың қатысуының басты мақсаты дәл осы Каспий мұнайы
мен табиғи газ. Каспий теңізінің жағалауы бойымен және оның түбінде әлемнің
ірі көмірсутекті отынның игерілмеген қорлары бар. Мұнай қоры 243 млрд.
баррельге бағаланып отыр, ал олардың құны 4 трлн. АҚШ долларына жуық. АҚШ
энергетика министрлігінің болжамы бойынша, тек Әзірбайжан мен Қазақстанның
өзінде бұл қорлар 130 млрд. баррель құрауы мүмкін, бұл АҚШ қорларынан 3
еседен асып түседі екен. ЭксонМобил, ШевронТексако сияқты мұнай
алпауыттары жаңа өңдеу көздеріне қазірдің өзінде 30 млрд. долл. құйған. Бұл
аймақ Құрама Штаттардың ОПЕК-ке – мұнай экспорттаушы елдер ұйымына деген
тәуелділікті бәсеңдетуге мүмкіндік береді деп болжануда [8].
Аймақтағы ірі ойыншылар мұнай мен газды игеруде ғана емес, оны
тасымалдаудағы мұнай құбырларының бағыты үшін де күреседі. Ресей Солтүстік
Кавказдағы өз аумағы арқылы өтетін бағытты қаласа, Қытай Қазақстаннан шығыс
бағытқа қарай болғанын қалайды. Иран Парсы шығанағы арқылы өз құбыр жүйесін
ұсынса, Вашингтон, керісінше, Ресейдің де, Иранның да аумақтарынан тыс
өтетін бағыттарды қолдайды. Қалай болғанда да, тасымалдау жолдарына бақылау
орнатуда Ресей үшін артықшылықтар басым. Көптеген орталықазиялық құбырлар
Ресей аумағы арқылы өтеді. Бүгінгі таңда АҚШ-қа жеткізілетін мұнайдың 15
пайызға жуығы Ресей еншісінде екен. Ресейдің экономикалық даму және сауда
министрі Г.Грефтің сөзі бойынша, Ресей американдық рынокқа мұнай жеткізуде
араб елдерімен бәсекелесе алады [9].
Қытай да АҚШ-тан кейінгі екінші ірі мұнай импорттаушысы ретінде
аймақтың мұнай игеру ісінен шет қалған жоқ. Қытайдың мұнай-газ компаниясы
Қазақстанның бірқатар мұнай кеніштерін игерумен қатар, батыс Қазақстаннан
батыс Қытайға мұнай құбыры салынып бітті. Бұған дейін Қытайға мұнай темір
жол арқылы жеткізілген болса, ендігі кезекте мұнай айдау құбыр арқылы
жүзеге асырылатын болады.
Қазіргі Қытай – қарқынды дамып келе жатқан мемлекет, күшті саяси
орталық. Бүгінде ол ғаламшардың ірі экономикалары тізімінде алтыншы орында
болса, сыртқы сауда көлемі бойынша төртінші орынды иеленген. 21-ші ғасырдың
ортасына қарай ҚХР алдыңғы қатарлы әлемдік держава болатынын түсіне отырып,
онымен ынтымақтастықты дамытуға мүдделі мемлекеттер саны да барған сайын
артуда. Ресей мен Қытайдың ортақ көзқарасымен санаспай халықаралық
қатынастардың ешбір ойыншысы әрекет ете алмайды. Біріншіден, екі мемлекет
те БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі, екеуі де аумақ, халық,
табиғи ресурстар, индустриалдық және ғылыми база, ядролық қару, Әлемдік
мұхит пен ғарышқа ғаламдық дәрежеде қатысу сияқты маңызды факторларға ие.
Екіншіден, өз мүдделерін қорғауда екі мемлекет принципті түрде халықаралық
ынтымақтылыққа, халықаралық құқыққа және БҰҰ-ның беделіне сүйенеді. Олар
үшін айнымас қағида ретінде халықаралық мәселелер мен қайшылықтарды шешуде
күштеу және біржақты қабылданатын әдістерді қолданбау қала бермек.[10,
с.62].
Қытай Орталық Азияға қатысты әзірше өте сақ саясат ұстануда. Қытай
аймақтағы өзінің мақсаттарын жариялаудың қажетсіздігін және мезгілсіздігін
сезінуде. Қытайдың Орталық Азиядағы ұстанымдарының соншалықты белсенді
болмай отырғаны оның негізгі мүдделері АТА болуымен түсіндіріледі. Сонымен
қоса, ҚХР-дың аймақтағы назарының күшеюі бекіп келе жатқан ресей-қытай
ынтымақтастығына зиянын тигізуі мүмкін. Қытай басшылығы бірнеше рет өзінің
орталық азиялық елдерімен достық қарым-қатынастың сақталуына қалайтынын
және Кеңес Одағы құлағаннан кейінгі вакуумды толтыруға ұмтылмайтынын атап
өтті.
Қытайдың Орталық Азиядағы әлсіз қатысуы, сонымен қоса, Синьцзян-Ұйғыр
автономды ауданның шығыс бөлігіндегі тұрақсыз жағдайдың сақталуымен
түсіндіріледі. Бұл ауданда исламдық және ұлттық көңіл-күйлердің өсуі
байқалуда, бұл өз кезегінде Пекинге үлкен әуре әкеледі. Бәрінен бұрын,
әлемдік қоғамдастықтың СУАР мәселелеріне назарын аударғысы келмегендіктен,
Пекин Орталық Азиядағы геосаяси ойындарда қатысуға үлкен қызығушылық
танытпайды деген көзқарастар бар.
Кейбір қазақ және қырғыз саясаттанушылары мүлдем өзге пікір ұстанады.
Олар Қытай олардың елдеріне қатысты жорғалау экспансиясын жүзеге асыруда
деп сендіруде, ол ҚХР халқының өте жоғары миграциялық белсенділігінде
көрінеді. Бір жағынан Қытай халқының миграциялық белсенділігі елдегі ішкі
жағдайға тікелей байланысты, мақсатталған мемлекеттік саясаттың нәтижесі
емес.
Сонымен қоса, аймақтағы ҚХР-дың кейбір белсенділігінің күшею
тенденциясы ескерусіз қала алмайды. Бірінші кезекте экономикалық саладағы
өсіп келе жатқан Қытайдың мүддесі байқалуда. Қытайдың аймаққа салатын
инвестицияның көлемі өсіп келеді, өзара сауда ұлғайып келеді. Қытай
транспорттық жобаларға, соның ішінде Орталық Азиядан жылу құбырының
құрлысына, және де шекаралық мәселелерді шешуде қызығушылық танытуда.
Сонымен бірге, 1999 жылы тамызда Бишкектегі шанқайлық бестік
көшбасшыларының кездесуі ҚХР-дің терроризм қаупінің күшеюі алдындағы
эскалацияға байланысты жаңа белсенді әрекеттер жасауға дайын екендігін
көрсетті.
2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін АҚШ-тың Орталық Азиядағы әскери
қатысуы белсендірілді. Кенеттен Орталық Азия аймағы лаңкестікпен күрестің
шешуші алаңына айналды.
Лаңкестікпен күрес АҚШ-ты, Орталық Азия республикаларын, Ресей мен
Қытайды біріктірді. Ұлттық қауіпсіздік саласында бұл мемлекеттердің
әрқайсысы ислам бағытындағы лаңкестік ұйымдар тарапынан келген қауіппен
соқтығысты. Енді Ресей шешен сепаратистерінің Усама бен Ладенмен және Аль-
Каидамен байланысы туралы ешқандай кедергісіз айтса, Қытай Шыңжаңдағы
ұйғыр сепаратистерінің Аль-Каидамен және Талибан қозғалысымен
байланысын тапты. Ал Орталық Азия мемлкеттерінің басшылары үшін олардың
авторитарлық тәртібіне өте зор нұқсан келтіре алатын мұсылман
фундаменталистерімен күрестегі өз позицияларының нығаюы басымдық әкелді
[11, с.16].
Кеңес Одағының ыдырауымен Ресей өзінің бұрынғы әлеуетін жоғалтып алса
да, Орталық Азия елдерімен тарихи сабақтастығын алға тартып, олармен
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы, Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы, Орталық Азия ынтымақтастығы ұйымы шеңберінде өзара
байланыстарды дамытуда.
АҚШ-тың аймақта пайда болуы, оның Өзбекстан мен Қырғызстанда әскери
базаларды ашуы Ресейді Орталық Азиядағы ықпалын күшейтуге итермеледі. 1990
жылдардың аяғында Мәскеу Орталық Азияда өзінің қызметін белсендірді. 2003
жылдың мамыр айында Ұжымдық қауіпсіздік шартына жаңа құрылымдық өзгерістер
енгізу туралы шешім қабылданып, нәтижесінде Ресейдің Орталық Азиядағы
ықпалының күшеюіне септігін тигізген Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
құрылады [12, с.69].
Ресейдің келесі стратегиялық қадамы – 2003 жылдың күзінде Қырғызстанда
әскери базасының ашылуы. Бұл Ресей мен Орталық Азияның бірқатар елдерінің
ресми Мәскеудің аймақтағы тікелей әскери қатысуын қолдайтынын көрсетті.
Содан соң 2004 жылдың шілде айында Сочидегі В.Путин мен Э.Рахмоновтың
кездесуінде Ресей мен Тәжікстан арасындағы жан-жақты ынтымақтастықты дамыту
туралы уағдаластыққа қол жеткізілді, оның ішінде Ресейдің Тәжікстандағы
әскери қатысуы да бар. Оған қоса Мәскеу мен Ташкент арасындағы байланыстар
да қолайлы жағдайда дамыды, олардың жақындасуында ортақ қауіпсіздік
қатерлер мен бірлескен әскери жаттығулар негізгі рөл атқарады[12, с.69].
Орталық Азия аймағындағы ірі державалардың қатысуын қарастырғанда, НАТО-
ның да өңірге келгені туралы айтпасқа болмайды. Солтүстік Атлантикалық
альянс – Құрама Штаттардың негізгі әскери одақтасы болып табылады.
Ауғанстандағы антилаңкестік операцияда АҚШ НАТО-ның мемлекеттеріне арқа
сүйегені белгілі. НАТО әлі де Вашингтонда Еуразияға геосаяси бұзып
кірудің маңызды құралы ретінде қарастырылады. Солтүстікатлантикалық
альянстың рөлі қайта қарстырылатын болады. Құрама Штаттар әлеуеттік
кандидаттарды ұйымға қабылдау үрдісін тездету үшін, олардың бір қатарының
натолық стандарттарға сай келмейтіндігіне көз жұмуға дайын. Орталық Азиямен
бұл іс қиындай түседі: аймақтағы мемлекеттер мүмкін кандидаттар ретінде
болжамды түрде де қарастырыла алмайды. Орталық Азия үшін Бейбітшілік үшін
серіктестік бағдарламасына сүйену болжануда, ол келешекте серіктес елдерді
альянстың әскери механизміне байланыстыруды көздейді. Ең кіші болса да,
НАТО-ның жаңа мүшелері одақтастық формалды мәртебеге ие болатын болса,
Бейбітшілік үшін серіктестік мүшелері болашақта НАТО-ның, дәлірек
айтқанда АҚШ-тың әскери-стратегиялық вассалы ретінде болуы мүмкін. Ресей
мен Қытай НАТО-ның Орталық Азияға келуін қаламайды, өйткені ол бұл екі
алпауыттың аймақтағы ықпалын әлсіретуі мүмкін. НАТО мен Орталық Азия
республикалары арасындағы ынтымақтастық 1994 жылдан басталғаны белгілі. Сол
кезде Орталық Азияның Түркменстаннан басқа төрт республикасы НАТО-ның
Бейбітшілік үшін серіктестік бағдарламасының мүшелеріне айналды.
Орталық Азия мемлекеттерінің Бейбітшілік үшін серіктестік
бағдарламасына кіруі олардың Альянспен байланыстарына ресми мәртебе берді,
аймақтық қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың тетігін қамтамасыз етті,
бірлескен қайраткерліктің негізін қалады. Стамбул саммитінде Альянс өзінің
стратегиялық маңызды аймақтар болып табылатын Орталық Азия мен Кавказдағы
серіктестермен ынтымақтастыққа аса назар аударуы қажет деген шешім
қабылданды. НАТО-да Бас хатшының Кавказ бен Орталық Азия бойынша арнайы
өкілі лауазымы, сонымен бірге осы аймақтардың әрқайсысының байланыс
офицерлері қызметтері бекітілді. Байланыс офицерлері қарым-қатынастарды
дамытуға ықпал етіп, ынтымақтастықты реттеу мен диалог жүргізу ісіне жауап
берулері тиіс [13, с.47].
Орталық Азия елдерімен саяси және экономикалық байланыстарды Түркия,
Иран, Үндістан, Пәкістан, Жапония, Еуропалық Одақ мемлекеттері де дамытуда.
Бірақ бұл аталған мемлекеттердің Орталық Азия аймағындағы қатысуында үш
алпауыт – АҚШ, Ресей, Қытайдың бәсекелестігі сияқты тайталас айтарлықтай
байқалмайды. Изоляция және бірінші кезекте АҚШ тарапынан қысым жағдайындағы
аймақтағы геосаяси ойынның өзге акторы – Иран өзінің Орталық Азиядағы
экономикалық, саяси, мәдени ықпалын күшейтуге тапжылмай тырысуда. Осы
мақсатта, Иран Ресеймен, еуропалық елдермен, ҚХР-мен, Индиямен серіктестік
байланыс орнатады. Сонымен қоса, иран-американдық қатынастардың жақсару
ықтималдылығы байқалады. Бұның бәрі Иранның аймақтағы оқиғаларға едәуір
әсер етуге мүмкіндіктерін күшейтеді. Иранның Орталық Азиядағы саясатында
Иран мен оның дәстүрлі аймақтық бақталастары – Пәкістанмен, Сауд
Арабиясымен, сонымен қоса, Түркиямен келіспеушіліктері байқалады. Иран
аймақтағы пантюркизм идеяларының даму мүмкіндігінен сескенуде. Бұл
идеялардың басты таратушысы Түркия екені анық. Иран Орталық Азияда
сунниттік фундаментализм бекуінен қауіптенеді. Сол үшін де аймақ елдерімен
ұзақ мерзімді қатынастар құрмай отыр, бұл өз кезегінде оның саясатының
болжануын қиындатады. Иран барлық мүмкіндігінше Орталық Азиядағы геосаяси
баланстың сақталуына ұмтылады. АҚШ тарапынан обструкционизм саясатына қарсы
келетін Иран Орталық Азияда өзінің георафиялық көршілігін барынша қолдана
отырып, жаңа сріктестеріне өзінің территориясы арқылы транспорттық
коридорды, Парсы шығанағы порттарына мұназ және газ құбырларын құрылысын
ұсына отырып, жақсы көршілік қатынастарды орнату және дамыту бағытын
көрсетуі керек. Ынтымақтастығының басында өзінің діни дүниетанымын уағыздай
отырып, Орталық Азия елдеріне идеологиялық басым көрсеткісі келген Иран өз
мақсатын іске асыра алмады. Сөйтіп, өзара байланыстарды тек тиімділік
негізінде ғана құра бастады. Иран Орталық Азия үшін Парсы шығанағына
шығудың жолы болып табылады, бұл мақсат жүзеге асты да. 1996 жылы
Түркменстанның теміржол магистралін Ирандыкімен байланыстырған Мешхед-
Теджен-Серахс теміржол торабы салынып бітті.
Түркия, түркі мемлекеті болған соң, түркі халқы отбасы бойынша өзінің
бауырларын – КСРО құлағаннан кейін тәуелсіздік алған мемлекеттерді қолдауды
өзінің борышы санайды. Әрине, Түркияда өзінің ықпалын күшейтуге байланысты
түркі әлемінде, және сәйкесінше, Батыс, Таяу және Орта Шығыста геосаяси
мүдделері де бар. Түркия озінің территориясы арқылы өтетін құбырлар бойымен
Әзірбайжаннан және де Қазақстаннан мұнайды, Түркменстаннан табиғи газды
тасымалдауға сенеді, бұл оған үлкен экономикалық пайданы дәмелендіреді.
Түркияның Орталық Азия республикаларымен этникалық, тілдік және мәдени
жақындығы оның алғашқылардың бірі болып аймақтың белсенді қатысушысына
айналдырды. Түркиямен бүгінгі таңда сан-саладағы ынтымақтастық дамуда. Ол
ең алдымен, сауда-экономикалық, транспорт, оқу-ағарту, туризм салаларында
көрінеді. Анкараның орталық азиялық бағыты Түркия алдында тұрған басым
сыртқы саяси міндеттерді шешуге жәрдемдесу негізделген. Қазіргі кезеңде
Түркия батыстық қауымдастықтың тең құқылы мүшесі болуға, ал жақын арада –
Еуропалық Одақ құрамына кіруге ұмтылуда. Аймақтағы Түркияның саяси бағыты,
көбіне, оның өз халықаралық бейнесін нығайту, және де Батысқа Орталық
Азиядағы өзінің делдалдық рөлінің пайдалылығын көрсету және батыс
құрылымына, бірінші кезекте ЕО-қа, өзінің қосылу қажеттігі дәлелдеу
ықыласымен негізделеді. Сонымен қоса, Анкараның сыртқы саяси белсенділігі
аймақтың өзі үшін де елеусіз фактор болып келеді. Кезінде Түркияның аймақ
мемлекттеріне қажетті қаржылық-экономикалық және саяси қолдауды көрсете
алмағандығы оның Орталық Азиядағы қатысуын кәдімгідей шектеді. Аймақтағы
көшбасшылық үшін Түрік кеудемсоқтығы (үкіметтік топтарда жариялана
қоймайтын) Орталық Азия мемлекеттерінде сәйкесінше қолдау таппады. Жалпы
алғанда, Орталық Азия елдері тәуелсіздік алғаннан соң әлемнің ірі
державаларымен қатар, әлеуеті жағынан төмендеу мемлекеттермен де жан-жақты
байланыстарды дамытуда. Бүгінгі ғаламдасу заманының талаптары да екіжақты
және көпжақты, мемлекетаралық және аймақаралық байланыстарды дамытуды, әлем
елдері мен өңірлері арасындағы интеграциялық процестерді алға бастыруды,
ортақ қауіп-қатерлермен бірлесіп күресуді қажет етеді. Әйтсе де,
ғаламдасудың талаптарына сай әрекет ету, ірі мемлекеттердің аймақтағы
белсенді қатысуына жол беріп, олардың әскери, саяси ықпалын күшейту Орталық
Азия елдерінің мемлекеттік мүддесіне, олардың егемендікті нығайтудағы
талпыныстарына нұқсан келтірмесе болғаны. Өйткені экономикалық дамудың әлі
де болса төменгі деңгейіндегі, қарулы күштері де әлсіз Орталық Азия үшін
халықаралық қатынастарда тек дәйекті де тиімді саясатты ұстанғаны абзал.
ОА интеграция мәселелері
КСРО ыдырағаннан кейінгі қысқа тарихи уақыт аралығында Орталық Азияның
жаңа тәуелсіз мемлекеттері бұл аймақтағы экономикалық, саяси, мәдени
салалардағы дамудың бірқатар тұрақты тенденцияларын айқындайтын өте маңызды
өтпелі кезеңнен өтті. Көрсетілген факторлар Орталық Азия өзіндік бөлек
аймақ ретінде құрыла алатындығына сендіреді. Дегенмен, Орталық Азияда
қалыптасып келе жатқан жаңа геосаяси шындық әзірге айтарлықтай мықты және
тұрақты сипат алған жоқ, сол себептен болашақта бұл аймақта оқиғалар
барысында дамитын болжамды сценарийді анықтау қиын. Дегенмен, кешенді
жағдайлардың сараптамасы негізінде аймақтағы интеграциялық және геосаяси
жағдайдың дамуының мүмкін нұсқаларын қарастыруға болады.
Өсіп келе жатқан жаһандану жағдайында интеграциялық үрдістер әлемнің
көптеген аймақтарында күш алуда. Интеграцияның ең жоғарғы деңгейі Еуропалық
Одақ шеңберінде жүзеге асуда. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы кооперация және
ынтымақтастық (АСЕАН) терең кеңеюде. Солтүстік Американы да бұл үрдіс
жанамай өтпеді (НАФТА). Сол себептен, Орталық Азиядағы интеграцияның жаңа
қолайлы түрін іздеу объективті үрдіс болып келеді.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары аймақтағы елдер өзінің
егемендігін нығайтуға маңызды қадамдар жасады. Олардың тәуелсіздігі енді
тек формальды мемлекеттіліктің сипаттарымен: конституциямен, әнұранмен,
елтаңбамен, тумен, тіпті БҰҰ-да мүшелікпен ғана шектелмейді. Бүгінде олар
халықаралық аренада ақиқи әрекет етуші субъекттерге айналды. Олар
халықаралық деңгейде мойындалды, және де оны өзіндік егемендікті нығайту
үшін қолдануда.
Әрине, Орталық Азия мемлекеттері экономикалық негізде әлі әлсіз. Бұл
табиғи ресурстарға бай емес Қырғызстан және Тәжікстанға ғана емес, сонымен
қоса, ірі ауқымды табиғи пайдалы қазбалар қорын иеленетін Қазақстан,
Өзбекстан, Түркменстанға да қатысты.
Қазіргі орталықазиялық қауымдастықтың дамуы оның аймақтық құрылымының
қайта-қайта күрделенуімен және халықаралық байланыстардың кеңеюімен,
сонымен қатар, сыртқы экономикалық факторлардың іс-әрекетінен ұлғайып келе
жатқан тәуелділікпен сипатталады.бұның үстіне, қоғамның экономикалық,
саяси, қоғамдық, рухани, этникалық және діни өмірінің үрдістері үсті-үстіне
тығыз шиеленісуде, және де өзара бірлесіп әрекеттесуде.
Орталық Азия аймағындағы экономикалық және саяси интеграция немесе
ынтымақтастық әр түрлі жолдармен, әр түрлі формада, темпте, көлемде жүзеге
асуы мүмкін. ТМД барлық орталық азиялық елдер енетін негізгі интеграциялық
құрылым бола ма? Бұл әлде ЭКО бола ма? Мүмкін Орталық азиялық одақ?
Орталық азиялық экономикалық және саяси кеңістіктің интеграциясы
аймақтың ғылыми және саяси қауымдастықта ең көп талқыланатын мәселелердің
бірі болып келеді. Интеграцияның қажеттілігі жөнінде біздің
мемлекеттеріміздің ғалымдары мен саясаткерлері ғана емес, сонымен қоса,
Орталық Азия еледріндегі маңызды мәселелердің бәсең түрде шешілуін қалайтын
саясаттанушылар да сөз қозғауда. Интеграциялық үрдістердің интерпретациясы
келесі сұрақтарға жауап табуды болжауда: 1) Орталық Азия елдеріне
интеграция не үшін қажет? Аймақта бұл интеграциядан не күтілуде? 2)
Қаншалықты бұл үміт Орталық Азия елдеріндегі шынайы жағдайымен ұласуда? 3)
ОА-дағы интеграциялық үрдістердің дамуының тенденциялары қандай?
Орталық Азия елдеріндегі интеграция мәселесі олардың тәуелсіздігінің
алғашқы жылдарындағы шешуші мәселелердің бірі болды. Өйткені осы тұста
олар, яғни жаңа мемлекеттер төтенше қиындықтар (экономикалық, қоғамдық,
экологиялық) мәселелерге кезікті, оларды жалғыз мемлекетке шешу мүмкін емес
көрінді. 90-жылдардағы интеграциялық идеология біріншіден, интеграциялық
жобалардың мазмұны аспектісін құраған Орталық Азия мемлекеттеріне түскен
мәселелердің біртектілігіне негізделді, екіншіден, бұл аймақтан Ресейдің
кетуіне негізделді, бұл интеграцияның географиясын анықтады.
Бұл идеологиядағы маңызды құрамдас бөлікті ОА-дағы аймақтық интеграция
барысында жүзеге асыру көзделген үміттер: Еуропаның тәжірибесінен бағыт ала
отырып, экономикалық дамудың, экологияның және де аймақтық қауіпсіздіктің
мәселелерін бірлесіп шешу құрады. Сонымен қоса, бәрі бірігуде, біз де
бірігуіміз керек, әлемдік тенденцияларға сай болмай біз дами алмаймыз ғой
деген логика іске асты (қазір де жүзеге асуда).
Интеграциялық үміттер және жобалардағы Еуропаның үлгісі ерекше
тартымды. ЕО – қазіргі әлемдегі жүзеге асқан және әлі де қызмет етіп жатқан
жалғыз интеграциялық үлгі. Орталық Азия елдерінде, ЕО тәжірибесіне
сүйеніп, интеграцияны жүзеге асыруды және сол арқылы бес орталық азиялық
мемлекеттердің және де тұтастай аймақтың экономикалық әлеуеттерінің өсуін
қамтамасыз етуді, экономикалық дамуға динамизм және бәсекеге
қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін беруді ойлауда. Еуропалық үлгіге жүгіну ол
орталық азиялық ортақ еркін сауда зонасын құру, кедендік одақ құру және
ортақ нарықтың жиналуы арқылы ортақ орталық азиялық өмірлік
стандарттарды дамыта отырып, экономикалық және валюталық одаққа жүруді,
кейіннен Бірыңғай Орталық Азия үшін Конституцияны дайындауға дейінгі
орталық азиялық саяси одақтың құрылуына бағыт алуды білдіреді. Осы сияқты
интеграцияның перспективалары бүгінде мүмкін болашақ ретінде қарастырылуда
және Орталық Азиялық мемлекеттердің Одағымен(ОАМО) байланыстырылуда. ОАМО
құрылған жағдайда Орталық Азияның экономикалық дамуының және де аймақтық
геосаяси өзін танудың өсуінің мықты факторы болуы мүмкін [1]. 90-
жылдардағы интеграциялық идеология дәстүрінде бола тұрып, интеграцияның
мүмкіндігін және де қажеттілігін негіздей отырып, бірігу барысында өзіндік
жеткілікті болатын орталық азиялық экономикаларының құрылуы жөнінде
айтылуда. Дегенмен, осыған cәйкес аргументтер жаһандану кезеңінде күдікті.
Еуро Одақтың өзінде жаһандану ЕО-тың алғашқы тірегінің тұрақтылығын бұзуы
мүмкін, өйткені ішкімемлекеттік аймақтар мен фирмалар, шағын бизнес-
құрылымдар жиі жалпыеуропалық құрылымдардың шегінен тыс трансұлттық
экономикалық байланыстарға бағытталады.
Интеграциялық үміттер геосаяси өлшемдерді де иеленеді: орталық азиялық
мемлекеттердің жиналған әлеуеттердің бірігуі Орталық Азия Аймағының әлемдік
саясаттың ақиқи субъектіне айналудың һажетті фкторы ретінде қарастырылуда.
90-жылдардың ортасынан бастап, осы интеграциялық үміттерді жүзеге
асыруға бірнеше қадамдар жасалынды:
- 1994 жылғы қаңтар: Ташкентте Қазақстан мен Өзбекстан негізінде
Орталық Азялық Одақ құру жөніндегі шешім қабылданды; 1994жылы
маусымда оларға Қырғызстан қосылды. ОАҚ ЕО институттарын, сонымен
қоса, ұлт үсті біріктіру құрылымдарын пайдалану негізінде құрылған
болатын.
- 1995 жылы ОАҚ Мемлекеттік Кеңесі және өзге де негізгі құрылымдары:
Сыртқы істер министрлер және қорғаныс кеңесі.
- 1994-1996 жылдар аралығында интеграциялық идеологияны жүзеге асыруды
көздеген 180 құжат дайындалды және қабылданды.
- 1996 жылы интеграцияға қатысты бірде бір шешімді жүзеге асырудың
мүмкіндігі болмағандықтан өзара суу және көңіл қалу кезеңі басталды.
- 1998 жылы интеграциялық идеологияны қайта түсіну, шамданушылық
жобалардан бас тарту, шешімі интеграцияның негізі – Орталық Азиялық
Экономикалық Қауымдастықтың (Тәжікстанның қосылуымен) құрылуы бола
алатын мәселелерге көңіл тоқтату кезеңі туды.
- 2001 жылы И. Каримов ОАЭҚ–ты Орталық Азиялық Экономикалық Фондқа
қайта реформалауды ұсынды, ол да жүзеге аспады.
- 2002 жылы ОАЭҚОАЭФ Орталық Азиялық Елдердің Ұйымына ауысты.
- 2005 жылы қазанда ОАЕҰ–ның ЕурАзЭҚ–қа бірігу жөнінде шешім
қабылданды.
Интеграциялық жобалардың жүзеге аспаған қадамдары ОА интеграциялық
дамуының жақтастары атап көрсетуді жақсы көретін аймақтың спецификасы,
ортақеуропалық үйдің құрылысының тәжірибесі ескерілгенмен де, қайталау
мүмкіндігіне және де ОА елдерінің экономикалық, саяси дамуының шындығы мен
тенденцияларының интеграциялық үміттерге сайма–сай болуына күмәндануға жол
береді. орталық азиялық кеңістіктің интеграциялық қадамдарының он бес
жылдық тарихы ОА–да нағыз интеграциялық факторлардың жоқтығын көрсетеді.
1. ОА бес мемлекеті әлі де транзиттің түрлі кезеңдерінде,
экономикалық дамудың түрлі деңгейлерінде болып отыр. Қазақстан даму
темпі және экономикалық реформалар бойынша аймақтың өзге елдерін озып
кетті; Өзбекстанның экономикасының модернизациясы өте баяу жүруде;
Қырғызстан сырттан келетін көмексіз дамудың мүмкінсіздігін көрсетті; бұл
болса Түркменстанның экономикасын ерекшелендіреді; Түркменстан дамудың
автаркиялы үлгісін ұстананушы болып қалуда. Аграрлы–шикізат сипаты бүкіл
орталық азиялық мемлекеттердің ұлттық экономикасын сақтауда. Тіпті
әсерлірек, айтарлықтай жоғары темптермен дамып келе жатқан және ҚР–на
аймақтық көшбасшылықты қамтамасыз етіп келген Қазақстан экономикасының өзі
шикізаттық сипатты сақтауда. Аймақта халықаралық еңбек бөлінісі жүзеге
асқан жоқ, ал онсыз халық шаруалық кешендердің интеграциясы мүмкін емес.
Бұрынғыша дамыған аймақтық инфрақұрылым жоқ.
2. Аймақ елдері әлі де саяси транзит жағдайында. Демократиялық саяси
жүйелер саяси шындақ емес, бағыт болып қалуда. Оған қоса, Орталық
Азия елдерінің барлығы да бұл бағыттармен жүреді. Демократиялық
транзиттің аяқталмағауы фактісі интеграцияға эконмикалық
жүйелердің әр деңгейлігі және әр бағдарлығы сияқты айтарлықтай
кедергі болып келеді. Демократиялық емес (және де толық
демократияланбаған) тәртіп шеңберінде интеграция мүмкін емес.
3. Интеграцияның дамуындағы, көбіне ұлттық мүддеге қатысты аймақтық
мүдденің артықшылығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz