Ақын - жыраулардың қазақ философиясы тарихында алатын орны
Мазмұны
Кіріспе 3
І-тарау. Ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық дүниетанымдық ойлар 6
1.1 Ақын-жыраулар мұрасын философиялық тұрғыдан зерттеудің методологиялық
мәселері 6
1.2 Ақын-жыраулардың әлеуметтік философиялық ой кешу үрдісі 16
Азамат ердің баласы 18
ІІ тарау. Ақын жырау мұрасының қазақ дүниетанымындағы тәлім-тәрбиге
байланысты өсиеттері 32
2.1 Ақын-жыраулардың ұлттық тәлім-тәрбие жөніндегі ұлағатты ойлары 32
2.2 Ақын-жыраулардың қазақ философиясы тарихында алатын орны 37
Қорытынды 40
Сілтемелер 42
Әдебиеттер тізімі 43
Кіріспе
Әрбір халықтың өзіне тән тарихы, салт-дәстүрі, философиясы, өмір
тіршілігі бар. Қазақ халқының да өзіндік философиялық ойының дамуы қиын да
қатал тағдыр кешкен тарихына тікелей байланысты. Яғни ұлағатты ойшылдардың
дүниеге, табиғатқа, адамға деген көзқарастарының қай-қайсысын алсаңыз да
-бәрі де белгілі тарихи, әлеуметтік жағдайға байланысты туындайтынын
көреміз. Философия тарихы ең алдымен әрбір ұлттың, халықтың рухани
мәдениетімен тікелей байланысты екенін есте ұстағанымыз абзал. Өйткені,
әрбір ойшыл, ғұлама, философ өз ұлтының, халқының перзенті. Оның
шығармалары халқының ұлттық ойлауымен, тілімен, әдет-ғұрпымен, әдебиетімен,
өнерімен, жалпы мәдени өсу дәрежесімен тығыз байланысты болды.
Өткен дәуірдің философиялық жүйелерін, ақын-жыраулардың философиялық
ойларын талқылағанда оларға нақтылы тарихи тұрғыдан қарауымыз керек.
Қазақ халқының төл туындысы- ақын-жыраулар шығармаларындағы
философиялық ойдың өрбуі.
Қазақ хандығы дәуіріндегі ақын-жыраулардың шығармаларын ғана жанр деп
түсінбей, одан да ертеректе өмір кешкен бабаларымыздың қалдырған бай рухани
қазынасының жалғасы деп қарастырған жөн болар. Ақын-жырауларымыздың жыр
толғауларында тарих шындығы адам, қоғам, табиғат, әдеп, имандылық, ұлттық
тәрбие танымдары мәселелері негізгі өзекті орын алады. қазақ ақын-
жырауларының шығармалары халқымыздың салт санасын, ауыз әдебиетімен,
көшпелілердің әдет-ғұрып, адамгершілік қасиеттерімен тығыз байланысты
болып, бар болмысында ойлы философиялық, тарихи сабақтастық принциптері
қатар жүріп отырды.
Міне осы тұрғыдан алғанның өзінде де зерттеу тақырыбының қаншалықты
маңызды, өзекті екндігіне ешқандлайкүмән келтіре алмаймыз.
Тарихи философиялық мәселелерді зерттеу тарихи ойлауды тәрбиелеумен
тығыз байланысты. Қазіргі жаңа заман адамына өткен дәуір шындығын, ұрпақтар
байланысы мен уақытын, ілкі замандағы ойдың дамуын, тарихтың даму
диалектикасының тыс қарау түсініксіз болып қалды. Ал өткен дәуір шындығын
біздер сол ақын-жыраулар шығармашылығы арқылы біле аламыз.
Ақын-жырауларымыздың шығармаларының бір ерекшелігі оның тарихында. Бұл
шығармаларында көшпелілер тарихымен тікелей үндесіп болмысымен біте
қайнасып жатқан адамгершілік пен, парасаттылық, салт-дәстүр дүниетаным
ұғымдары, философиялық ой, көркемдік пен сұлулық патриотизм, эстетикалық
нәр тұнып тұр. Тек соны зерделі пайдалануды қажет етеді. Соңғы жылдарға
дейін қазақ ақын-жырауларының философиялық дүниетанымы философтар тарапынан
арнайы зерттеу жұмыстары мен бірлі жарым ғылыми зерттеуде ғана сөз болып
толық зерттелінбей келді.
Мемлекетіміздің егеменділігі ұлттың сана-сезімінің өсуі мәдени және
рухани дәстүрлердің өсуіне өркендеуіне жағдайлар туғызып қана қоймай,
оларды іске асыруға мүмкіндіктер туғызып отыр.
Ұлттық философиямыз бен мәдениетіміз саласы бойынша айтарлықтай
зерделі ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген белгілі философтар ғалым
ағаларымызды атап өтпеске болмайды: А.К. Қасымжанов, А.Қ. Қасабеков, Ғ.
Есім, Т.К. Ғабитов, Б.Ғ. Нұржанов, М.С. Орынбеков, Ж.А. Алтаев, О.А.
Сегізбаев, Қ.Ш. Шулембаев, М. хасанов, А.С. Балғынбаев және т.б. Сөйтіп
докторлық және кандидаттық диссертациялардың, монографиялар мен ғылыми
мақалалардың үлкен бір шоғыры дүниеге келді. Дегенмен де ақын-жыраулар
мұрасы философиялық тұрғыдан қарағанда әдебиет тұрғысында көбірек
зерттелген. Белгілі әдебиеттанушы ғалымдарымыз Х.Сүишәлиев , М.Мағауин, Е.
Тұрсынов және т.б. осы мәселеге өздерінің іргелі зерттеу еңбектерін
арнаған.
Әлі де болса қазақтың ұлттық философиясын дамытып, зерттеу, асыл
мұраларды жинақтау, қазақ фидософиясын әлемдік философияның деңгейіне
жеткізу-зиялы ғалымдар қауымы мен болашақ жастардың азаматтық парызы деп
санаймын.
Ақын-жырауларымыздың мұраларын зерттеудің мақсаты мен міндетіне
келетін болсақ жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуде бүгінгі күнде әрі
теориялық, әрі тәжірибелік маңызы бар екенін дәлелдеу.
- көне түркі медениетінің адам, имандылық салт-дәстүр мәселелері
туралы түсінігі;
- әлі де толық зерделенбей жатқан Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар, Шал ақынның және т.б. шығармаларын
мұқиат зерделеп қоғамдық және ұлттық сана сенімге халқымыздың
дүниетанымына тигізген игі ықпалын таразылау.
- Хандық дәуірден кейінгі қазақ мәдениетіндегі ақын-жыраулардың
философиялық ойларын, жалпы дүниетанымын, ұрпақ тәрбиесі үшін
қалдырған еңбектерінің гуманистік, патриоттық, өнегелі өсиеттерінің
мәнін ашып көрсету.
Қазақ хандығы ақын-жыраулардың шығармаларына жеке-жеке талдау жасамас
бұрын, осы жыраулар, ақындардың кімдер екеніне жалпы шолу жасасақ деген
ойдамыз.
Жырау-ақпа-төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер адамы,
халықтың қамын ойлай білетін парсаты мол ел ағасы, бетің бар жүзің бар
демей, тура айтар өткір әділ биі, сәті келгенде жыр мен қаруды бірдей
жұмсап, жауға аттанар жауынгері.
Олар ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса мәнді көкейтесті
мәселелер жайында толғаған.
Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда демеп, қуанышына қанат бітіретін,
ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген.
Жыраулар әлеуметтік мәні зор ірі, киелі мәселелерді жырлаған. Бұл
сипаттар Тәттіқара, Көтеш, Шал шығармаларынан ХІХ ғасырдағы ақындар
мұрасынан айқын аңғарылады. Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар
жетекші рол атқарды.
Жырау шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған
философиялық толғаулар түрінде келеді.
Толғауларда жырау өзінің өмір жолында түйгендерін, мораль, этика
хақындағы ойларын баяндайды, елеулі қоғамдық мәселелер көтереді.
XV-XVІІІ ғасырдағы ақындар мен жыраулар елдік, ерлік, замана хақында
толғаған. Олар өмірдің өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты дәріптеген.
Этика жайында да өшпес елеулі еңбектер қалдырған. Заманның ойлы перзенті
ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып, гуманистік тұрғыда
философиялық, дидактикалық тұжырымдар жасап, атамекенді қорғап, ел бірлігін
сақтау мәселесін көтерген.
Ақын-жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткен
тарихи іздер сайрап жатыр.
Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары, көрнекті адамдары тарихи тұрғыда
нақты дәлдікпен көрінбесе де, жыр жолдарында кездесетін адамдармен қарым-
қатынасы, олардың сыртқы да ішкі бейнесі анық байқалады. Мәселен, Асан
Қайғы жырлары арқылы Жәнібек, Шалкиіз арқылы Темір, Бұқар, Ұмбетай,
Тәтіқаралар арқылы Абылай, Байтақ, Жанұзақ арқылы Жәңгірхан поэзия жолына
жазылып, тарихтағы мәшһүрлігі арта түскендей.
"Өнер алды-қызыл тіл" деп халқымыздың толғау өнерін жете меңгерген
ақын-жырауларды аса құрмет тұтқаны белгілі. Бастауын сонау Қорқыт ата,
Аталықтай, бертін келе шығармалары біздер үшін, болашақ ұрпақ үшін
жоғалған, есімдері аңызға айналған Кет Бұға, Сыпыра, Жұмақұл жыраулардан
алатын, кейінгі ұрпақ әулие танып, "көшпенділер" философиясы атаған,
көптеген нақыл сөздердің, афористік-философиялық толғаулардың авторы- Асан
Қайғы. Мінекей, көріп отырғанымыздай кез-келген халықтың философия тарихы
сол бір халықтың өмір-тіршілігінің айнасы.Сондықтан да мен осы қазақ
халқының XV-XVІІІ ғасыр аралығында жасаған ақын-жыраулардың еңбектерімен,
мұраларымен танысуға тырысайын. Себебі. Ақын-жыраулардың еңбектері арқылыөз
халқымның бастан кешкен оқиғаларын, тарихи даму заңдылықтарына көз
жеткізуге мүмкіндік болатынын білдім.
Менің бұл дипломдық жұмысыма негізгі арқау болып отырған мәселелер бұл
ақын-жырауларымыздың философиялық толғаулары, афористік нақыл сөздер,
мораль, этика хақындағы еңбектері.
Ал бұл еңбектердің бүгінгі таңдағы маңыздылығы соншалықты, әрбір
азаматтың өзін-өзі жақсы, ұнамды жағынан көрсетуіне, инабатты болуына,
жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуіне қосар үлесі мол
деп білемін.
әл-Фарабидің "Адамға ең бірінші білімнен бұрын тәрбие керек, тәрбиесіз
берілген білім адамға опат әкеледі" деген қанатты сөзіне жүгінсек, ақын-
жыраулардың айтқан ойлары бүгінгі ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу үшін өте
қажет рухани мұра. Яғни, біздің этикамыз дамымай, моральдық тұрғыдан
жоғарламай біздің мәдениетіміздің өркендеуі жоғары сатыға көтерілуі мүмкін
емес.
І-тарау. Ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық дүниетанымдық
ойлар
1.1 Ақын-жыраулар мұрасын философиялық тұрғыдан зерттеудің методологиялық
мәселері
Қазақ халқы ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызекі
үлгілермен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау
элементтерінен бастап қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын
түгелдей қамтитын үзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның
негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы
түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін
моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы
(ненасилие) және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы
т.б. мәселелерді атаіға болады.
Ақындар мен жыраулар саясаткерлер мен батырлар, хандар мен
қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер- бәрі де өздері
өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп,
әртүрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жоғарылай даму тенденциясы шеңберінде
қазақ халқының қоғамдық, саяси, мәдени, сайып келгенде философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын жасады.
Олар-арнайы реализм, білімнің негізгі жақтары, еркін ойлау, дейстік
және пактейстік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-
зомбылыққа қарсы күресу, хұқтың саяси және философиялық жақтары, мемлекет,
қоғам, жеке адам мәні тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржақтыққаконсерватизмге, тоқыраушылыққа
және білімсіздікке, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын
басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұны да қазақ философиясының
қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі деп атап айтуға болады.
Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп оның шынайы
патриотизімін, халқына деген сүйнпешілігін, оның бақыты, мүддесі және
болшағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық, жан-
жақты көрсете білуі дер едік.
Бұл айтқандардан қазақ философиясы басынан-ақ аяғынан тік тұрған,
бірден қалыптасып келген жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзқарас,
дүниені жан-жақты танып білу, оның аңдылықтарын, таным процесін, әлеуметтік
мәселелерді дұрыс түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау- соңғы
ғасырлардың үлесіне тиеді. Дегенмен халықтың ақындық шығармашылығында
қоршап тұрған табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама жиынтығы
болды. Олар негізінен кездейсоқтық, жүйесіздік қасиетке толы бір қалыпқа
сия бермеуі мүмкін, бірақ адамдардың бай практикалық өмірін, халық
даналығын көрсететін философиялық мәні бар еді. Ойлау тәсілі ерекше,
шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз әдебиетіне сай, тез
жаттап алу, оны есінде сақтау және ұрпақтан ұрпаққа өзгертпей, жоғалтпай,
"ұрламай" жеткізу-бұл философия тарихындағы ғажап құбылыс.
Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың
философиялық мұраларын зерттеген тәжірибесі ұлттық философияның қалыптаусы
дамуы және негізгі бағыттары туралы, оларды зерттеудің теориялық және
методологиялық мәселелері жөнінде жинақталған жалпы ойларды тұжырымдауға
мүмкіндік береді.
Қазақ философиясының тарихы-халық тарихының ең маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі. Онда ғылыми таным процесімен халықтың идеялық
ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Қазақ
философиясы халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және
методологиялық құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз
байланысты, сондықтан оны зерттеп, үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын,
саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын,
діндарлығын және т.б. пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлы азаттық
қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығы мен
қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын
тікелей іздеуге атсалысқандылығымен, өзінің жемісті жетістіктерімен
ерекшелінеді.
Осы тұрғыдан алғанда біздер дүниежүзілік қоғамдастыққа қазақ халқының
терең де тұңғиық философиялық ойларын, оның шынайы болмысын және өзіне тән
мәдениетін көрсете білуіміз керек. Бұл мақсатты іске асыру жолында көптен,
бұрыннан қалыптасқан, сіресіп қалған ұғымдар мен қағидаларды сын көзбен
қайта қарап, жаңаша методологиялық шешімдер жолын ұсынғанымыз абзал.
Қазақ философиясының көкейтесті мәселелерінің бірі-философияның пайда
болу проблемасы. Қазіргі уақытқа дейін әлемдік философиялық тарихында осы
мәселе талай пікірталас туғызып жүр.
Біріншіден, философиялық дәл шыққан мерзімін белгілеу өте қиын.
Екіншіден, философия деген ұғымның дәл анықтамасын беруге осы күнге
дейін толық қол жеткен жоқ.
Үшіншіден, қазақ философиясына келетін болсақ, жазба түріндегі оның
мәселелерін классикалық тұжырымдарарқылы берілген текстері жоқтың қасы.
Әлемдік философияда үш ошақтың (Қытай, Үнді, Греция) шамалас бір
мезгілде пайда болғанын білеміз. Осы орталықтар философияның әлеуметтік
кеңістігіндегі жоғары деңгей еді және теориялық ойлаудағы дүниенің өзін
жеке және тұтас ретінде бейнелеген алғашқы жүйелер болды. Философиялық
ойдың тууына белгілі бір алғышарттар қажет. Олар-әлеуметтік, теориялық-
танымдар, тарихи шарттар. Тарихи практика көрсетіп отырғандай, философия
өркениеттің ұзақ дамуының жемісі.
VІ ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі территориясында алғашқы
қауымдық құрылыс ыдырап, оның орнына феодалдық әлеуметтік-экономикалық
формация орныға бастады. Осы уақыттан бері барлық әлеуметтік ішкі
заңдылықтар мен айқындалады.
ІХ-ХVІІІ ғасырларда Қазақстан жерінде орналасқан тайпалар олардың
көсемдері өз биліктерін, басқару органдарын Тәңірінің өзі берген күш
ретінде есептеген. қазақ философиялық ойларында кездесетін ақсүйектік
абзал әулеттердің "генеалогиясы" соның жарқын көрінісі болып табылады.
Кеініректе осы аталған идея "биліктің заңды табиғаты күштілерді ғана
қалайды" деп, одан кейінде адамдардың әдет ғұрпына, заңдылыққа өнеге салды.
Осыдан келіп философияның шығу процесі әлеуметтік жағдайлармен қатар сол
кездегі адам ойының даму процесімен тығыз байланыста болғанын көреміз2.
Философияның пайда болуына тарихи алғышарт миф болған.Бірақ оны
философия эпос арқылы өзгерген және жүйеленген кезінде ғана пайдаланды.
Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырады және
сонымен қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен философияның
шығу процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа бір түрі ретінде
қалыптасуын жеделдетеді.
Мифологиялық көзқарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе
жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу философияның
пайда болуының жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар.
Философия мифке тән дүниеге тұтас көзқарастық бағытты сақтауға
тырысады. Соның негізінде не мифологиялық, не аллегориялық-көркем, не
символикалық-діни, не нақты ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан
қабылданған түрлеріне сыймайтын, жаңа түсініктегі ойлау формаларын құрайды.
Қазақ философиясының пайда болуы туралы сөзді тек ойшылдардың дүниеге
көзқарасы жалпылықты көзқарастың (әмбебапты) универсалды принциптерін
немесе “бастауларды” анықтаудағы заңды бағыттары болған кезде ғана айтуға
болады.3
Діни мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса,
философия заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін ашуға, пікірсайыс
ретінде қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып білудегі
қайшылықтарды аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның жан-жақты
ойлауы және оның интеллектуалды интуициямен бірегей қалыптасқан нәтижесінде
тұрады.
Қазақ тарихында көп кездесетін “рулық” генетизм осы қоғамның
әлеуметтік, топтық бөлінуі және “ақсүйекті” рулар пайда болған кезінде
күшейді.
Соңғылардың қоғамдағы “заңды” орындары олардың төркіні құдайдан немесе
батыр бабаларынан басталады деп түсіндіреді.
Сөйтіп олардың әлеуметтік дүниенің қажетті және заңдастырылған бөлшегі
ретінде қоғамдағы белсенді ролі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың
әлеуметтік идеялары қоғамның даму тенденциясын біршама дұрыс бейнеледі.
Осыдан келіп олардың көзқарасы жеке бастық көзқарасы ғана емес, қоғамның
тарихи дамуының мүддесіне сай келгендіктен қоғамдық пікір ретінде
қалыптасты. Мысалы: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы да басқалардың
ой жүйесі, олардың ақыл кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел.4
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дауының көп
сатыларында алдыңғы орынғы экономикалық мүдделер мен саяси қызметке
қарағанда философиялық, этикалық, діни және т.б. проблемалар шығады. Олар
азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл ой, өмір сүру және
адамгершілк қасиеті, бостандық пен құлдық, керек болса “қой үсіне бозторғай
жұмыртқалағанә, “алтын ғасыр” және “ақырзаман”туралы және басқа мәселелер.
Бұлар жұп категориялар ретінде де, немесе жекелей, әлде бәрі бірдей қазақ
ойшылының көзінен таса қалмаған. Осы мәселелерді тиянақты ойластыру арқылы
олар экономикалық, соғыс және саяси дағдарыстарды шешуде үлкен рол атқарды.
қазақ тарихының белгілі бір кеңестік-уақыт параметрінде философиялық
құбылыстарды үш белеске немесе үш кезеңге бөліп қарауға болар еді.5
Біріншісін алғы фиософия (предфилософия) деп аталық. Оған тән нәрсе
объектілік пен субъективтілікті өте нашар ажырата білетін сана. Оның
негізінде ойлау іштегі қайшылығы кем, қажетті дәлелденген теория құра
алмайды.
Ол психологиялық образ, күйбең, эмоция деңгейінде үздік-үздік ойлар
ретінде қалып қойды. Аталған элементтерді мифтік көркемдік әдспен
ұйымдастру арасында дәл осы кезеңге сәйкес өзіндік семантикалық тұтастық
пен семантикалық бірлік жасауға мүмкіндік туды.
Осы құбылыс қазақ философиясы тарихының ертеден бастап ХІІ ғасырға
дейінгі кезеңдеріне тән болуы керек.
Екінші белесін философиялық кезең деп айтуға болады. Оған тән қасиет
объективтілік пен субъективтілікті жоғары деңгейде ажырататын сапа. Оның
негізінде категориялар мен түсініктерді формальды логикалық операцияларды
қолдану арқылы теориялар мен концепциялар жасау. Басқаша айтқанда, ойлау
дәрежесінің шеңбері ұлғайып, ауқымдалып, қоршап тұрған дүниені, қоғамды
және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету. Осы құбылыс қазақ
философиясы тарихының XІV ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді
қамтуы заңды ғой деймін.
Үшінші белес теориялық-методологиялық қасиеттермен жандандырылған,
классикалық жүйеге ие болған және әлемдік рухани байлықпен ұштастырылған
қазіргі заманғы қазақ философиясы. Оның өзіндік тарихи-ғылымын қазақ
философиясыныңметатарихы деп атаса да болар еді. Бұның бір ерекшелігі-
зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып, келешекті, қазіргіні,
өткенді жүйелі түрде рационалды ойлау процесінен өткізіп, екшеу, сондықтан
өз бойында жаңа типті ойлау мәнерін, өрнегін таразылау, сақтау және
жаңартуы.
Жоғарыда айтқан идеяларға сүйене отырып, қазақ философиялық ойларының
қалыптасу бастаулары хронологиялық және мәндік жағынан үш кезеңнен тұрады
дер едік.
Бірінші кезең- ру құрылысы үстем болып тұрған уақытты және соған
сәйкес келетін алғы-философиялық сананы қамтиды.
Екінші кезең-ХХ ғасырдың басына дейінгі ойшылдардың, филсофтардың
ілімі, мұрасы және еңбектері. Оларда саналы түрде айтылған, жазылған
ғылымға дейінгі және теориялық пайымдаулар орын тепкен бағыттағы
көзқарастар. Бұларды осы мәселе төңірегінде қалыптасқан пікірлерді ескере
отырып нағыз философиялық концепциялар деп атауға болады. Себебі,
ойшылдардың дүниеге көзқарастары олардың өздерінің ерекшеліктері арқылы
әрқилы бағыттарға, жолдарға, қисындарға іштей бөлініп жатыр. Негізгі
көксеген мақсаттары-әрқилы әлеуметтік топтардың мүдделерін жоқтау, жақтау,
көздеу немесе жоқ.
Үшінші кезең - ХХ ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ
фиолософиясының негізгі принциптері, даму жолдары, жеткен биігі мен алынбай
қалған шыңдары, жіберілген методологиялық, теориялық және концептуалды
қателері, ақтаңдақтары. Талдауға жататын мәселелрдің бастылыры-қазақ
қоғамының экономикалық, саяси және рухани өміріндегі негізгі философиялық
мәселелер. Сонымен бірге жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылым-қазақ
философиясының тарихын қай тұрғыдан, қай теориялық деңгейден зерттеуіміз
керек деген проблема қазіргі кезде өте үлкен орын алып отыр.
Философия тарихының методологиясының негізгі бір мәселесі жалпылық пен
даралық қатынасы, ерекшеліктің дараға тән қасиеттерін анықтау. Былайынша
айтқанда, жалпылық ерекшелік, даралық диалектикасын ұлттық философия тарихы
шеңберінгде таразылау.
Қазақ философиясының даму тарихында қалыптасқан, басқа ұлттар
философиясынан, олардың ішінде өнеге тұтатындарынан, өзгеше ерекшеліктері
бар.
Олардың негізінде қазақ халқының әлеуметтік тарихының, оның тән қилы-
қилы, бұлталақ дамуының нәтижесі жатыр. Қазақстан тарихы қоғамдық дамудың
классикалық түріне жатпайды. Себебі ол алғашқы қауымдық құрылыстан тікелей
феодализмге, одан капитализмге соқпай социализмге өтуге қарай дамыды.
Соңғысы, қазір белгілі болғандай, тарихи қателік еді. Адамзаттың даму
процесіндегі даңғыл жолдан тайған тоталитарлық жүйе философиялық ойды да
тұғырыққа тіреді.
Ал феодалдық қанынастар Қазақстан территориясында көптеген ғасырлар
үстемдік етті. Капитализмнің дамуы ХХ ғасырдың басында біршама қарқын
алғанмен, кенеттен үзіліп қалады. Осылай әлеуметтік дамудың ерекшеліктері
барлық қоғамдық саналардың, оның ішінде философиялық сананың қалыптасуына
әсерін тигізбей қоймады.
Қазақ философиясы-қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі
және заңды жалғасы. қазақ мәдениеті тарихтың әрқилы кезеңдерінде басқа
елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста болып, олардан тікелей немесе
жанамалай импульстер алып отырды.
Сыртқы әсерлер негізінен қазақ мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның
тарихи қажеттілігіне, қандай мәселелерге зәру болуына байланысты, өз
пайдасын тигізіп отырды. Осындай ерекшеліктер қазақ философиялық ойлау
жағдайларын қалыптастырып, ұлттық дәстүрлер мен бағыт бағдарларын құрды.6
Қазақ философиясы-әлемдік философияның да бір бөлігі. Философия
тарихына шынайы көзқарас қазіргі кездегі оның құрылымында әлеуметтік
кеңістік жағдайын ескерсек, үш түрлі компоненттер бар екенін көрсетеді.
Олар -ұлттық филсофия, аймақтық (регионалдық) философия және әлемдік
философия. Қазақ философиясына осы аталған үш философияның әсерлері әртүрлі
болды. Мысалы ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасырдың орыс
философиясы, маркстік философия және әлемдік филсофиялардың кейбіреулері
тікелей әсер етті. Өз жағынан қазақ философиясының оларға ықпалы да
болмады деп айта алмаймыз. Бұл өзі жеке зерттеуді күтіп тұрған мәселе болуы
керек.
Нәтижесінде жоғарыда айтылған, философия тарихы дамуындағы ұлттық
философияның өзекті мәселелерін зерттегенде көзден таса етпеу-
методологияның бірден-бір сұранысы деп айтуға болады.
Халықтың қоғамдық санасының даму процесінде философиялық дәстүрлер
қалыптасып, күшейе түсті. Қазақтың әлеуметтік дамуының ерекшеліктері,
тарихи өзгешеліктеріне қарамастан,қазақ философиясы тарихында оның әр
кезеңдегі сатысында өзінше дамып отырған философиялық ойлардың ішкі
байланысы бар екенін және олар бірін-бірі заңды түрде алмастырып отырғанын
анықтауға болады.Ұлы Абай айтқандай, "Адам бол!" идеясы-бұрынғы фольклордан
бастап осы заманғы қазақ философиясына тән ортақ және ұдайы дамып келе
жатқан идея.
Әл-Фараби философиясында анық көрсетілгендей, қазақ философиясы
әрқашан "нақты адам қоғамына", бақытқа, теңдікке, жету жолдарын қарастыруға
бет бұрған.
Осындай жалпы қазақ философиясына тән ортақ дәстүрлер мен қатар оның
өзінің ішкі бағыттары орын тепті. 60-80жылдардағы қазақ философиясындағы
диалектикалық логиканы зерттеу бағыты ұлттық тарихымызды, мәдениетімізді
жан-жақты және терең түсіндіруімізге қажетті жағдай жасады.
Осы ретте қазақ философиясы тарихында жиі кездесетін әлеуметтік
утопизм туралы да айтпасқа болмайды.
Жалпы әлеуметтік утопизм дегеніміз- бұл жеке және қоғамдық сананың
сыңаржақ ойлау тәсілдерімен образ-концепция құруы арқылы жаңа түрдегі
әлеуметтік ілім жасауға ұмтылуы.
Ақын-жырау, билер мен көсемдер философтардың көпшілігіне тән бұл
құбылыстың негізгі гносеологиялық айшығы саналалық пен санасыздық, эмоция
мен жаза ойлау, төменгі дәрежедегі білімсіздік пен қалыптасқан білім
дәрежесінің шекараларын ажырата білмеу, оларды жеке-жеке абсолюттеу деп
ойлаймыз.
Оған қоса утопизмге тән тағы бір айшық-ол ойлау дәрежесінің төменгі
сатыда ғана ажыратылуы (дифференциялануы). Осыдан барып әрбір жеке утопист
ойшылдарға тән мынадай идея туса керек: ойлау жүйесі жеке дара ойшылдың өз
қабілетімен жасалған сыртқы дүниенің бейнесі.
Әрбір ойшылдың әлеуметтік шындыққа дұрыс немесе бұрыс қатынасы өзі
қабылдаған философиялық теорияның, методологиялық принциптеріне
байланысты.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлт азаттық қозғалысының көрнекті
қайраткерлері А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, М.
Шоқаев және басқалары өмірдің объективті жағдайларын өзгертуге күшпен емес,
сананы сол прцеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады. Олардың
негізгі идеялары-бостандық, тәуелсіздік, отаршылдық езгіден құтылу жолдары
және қазақ халқын жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды.
Көне жыраулар поэзиясы-қазақ әдебиетінің төл туындысы, классикалық
үлгісі, көшпелі өркениеттің уақыт дауылдарына мызғымай қарсы тұра алған
мәрт бәйтерегі.
Бұл құбылысты түрлі тұрғыдан зерттеуге болады, соның ең тиімдісі-
өркениеттер ерекшелігінен келу.
Мысалы, біз мұны тарихи тұрғыдан зерттейтін болсақ, ол белгілі
кезеңнің туындысы ретінде ғана көрінеді. Ал негізінде жыраулар поэзиясы
алғашқы қалпында біздің эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болып,
ХХ-ғасырға дейін аздаған өзгеріспен жеткен орасан зор ғасырлар мұрасы.
Сондықтан оны біздің ұлттық менталитетіміздің күретамыры, еврейлердің
Тәураты сияқты, техникалық ойы дамыған қазақты ғасырлар бойы басқа ұлттарға
сіңіп кету қаупінен, тарихи аренадан құрып кету қатерінен сақтап келген
асыл қазына деуге болады.
Сол іспеттес типологилық тұрғыдан келсек, жыраулар поэзиясы
бүкіләлемдік этикалық дәстүрдің көрінісі ретінде зерделеуге мәжбүр боламыз.
Мұны мойындамасқа амал да жоқ. Жыраулар поэзиясы "Иллиада", "Одиссея"
сияқты "батырлар заманында" туған этикалық сана-сенімнің қазақ
топырағындағы адуынды нұсқасы екені күмән туғызбайды. Бұл тұрғыда Жиенбет
жыраудың хан есімге айтқаны Ахиллдің Агамемнонға деген ашуынан бірде-бір
кем емес.7
Дегенмен "Иллиадаға" үңілетін болсақ, ол өзінің төл түр-сипатын
жоғалтыңқыраған, жазбаша түрге түсіп, біраз өңделген, түптамыры Микен
дәуірінен басталса да, жапырақ бұтағы мүлдем оған ұқсамайтын, ғасырлар бойы
көп өзгеріске ұшыраған күрделі дүние.
Ал егер біз жыраулар поэзиясын орта ғасырда классикалық әдебиет
жасаған француздардың трубадуралары, германдық миннезингирлер, арабтық
равийлер, испандық хуглармен салыстырсақ, онда да кейбір ұқсастықтар мен
қатар мүлдем салыстыруға келмейтін жағдайларды кездестіреміз.
Демек типологиялық тәсіл іздену өрісін кеңейткенімен, біраз
ерекшеліктерін айқындауға көмектескенімен, жыраулар поэзиясының түп негізі,
қайнар көзін аша алмайды.
Сонымен жыраулар поэзиясын түсіну үшін біз алдымен көшпелі өркениеттің
бітім-болимысын пайымдағанымыз жөн.
Көшпелілер мыңдаған ғасырға созылған тарихында Таяу Шығыс, Қытай,
Ұрын, Араб, Парсы, Үндістан өркениеттерімен тығыз қарым-қатынаста болғаны
мәлім. Олар болса, мәдениетті биік және сан-салалы, күрделі, салт-санасы
жоғары дәрежеде қалыптасқан өркениеттер еді. Сонда көшпелілер осыншама
дамыған елдер арасында өз-өзін қалай сақтаған, сіңіп кету қаупінен қалай
құтыла білген деген сауалдар туады. Яғни, көшпелілердің өз дара
құндылықтары басқа елдер дүниетанымына қарсы қоятын ерекше ой өрнектері
болған. Оны сонау Геродоттан бастап, барлық тарихшылар айғақтады. Мысалы,
Л.Н. Гумилевтің айтуынша, түркілердің саясаты екі нәрсеге негізделген: 1)
Қытай мәдениетін мойындамау 2) түркілік өмір салтын мейілінше дәріптеу.
Көшпелілер өмірінде тұрақты ешнәрсе жоқ екені белгілі. Қоныс та, күй
де, жағдай да,-бәрі де өзгермелі. Және бәрі жау-кеңістік те, уақыт та,
қоршаған орта да. Сондықтан көшпелінің өмірі тек күрестен тұрады. Ал ол
күресте жеңілмеу үшін "отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын" қайсар
өжет, айлакер, көреген тұлғаларды қалыптастыруына тура келді.8
Түріктің ұлы ойшылы Тоныкөктің Будда ілімін жаратпаған. Себебі, түркі
әлеміне сол тұста дүниедан баз кетіп, өз-өзін тірі өлікке айналдырған дін
қаһармандары емес, елгезек, сезімтал, жаужүрек өмір қаһармандары керек еді.
Салт-сананың өзге түрін түркілер қабылдамаған. Басқаша ойлау, басқаша
талпыныс жасау Көк Тәңірі мен Ұмай ананың қаһарына ұшыраумен бірдей
саналған.
Биіктен көк тәңірі баспаса.
Төменде жер айналмаса,
Түркі халқы ел-жұртыңды кім қорлайды?
Күлтегін ("Үлкен жазу")
Сондықтан, түркі азаматы бір нысанаға көздгене жебеден тек
жауапкершілік, ерлік бағытында әрекет жасаған.
Ал түркілердің уақыт пен кеңістік категорияларына қатынасын зерттейтін
болсақ, олар әлемнің төрт бұрышты горизонталды моделін жасаған. Ол күннің
айналамына байланысты, Кұншығыс-Күнбатыс, Күнгей-Теріскейге бөлінді.
Жыраулар поэзиясында "Сегіз қиыр шартарап" дейтін тіркес осы модель
көрінісі.
Мінеки, жыраулар поэзиясы дегеніміз елдік пен ерлік жолындағы
Тәңірідей тұлғалар тәрбиелеуші этикалық дәстүрдегі жеке лирикалық поэзия.
Осы тақырыпта диссертация қорғаған Е.Тұрсыновтың пайымдауынша,
жыраулар біздің дәуірімізге дейін І мыңжылдықтың басы мен көне түркілер
заманы арасында пайда болған үстемдігі, мыңжылдықтың басында өзінің таза
болмысын тапқан.
Жалпы, өллі қаһарман әруақтар культін қалыптастырған болашақ жыраулар
еді. Эпостың шығу тегі де осыған (әруақтар культіне) байланысты. Ал бізге
белгілі түрді- ХІІІ-ғасырда Кетбұғыдан басталатын таза жыраулар болмысына
келетін болсақ, оларда діни функциялардан гөрі елдік, билік, философиялық,
орындаушылық, шешендік қасиеттері басым. Демек олар "елдік үшін ерлік"
деген көшпелілердің асқақ дүниетанымын насихаттаушы.
Көшпелілер өркениеттің трагедиясы-олар империялық құрылымда өмір сүре
алмайды. Өйткені, империялық тірлік қайткен күнде де отырықшы тұрмысқа алып
келеді. Ал көшпелілер үшін отырықшылыққа ену өзін-өзі жоғалтумен бірдей.
Сондықтан олар мемлкеттің ғажайып үлгісін жасамаған, оның пайдасын отырықшы
халықтар көрді. Көшпенділер болса, ешбір үстемдік пен шектеушілікке көне
алмағандықтан жаңа жер, жаңа қоныс іздеумен болды. Бұл тұрғыда Қорқыт пен
Асан Қайғы бейнесінің ұқсас болатыны ешкімді таңдандырмау керек.
Мінеки, жыраулар поэзиясында ақырзамандық сипаттың басым болатыны,
олардың болашақтан ешбір жақсылық күтпейтіні, осы себептен. Әрине, бір
кездері көшпенділер өркениеті дәуірлеп тұрды, тіпті ғасырлар бойы ол ең
озық өркениеттердің бірі болды. Бірақ ХV-ғасырдан бастап, отырықшылардың
техникалық ой дамуына байланысты, көшпенділер өзіне үйреншікті бірінші
орыннан ысырыла бастады. Бұл көшпенділер заманақырының басы еді.
Әй, Жәнібек ойласақ,
Қилы-қилы заман болмай ма?
Суда жүрген ақ шортан.?
Қарағай басын шолмай ма?
Асан Қайғы (ХV ғ.)
Алаң да алаң, алаң жұрт
Қазтуған (ХV ғ.)
Қол аяғым бұғауда
Тарылды байтақ кең жерім.
Жиенбет (ХVІІ ғ.)
Ай, заман-ай, заман-ай,
Түсті мынау тұман-ай,
Істің бәрі күмән-ай
Бұқар (ХVІІІ ғ.)
Көріп отырғанымыздай, жыраулар ХІХ-ғасырға дейін өздеріне тән
болжаушы, көріпкелдік қасиеттерін жоғалтпаған. Олардың поэзиясының бағыты
да өздерінің бойында бұрыннан бар сыншылық болмысынан туындайды. Сондықтан
олар Хан ордасында тұрып, ханға кеңесші, сыншы боп, көбінесе, хан үкіміне
қарсы шығып, ел басқару ісіне араласқан. Бұл жағдай XV-ғасырда қайта
жаңғырған жыраулар дәстүрінің феодолизмге көнбей, аталық қоғам құндықтарын
қорғайтынын көрсетеді. Демек уақыт өзгерсе де, көшпелілер сана сезімі
өзгермеген.
Сонымен жыраулар поэзиясы дегеніміз, көшпелілер дүниетанымындағы
суырып салма-синкретикалық мәдениетінің көрінісі, ауызекі дәстүрлі
әдебиеттің классикалық үлгісі,бишілік және сыншылық өнерімен тамырлас
“елдік пен ерлік” бағытындағы діни бағыт-бағдардан ада азаматтық құбылыс.
Жыраулар поэзиясы далалық интелектуализмнің жоғары деңгейіне жетті.
Бұл ерекше бір құбылыс Ұлы Дала сахнасындағы көшпелілер театрына айналды.9
Сөйтіп жыраулар поэзиясы толғау түрінде айтылып, өзіне керемет риторика
дәстүрін шешендік өнер мен поэтиканы сіңірген, қазақ халқына тән ерекше
рухани мұраға айналды.
1.2 Ақын-жыраулардың әлеуметтік философиялық ой кешу үрдісі
Қазақ ақын-жырауларының философиялық ойлары дүниетанымы төл
философиямыздың қалыптасуына рухани негіз бола алады.
Олардың мұраларынан дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық
принциптері анық байқалады. Солардың ішінде кейінгі ұрпақ әулие танып, аңыз
кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов “көшпенділер философы” атаған
Асан Қайғы өз заманының үлкен ойшылы еді.
Асан Қайғының (Хасан Сәбитұлы) есімі қазақ сахарасының қай түпкірінде
болсын мәшһүр. Асан халық тілегінің жоқшысы. Асан мұңы-халық мұңы.
Асан қайғысы бүгінгі тіршіліктің,ертеңгі болашақтың қамын
ойлағандықтан туған қайғы. Асан XV ғаысрдың перзенті, сол заманның салт
санасы, идеологиясы Асанға да жат емес. Сондықтан біз бұл жерде мәселеге
тарихи көзқарас тұрғысынан келуге тиіспіз.”Ой түбінде жатқан сөз” бағзы
замандарданбүгінгі күнге келіп жеткен. Асан Қайғы айтыпты делінетін жырдың
осы бір жолдарында таңқаларлық философиялық тереңдік жатыр.
Көкірек көзі ашық, көңілі ояу, философиялық ой кешуге бейім, ақын-
жырауларымыз поэзияның не екенін, өнердің философиялық танымдық тағылымын
жақсы білген.
Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатпайды.
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатпайды.
Су түбінде жатқан тас,-
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,-
Шер толқытса шығады.
Ал енді осы бір өлең жолдарының мазмұнын философиялық тұрғыдан талдап
көрсек. Асан Қайғының өзіндік дүниетанымы мен ой кешу ауқымын, сөз саптау
үрдісін шамалап көзге елестетуге болады. Біріншіден, Асан Қайғы ойды сумен,
теңізбен салыстыра кескіндейді. Ағын су, шалқар теңіз ойдың ауқымдылығының
символы. Екіншіден,ойды қолмен ұстап, көзбен көре алмайсың. Өйткені ол
бекзаттық рухани құбылыс. Ойдың түйіні ұғым. Ұғымның барлығы асыл емес.
Оның інжумаржандары ғана асыл сөзге айналады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні-терң ауқымды мағыналы ұғым.
Ойындай ұғым ғана асыл сөз арқылы заттық түрге, ақпарат көзіне айнала
алады. Асыл сөздің ой теңізінен, асыл тастың су ішінен шығуы оңай шаруа
емес. Бірі жел толқытса ғана, бірі шер толқытса ғана шығады.10
Асан Қайғы өлеңдерінің негізгі мотиві жеке бастың тіршілігі емес,
кейінірек өрбіген жыраулар мен ақындардың толғауларындай, жалпы жұрты, ел
тағдыры болып келеді.
Асан айтқан нақыл-ақыл сөз, толғау жырлардан адам тағдыры ғана емес,
жан иесі мақұлықтардың бәрінің тіршілігі жоғалтқан көне заманда өмір сүрген
көне философ гуманистердің типіндегі ойшыл Асан танылады.
Асан халқына жақсы қоныс іздеуші қамқор және елінің сол күнгі халі мен
келешегін толғаған ақылгөй жырау. Оның ойынша жер үстінде адамзат
тіршілігінде көруі мүмкін жұмбақ бар, оның аты “жерұйық”. Бұл кісі жүзге
келмей өлмеген, малы екі қөайтара төлдеген, елді жау алмайтын, малға жұт
келмейтін мекен. Бұл шөбі шүйгін, суы мол, шаруаға жайлы қоныс. Адамы
қайғы дегеннің,қастандық дегеннің не екенін білмейтін, ертеңгісі не болады
деп ойламайтын, елге ырыс жер. Бірақ арман болған “Жерұйық” табылмайды.
Халқына мәңгі еркіндік, тозбас бақыт сыйламақ Асан Қайғы өксіп келіп
Үлытаудың басына келгенде дүниеден өтеді.
Асан Қайғы желмаяны мініп желдіртіп, Сарыарқаны аралап жүргенде, әр
жерге айтқан сындары мынау екен. Ұзын аққан Ертісті көргенде “Мына
шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап
отырмас.Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер екен,”-депті.
Шілдері деген өзенді көргенде: “Мына шіркіннің топырағы асыл екен.
Алты ай мініп арықтаған ат бір айда майға бітетін жер екен. Бос жылқы
шілтерлеп қойғандай тоқтайтын, жылқының өрісі екен”,-депті.
Ұзын аққан сыр бойын көргенде: “Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен.
Қара тауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда дұрыс екен”,-
депті.
Асан Қайғы туралы Ш. Уәлиханов, М.Әуезов, Ә. Марғұландар оны XV- XVІ
ғасырда өмір сүрген, халқының сәуегей философ ойшылы, өз заманының сыншысы
өз еліне шаруаға жайлы қоныс, бақытты өмір іздеген, қиялшыл ақын ретінде
бағалаған. Асан Қайғы толғауларында туған ел, табиғаты, жер байлығы,
географиялық ерекшелігі, халқы, жан-жануарлары, тұрмысы философиялық
тұрғыдан сөз болады. Ол жүрген жерлерінде әрбір елге, қонысқа сын айтып,
баға беріп отырған. Түрікстанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде:
Әттең-ай, қорғанды тақырдың бетіне, шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап
аққан суы жоқ, жайқалып тұрған қуы жоқ- түбі тұрақты қала болмайды,”-депті.
Бұл қаланың қираған қалдықтары Түрікстан жанында әлі күнге дейін сақталып
қалған. Маңғыстауға келгенде: Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы
жер болмас”,-депті. Жетісуды көргенде: мына Жетісудың ағашының басы толған
жеміс екен”,-депті.
Баянауыл тауын көргенде: “Баянға жаймай қой семірмес”,- деп қазіргі
Баянауылды өзіне қоныс жайлау етіпті. Қаратал өзенінің өлкесін көргенде:
“Ей сарқырап аққан Қаратал артың кең, алдың тар-ау!”-депті. Өйткені бұл
өзен құмға сіңіп жатады екен.28
Асан Қайғының “Жерұйықты” іздеуі жөніндегі аңыз қазақ халқының,
бақытты болашақ, еркіндікті аңсаған философиялық армандарының туындысы еді.
Асан Қайғы арман еткен “жерұйық” бейне бір ағылшын ойшылы Томос Мордың
“Утопия аралы”, италяндық Томада Кампенелланың “Күн қаласы” сияқты
утопиялық ойларының жемісі екені даусыз. Әрине бұл XV ғасырдағы көшпелі
қазақ халқының қоғамдық байланысынан туылған утопиялық идея.11
Бұл Асан Қайғының бақыт мекені “жерұйық” жайлы утопиялық шығармасының
ауыздан-ауызға тарай келе, өзгерістерге түсіп, аңызға айналып кеткен
нұсқасы деп шамалауға да негіз бар.12
Асан Қайғы өз заманының ойшыл, сыншыл ақын, сәуегейі дейміз. Ол ел
басындағы ауыртпалықты жырлап, сыншыл ой тудырған, философ сыншы. Ол өткен
мен болашақты бірдей болжайды.
Біз бұл жерде Асан Қайғының ғайыптан болжайтын даналығының куәсі болып
отырмыз. Яғни Шоқан Асан Қайғыны көшпенділердің философы деп, әрине,
әншейін айта салмаған.
Асан Қайғыдан кейінгі XV ғасырда өмір сүрген көрнекті ақын-жыраудың
бірі- Қазтуған.
Қазтуған ноғайлы дәуірінің перзенті. Қазтуған-жорық жаршысы, артына
өмір, болмыс туралы, атамекен, туған ел және әскери тұрмықа қатысты сан
алуан жырдан мол мұра қалдырған ақын. Ол өзінің аз ғана өлеңінде халық
қамын жеген ақылгой, қамқоршы, көсем болғанын көрсетеді. Қазтуғанның
ақындық қуатын танытатын шығарма- оның туған жермен қоштасу жыры. Солардың
бірінен үзінді мысал келтірейік.
Атамыз біздің бұл Сүйінші
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт.
Адамға ең ыстық -Отан, ата-бабаның ғұмыр кешкен, өзінің туып өскен
елі, жері жыраудың туған жерге деген махаббатында шек жоқ. Кіндік қаны
тамған жер топырағының ер азамат үшін қаншалықты болатынын танытады.13
Еділден қуылған еліне қабырғасы қайысқан жырау "Қайран менің Еділім"
деп егіледі. "Жауға жаныңды берсең де, сырыңды ашпа" деген қағиданы берік
ұстаған Қазтуған:
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар,-деп намысты жоғары қояды.
Ар-намыс үшін күресу, жаным арымның садағасы деп қарау ерлердің ғана
ісі. Қазтуғанның өлең-жырларының көбі сақталмаған. Аз айтса да ашына айту,
әділдікті, туралықты жақтау тайсалмас ердің ісі екені көпке аян.
Еділді алса, елді алар,
Елді алмаған не қалар,
Жанды алған соң не қалар?
Ойылды алса-ойды алар,
Ойлашы, сонда не қалар?- дейді Қазтуған. Бұл мысалдан саяси
көрегендікпен сол кездегі тарихи жағдайды ой елегінен өткізіп, нақтылы
болжам жасай алудың нұсқасын көріп отырмыз.
Қазтуған қайғы айтып, еш түңілмейді. Ескі елдік бөлінбес бірлік,
қайтпас ерлік дәстүрлерін уағыздайды. Ол өзінің өлендерін мынадай өлең
жолдарымен:
Сөйткен менің Еділім;
Мен салмадым сен салдың,
Хайырлы болсын сіздерге
Меннен қалған мынау еділ жұрт,-
деп Еділ бойында қалған түркі тектес руларға, береке, тыныштық тілеумен
аяқтайды.
Енді Асан Қайғымен тұстас Қазтуған жыраудың ізбасары Шалкиздің
шығармашылық үрдісін, оның философиялық ой кешу, жыр толғау ерекшеліктерін
тілге тиек етейін.
Жыр алыбы-Шалкиз. Тіленшіұлы, бірнеше хандар тұсында қызмет
еткен,әрі батыр,әрі жырау Ноғайлы дәуірінде өмір кешкен, Орақ, Мамайды,
Битемірді көрген кісі.
Шалкиіз де Сыпыра, Асан, Қазтуған, Бұқар жыраулар сияқты сарай маңында
жасаған адам.
Ол өз заманында билік құрған хандарды жақсы біліп, сол кез оқиғасын ұзақ
уақыттар жырлаған қария жырау. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп,біздің
дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы-түз
тұрғынының дүниетанымы адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық,
этикалық, қағидаллар айқын аңғарылады. Ойға құрылған толғауларда жырау-ең
алдымен философ. Ол әлем, болмыс, тіршілік, табиғатта болып жатқан
өзгерістерді жырлайды. Оған айғақ Шалкиздің "Шағырмақ бұлт жай тастар" ,
"Асқар-асқар тау" , "Ор, ор қоян, ор қоян" өлеңдері.
Белгілі ғалым әрі жазушы М. Мағауиннің өзі де Шалкиізге өте жоғары
баға береді. Шалкиіз наватор еді,-дейді. Ол қазақ поэзиясындағы
философиялық бағыттың негізін салды. Бұл тұрғыдан Шалкиізді қазақтың барлық
жырауларының атасы деуге болады. Өзінің философиялық афористік поэзиясы-
толғауларында Шалкиіз ойлылықтың, көркемдіктің шыңына шықты. Қиыннан
қиыстыру, нақтылық, ықшамдылық, сонымен қатар тереңдік,- Шалкиіз
поэзиясының ерекшелігі. Бұл жағынан алғанда қазақ жырауларының ешқайсысы да
онымен белдесе алмайды.14
Қазақ жырауларының болмыс туралы ой толғаулары ең алдымен ел жайлаған
жайлым, ата қонысқа байланысты болып келеді. Бұл үрдісте жазылған
Шалкиіздің Әттең бір қапы дүние-айң деген толғауы көшпелі өмір салтының
болмыстық белгілерін, үйлесімділік туралы қалыптасқан дүниетанымыне
мадақтап, тіпті әсерлеп жырлайтын толғаулық нұсқаулар баршылық. Мысалы,
батырдың тұрмыстық идеалы былайша суреттеледі.
-Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дұлығаның төбесі
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүймен-ді.
Шалкиіз ислам дінін ұстаған, оның ішінде тәңірісі көк емес, Алла.
Шалкиіздің құанға, ислам дінінің қағидаларына қаншалық жетік болғаны бізге
мәлімсіз, алайда оның сауаттылығы күмән туғызбайды.
Шалкиіз-жырау, жырау болғанда аузын ашса болды көмекейінен күмбірлеген
жыр төгіле берген жыраудың классикалық үлгісі. Ол өз тұсындағы
әміршілерінің ешқайсысының да шашбауын көтермейді, турашылдығынан
танбайды.15 Керісінше жырау Темірді Әр ісінде тура жұрт иесің, әділ әмірші
деп есептейді. Шалкиіздің ойынша –жұрт тірегі, елдің берекесі, ол алыс
сапар –хажыдан оралғанша артыңда қалған көп халқың тозғындап кетпек:
жұртқа бір лайық ие жоқң. Сондықтан да жырау хажыға бару парыз еместігін
еске салып, құдайдың шын парызы-қарауындағы халыққарахымды, әділетті өмір
сүргізу еркіндігіне Темірдің көзін жеткізбек болды.
Жығылғанды тұрғызсаң
Жылағанды жұбатсаң,
Қисайғанды тұрғызсаң
Тәңіріңнің үйі бәйтолла
Сұлтан кем, қарсы алдыңда жасапты!,- деген жолдарынан халықтың
әрқашандатірегі болғандығын байқаймыз. Өзгеге де үгіт жасай отырып,
жылағанды жұбата біл дейді.
Шалкиіз Орта ғасырда өмір сүргендіктен. өз заманының салт-санасы оған
да жат емес еді, өз ортасының моралі-ол үшін қасиетті. Оған мына өлең
жолдары айғақ:
Сен алтынсың- мен пұлмын,
Сен жібексің-мен жүнмін,
Сен сұлтансың- мен құлмын,- дейді ол Темірге Бұл жерде Шалкиіз-орта
ғасыр түлегінің тұтқыны.
Дегенмен жырау өз заманының мораліне берік болғанымен шыдай алмайды:
Жақсылықтан мені кем көрдің
Жаманыңмен тең көрдің!ң,-деген өлең жолдары бұған айғақ.
Шалкиіз шығармаларының өзіндік ерекшелігі-ондағы философиялық
толғаныстардың молдығы. Шалкиіздің философиялық ойлары көп ойлану, ұзақ
толғаудың жемісі. Бұлар жыраудың терең ақылдың, шалқар даналықтың иесі
болғандығын көрсетеді. Шалкиізде аяқталған, бір қалыпқа түскен философиялық
көзқарас жоқ. Алайда қолда бар толғаулардығы кейбір сәттердің өзі оның
адал, өмір жайындағы түсініктерінен елес береді.16
Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе жоқң-дейді жырау, әлем бірқалыпта
тұрмайды, бәрі фәтилік, бәрі өтпелі. Басы жұмыр пенденің бәрі өз жолын
өліммен аяқтайды. Жырау өмірдің өтпелілігін табиғат заңы деп біледі. Біз
бұл жерде Шалкиіздің сол дәуірдің өзінде табиғат заңдылықтарының сырын
түсіне білген көрегенділігінің куәсіміз.
Кешу-кешпек сайдан-дүр,
Батыр болмақ сойдан-дүр.
Тәңірі өзі біленді
Аталымыз қайдан дүр!.
Біреудің ажалы-аттан, біреудің ажалы судан. Қырық жыл соғыс болса да.
Ажалсыз адам өлмейді.
Пешенеге не жазылса, соны көрмек лазым. Сондықтан да жалаңаштанып
жауға ти,-деп ой түйеді батыр жырау.
Қорыта айтқанда, Шалкиіз жыраулар атасы деп тегіннен тегін аталмаған.
Оның кейінгі мәдени даму үшін сөз өнерінің жетілуі, жыраулық дәстүрдің
гүлденуі үшін тигізген игі ықпалы айтарлықтай.
Оның елді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І-тарау. Ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық дүниетанымдық ойлар 6
1.1 Ақын-жыраулар мұрасын философиялық тұрғыдан зерттеудің методологиялық
мәселері 6
1.2 Ақын-жыраулардың әлеуметтік философиялық ой кешу үрдісі 16
Азамат ердің баласы 18
ІІ тарау. Ақын жырау мұрасының қазақ дүниетанымындағы тәлім-тәрбиге
байланысты өсиеттері 32
2.1 Ақын-жыраулардың ұлттық тәлім-тәрбие жөніндегі ұлағатты ойлары 32
2.2 Ақын-жыраулардың қазақ философиясы тарихында алатын орны 37
Қорытынды 40
Сілтемелер 42
Әдебиеттер тізімі 43
Кіріспе
Әрбір халықтың өзіне тән тарихы, салт-дәстүрі, философиясы, өмір
тіршілігі бар. Қазақ халқының да өзіндік философиялық ойының дамуы қиын да
қатал тағдыр кешкен тарихына тікелей байланысты. Яғни ұлағатты ойшылдардың
дүниеге, табиғатқа, адамға деген көзқарастарының қай-қайсысын алсаңыз да
-бәрі де белгілі тарихи, әлеуметтік жағдайға байланысты туындайтынын
көреміз. Философия тарихы ең алдымен әрбір ұлттың, халықтың рухани
мәдениетімен тікелей байланысты екенін есте ұстағанымыз абзал. Өйткені,
әрбір ойшыл, ғұлама, философ өз ұлтының, халқының перзенті. Оның
шығармалары халқының ұлттық ойлауымен, тілімен, әдет-ғұрпымен, әдебиетімен,
өнерімен, жалпы мәдени өсу дәрежесімен тығыз байланысты болды.
Өткен дәуірдің философиялық жүйелерін, ақын-жыраулардың философиялық
ойларын талқылағанда оларға нақтылы тарихи тұрғыдан қарауымыз керек.
Қазақ халқының төл туындысы- ақын-жыраулар шығармаларындағы
философиялық ойдың өрбуі.
Қазақ хандығы дәуіріндегі ақын-жыраулардың шығармаларын ғана жанр деп
түсінбей, одан да ертеректе өмір кешкен бабаларымыздың қалдырған бай рухани
қазынасының жалғасы деп қарастырған жөн болар. Ақын-жырауларымыздың жыр
толғауларында тарих шындығы адам, қоғам, табиғат, әдеп, имандылық, ұлттық
тәрбие танымдары мәселелері негізгі өзекті орын алады. қазақ ақын-
жырауларының шығармалары халқымыздың салт санасын, ауыз әдебиетімен,
көшпелілердің әдет-ғұрып, адамгершілік қасиеттерімен тығыз байланысты
болып, бар болмысында ойлы философиялық, тарихи сабақтастық принциптері
қатар жүріп отырды.
Міне осы тұрғыдан алғанның өзінде де зерттеу тақырыбының қаншалықты
маңызды, өзекті екндігіне ешқандлайкүмән келтіре алмаймыз.
Тарихи философиялық мәселелерді зерттеу тарихи ойлауды тәрбиелеумен
тығыз байланысты. Қазіргі жаңа заман адамына өткен дәуір шындығын, ұрпақтар
байланысы мен уақытын, ілкі замандағы ойдың дамуын, тарихтың даму
диалектикасының тыс қарау түсініксіз болып қалды. Ал өткен дәуір шындығын
біздер сол ақын-жыраулар шығармашылығы арқылы біле аламыз.
Ақын-жырауларымыздың шығармаларының бір ерекшелігі оның тарихында. Бұл
шығармаларында көшпелілер тарихымен тікелей үндесіп болмысымен біте
қайнасып жатқан адамгершілік пен, парасаттылық, салт-дәстүр дүниетаным
ұғымдары, философиялық ой, көркемдік пен сұлулық патриотизм, эстетикалық
нәр тұнып тұр. Тек соны зерделі пайдалануды қажет етеді. Соңғы жылдарға
дейін қазақ ақын-жырауларының философиялық дүниетанымы философтар тарапынан
арнайы зерттеу жұмыстары мен бірлі жарым ғылыми зерттеуде ғана сөз болып
толық зерттелінбей келді.
Мемлекетіміздің егеменділігі ұлттың сана-сезімінің өсуі мәдени және
рухани дәстүрлердің өсуіне өркендеуіне жағдайлар туғызып қана қоймай,
оларды іске асыруға мүмкіндіктер туғызып отыр.
Ұлттық философиямыз бен мәдениетіміз саласы бойынша айтарлықтай
зерделі ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген белгілі философтар ғалым
ағаларымызды атап өтпеске болмайды: А.К. Қасымжанов, А.Қ. Қасабеков, Ғ.
Есім, Т.К. Ғабитов, Б.Ғ. Нұржанов, М.С. Орынбеков, Ж.А. Алтаев, О.А.
Сегізбаев, Қ.Ш. Шулембаев, М. хасанов, А.С. Балғынбаев және т.б. Сөйтіп
докторлық және кандидаттық диссертациялардың, монографиялар мен ғылыми
мақалалардың үлкен бір шоғыры дүниеге келді. Дегенмен де ақын-жыраулар
мұрасы философиялық тұрғыдан қарағанда әдебиет тұрғысында көбірек
зерттелген. Белгілі әдебиеттанушы ғалымдарымыз Х.Сүишәлиев , М.Мағауин, Е.
Тұрсынов және т.б. осы мәселеге өздерінің іргелі зерттеу еңбектерін
арнаған.
Әлі де болса қазақтың ұлттық философиясын дамытып, зерттеу, асыл
мұраларды жинақтау, қазақ фидософиясын әлемдік философияның деңгейіне
жеткізу-зиялы ғалымдар қауымы мен болашақ жастардың азаматтық парызы деп
санаймын.
Ақын-жырауларымыздың мұраларын зерттеудің мақсаты мен міндетіне
келетін болсақ жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуде бүгінгі күнде әрі
теориялық, әрі тәжірибелік маңызы бар екенін дәлелдеу.
- көне түркі медениетінің адам, имандылық салт-дәстүр мәселелері
туралы түсінігі;
- әлі де толық зерделенбей жатқан Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар, Шал ақынның және т.б. шығармаларын
мұқиат зерделеп қоғамдық және ұлттық сана сенімге халқымыздың
дүниетанымына тигізген игі ықпалын таразылау.
- Хандық дәуірден кейінгі қазақ мәдениетіндегі ақын-жыраулардың
философиялық ойларын, жалпы дүниетанымын, ұрпақ тәрбиесі үшін
қалдырған еңбектерінің гуманистік, патриоттық, өнегелі өсиеттерінің
мәнін ашып көрсету.
Қазақ хандығы ақын-жыраулардың шығармаларына жеке-жеке талдау жасамас
бұрын, осы жыраулар, ақындардың кімдер екеніне жалпы шолу жасасақ деген
ойдамыз.
Жырау-ақпа-төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер адамы,
халықтың қамын ойлай білетін парсаты мол ел ағасы, бетің бар жүзің бар
демей, тура айтар өткір әділ биі, сәті келгенде жыр мен қаруды бірдей
жұмсап, жауға аттанар жауынгері.
Олар ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса мәнді көкейтесті
мәселелер жайында толғаған.
Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда демеп, қуанышына қанат бітіретін,
ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген.
Жыраулар әлеуметтік мәні зор ірі, киелі мәселелерді жырлаған. Бұл
сипаттар Тәттіқара, Көтеш, Шал шығармаларынан ХІХ ғасырдағы ақындар
мұрасынан айқын аңғарылады. Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар
жетекші рол атқарды.
Жырау шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған
философиялық толғаулар түрінде келеді.
Толғауларда жырау өзінің өмір жолында түйгендерін, мораль, этика
хақындағы ойларын баяндайды, елеулі қоғамдық мәселелер көтереді.
XV-XVІІІ ғасырдағы ақындар мен жыраулар елдік, ерлік, замана хақында
толғаған. Олар өмірдің өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты дәріптеген.
Этика жайында да өшпес елеулі еңбектер қалдырған. Заманның ойлы перзенті
ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып, гуманистік тұрғыда
философиялық, дидактикалық тұжырымдар жасап, атамекенді қорғап, ел бірлігін
сақтау мәселесін көтерген.
Ақын-жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткен
тарихи іздер сайрап жатыр.
Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары, көрнекті адамдары тарихи тұрғыда
нақты дәлдікпен көрінбесе де, жыр жолдарында кездесетін адамдармен қарым-
қатынасы, олардың сыртқы да ішкі бейнесі анық байқалады. Мәселен, Асан
Қайғы жырлары арқылы Жәнібек, Шалкиіз арқылы Темір, Бұқар, Ұмбетай,
Тәтіқаралар арқылы Абылай, Байтақ, Жанұзақ арқылы Жәңгірхан поэзия жолына
жазылып, тарихтағы мәшһүрлігі арта түскендей.
"Өнер алды-қызыл тіл" деп халқымыздың толғау өнерін жете меңгерген
ақын-жырауларды аса құрмет тұтқаны белгілі. Бастауын сонау Қорқыт ата,
Аталықтай, бертін келе шығармалары біздер үшін, болашақ ұрпақ үшін
жоғалған, есімдері аңызға айналған Кет Бұға, Сыпыра, Жұмақұл жыраулардан
алатын, кейінгі ұрпақ әулие танып, "көшпенділер" философиясы атаған,
көптеген нақыл сөздердің, афористік-философиялық толғаулардың авторы- Асан
Қайғы. Мінекей, көріп отырғанымыздай кез-келген халықтың философия тарихы
сол бір халықтың өмір-тіршілігінің айнасы.Сондықтан да мен осы қазақ
халқының XV-XVІІІ ғасыр аралығында жасаған ақын-жыраулардың еңбектерімен,
мұраларымен танысуға тырысайын. Себебі. Ақын-жыраулардың еңбектері арқылыөз
халқымның бастан кешкен оқиғаларын, тарихи даму заңдылықтарына көз
жеткізуге мүмкіндік болатынын білдім.
Менің бұл дипломдық жұмысыма негізгі арқау болып отырған мәселелер бұл
ақын-жырауларымыздың философиялық толғаулары, афористік нақыл сөздер,
мораль, этика хақындағы еңбектері.
Ал бұл еңбектердің бүгінгі таңдағы маңыздылығы соншалықты, әрбір
азаматтың өзін-өзі жақсы, ұнамды жағынан көрсетуіне, инабатты болуына,
жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуіне қосар үлесі мол
деп білемін.
әл-Фарабидің "Адамға ең бірінші білімнен бұрын тәрбие керек, тәрбиесіз
берілген білім адамға опат әкеледі" деген қанатты сөзіне жүгінсек, ақын-
жыраулардың айтқан ойлары бүгінгі ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу үшін өте
қажет рухани мұра. Яғни, біздің этикамыз дамымай, моральдық тұрғыдан
жоғарламай біздің мәдениетіміздің өркендеуі жоғары сатыға көтерілуі мүмкін
емес.
І-тарау. Ақын-жыраулар шығармаларындағы философиялық дүниетанымдық
ойлар
1.1 Ақын-жыраулар мұрасын философиялық тұрғыдан зерттеудің методологиялық
мәселері
Қазақ халқы ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызекі
үлгілермен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау
элементтерінен бастап қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын
түгелдей қамтитын үзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның
негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы
түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін
моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы
(ненасилие) және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы
т.б. мәселелерді атаіға болады.
Ақындар мен жыраулар саясаткерлер мен батырлар, хандар мен
қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер- бәрі де өздері
өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп,
әртүрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жоғарылай даму тенденциясы шеңберінде
қазақ халқының қоғамдық, саяси, мәдени, сайып келгенде философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын жасады.
Олар-арнайы реализм, білімнің негізгі жақтары, еркін ойлау, дейстік
және пактейстік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-
зомбылыққа қарсы күресу, хұқтың саяси және философиялық жақтары, мемлекет,
қоғам, жеке адам мәні тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржақтыққаконсерватизмге, тоқыраушылыққа
және білімсіздікке, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын
басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұны да қазақ философиясының
қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі деп атап айтуға болады.
Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп оның шынайы
патриотизімін, халқына деген сүйнпешілігін, оның бақыты, мүддесі және
болшағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық, жан-
жақты көрсете білуі дер едік.
Бұл айтқандардан қазақ философиясы басынан-ақ аяғынан тік тұрған,
бірден қалыптасып келген жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзқарас,
дүниені жан-жақты танып білу, оның аңдылықтарын, таным процесін, әлеуметтік
мәселелерді дұрыс түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау- соңғы
ғасырлардың үлесіне тиеді. Дегенмен халықтың ақындық шығармашылығында
қоршап тұрған табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама жиынтығы
болды. Олар негізінен кездейсоқтық, жүйесіздік қасиетке толы бір қалыпқа
сия бермеуі мүмкін, бірақ адамдардың бай практикалық өмірін, халық
даналығын көрсететін философиялық мәні бар еді. Ойлау тәсілі ерекше,
шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз әдебиетіне сай, тез
жаттап алу, оны есінде сақтау және ұрпақтан ұрпаққа өзгертпей, жоғалтпай,
"ұрламай" жеткізу-бұл философия тарихындағы ғажап құбылыс.
Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың
философиялық мұраларын зерттеген тәжірибесі ұлттық философияның қалыптаусы
дамуы және негізгі бағыттары туралы, оларды зерттеудің теориялық және
методологиялық мәселелері жөнінде жинақталған жалпы ойларды тұжырымдауға
мүмкіндік береді.
Қазақ философиясының тарихы-халық тарихының ең маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі. Онда ғылыми таным процесімен халықтың идеялық
ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Қазақ
философиясы халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және
методологиялық құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз
байланысты, сондықтан оны зерттеп, үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын,
саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын,
діндарлығын және т.б. пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлы азаттық
қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығы мен
қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын
тікелей іздеуге атсалысқандылығымен, өзінің жемісті жетістіктерімен
ерекшелінеді.
Осы тұрғыдан алғанда біздер дүниежүзілік қоғамдастыққа қазақ халқының
терең де тұңғиық философиялық ойларын, оның шынайы болмысын және өзіне тән
мәдениетін көрсете білуіміз керек. Бұл мақсатты іске асыру жолында көптен,
бұрыннан қалыптасқан, сіресіп қалған ұғымдар мен қағидаларды сын көзбен
қайта қарап, жаңаша методологиялық шешімдер жолын ұсынғанымыз абзал.
Қазақ философиясының көкейтесті мәселелерінің бірі-философияның пайда
болу проблемасы. Қазіргі уақытқа дейін әлемдік философиялық тарихында осы
мәселе талай пікірталас туғызып жүр.
Біріншіден, философиялық дәл шыққан мерзімін белгілеу өте қиын.
Екіншіден, философия деген ұғымның дәл анықтамасын беруге осы күнге
дейін толық қол жеткен жоқ.
Үшіншіден, қазақ философиясына келетін болсақ, жазба түріндегі оның
мәселелерін классикалық тұжырымдарарқылы берілген текстері жоқтың қасы.
Әлемдік философияда үш ошақтың (Қытай, Үнді, Греция) шамалас бір
мезгілде пайда болғанын білеміз. Осы орталықтар философияның әлеуметтік
кеңістігіндегі жоғары деңгей еді және теориялық ойлаудағы дүниенің өзін
жеке және тұтас ретінде бейнелеген алғашқы жүйелер болды. Философиялық
ойдың тууына белгілі бір алғышарттар қажет. Олар-әлеуметтік, теориялық-
танымдар, тарихи шарттар. Тарихи практика көрсетіп отырғандай, философия
өркениеттің ұзақ дамуының жемісі.
VІ ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі территориясында алғашқы
қауымдық құрылыс ыдырап, оның орнына феодалдық әлеуметтік-экономикалық
формация орныға бастады. Осы уақыттан бері барлық әлеуметтік ішкі
заңдылықтар мен айқындалады.
ІХ-ХVІІІ ғасырларда Қазақстан жерінде орналасқан тайпалар олардың
көсемдері өз биліктерін, басқару органдарын Тәңірінің өзі берген күш
ретінде есептеген. қазақ философиялық ойларында кездесетін ақсүйектік
абзал әулеттердің "генеалогиясы" соның жарқын көрінісі болып табылады.
Кеініректе осы аталған идея "биліктің заңды табиғаты күштілерді ғана
қалайды" деп, одан кейінде адамдардың әдет ғұрпына, заңдылыққа өнеге салды.
Осыдан келіп философияның шығу процесі әлеуметтік жағдайлармен қатар сол
кездегі адам ойының даму процесімен тығыз байланыста болғанын көреміз2.
Философияның пайда болуына тарихи алғышарт миф болған.Бірақ оны
философия эпос арқылы өзгерген және жүйеленген кезінде ғана пайдаланды.
Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырады және
сонымен қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен философияның
шығу процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа бір түрі ретінде
қалыптасуын жеделдетеді.
Мифологиялық көзқарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе
жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу философияның
пайда болуының жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар.
Философия мифке тән дүниеге тұтас көзқарастық бағытты сақтауға
тырысады. Соның негізінде не мифологиялық, не аллегориялық-көркем, не
символикалық-діни, не нақты ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан
қабылданған түрлеріне сыймайтын, жаңа түсініктегі ойлау формаларын құрайды.
Қазақ философиясының пайда болуы туралы сөзді тек ойшылдардың дүниеге
көзқарасы жалпылықты көзқарастың (әмбебапты) универсалды принциптерін
немесе “бастауларды” анықтаудағы заңды бағыттары болған кезде ғана айтуға
болады.3
Діни мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса,
философия заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін ашуға, пікірсайыс
ретінде қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып білудегі
қайшылықтарды аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның жан-жақты
ойлауы және оның интеллектуалды интуициямен бірегей қалыптасқан нәтижесінде
тұрады.
Қазақ тарихында көп кездесетін “рулық” генетизм осы қоғамның
әлеуметтік, топтық бөлінуі және “ақсүйекті” рулар пайда болған кезінде
күшейді.
Соңғылардың қоғамдағы “заңды” орындары олардың төркіні құдайдан немесе
батыр бабаларынан басталады деп түсіндіреді.
Сөйтіп олардың әлеуметтік дүниенің қажетті және заңдастырылған бөлшегі
ретінде қоғамдағы белсенді ролі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың
әлеуметтік идеялары қоғамның даму тенденциясын біршама дұрыс бейнеледі.
Осыдан келіп олардың көзқарасы жеке бастық көзқарасы ғана емес, қоғамның
тарихи дамуының мүддесіне сай келгендіктен қоғамдық пікір ретінде
қалыптасты. Мысалы: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы да басқалардың
ой жүйесі, олардың ақыл кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел.4
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дауының көп
сатыларында алдыңғы орынғы экономикалық мүдделер мен саяси қызметке
қарағанда философиялық, этикалық, діни және т.б. проблемалар шығады. Олар
азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл ой, өмір сүру және
адамгершілк қасиеті, бостандық пен құлдық, керек болса “қой үсіне бозторғай
жұмыртқалағанә, “алтын ғасыр” және “ақырзаман”туралы және басқа мәселелер.
Бұлар жұп категориялар ретінде де, немесе жекелей, әлде бәрі бірдей қазақ
ойшылының көзінен таса қалмаған. Осы мәселелерді тиянақты ойластыру арқылы
олар экономикалық, соғыс және саяси дағдарыстарды шешуде үлкен рол атқарды.
қазақ тарихының белгілі бір кеңестік-уақыт параметрінде философиялық
құбылыстарды үш белеске немесе үш кезеңге бөліп қарауға болар еді.5
Біріншісін алғы фиософия (предфилософия) деп аталық. Оған тән нәрсе
объектілік пен субъективтілікті өте нашар ажырата білетін сана. Оның
негізінде ойлау іштегі қайшылығы кем, қажетті дәлелденген теория құра
алмайды.
Ол психологиялық образ, күйбең, эмоция деңгейінде үздік-үздік ойлар
ретінде қалып қойды. Аталған элементтерді мифтік көркемдік әдспен
ұйымдастру арасында дәл осы кезеңге сәйкес өзіндік семантикалық тұтастық
пен семантикалық бірлік жасауға мүмкіндік туды.
Осы құбылыс қазақ философиясы тарихының ертеден бастап ХІІ ғасырға
дейінгі кезеңдеріне тән болуы керек.
Екінші белесін философиялық кезең деп айтуға болады. Оған тән қасиет
объективтілік пен субъективтілікті жоғары деңгейде ажырататын сапа. Оның
негізінде категориялар мен түсініктерді формальды логикалық операцияларды
қолдану арқылы теориялар мен концепциялар жасау. Басқаша айтқанда, ойлау
дәрежесінің шеңбері ұлғайып, ауқымдалып, қоршап тұрған дүниені, қоғамды
және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету. Осы құбылыс қазақ
философиясы тарихының XІV ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді
қамтуы заңды ғой деймін.
Үшінші белес теориялық-методологиялық қасиеттермен жандандырылған,
классикалық жүйеге ие болған және әлемдік рухани байлықпен ұштастырылған
қазіргі заманғы қазақ философиясы. Оның өзіндік тарихи-ғылымын қазақ
философиясыныңметатарихы деп атаса да болар еді. Бұның бір ерекшелігі-
зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып, келешекті, қазіргіні,
өткенді жүйелі түрде рационалды ойлау процесінен өткізіп, екшеу, сондықтан
өз бойында жаңа типті ойлау мәнерін, өрнегін таразылау, сақтау және
жаңартуы.
Жоғарыда айтқан идеяларға сүйене отырып, қазақ философиялық ойларының
қалыптасу бастаулары хронологиялық және мәндік жағынан үш кезеңнен тұрады
дер едік.
Бірінші кезең- ру құрылысы үстем болып тұрған уақытты және соған
сәйкес келетін алғы-философиялық сананы қамтиды.
Екінші кезең-ХХ ғасырдың басына дейінгі ойшылдардың, филсофтардың
ілімі, мұрасы және еңбектері. Оларда саналы түрде айтылған, жазылған
ғылымға дейінгі және теориялық пайымдаулар орын тепкен бағыттағы
көзқарастар. Бұларды осы мәселе төңірегінде қалыптасқан пікірлерді ескере
отырып нағыз философиялық концепциялар деп атауға болады. Себебі,
ойшылдардың дүниеге көзқарастары олардың өздерінің ерекшеліктері арқылы
әрқилы бағыттарға, жолдарға, қисындарға іштей бөлініп жатыр. Негізгі
көксеген мақсаттары-әрқилы әлеуметтік топтардың мүдделерін жоқтау, жақтау,
көздеу немесе жоқ.
Үшінші кезең - ХХ ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ
фиолософиясының негізгі принциптері, даму жолдары, жеткен биігі мен алынбай
қалған шыңдары, жіберілген методологиялық, теориялық және концептуалды
қателері, ақтаңдақтары. Талдауға жататын мәселелрдің бастылыры-қазақ
қоғамының экономикалық, саяси және рухани өміріндегі негізгі философиялық
мәселелер. Сонымен бірге жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылым-қазақ
философиясының тарихын қай тұрғыдан, қай теориялық деңгейден зерттеуіміз
керек деген проблема қазіргі кезде өте үлкен орын алып отыр.
Философия тарихының методологиясының негізгі бір мәселесі жалпылық пен
даралық қатынасы, ерекшеліктің дараға тән қасиеттерін анықтау. Былайынша
айтқанда, жалпылық ерекшелік, даралық диалектикасын ұлттық философия тарихы
шеңберінгде таразылау.
Қазақ философиясының даму тарихында қалыптасқан, басқа ұлттар
философиясынан, олардың ішінде өнеге тұтатындарынан, өзгеше ерекшеліктері
бар.
Олардың негізінде қазақ халқының әлеуметтік тарихының, оның тән қилы-
қилы, бұлталақ дамуының нәтижесі жатыр. Қазақстан тарихы қоғамдық дамудың
классикалық түріне жатпайды. Себебі ол алғашқы қауымдық құрылыстан тікелей
феодализмге, одан капитализмге соқпай социализмге өтуге қарай дамыды.
Соңғысы, қазір белгілі болғандай, тарихи қателік еді. Адамзаттың даму
процесіндегі даңғыл жолдан тайған тоталитарлық жүйе философиялық ойды да
тұғырыққа тіреді.
Ал феодалдық қанынастар Қазақстан территориясында көптеген ғасырлар
үстемдік етті. Капитализмнің дамуы ХХ ғасырдың басында біршама қарқын
алғанмен, кенеттен үзіліп қалады. Осылай әлеуметтік дамудың ерекшеліктері
барлық қоғамдық саналардың, оның ішінде философиялық сананың қалыптасуына
әсерін тигізбей қоймады.
Қазақ философиясы-қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі
және заңды жалғасы. қазақ мәдениеті тарихтың әрқилы кезеңдерінде басқа
елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста болып, олардан тікелей немесе
жанамалай импульстер алып отырды.
Сыртқы әсерлер негізінен қазақ мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның
тарихи қажеттілігіне, қандай мәселелерге зәру болуына байланысты, өз
пайдасын тигізіп отырды. Осындай ерекшеліктер қазақ философиялық ойлау
жағдайларын қалыптастырып, ұлттық дәстүрлер мен бағыт бағдарларын құрды.6
Қазақ философиясы-әлемдік философияның да бір бөлігі. Философия
тарихына шынайы көзқарас қазіргі кездегі оның құрылымында әлеуметтік
кеңістік жағдайын ескерсек, үш түрлі компоненттер бар екенін көрсетеді.
Олар -ұлттық филсофия, аймақтық (регионалдық) философия және әлемдік
философия. Қазақ философиясына осы аталған үш философияның әсерлері әртүрлі
болды. Мысалы ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасырдың орыс
философиясы, маркстік философия және әлемдік филсофиялардың кейбіреулері
тікелей әсер етті. Өз жағынан қазақ философиясының оларға ықпалы да
болмады деп айта алмаймыз. Бұл өзі жеке зерттеуді күтіп тұрған мәселе болуы
керек.
Нәтижесінде жоғарыда айтылған, философия тарихы дамуындағы ұлттық
философияның өзекті мәселелерін зерттегенде көзден таса етпеу-
методологияның бірден-бір сұранысы деп айтуға болады.
Халықтың қоғамдық санасының даму процесінде философиялық дәстүрлер
қалыптасып, күшейе түсті. Қазақтың әлеуметтік дамуының ерекшеліктері,
тарихи өзгешеліктеріне қарамастан,қазақ философиясы тарихында оның әр
кезеңдегі сатысында өзінше дамып отырған философиялық ойлардың ішкі
байланысы бар екенін және олар бірін-бірі заңды түрде алмастырып отырғанын
анықтауға болады.Ұлы Абай айтқандай, "Адам бол!" идеясы-бұрынғы фольклордан
бастап осы заманғы қазақ философиясына тән ортақ және ұдайы дамып келе
жатқан идея.
Әл-Фараби философиясында анық көрсетілгендей, қазақ философиясы
әрқашан "нақты адам қоғамына", бақытқа, теңдікке, жету жолдарын қарастыруға
бет бұрған.
Осындай жалпы қазақ философиясына тән ортақ дәстүрлер мен қатар оның
өзінің ішкі бағыттары орын тепті. 60-80жылдардағы қазақ философиясындағы
диалектикалық логиканы зерттеу бағыты ұлттық тарихымызды, мәдениетімізді
жан-жақты және терең түсіндіруімізге қажетті жағдай жасады.
Осы ретте қазақ философиясы тарихында жиі кездесетін әлеуметтік
утопизм туралы да айтпасқа болмайды.
Жалпы әлеуметтік утопизм дегеніміз- бұл жеке және қоғамдық сананың
сыңаржақ ойлау тәсілдерімен образ-концепция құруы арқылы жаңа түрдегі
әлеуметтік ілім жасауға ұмтылуы.
Ақын-жырау, билер мен көсемдер философтардың көпшілігіне тән бұл
құбылыстың негізгі гносеологиялық айшығы саналалық пен санасыздық, эмоция
мен жаза ойлау, төменгі дәрежедегі білімсіздік пен қалыптасқан білім
дәрежесінің шекараларын ажырата білмеу, оларды жеке-жеке абсолюттеу деп
ойлаймыз.
Оған қоса утопизмге тән тағы бір айшық-ол ойлау дәрежесінің төменгі
сатыда ғана ажыратылуы (дифференциялануы). Осыдан барып әрбір жеке утопист
ойшылдарға тән мынадай идея туса керек: ойлау жүйесі жеке дара ойшылдың өз
қабілетімен жасалған сыртқы дүниенің бейнесі.
Әрбір ойшылдың әлеуметтік шындыққа дұрыс немесе бұрыс қатынасы өзі
қабылдаған философиялық теорияның, методологиялық принциптеріне
байланысты.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлт азаттық қозғалысының көрнекті
қайраткерлері А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, М.
Шоқаев және басқалары өмірдің объективті жағдайларын өзгертуге күшпен емес,
сананы сол прцеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады. Олардың
негізгі идеялары-бостандық, тәуелсіздік, отаршылдық езгіден құтылу жолдары
және қазақ халқын жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды.
Көне жыраулар поэзиясы-қазақ әдебиетінің төл туындысы, классикалық
үлгісі, көшпелі өркениеттің уақыт дауылдарына мызғымай қарсы тұра алған
мәрт бәйтерегі.
Бұл құбылысты түрлі тұрғыдан зерттеуге болады, соның ең тиімдісі-
өркениеттер ерекшелігінен келу.
Мысалы, біз мұны тарихи тұрғыдан зерттейтін болсақ, ол белгілі
кезеңнің туындысы ретінде ғана көрінеді. Ал негізінде жыраулар поэзиясы
алғашқы қалпында біздің эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болып,
ХХ-ғасырға дейін аздаған өзгеріспен жеткен орасан зор ғасырлар мұрасы.
Сондықтан оны біздің ұлттық менталитетіміздің күретамыры, еврейлердің
Тәураты сияқты, техникалық ойы дамыған қазақты ғасырлар бойы басқа ұлттарға
сіңіп кету қаупінен, тарихи аренадан құрып кету қатерінен сақтап келген
асыл қазына деуге болады.
Сол іспеттес типологилық тұрғыдан келсек, жыраулар поэзиясы
бүкіләлемдік этикалық дәстүрдің көрінісі ретінде зерделеуге мәжбүр боламыз.
Мұны мойындамасқа амал да жоқ. Жыраулар поэзиясы "Иллиада", "Одиссея"
сияқты "батырлар заманында" туған этикалық сана-сенімнің қазақ
топырағындағы адуынды нұсқасы екені күмән туғызбайды. Бұл тұрғыда Жиенбет
жыраудың хан есімге айтқаны Ахиллдің Агамемнонға деген ашуынан бірде-бір
кем емес.7
Дегенмен "Иллиадаға" үңілетін болсақ, ол өзінің төл түр-сипатын
жоғалтыңқыраған, жазбаша түрге түсіп, біраз өңделген, түптамыры Микен
дәуірінен басталса да, жапырақ бұтағы мүлдем оған ұқсамайтын, ғасырлар бойы
көп өзгеріске ұшыраған күрделі дүние.
Ал егер біз жыраулар поэзиясын орта ғасырда классикалық әдебиет
жасаған француздардың трубадуралары, германдық миннезингирлер, арабтық
равийлер, испандық хуглармен салыстырсақ, онда да кейбір ұқсастықтар мен
қатар мүлдем салыстыруға келмейтін жағдайларды кездестіреміз.
Демек типологиялық тәсіл іздену өрісін кеңейткенімен, біраз
ерекшеліктерін айқындауға көмектескенімен, жыраулар поэзиясының түп негізі,
қайнар көзін аша алмайды.
Сонымен жыраулар поэзиясын түсіну үшін біз алдымен көшпелі өркениеттің
бітім-болимысын пайымдағанымыз жөн.
Көшпелілер мыңдаған ғасырға созылған тарихында Таяу Шығыс, Қытай,
Ұрын, Араб, Парсы, Үндістан өркениеттерімен тығыз қарым-қатынаста болғаны
мәлім. Олар болса, мәдениетті биік және сан-салалы, күрделі, салт-санасы
жоғары дәрежеде қалыптасқан өркениеттер еді. Сонда көшпелілер осыншама
дамыған елдер арасында өз-өзін қалай сақтаған, сіңіп кету қаупінен қалай
құтыла білген деген сауалдар туады. Яғни, көшпелілердің өз дара
құндылықтары басқа елдер дүниетанымына қарсы қоятын ерекше ой өрнектері
болған. Оны сонау Геродоттан бастап, барлық тарихшылар айғақтады. Мысалы,
Л.Н. Гумилевтің айтуынша, түркілердің саясаты екі нәрсеге негізделген: 1)
Қытай мәдениетін мойындамау 2) түркілік өмір салтын мейілінше дәріптеу.
Көшпелілер өмірінде тұрақты ешнәрсе жоқ екені белгілі. Қоныс та, күй
де, жағдай да,-бәрі де өзгермелі. Және бәрі жау-кеңістік те, уақыт та,
қоршаған орта да. Сондықтан көшпелінің өмірі тек күрестен тұрады. Ал ол
күресте жеңілмеу үшін "отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын" қайсар
өжет, айлакер, көреген тұлғаларды қалыптастыруына тура келді.8
Түріктің ұлы ойшылы Тоныкөктің Будда ілімін жаратпаған. Себебі, түркі
әлеміне сол тұста дүниедан баз кетіп, өз-өзін тірі өлікке айналдырған дін
қаһармандары емес, елгезек, сезімтал, жаужүрек өмір қаһармандары керек еді.
Салт-сананың өзге түрін түркілер қабылдамаған. Басқаша ойлау, басқаша
талпыныс жасау Көк Тәңірі мен Ұмай ананың қаһарына ұшыраумен бірдей
саналған.
Биіктен көк тәңірі баспаса.
Төменде жер айналмаса,
Түркі халқы ел-жұртыңды кім қорлайды?
Күлтегін ("Үлкен жазу")
Сондықтан, түркі азаматы бір нысанаға көздгене жебеден тек
жауапкершілік, ерлік бағытында әрекет жасаған.
Ал түркілердің уақыт пен кеңістік категорияларына қатынасын зерттейтін
болсақ, олар әлемнің төрт бұрышты горизонталды моделін жасаған. Ол күннің
айналамына байланысты, Кұншығыс-Күнбатыс, Күнгей-Теріскейге бөлінді.
Жыраулар поэзиясында "Сегіз қиыр шартарап" дейтін тіркес осы модель
көрінісі.
Мінеки, жыраулар поэзиясы дегеніміз елдік пен ерлік жолындағы
Тәңірідей тұлғалар тәрбиелеуші этикалық дәстүрдегі жеке лирикалық поэзия.
Осы тақырыпта диссертация қорғаған Е.Тұрсыновтың пайымдауынша,
жыраулар біздің дәуірімізге дейін І мыңжылдықтың басы мен көне түркілер
заманы арасында пайда болған үстемдігі, мыңжылдықтың басында өзінің таза
болмысын тапқан.
Жалпы, өллі қаһарман әруақтар культін қалыптастырған болашақ жыраулар
еді. Эпостың шығу тегі де осыған (әруақтар культіне) байланысты. Ал бізге
белгілі түрді- ХІІІ-ғасырда Кетбұғыдан басталатын таза жыраулар болмысына
келетін болсақ, оларда діни функциялардан гөрі елдік, билік, философиялық,
орындаушылық, шешендік қасиеттері басым. Демек олар "елдік үшін ерлік"
деген көшпелілердің асқақ дүниетанымын насихаттаушы.
Көшпелілер өркениеттің трагедиясы-олар империялық құрылымда өмір сүре
алмайды. Өйткені, империялық тірлік қайткен күнде де отырықшы тұрмысқа алып
келеді. Ал көшпелілер үшін отырықшылыққа ену өзін-өзі жоғалтумен бірдей.
Сондықтан олар мемлкеттің ғажайып үлгісін жасамаған, оның пайдасын отырықшы
халықтар көрді. Көшпенділер болса, ешбір үстемдік пен шектеушілікке көне
алмағандықтан жаңа жер, жаңа қоныс іздеумен болды. Бұл тұрғыда Қорқыт пен
Асан Қайғы бейнесінің ұқсас болатыны ешкімді таңдандырмау керек.
Мінеки, жыраулар поэзиясында ақырзамандық сипаттың басым болатыны,
олардың болашақтан ешбір жақсылық күтпейтіні, осы себептен. Әрине, бір
кездері көшпенділер өркениеті дәуірлеп тұрды, тіпті ғасырлар бойы ол ең
озық өркениеттердің бірі болды. Бірақ ХV-ғасырдан бастап, отырықшылардың
техникалық ой дамуына байланысты, көшпенділер өзіне үйреншікті бірінші
орыннан ысырыла бастады. Бұл көшпенділер заманақырының басы еді.
Әй, Жәнібек ойласақ,
Қилы-қилы заман болмай ма?
Суда жүрген ақ шортан.?
Қарағай басын шолмай ма?
Асан Қайғы (ХV ғ.)
Алаң да алаң, алаң жұрт
Қазтуған (ХV ғ.)
Қол аяғым бұғауда
Тарылды байтақ кең жерім.
Жиенбет (ХVІІ ғ.)
Ай, заман-ай, заман-ай,
Түсті мынау тұман-ай,
Істің бәрі күмән-ай
Бұқар (ХVІІІ ғ.)
Көріп отырғанымыздай, жыраулар ХІХ-ғасырға дейін өздеріне тән
болжаушы, көріпкелдік қасиеттерін жоғалтпаған. Олардың поэзиясының бағыты
да өздерінің бойында бұрыннан бар сыншылық болмысынан туындайды. Сондықтан
олар Хан ордасында тұрып, ханға кеңесші, сыншы боп, көбінесе, хан үкіміне
қарсы шығып, ел басқару ісіне араласқан. Бұл жағдай XV-ғасырда қайта
жаңғырған жыраулар дәстүрінің феодолизмге көнбей, аталық қоғам құндықтарын
қорғайтынын көрсетеді. Демек уақыт өзгерсе де, көшпелілер сана сезімі
өзгермеген.
Сонымен жыраулар поэзиясы дегеніміз, көшпелілер дүниетанымындағы
суырып салма-синкретикалық мәдениетінің көрінісі, ауызекі дәстүрлі
әдебиеттің классикалық үлгісі,бишілік және сыншылық өнерімен тамырлас
“елдік пен ерлік” бағытындағы діни бағыт-бағдардан ада азаматтық құбылыс.
Жыраулар поэзиясы далалық интелектуализмнің жоғары деңгейіне жетті.
Бұл ерекше бір құбылыс Ұлы Дала сахнасындағы көшпелілер театрына айналды.9
Сөйтіп жыраулар поэзиясы толғау түрінде айтылып, өзіне керемет риторика
дәстүрін шешендік өнер мен поэтиканы сіңірген, қазақ халқына тән ерекше
рухани мұраға айналды.
1.2 Ақын-жыраулардың әлеуметтік философиялық ой кешу үрдісі
Қазақ ақын-жырауларының философиялық ойлары дүниетанымы төл
философиямыздың қалыптасуына рухани негіз бола алады.
Олардың мұраларынан дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық
принциптері анық байқалады. Солардың ішінде кейінгі ұрпақ әулие танып, аңыз
кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов “көшпенділер философы” атаған
Асан Қайғы өз заманының үлкен ойшылы еді.
Асан Қайғының (Хасан Сәбитұлы) есімі қазақ сахарасының қай түпкірінде
болсын мәшһүр. Асан халық тілегінің жоқшысы. Асан мұңы-халық мұңы.
Асан қайғысы бүгінгі тіршіліктің,ертеңгі болашақтың қамын
ойлағандықтан туған қайғы. Асан XV ғаысрдың перзенті, сол заманның салт
санасы, идеологиясы Асанға да жат емес. Сондықтан біз бұл жерде мәселеге
тарихи көзқарас тұрғысынан келуге тиіспіз.”Ой түбінде жатқан сөз” бағзы
замандарданбүгінгі күнге келіп жеткен. Асан Қайғы айтыпты делінетін жырдың
осы бір жолдарында таңқаларлық философиялық тереңдік жатыр.
Көкірек көзі ашық, көңілі ояу, философиялық ой кешуге бейім, ақын-
жырауларымыз поэзияның не екенін, өнердің философиялық танымдық тағылымын
жақсы білген.
Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатпайды.
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатпайды.
Су түбінде жатқан тас,-
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,-
Шер толқытса шығады.
Ал енді осы бір өлең жолдарының мазмұнын философиялық тұрғыдан талдап
көрсек. Асан Қайғының өзіндік дүниетанымы мен ой кешу ауқымын, сөз саптау
үрдісін шамалап көзге елестетуге болады. Біріншіден, Асан Қайғы ойды сумен,
теңізбен салыстыра кескіндейді. Ағын су, шалқар теңіз ойдың ауқымдылығының
символы. Екіншіден,ойды қолмен ұстап, көзбен көре алмайсың. Өйткені ол
бекзаттық рухани құбылыс. Ойдың түйіні ұғым. Ұғымның барлығы асыл емес.
Оның інжумаржандары ғана асыл сөзге айналады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні-терң ауқымды мағыналы ұғым.
Ойындай ұғым ғана асыл сөз арқылы заттық түрге, ақпарат көзіне айнала
алады. Асыл сөздің ой теңізінен, асыл тастың су ішінен шығуы оңай шаруа
емес. Бірі жел толқытса ғана, бірі шер толқытса ғана шығады.10
Асан Қайғы өлеңдерінің негізгі мотиві жеке бастың тіршілігі емес,
кейінірек өрбіген жыраулар мен ақындардың толғауларындай, жалпы жұрты, ел
тағдыры болып келеді.
Асан айтқан нақыл-ақыл сөз, толғау жырлардан адам тағдыры ғана емес,
жан иесі мақұлықтардың бәрінің тіршілігі жоғалтқан көне заманда өмір сүрген
көне философ гуманистердің типіндегі ойшыл Асан танылады.
Асан халқына жақсы қоныс іздеуші қамқор және елінің сол күнгі халі мен
келешегін толғаған ақылгөй жырау. Оның ойынша жер үстінде адамзат
тіршілігінде көруі мүмкін жұмбақ бар, оның аты “жерұйық”. Бұл кісі жүзге
келмей өлмеген, малы екі қөайтара төлдеген, елді жау алмайтын, малға жұт
келмейтін мекен. Бұл шөбі шүйгін, суы мол, шаруаға жайлы қоныс. Адамы
қайғы дегеннің,қастандық дегеннің не екенін білмейтін, ертеңгісі не болады
деп ойламайтын, елге ырыс жер. Бірақ арман болған “Жерұйық” табылмайды.
Халқына мәңгі еркіндік, тозбас бақыт сыйламақ Асан Қайғы өксіп келіп
Үлытаудың басына келгенде дүниеден өтеді.
Асан Қайғы желмаяны мініп желдіртіп, Сарыарқаны аралап жүргенде, әр
жерге айтқан сындары мынау екен. Ұзын аққан Ертісті көргенде “Мына
шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап
отырмас.Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер екен,”-депті.
Шілдері деген өзенді көргенде: “Мына шіркіннің топырағы асыл екен.
Алты ай мініп арықтаған ат бір айда майға бітетін жер екен. Бос жылқы
шілтерлеп қойғандай тоқтайтын, жылқының өрісі екен”,-депті.
Ұзын аққан сыр бойын көргенде: “Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен.
Қара тауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда дұрыс екен”,-
депті.
Асан Қайғы туралы Ш. Уәлиханов, М.Әуезов, Ә. Марғұландар оны XV- XVІ
ғасырда өмір сүрген, халқының сәуегей философ ойшылы, өз заманының сыншысы
өз еліне шаруаға жайлы қоныс, бақытты өмір іздеген, қиялшыл ақын ретінде
бағалаған. Асан Қайғы толғауларында туған ел, табиғаты, жер байлығы,
географиялық ерекшелігі, халқы, жан-жануарлары, тұрмысы философиялық
тұрғыдан сөз болады. Ол жүрген жерлерінде әрбір елге, қонысқа сын айтып,
баға беріп отырған. Түрікстанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде:
Әттең-ай, қорғанды тақырдың бетіне, шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап
аққан суы жоқ, жайқалып тұрған қуы жоқ- түбі тұрақты қала болмайды,”-депті.
Бұл қаланың қираған қалдықтары Түрікстан жанында әлі күнге дейін сақталып
қалған. Маңғыстауға келгенде: Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы
жер болмас”,-депті. Жетісуды көргенде: мына Жетісудың ағашының басы толған
жеміс екен”,-депті.
Баянауыл тауын көргенде: “Баянға жаймай қой семірмес”,- деп қазіргі
Баянауылды өзіне қоныс жайлау етіпті. Қаратал өзенінің өлкесін көргенде:
“Ей сарқырап аққан Қаратал артың кең, алдың тар-ау!”-депті. Өйткені бұл
өзен құмға сіңіп жатады екен.28
Асан Қайғының “Жерұйықты” іздеуі жөніндегі аңыз қазақ халқының,
бақытты болашақ, еркіндікті аңсаған философиялық армандарының туындысы еді.
Асан Қайғы арман еткен “жерұйық” бейне бір ағылшын ойшылы Томос Мордың
“Утопия аралы”, италяндық Томада Кампенелланың “Күн қаласы” сияқты
утопиялық ойларының жемісі екені даусыз. Әрине бұл XV ғасырдағы көшпелі
қазақ халқының қоғамдық байланысынан туылған утопиялық идея.11
Бұл Асан Қайғының бақыт мекені “жерұйық” жайлы утопиялық шығармасының
ауыздан-ауызға тарай келе, өзгерістерге түсіп, аңызға айналып кеткен
нұсқасы деп шамалауға да негіз бар.12
Асан Қайғы өз заманының ойшыл, сыншыл ақын, сәуегейі дейміз. Ол ел
басындағы ауыртпалықты жырлап, сыншыл ой тудырған, философ сыншы. Ол өткен
мен болашақты бірдей болжайды.
Біз бұл жерде Асан Қайғының ғайыптан болжайтын даналығының куәсі болып
отырмыз. Яғни Шоқан Асан Қайғыны көшпенділердің философы деп, әрине,
әншейін айта салмаған.
Асан Қайғыдан кейінгі XV ғасырда өмір сүрген көрнекті ақын-жыраудың
бірі- Қазтуған.
Қазтуған ноғайлы дәуірінің перзенті. Қазтуған-жорық жаршысы, артына
өмір, болмыс туралы, атамекен, туған ел және әскери тұрмықа қатысты сан
алуан жырдан мол мұра қалдырған ақын. Ол өзінің аз ғана өлеңінде халық
қамын жеген ақылгой, қамқоршы, көсем болғанын көрсетеді. Қазтуғанның
ақындық қуатын танытатын шығарма- оның туған жермен қоштасу жыры. Солардың
бірінен үзінді мысал келтірейік.
Атамыз біздің бұл Сүйінші
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт.
Адамға ең ыстық -Отан, ата-бабаның ғұмыр кешкен, өзінің туып өскен
елі, жері жыраудың туған жерге деген махаббатында шек жоқ. Кіндік қаны
тамған жер топырағының ер азамат үшін қаншалықты болатынын танытады.13
Еділден қуылған еліне қабырғасы қайысқан жырау "Қайран менің Еділім"
деп егіледі. "Жауға жаныңды берсең де, сырыңды ашпа" деген қағиданы берік
ұстаған Қазтуған:
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар,-деп намысты жоғары қояды.
Ар-намыс үшін күресу, жаным арымның садағасы деп қарау ерлердің ғана
ісі. Қазтуғанның өлең-жырларының көбі сақталмаған. Аз айтса да ашына айту,
әділдікті, туралықты жақтау тайсалмас ердің ісі екені көпке аян.
Еділді алса, елді алар,
Елді алмаған не қалар,
Жанды алған соң не қалар?
Ойылды алса-ойды алар,
Ойлашы, сонда не қалар?- дейді Қазтуған. Бұл мысалдан саяси
көрегендікпен сол кездегі тарихи жағдайды ой елегінен өткізіп, нақтылы
болжам жасай алудың нұсқасын көріп отырмыз.
Қазтуған қайғы айтып, еш түңілмейді. Ескі елдік бөлінбес бірлік,
қайтпас ерлік дәстүрлерін уағыздайды. Ол өзінің өлендерін мынадай өлең
жолдарымен:
Сөйткен менің Еділім;
Мен салмадым сен салдың,
Хайырлы болсын сіздерге
Меннен қалған мынау еділ жұрт,-
деп Еділ бойында қалған түркі тектес руларға, береке, тыныштық тілеумен
аяқтайды.
Енді Асан Қайғымен тұстас Қазтуған жыраудың ізбасары Шалкиздің
шығармашылық үрдісін, оның философиялық ой кешу, жыр толғау ерекшеліктерін
тілге тиек етейін.
Жыр алыбы-Шалкиз. Тіленшіұлы, бірнеше хандар тұсында қызмет
еткен,әрі батыр,әрі жырау Ноғайлы дәуірінде өмір кешкен, Орақ, Мамайды,
Битемірді көрген кісі.
Шалкиіз де Сыпыра, Асан, Қазтуған, Бұқар жыраулар сияқты сарай маңында
жасаған адам.
Ол өз заманында билік құрған хандарды жақсы біліп, сол кез оқиғасын ұзақ
уақыттар жырлаған қария жырау. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп,біздің
дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы-түз
тұрғынының дүниетанымы адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық,
этикалық, қағидаллар айқын аңғарылады. Ойға құрылған толғауларда жырау-ең
алдымен философ. Ол әлем, болмыс, тіршілік, табиғатта болып жатқан
өзгерістерді жырлайды. Оған айғақ Шалкиздің "Шағырмақ бұлт жай тастар" ,
"Асқар-асқар тау" , "Ор, ор қоян, ор қоян" өлеңдері.
Белгілі ғалым әрі жазушы М. Мағауиннің өзі де Шалкиізге өте жоғары
баға береді. Шалкиіз наватор еді,-дейді. Ол қазақ поэзиясындағы
философиялық бағыттың негізін салды. Бұл тұрғыдан Шалкиізді қазақтың барлық
жырауларының атасы деуге болады. Өзінің философиялық афористік поэзиясы-
толғауларында Шалкиіз ойлылықтың, көркемдіктің шыңына шықты. Қиыннан
қиыстыру, нақтылық, ықшамдылық, сонымен қатар тереңдік,- Шалкиіз
поэзиясының ерекшелігі. Бұл жағынан алғанда қазақ жырауларының ешқайсысы да
онымен белдесе алмайды.14
Қазақ жырауларының болмыс туралы ой толғаулары ең алдымен ел жайлаған
жайлым, ата қонысқа байланысты болып келеді. Бұл үрдісте жазылған
Шалкиіздің Әттең бір қапы дүние-айң деген толғауы көшпелі өмір салтының
болмыстық белгілерін, үйлесімділік туралы қалыптасқан дүниетанымыне
мадақтап, тіпті әсерлеп жырлайтын толғаулық нұсқаулар баршылық. Мысалы,
батырдың тұрмыстық идеалы былайша суреттеледі.
-Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дұлығаның төбесі
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүймен-ді.
Шалкиіз ислам дінін ұстаған, оның ішінде тәңірісі көк емес, Алла.
Шалкиіздің құанға, ислам дінінің қағидаларына қаншалық жетік болғаны бізге
мәлімсіз, алайда оның сауаттылығы күмән туғызбайды.
Шалкиіз-жырау, жырау болғанда аузын ашса болды көмекейінен күмбірлеген
жыр төгіле берген жыраудың классикалық үлгісі. Ол өз тұсындағы
әміршілерінің ешқайсысының да шашбауын көтермейді, турашылдығынан
танбайды.15 Керісінше жырау Темірді Әр ісінде тура жұрт иесің, әділ әмірші
деп есептейді. Шалкиіздің ойынша –жұрт тірегі, елдің берекесі, ол алыс
сапар –хажыдан оралғанша артыңда қалған көп халқың тозғындап кетпек:
жұртқа бір лайық ие жоқң. Сондықтан да жырау хажыға бару парыз еместігін
еске салып, құдайдың шын парызы-қарауындағы халыққарахымды, әділетті өмір
сүргізу еркіндігіне Темірдің көзін жеткізбек болды.
Жығылғанды тұрғызсаң
Жылағанды жұбатсаң,
Қисайғанды тұрғызсаң
Тәңіріңнің үйі бәйтолла
Сұлтан кем, қарсы алдыңда жасапты!,- деген жолдарынан халықтың
әрқашандатірегі болғандығын байқаймыз. Өзгеге де үгіт жасай отырып,
жылағанды жұбата біл дейді.
Шалкиіз Орта ғасырда өмір сүргендіктен. өз заманының салт-санасы оған
да жат емес еді, өз ортасының моралі-ол үшін қасиетті. Оған мына өлең
жолдары айғақ:
Сен алтынсың- мен пұлмын,
Сен жібексің-мен жүнмін,
Сен сұлтансың- мен құлмын,- дейді ол Темірге Бұл жерде Шалкиіз-орта
ғасыр түлегінің тұтқыны.
Дегенмен жырау өз заманының мораліне берік болғанымен шыдай алмайды:
Жақсылықтан мені кем көрдің
Жаманыңмен тең көрдің!ң,-деген өлең жолдары бұған айғақ.
Шалкиіз шығармаларының өзіндік ерекшелігі-ондағы философиялық
толғаныстардың молдығы. Шалкиіздің философиялық ойлары көп ойлану, ұзақ
толғаудың жемісі. Бұлар жыраудың терең ақылдың, шалқар даналықтың иесі
болғандығын көрсетеді. Шалкиізде аяқталған, бір қалыпқа түскен философиялық
көзқарас жоқ. Алайда қолда бар толғаулардығы кейбір сәттердің өзі оның
адал, өмір жайындағы түсініктерінен елес береді.16
Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе жоқң-дейді жырау, әлем бірқалыпта
тұрмайды, бәрі фәтилік, бәрі өтпелі. Басы жұмыр пенденің бәрі өз жолын
өліммен аяқтайды. Жырау өмірдің өтпелілігін табиғат заңы деп біледі. Біз
бұл жерде Шалкиіздің сол дәуірдің өзінде табиғат заңдылықтарының сырын
түсіне білген көрегенділігінің куәсіміз.
Кешу-кешпек сайдан-дүр,
Батыр болмақ сойдан-дүр.
Тәңірі өзі біленді
Аталымыз қайдан дүр!.
Біреудің ажалы-аттан, біреудің ажалы судан. Қырық жыл соғыс болса да.
Ажалсыз адам өлмейді.
Пешенеге не жазылса, соны көрмек лазым. Сондықтан да жалаңаштанып
жауға ти,-деп ой түйеді батыр жырау.
Қорыта айтқанда, Шалкиіз жыраулар атасы деп тегіннен тегін аталмаған.
Оның кейінгі мәдени даму үшін сөз өнерінің жетілуі, жыраулық дәстүрдің
гүлденуі үшін тигізген игі ықпалы айтарлықтай.
Оның елді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz