Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3-9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы - 10-29
шарттары
1.1 Балалық шақ пен кадет корпусындағы кезеңдер 10-14
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Алғашқы ғылыми ізденістер 15-21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 ХІХ ғасырдың ортасындағы ресейлік шығыстану ахуалы мен жас 22-29
ғалым Ш.Уәлиханов
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
2. Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері 30-52
2.1 XIX ғасырдағы ресейлік шығыстану мен алғашқы түркілік 30-36
бағыттар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Шығыстануға қатысты өзіндік батыл демократиялық 37-43
тұжырымдар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.3 Шығыс эпостарының құпиялары және Шоқан 44-52
шығармашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
3. Қашғария сапарлары: ғылыми нәтижелері мен жалғасы 53-64
... ... ... ...
3.1 Қашғария сапарының күнделіктері және шығыстануға қатысты 53-56
ұлы ізденістер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
3.2 Соңғы ғылыми жаңалықтар мен зерттеулер 57-61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.3 Ш.Уәлиханов пен оның шығыстанушылық ізденістерінің тарихи 62-64
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды 65-66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67-70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Шоқан Уәлиханов және оның шығыстанушылық
ізденістері тақырыбына арналған жұмысымыз бұған дейін жазылған, жарыққа
шыққан әр алуан саладағы және түрлі бағыттардағы сан қилы авторлардың
ғылыми еңбектері мен түрлі зерттеулеріне қарамастан, өзінің өзектілік мәнін
әсте жоғалтпайды. Олай болса, аталмыш тақырып өзінің өміршеңділігімен
немесе мәңгілігімен де өзекті.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан тарихына қатысты көптеген жаңа
көзқарастарға негізделген еңбектер жарық көруде. Ел Президентінің
тарихымызға орай: Әр ұлт өз тарихын қастерлейді ... Соңғы жылдары осы
мәселені біз де дұрыс жолға қоя бастадық, – деген пікірі де жоғарыдағы
ойларымызды қуаттай түседі [1]. Оған қоса, жасыратыны жоқ, бұған дейін,
кенжелеу қалып, көп жағдайларда екінші позиция деңгейіне ысырылған
шығыстанушылыққа қатысты зерттеулер үрдісі бүгінде тың серпіндерге иек
артып, нәтижесінде, көзге түсер жетістіктерден де кенде емес.Алайда олар
замана талабына сай соны көзқарастар талап етеді.
Диссертациялық жұмысымыздың өзектілігі төмендегідей:
- біріншіден, Шоқан шығармашылығы шыңына жеткен ХIX ғасырдың екінші
жартысы басталар кезеңдегі орыс ориентологиясы немесе бүгінгі күннің
тілімен айтқанда, орыс шығыстануы, оның жеткен жетістіктері мен
құпиялары, бүгінгі жаңа көзқарастар тұрғысынан, әлі ле толығымен
зерттеліп біткен тақырыптардың қатарына жатпайды. Ресей әскери Бас
штабы мен Сыртқы істер министрлігінің мұрағаттарында сакталынып жатқан
құжаттардың құпиялылығы көптеген зерттеушілердің қолдарын байлап
отыр. Тағы бір себеп - Кеңестер Одағы ыдыраған соң мұндай
бағыттардағы қарым – қатынастарымыздың жаңа қиыншылықтарға тап болуына
да байланысты. Сонымен бір мезгілде, бүгінгі Орталық Азияның
геосаяси және геоэкономикалық маңызын ескере отырып, әсіресе батыстық
зерттеушілер тарапынан, соңғы жылдары дәл осы аймаққа қатысты жаңа
шығыстанушылық еңбектердің көптеп пайда бола бастағандығын да айтып
өткен жөн.Олардың басым бөлігі объективтік негіздегі ғылыми
сараптамалар мен өлшемдерді қажет етеді.Жоғарыда айтылған ой –
пікірлер таңдаған тақырыбымыздың өзектілігін арттыра түседі,
- екіншіден, соңғы жылдары жарық көріп жүрген шығыстануға қатысты қайсы
бір құпия шығармаларда Шоқанның орыс әскери Бас штабы үшін атқарған
айрықша қызметтері нағыз объективті яки оның барлау жұмысына
қатынасы болғандығы турасында әрқилы пікірлер де қылаң беруде.
Аталмыш тұжырымдар арнайы түсіндіруді қажет етеді. Сөз жоқ, Шоқан
Уәлихановқа қатысты еңбектер және басқа да зерттеулер мейілінше
жеткілікті. Дегенмен, олардың негізі Кеңес заманында жазылып, баспадан
шыққанын ескерсек, бүгінгі көзқарастар тұрғысынан алғанда көптеген
факторлардың жетіспей тұрғандығы бесенеден белгілі. Сөйте тұра, нақ
сол бір жылдары да көптеген ғылыми еңбектердің шыққаны және мәлім.
Мысалы, орыс зерттеушілері Николай Пржевальский немесе Семенов Тянь-
Шанский яки басқалардың тек қана ориенталистикамен айналаспай, өзге
істермен де, айталық, орыс Бас штабына қажетті дүниелермен
шұғылданғаны белгілі. Біздің Шоқан да Орыс Географиялық қоғамының
тапсырмаларымен қатар нақ осы аталмыш құзырлы органға қызмет
жасағандығы бүгінде баршаға аян. Мәселен, 1904 және 1905 жылдардағы
орыс – жапон соғысынан кейін Қиыр Шығыста Орыс географиялық қоғамының
ғылыми экспедициясында болған, кейіннен Финляндияның ( бұл ел сол
тұста Ресей құрамында.-А.И.) атақты маршалы Маннергеймге қатысты мына
бір мақалада төмендегідей бір үзінділер бар: Все это время
происходила личная подгатовка полковника, которому предстояло
безупречно сыграть роль ученого. Маннергейм получил доступ в закрытую
библиотеку Генштаба, где ознакомился с материалами экспедиций
полковника Николая Прежевальского, прошедшего половину Средней Азии,
как выяснилось, не только в поисках экзотической лошадки [2,74]. Ал
Шоқанның кезінде күшейе түскен Орталық Азия үшін, күрес, оның ішінде
изоляцияға ұшыраған Цин империясының Батыс аймағы – Шыңжан яки Шығыс
Түркістан өлкесі хақындағы Англия мен Ресей бақталастығы баршаға және
аян. Әрине, жоғарыдағы келтірілген мәліметтердің ақиқаттан алыс емес
екендігіне ешбір дауа жоқ.Алайда барлау факторларын алға тартып, ұлы
ғалымның шығыстану бағытындағы басты яки доминантты тұғырын әдейі
елемеу, мәселен, бүгінгі Ресейдің қайсыбір шоқантанушылары сияқты,
Шоқанның шығыстануға қосқан аса үлкен үлесіне өз көлеңкесін түсіруі
әбден мүмкін.Күмәнді зерттеулерге қарсы тұра аларлықтай батыл ғылыми
зерттеулердің көбейе түскені лазым.Оның үстіне өзінің геосаяси мәні
тұрғысынан бүгінде Орталық Азия аймағына, экономикасымен қоса
тарихына, мәдениетіне қайтадан барлық әлем көзін тігуде. Міне, нақ
осы позициялар биігінен де жұмысымыздың өзектілігі күмәнсіз болып
табылады,
- үшіншіден, тәуелсіздік алған соңғы жылдар ішінде отандық тарихтағы
көптеген мәселелерге қатысты жаңа көзқарастар үрдістері
қалыптасқандығын да ойдан шығармаған лазым. Олардың ішінде шығыстануға
қатысты дүниелер де барынша жеткілікті. Бұл турасында кіріспелік
бөліміміздің зерттелу деңгейіне қатысты тұстарында неғұрлым кеңінен
сөз болады және ең бастысы, осыған орай бүгінгі күн өлшемінен айтылуы
тиіс жаңа ой – пікірлердің қажеттілігі де таңдаған тақырыбымыздың
өзектілігіне қызмет етеді,
- төртіншіден, соңғы жылдары баспа бетінде жарық көріп жүрген
еңбектердің кейбіреулері объективтік мәнде емес. Мысалы, Әл-
Фарабиден бастау алатын шынайы Шығыс зерттеулерін субъективтік
тұрғыда қайта қарамақ ниеттегі зерттеулерде, мәселен, ұйғыр
тарихшысы, Қасым Мәсімидің История уйгурского народа атты
шығармасында Шоқанның шығыстануға қатысты басты теорияларына соққы
берілген. Ал ақиқатқа жүгінер болсақ, Шоқанның қазақ және басқа да
тегі бір түркі халықтарының генеологиясы турасындағы айтқан пікірлері
егемендік алған еліміздің идеологиясындағы бүгінгі үстанымдарға
толығымен сәйкес. Соңғы кездері жаңбырдан соңғы саңырауқұлақтар
тәрізді қаптап кеткен мұндай зерттемесымақтарға қатысты шынайы оң
тұрғылардағы ғылыми тұжырымдарға сүйенген, жаңа көзқарастарды мансұқ
еткен объективті жұмыстар ауадай қажет. Олай болса зерттеу
тақырыбымыздың тағы бір өзектілігі өзінен өзі айқындалып тұр деп
айтуға толық құқығымыз бар.
Жұмыстың зерттелу барысы мен деректемелік негіздері. Шоқан
Уәлихановтың жан-жақты ғалым болғаны, және ең бастысы шығыстанушылық
бағытта еңбек сіңіргені алдымен өз замандастарына мәлім. Современник
журналы Ш.Уәлихановтың қабілеттілігі және жігерлігі сонша, Шығыс
халықтарының айнымас бір бөлігі болып табылатын Сібірде тұратын бұратана
халықтар арасында бұрын соңды ондай адам болған емес деп жазды [3,222].
Қашқар сапарынан алып қайтқан аса мәнді деректерінің 1860 – 1861
жылдары орыс, неміс баспасөздерінде жариялануы, Жоңғар очерктерінің және
Қытайдың Батыс провинциясы жөніндегі шығармаларының 1865 жылы ағылшын
тілінде Лондонда басылып шығуы, ғалым есімінің кең таралуына септігін
тигізді. Батыстың зиялы қауымы қазақ оқымыстысын 60-жылдарда Ресей туралы
ғылыми танымдар архиві журналының (ағылшын және неміс) басылымдары арқылы
білді. Француз географы Элизе Реклю Жер және адам деген он тоғыз томдық
еңбегінде Шоқанның есімін П.П.Семеновпен қатар қойды [4,391]. П.П.Семенов-
Тяньшанский, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, А.К.Гейнс және басқа да көрнекті
адамдар Ш.Уәлихановтың талантылығын, оның шығыстанушылық дарындылығын
немесе өз ұлтын, әдеби мұрасын қадір тұтқанын естеліктерінде, мақалаларында
атап көрсетті. Замандастары Ш.Уәлихановтың негізгі шығармаларын 1904 жылы
Петербургте шығатын Орыс География қоғамының 29-томында жариялады. Оның
жарыққа шығуына профессор Н.И.Веселовский ерекше үлес қосты. Өйткені,
профессор Н.И.Веселовскийдің өзі шын мәніндегі шығыстанушы болып табылатын
еді [5,323]. Ал Шоқанның шығыстануға қатысты еңбектерінің қисапсыз екендігі
(зерттеу жұмысымыздың тиісті материалдарында толығымен келтіріледі.- А.И.)
ешбір күмәнсіз.
Қазан төңкерісіне дейін жарияланған қазақ басылымдарындағы ғалым жайлы
материалдар Кеңестік дәуірде пайдаланылмады, олар мейілінше сынға ұшырады.
Айталық, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. арыстарымыздың
Ш.Уәлиханов туралы жазғандары ескерусіз қалды.
Қазақстанда тек қана 1940 жылдан бастап Ш.Уәлихановтың өмірі мен
шығармашылық қызметін зертттеу жүргізіле бастады. Алғашқылардың бірі болып
Х.Айдарова 1945 жылы Шоқан Уәлиханов деген кітабын бастырып шығарды. Бұл
монографиялық зерттеуде Шоқанның жан-жақты ғалым болғаны (кейбір пікір
қайшылығына қарамастан) жүйелі айтылды. Әсіресе, оның шығыстанушылық
еңбектері хақында алғаш рет объективтік пікірлерге жол берілді [6]. Оған
қоса, Х.Айдарованың құрастыруымен Уәлихановтың Мақалалары мен хаттары
1947 жылы орыс тілінде, ал 1949 жылы қазақ тілінде жарық көрді. Сонымен бір
мезгілде Шоқанның Таңдамалы шығармалары (1958), бес томдық шығармалар
жинағы (1961-1972) орыс тілінде баспадан шықты. Оны баспаға дайындауда
Ә.Х.Марғұлан бастаған ғылыми топ (құрамында М.С.Тұрсынова, Д.Х.Кармышева,
З.Н.Пальгова, Л.М.Әуезова т.б.) едәуір еңбек етті. Ә.Марғұланның көлемі
жүз беттей Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі очеркі еңбектің
беташары ретінде берілді. С.Мұқанов та шоқантануға елеулі үлес қосты.
Белгілі жазушы ағамыз Шоқан Уәлиханов пен Қашқар қызы пьесаларын және
оған қоса Аққан жұлдыз романын, оншақты мақала жазып, жариялады.
Жалпы, Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шығыстанушылығына және осы
саладағы зерттеулеріне қатысты оның жан-жақты ғалым болғанын дәлелдейтін
көптеген еңбектер жарық көрді. Енді Шоқантану мен, жұмысымыздың басты
тақырыбы болып табылатын, шығыстануға қатысты еңбектердің қайсы бірін
дәйекті түрде саралап өтсек. Олардың күні бүгінге дейінгі ең бір
белгілілері төмендегідей:
― Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы 1985.- 320 б. [7].
― Ядринцев Н.М. Воспоминание О Чокане Валиханове Валиханов Ч.Ч. Собр.
соч. В 5-ти т. Алма-Ата: Каз. сов. Энцик, 1985.- Т.1. С 98. [8].
― Омаров Т.Қ. ХIХ ғасырдағы қазақ – қырғыз әдеби байланыстары, - Алматы,
2008. – 320 б. [9].
― Акмолдаева Ш.Б. Манас-форма духовного освоения действительности
Автореферат докторской диссертации. Бишкек, 1998.- 13б. [10].
― Алпысбаева Қ. Ш.Ш.Уәлиханов-фольклортанушы. Автореферат. Алматы, 1998.
[11].
― Ауэзов М. Киргизский героический эпос Манас Избр.-Алматы, Каз.Энц.
1997.- 286 б. [12].
― Валиханов Э.Ж. Взаимодействие культур: Г.Н.Потанин и Ч.Ч. Валиханов.
Сборник материалов международной научно-практической конференции,
посвященной 170-летию Г.Н.Потанина Г.Н.Потанин – ученый, путешественник,
общественный деятель: Российская интеллигенция XIX века и проблемы
истории и этнографии казахов - Павлодар: ПГУ им.С.Торайгырова, 2005.- 32-
37 б. [13].
― ВалихановЧ.Ч. Письмо Ф.Н.Достоевскому 15 октября 1862 года Сочинения.
Алма-Ата. 1985.- 151 б. [14].
― Уәлиханов Ш. Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 4-том. 577 б. [15].
― Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 5-том. 153 б. [16].
― Уәлиханов Ш.Мақалалары мен хаттары: Қазбірікмебас, 1949.- 170 б. [17].
― Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. Аударған М. Сарсекеев. Алматы:
Жалын. 1979.- 172 б. [18] және т.б.
Сонымен бір мезгілде, тәуелсіздік жылдарында Ш.Ш.Уәлихановқа қатысты
қазақстандық белгілі тарихшылар мен қаламгерлер М.Қ.Қозыбаев,
Р.Б.Сулейменов, В.А.Моисеев, И.Стрелкова, К.Нұрпейісов, Х.М.Абжанов,
М.Қойгелдиев, И.Ерофеева, Н.Е.Масанов, Х.Алдажұманов, С.Ақтаев (аударма)
және тағы басқаларының Ш.Уәлиханов және оның түрлі қызметтеріне орай, оның
ішінде шығыстанушылыққа байланысты еңбектерінің бүгінгі тарихымыздағы жаңа
көзқарастар қалыптасуына қомақты үлес қосқандығын да ойға алған жөн.
Олардың негізгі бөлігі біздің жұмысымызда өз көрінісін табады.
Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты. Шоқан Уәлиханов және оның
шығыстанушылық ізденістері деген тақырыптағы зерттеу жұмысының алға
қойылған мақсаты – Ш.Уәлиханов сынды ірі тұлғаның шығармаларына ақпараттық
негізде шолумен шектелу ғана емес. Біріншіден, Шоқанның шығыстанушы
ретіндегі ролін айқындау, саралау, бір жүйеге келтіріп, толымды тұжырым
айту.
Екіншіден, жоғарыда айтып өткеніміздей, Ш.Уәлихановтың Шығыс халқына
байланысты жан-жақты зерттеулеріндегі, оның ішінде шығыстық мәдениетті,
әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді, металитетті, оған қоса фольклорды да жинау,
жариялау, зерттеу принциптері мен тәсілдерін екшелеп, талдау. Ғалымның
шығыстық ерекшеліктерге сәйкес, зерттеулер турасындағы ой – пікірлерін
барынша ашып көрсету ниеті де алдымызға қойған басты мақсаттаррдың бірі.
Нағыз шығыстық билер сотына реформалар жасалуы тұрғысындағы ұсынысының,
олардың ақиқаттық шындық турасындағы пікірлерінің орнықтылығы, халықтың
өзіндік тарихи даму үрдісін ескергендігі, турасын айтқанда осы халықтың
өмірі мен тұрмысын, жоғарыдан еріксіз түрде реформалауды жүргізудің
қауіпті де зиянды екендігін сонау ХІХ ғасырдың өзі толық дәлелдегеніне
тарихтың өзі куә. Жоғарыдағы мәселелердің дені шығыстық менталитетке
қатысты. Басқа сөзбен айтқанда, оның қытайлық Алты шаһардың немесе
Қытайдың Нан-Лу правинциясы (ескі атауы келтірілді – Исмағамбетов А.М.)
шығармасында нағыз шығыстық аграрлық мандариндік принциптері мейілінше
өз көрінісін табады [19,215-218]. Әңгіме таза шығыстық агарлық ерекшеліктер
мен басқару жүйесі хақында өрбіп отыр.
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы. Біріншіден, зерттеудің үнемі
өзектілігін жоғалтпайтын әрі әлі де беймәлімділігі қисапсыз, демек тың
тақырыпты мойнына жүктеп отырғандығының өзі – жұмысымыздың ғылыми
жаңалығының басты әрі шешуші факторы болып табылады.
Екіншіден, соңғы жылдардағы шығыстануға қатысты еңбектер мен ғылыми
зерттеулер мейілінше әмбебаптылықа ұшырауына яғни Кеңестер Одағы ыдырап,
темір тордың ашылуына орай, олардың қатарлары енді бүкіләлемдік
масштабтағы жаңа шығыстанушы – шоқантанушы авторлармен толықты. Демек,
өздерімен бірге көптеген әфсаналары, жәдігерлері мен мен деректерін ала
келген мұндай еңбектердің негізі тың сараптамалар мен баға беруді қажет
етеді.Жұмысымызда мұны үнемі ескеріп отыруға тырыстық. Зерттеудің ғылыми
жаңалығы аталмыш ахуалдармен де біте, қайнасып жатыр.
Үшіншіден, тақырып проблемаларына орай, осы күнге дейін қордаланып
қалған, толығымен шешімі табыла қоймаған мәселелерге байланысты жұмысымызды
жазу барысында нақты ұсыныстар мен пікірлер айту да - тақырыбымыздың
ғылыми жаңалығына қызмет етпек. Олардың ішінде бір көзге түсетіні мына
ахуал: тәуелсіздік алғанымызға қарамастан, Ресей Бас штабы немесе Сыртқы
істер министрлігі тәріздес құзырлы органдардың ғылыми іссапарлардағы
қазақстандық зерттеушілер үшін осы күнге дейін есіктерін толық айқара
ашпауында, ал аша қалған күнде де, түрлі сенсациялар мен инсинуацияларды
кәсібіне айналдырғандарға белгілі бір саяси мақсаттар аясында ашуы. Бүгінгі
Орталық Азияның маңызының арта түсуіне орай, кейбір геосаяси жымысқы
әрекеттер - Батыстың жаңа ориенталистері, империяны жандандыруды
көксейтін бөзбір ресейлік авторлар, тіптен, аймақта жаңа геосаяси факторға
айналған қытайлықтар тарапынан да көрініс табуда.Нақ осындай
шығыстанушылар мен шоқантанушылар ізденістері де қазақстандық
ғалымдар үшін бүгінгі күн жаңалығына жатады. Жұмысымызда тұңғыш рет аталмыш
түйткілдер турасында толымды да, объективтік пікірлер айтылады.
Төртіншіден, зерттеуіміздің ғылыми жаңалығына қатысты негізін айшықтай
түсетін төмендегі мәселелер тізбегі де ерекше назар аударуды талап етеді:
алдымен, бұған дейін ғылыми айналымдарға енгізілмеген тың деректердің
қолданылуы. Тәуелсіздік жылдары түрлі эволюцияларға ұшыраған Шоқанның
шығыстануына байланысты әрқилы еңбектердің әлі де мейлінше екшеленіп, бір
жүйелеу қиындықтарына тап болып отырған белгілі жай. Сөз алдымен қазақ
тіліне қатысты материалдар жөнінде. Нақ осындай жағдай бірінші кезекте
аударма саласында әлі күнге дейін орын алуда. Демек, ұлы шығыстанушының
шығармаларын бір жүйеге түсіріп, толыққанды түрде бір ретке келтіруге
байланысты туындап отырған аталмыш қиыншылықтарды азайта түсуге біздің
диссертация да аз да болса өз үлесін қоса білсе, бұл фактор да жұмысымыздың
ғылыми жаңалығына септігін тигізер деген ойдамыз.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдістемелік (методологиялық)
негіздерін тарихи объективизм, тарихи – философиялық, диалектикалық,
компоративистік, герменевтикалық және әмбебаптық тәсілдер құрайды. Алайда,
ең бастысы - объективтік тұрғыдағы логикалық факторлардың доминантты
позицияларға ие екендігін айрықша ескертпек ниеттеміз. Еңбекті жазу
барысында әрдайым аталмыш әдістемелік негіздерге тұрақты түрде сүйеніп
отыруға тырыстық.
Диссертациялық зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне
диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын қолдана отырып, сонымен бір
мезгілде өркениеттілік, инновациялылық, салыстырмалылық, талдау, жинақтау
мен қорыту принциптерін бір мезгілде қолдануға тырыстық.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында көтерілген
мәселелер отандық және әлемдік тарихтың шығыстану саласын жете тануға
ерекше мән беретін оқырмандарға, тарихтағы жекелеген тұлғалардың, бет –
бейнелерін жаңаша қарастыруға септігін тигізе отырып, аталмыш сала
зерттеушілеріне елеулі көмегін тигізеді ғой деген үміттеміз. Айрықша айтып
өткен жөн: соңғы жылдары, шығыстануға қатысты түрлі ғылыми мақалалар мен
зерттеулердің үрдістеріне орай, осынау бір әлсіреп қалған саланы зерттеу
барысының тұтастай алғанда кенжелеп қалғандығын да мойындағанымыз жөн.
Жұмысымыздағы тұжырымдамалардың жалпы тарихшы мамандарға, жоғарғы оқу
орындарының ізденушілері, аспиранттары мен студенттеріне, тарих
факультетінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курстар мен
семинар сабақтарында пайдасын келтіріп, олар оны тиісінше өз кәделеріне
жарата алады ғойа деген үміттеміз.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы –шарттары
1.1 Балалық шақ пен кадет корпусындағы кезеңдер
Шоқан (Мұхаммед Ханафия (кейбір деректерде, Қанапия. - А.И.) Уәлиханов
Шыңғысұлы (1835 – 1865) – қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист яки
шығыстанушысы, тарихшысы, фольклоршысы, этнографы, географы, ағартушысы әрі
демократы. Қосымша немесе көпшілікке танылған есімінің пайда болуы
төмендегідей: әжесі бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп, сол бойынша
Шоқан аталып кеткен.
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш. Ш. Уәлиханов әлемдік
және отандық ғылым мен сан – салалы ғылым тарихында үлкен орын алады.Оның
қысқа да жаркын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ халқының көпғасырғы
дамуының, рухани ізденіністерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болып
табылады. Ал ғылыми ізденістері, ашқан жаңалықтары әлемдік даңқы оның
тұлғалық дәрежедегі биік шоқтығынан хабар береді.
Шоқан Шынғысұлы Уәлиханов 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын
бекінісінде, атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың әулетті семьясында
дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік
көрсетіп, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен ақылды қолбасшы, іскер
дипломат, ақыл – айласы мол, Орта жүз ханы болған. Оның үлкен ұлы Уәли
(Шоқанның туған атасы. – А.И.) қайтыс болғаннан кейін хан шаңырағы, хандық
билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. ...Айғаным мен оның балалары
Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уәли ханның осы жесіріне Александр I аса
бір ықылас білдірді. Сөйтіп, қазақ даласында оған сәулетті үй салып беруге
әмір етті. Сол үйде Шоқан Уәлиханов туып еді, — деп жазды П.П.Семенов Тян-
Шаньский [20]. Жасында Шоқанның өз әжесі Айғанымның ықпалында болғандығы
және белгілі,.
Жеті жұрттың тілін білуге тиісті хан тұқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгереді.
Бұдан кейін 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде
Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер
оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдерінің сабақ беруі,
Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып
білімін тереңдете түсуі, Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына қатты
ықпалын тигізді. Кадет корпусында әскери сабақтарға қоса жалпы әлемдік
және Ресей жағрафиясы мен тарихы, Батыс, орыс әдебиеттері, философия,
физика, математика негіздері және шетел тілдері жүргізілген болатын.
Корпуста ой - өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озды. Екі-үш жылдан кейін-ақ, Шоқан өз класындағылардан ғана емес,
өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып озды —
деп жазды онымен бірге оқыған досы Г. Н. Потанин. Сібір кадет корпусында
оқуының соңғы жылдарындд-ақ, Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-жақты
білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын пайымдай
да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын мақсатшыл жас
болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып есептелетін
Профессор Н. И. Березинге хат, Профессор Н. И. Березиннің Хан
жарлықтары кітабына рецензия, Рашид-ед-дин т. б. жұмыстарынан да
байқалады. Жоғарыдағы еңбектері сонымен бір мезгілде оның шығыстануға
алғашқы қадамы болды деуге толық негіз бар. Айталық, ескі шағатай тіліне
жетіктігі мен Рашид-ед-дин еңбегінің өздері – ақ осыны айқындап тұр емес
пе! Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, дос – жарандары да болашақ ғалым,
зерттеуші, оның ішінде ориенталистикасы әлі дами қоймаған Ресейге ертеңгі
тиер пайдасы мол болады деген үмітпен қарап, аса жоғары бағалағандары
естеліктерде де айтылған.
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең
ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының
қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет
етуге әзір екендігін танытты. Ол Костолевский, Тонеевский сияқты (орыс
әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары
қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық
үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның
зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып,
дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары
мен жалпы Шығыс дастандарын жазып алып, аңыз - әңгімелерді жинауға
қызықты. Мысалы, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған
шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері
нұсқаларын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырын көрнекті шығыс зерттеушісі,
Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар
аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз
тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.Профессор
И.И.Березиннің тағы бір байқағаны - таяу арада Шоқаннан тамаша ориенталист
шығайын деп тұр. Бірден айтып өткен жөн: сол кездегі орыс шығыстануы үшін
Орал тауынан шығыстағы аймақтардың бәрі де объективті түрде ориенталистика
объектісі ретінде қарастырылды. Оған алдымен, әрине, қазақ даласы жататын –
ды. Демек, біздің зерттеу жұмысы нақ осы тұрғыда шығыстану дегенде ұлттық
жәдігерлерді де көзден таса қылмайды. Оның үстіне Шоқан шығармашылығы
басталар тұста Орта Азия бағытындағы колонизациялық процестер енді ғана
басталған еді. Бұған дейін басым бөлігі ресейлік бодандыққа
мойынұсынғанымен шығысқа апарар қақпа қазақ жерлерінің айтарлықтай
бөлігі Қоқан мен Хиуа ықпалдарында болатын.
Шоқанның Профессор И.Н.Березинге хат, Профессор И.И.Березиннің Хан
жорықтары кітабына рецензия т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ,
оның болашағы зор ғалым, шығыстанушы зерттеуші болатындығы аңғарылатын.
Шоқанның біліміне мұғалімдері мен жолдастары ерекше қызыққан, сол кездің
алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып,
мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған.
"Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді
де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық
білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса
да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып
қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз Еуропаға ашқан
терезе сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның
жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.
1904 жылы Петербургте шыққан Орыс география қоғамының 29-томы түгелдей
Шоқан шығармаларына арналды. Ғалым дүниеден өткен соң 39 жылдан кейін жарық
көрген бұл еңбек Шоқанның орыс достары мен көзі көрген замандастарының
ғалымға деген ыстық сүйіспеншілігінің жарқын белгісіндей болды. Шықты деп
айтуға оңай, ал шығару жеңілге түскен жоқ.
Шоқан еңбектерінің бас аяғын жинақтап, басып шығару туралы мәселе 1864
жылы 24-сәуірде өткен Орыс География қоғамының мәжілісінде көтеріледі.
Бірақ бұл ой қаржы тапшылығынан, әрі бел буып кірісетін тәуекелші
редактордың болмауынан жуық арада іске аса қоймады. Баспаға дайындау үшін
таратылған қолжазбалар әр адамның қолында кетеді.
Мысалы, оның сонау бір кадет корпусынан өз бастауын алатын ғылыми
ізденістері хақында Ресей Ғылым Академиясының корреспондент – мүшесі
В.В.Григорьевте Шоқанның екі дәптері болған. Біраз қолжазбаларды баспаға
әзірлеу мақсатымен Петербург университетінің профессоры П.М.Мелиоранский
алады.
1887 жылы Г.Н.Потанин көпке созылған, оның кадет корпусына қатысты
жағдаяттарына орай, осы мәселені қайта көтереді. Шоқанның тарап кеткен
қолжазбаларын, болмаған күнде көшірмелерін жинайды, біраз адамдарға естелік
жазғызады, өзі де, осы жөніндегі есте қалғандарын, ойларын қағаз бетіне
түсіруге отырады. Шоқанның кезінде ғалымдық тұлғасын Шығыс аспанындағы
құйрықты жұлдызға теңеген Николай Ивановичтің алғыр ойы, шығыстану
саласындағы терең білімі ұлы қазақ ғалымының еңбектерін басып шығару ісіне
жұмсалды. Н.И.Веселовский қаншалықты тер төгіп, ізденгенін оның
Г.И.Потанинге, Г.А.Колпаковскийге, Г.Е.Катанаевқа, М.Ф.Достоевскийге жазған
хаттарынан көруге болады. Н.И.Веселовскийдің Г.А.Колпаковскийге тынымсыз
хат жазып, ұзақ мазалауынан соң далалық генерал-губернатор Шоқанның өзінде
сақталған алты хатын, сот реформасы туралы мақаланың көшірмесін жібереді.
Сондай - ақ Веселовский кезінде Сібір казактары облысының соғыс губернаторы
қызметін атқарған К.К.Гутковский қайтыс болғаннан кейін (1867), оның қызы
Катерина арқылы Шоқанның біраз еңбектерін тапқызып алады. Карл
Казмировичтің архивінде сақталған еңбектердің қатарында Манастың,
Көкетай ханның асын суреттейтін үзіндісі, Шона батыр, Едіге туралы
мәліметтер, қазақтың ырымшылдық салты жайында құнды материалдар кездеседі
[21,4]. Бұл еңбектердің бәрі де, сөз жоқ ориенталистиканың аса құнды
жәдігерлеріне жатады.
Шоқанның орыс достарының ең бір қиналған жері - қаржы мәселесі. Олар
Г.А.Колпаковский арқылы мемлекет тарапынан ақша бөлгізбекші болады. Бірақ
500 сом көлемінде есептелген бұл қаржы Г.А.Колпаковскийдің қызметі ауысуына
байланысты қолға тимейді. Алайда бұлардың, көбісі оның кадеттік тарихынан
бастау алады.
Арада көп жылдар өткенде Шоқанның әдеби мұрасын алғаш жиыстыру қамында
жүрген Потанин, артта қалған бұлдыр көп күнге қайрылып қөз сала отырып,
академик Н.И.Веселовскийге Иркутскіден былай деп жазып еді:
Өмірде Шоқанмен, ойлап қарасам, бар жоғы төрт-ақ рет жолым түйіскен
екен: Омбы кадет корпусында өткен бес-алты жыл, сосын Омбыдағы екі жыл
-онда екеуіміз де офицер болатынбыз, мен казак Әскери басқармасында қызмет
ететін едім де, Шоқан Гасфорттың адьютанты болатын, бұдан кейін
Петербургтағы бір жылға жетер-жетпес уақыт, ақырында Омбыдағы соңғы
кездесу.
Өзінің болашақ досын Потанин шекара бастығының тілмашы
В.И.Дабшинскийдің Омбыдағы пәтерінде көрді. Шыңғыстың тапсыруымен Шоқанды
ауылдан алып келген нақ сол Дабшинский болатын. Екеуінің де жасы он екіде,
түйедей құрдас еді. Потаниннің естелігіне қарағанда, қазақ бала қарындашпен
сурет салғанды жақсы көретін. Дабшинский Шоқанның Омбыда салып жүрген
суреттерін көрсетті: орыс шаһары жас жеткіншекті таң-тамаша қалдырса керек,
қарындашпен қаланың бірер көрінісін түсіріп те қойыпты. Әйткенмен, олардың
достығы біраз кейінірек, Шоқанның корпуста оқығанына бірнеше ай болған
шамада басталды. Оған дейін бөгет болған нәрсе - әрине, Шоқанның қалаға бір
ауыз орысша білмей келгендігі еді. Ал Потаниннің өзімен қатар басқа да көп
қазақ балаларынан айырмашылығы -қазақша білмейтін. Тек, Уәлиханов орыс
тілін біршама жетік игерген соң, екеуінің арасында кейіннен айырылмас
ынтымақтастық орнады [22,123].
Шоқан мен Григорийдің достығы Уәлихановтың өз балалық шағын әңгімелеп
беруінен басталды. Алғашқы кезде ол даладағы еркін өмірін аңсап, қатты
торықты, жаңа тәртіпке зордың күшімен әрең икемделе бастады. Әсіресе, оған
ерте тұру қиын соқты, өзін оятқан жолдастарын ұйқылы-ояу талай рет етік
жіберіп ұрғаны бар. Географиялық романтикамен басы айналып үлгерген
Потанин болса, оның ең ықыласты тыңдаушысы болып шықты, мұнымен тұрмай, ол
досының әңгімелерін қалт жібермей хатқа түсіріп алатын. Яғни, бұлардың
достығы Шоқан орыс тілін жеткілікті дәрежеде меңгерген кезден басталған.
Потанин өзінің адал досы туралы өмір бойы мақтаныш сезіммен,
сүйіспеншілікпен еске алып отырды. Ол Шоқан қайтыс болған соң оның
еңбектерінің бірінші басылымын дайындауға көп-күш қайрат жұмсап, ақыры өз
редакциясымен басып шықты. Шоқанның көлемді өмір баянын жазып, оған он
шақты естеліктер арнады.
Григорий Николаевич Шоқан Уәлихановпен кадет корпусына оқуға түскеннен
бастап, оның өмірінің соңғы күндеріне дейінгі адал досы болды. Жазғы
демалысын Шоқанмен бірге оның ауылында өткізіп, Шыңғыстың көшімен бірге
көшіп - қонып жүрген. Түйедей жасты құрдас балаларды табиғи талант пен алыс
елдерге деген қызығушылық, оларға саяхат жасау туралы ортақ арман
жақындастырып еді. Олар кітапханадан П.Паллас пен П.Рычковтың саяхаттарының
күнделіктері мен әңгімелерін құмарта оқитын. Шығыстануға қызығушылық та дәл
осы, кадет корпусының алғашқы жылдарында өз бастауын алды деп түйіндеуге
болады.
Осы кадет корпусындағы оқу кезінде жас достардың болашақта өздерінің
өмірін Азия құрлығының адам аяғы баспаған, белгісіз жерлерін зерттеуге
арнауға деген армандары қалыптасты. Бірақ бұл арманның жүзеге асуы оңай
болмады
Оқуларын бітірген соң достардың ажырасуына тура келді. Ш.Уәлиханов
Батыс-Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың адьютанты болып тағайындалды да,
Г.Н.Потанин полктағы әскери қызметке жіберілді. 19 жасар офицер әскери
отрядпен бірге 1854 жылы Верный қамалын салуға көмектесті. Шоқанның, сондай-
ақ ол таныстырған айдаудағы петрашевшіл С.Ф.Дуровтың ықпалымен Потаниннің
көзқарасында зор төңкеріс болды. Жас офицер қоршаған ортадағы
зұлымдықтарды: күштілердің зорлығын, әлсіздердің қаналуын, шенеуніктердің
парақорлығын, көпестердің есерсоқтығын, сансыз надандық пен көргенсіздікті
бұрын да көріп, байқап жүретін. Жас офицер бұл зұлымдықтармен патша өкіметі
күрескісі келеді, оның бұл күресіне көмектессе болды деп ойлайтын. Енді
оның көзі ашылып, өкімет пен патша үшін бұл қалыптасқан тәртіптің пайдалы
екенін, оны өзгертуге мүдделі емес екенін анық түсінді [23,140].
Уәлиханов пен Потанин нағыз білікті саяхатшы болу үшін университеттік
білім алу керек деп санады. Бірақ олар әскери қызметпен тұсаулы еді.
Г.Н. Потанин екеуінің ғылыми-зерттеуге ықыластарының зор болғанын
былай сипаттайды: Когда мы, Я и Чокан, оба жили в Омске, мы очень часто
виделись, иногда он приходил ко мне и просиживал целый вечер, иногда я
заходил к нему. Часто во время этих свиданий он строил планы о наших
будущих совместных путешествиях. Сначала, он говорил, мы должны поехать в
Петербург и поступить в университет, чтобы подготовиться к путешествию.Там
он поступит на восточный факультет, а меня посылал на естественно-
историческое отделение физико-математического факультета, во время
путешествия он будет заниматься филологией восточных племен, а я собирать
коллекции для Петербургского ботаничесого сада и для Зоологического музея
Академии Наук [24,32].
Потанин бұл іспеттес армандарды өзі үшін орындалуы мүмкін емес,
қисынсыз нәрсе деп ұқты. Ол ширек ғасыр өткенше мойны қамыттан босамайтын
мемлекеттің басыбайлы қызметкері еді. Қызмет бабымен болмаса, астананың
да төбесін көре қою қиын, ал бір қиырда жатқан әскери басқармасының майда-
шүйде елеусіз офицерінде мұндай мүмкіндік те жоқ қой.
Қорыта айтқанда, Шоқанның балалық шағы мен кадет корпусындағы
кезеңдерден бастап – ақ, ғылымға, оның ішінде ориенталистикаға бет бұра
бастауы, алдымен сол уақыттағы ресейлік, ал одан қала берді бүкіл әлемдік
шығыстану үшін жаңа эраның таңы ата бастағандығынан хабар берді.Ал Шоқанның
өзі болса осынау ұлы істерге лайық алғашқы шыңдалу мектебін аса үздік
дәрежеде аяқтап та қалған болатын – ды.
2. Алғашқы ғылыми ізденістер
Бірден айтып өткен жөн: Ш.Уәлихановтың алғашқы ғылыми ізденістері
хақында кеңінен әңгіме қозғамастан бұрын, қазақстандық тарихтың жарқын
беттерін жазған Ә.Марғұлан сияқты тағы бір ұлы шығыстанушы, тарихшы
ағамыздың Шоқан турасындағы пікірлеріне жүгінген лазым. Өйткені, Марғұлан
ағмыздың Шоқанның жастық шағы мен алғашқы ғылыми ізденістеріне орай, өз
артына көптеген еңбектер қалдырып кеткен бірден-бір ғалым екендігі баршаға
аян.
Екіншіден нақ осы тұрғыда біздер оны шоқантаудың толыққанды негіздегі
нағыз тарихнамашысы (историографы), Шоқанның алғашқы ғылыми ізденістерінен
– ақ ориенталистикаға бет бұрғандығын толыққанды түрде дәлелдеп шыққан
академик ретінде терең қастерлейміз. Олай болса жұмысымыздың бұл
параграфының қомақты бір бөлігін Ә.Х.Марғұланға бағыштаймыз және мұның өзі
әбден заңды да. Басқа сөзбен айтқанда, Шоқанның алғашқы ғылыми
ізденістеріне Марғұлан ағамыздың көмегімен жол тартпақ ойдамыз.
Ұлы адамдар ғасырларға қызмет етеді, - дейді жазушы, ғалым
Ғ.Мүсірепов [25,8]. Иә, өкше басар ұрпаққа, келешекке зерделі ой, ғылыми
жол, өшпес өнеге қалдырып отыру тек ғұлама даналарға тән.
Шоқан! Оның алғашқы ғылыми ізденістерінің қысқа да ғұмыр өмір
сүргеніне қарамастан бір толағайлық, әрі сұлу, әрі ауыр тағдыр, таусылмас
шежіре. Шығыстану көгінде, халқымыздың тарихи-мәдени болмысының биігінде
мәңгілік жарқырап тұрған жұлдыз. Этнографшы, тарихшы, географшы, суретші.
Уәлиханов өзінің бар жоғы жиырма тоғыз жасында ұшан теңіз көп ғылыми мұра
қалдырған. Ғалымның баға жетпес қазынасын игеруге жүздеген шоқантанушы
зерттеушілер қатысты. Солардың ішінде Әлкей Марғұланның орны ерекше [26,6].
XIX ғасырдың екінші жартысында П.П.Семенов-Тяншанский, К.К.Гутковский,
Ф.Р.Остен-Сакен, Г.Н.Потанин Ш.Уәлихановтың ғылыми ерлігі – шығармаларын
бастырып шығаруға ат салысқандары белгілі, бірақ бұл игілікті іс бірнеше
мақалалардың жариялануымен болмаса, жүзеге асқан жоқ еді. Тек 1904 жылы
Петербург университетінің профессоры, шығыстанушы Н.И.Веселовский
Ш.Уәлихановтың негізгі шығармаларын жарыққа шығарды. Бірақ бұл жинақ
Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы жөнінде толық мағлұмат бере алмады [27,208].
Әлкей Хақанұлы Марғұлан тек ғалым ғана емес, ол өз алдына дербес
ғылыми мекеме,-деп Мұхтар Әуезов айтқандай, академик Ә.Марғұланның өмірі
мен ғылыми еңбектері жаңалық ашу мен сәтті табыстардың үлкен біртұтас
дәуірі деуге болады. Әлкей Хақанұлының ден қойып, көңіл аударған ғылым
салалары: археология, өнертану, тарих, этнография, әдебиет, фольклор және
т.б. Әрине, сөзсіз, өзінің кең мәнінде, Шығыстану саласы. Ол өз өмірін
Қазақстанның көне мәдениетін, ежелгі сәулет өнерін, әдебиетін, этникалық
саласын, көркем өнерін, археологиясын, этнографиясын, отырықшылық егіншілік
тұрмыс салтын оның тарихымен ұштастыра зерттеуге арналған. Қазақ эпосының
туу дәуірлерін анықтап, олардың тарихи-әлеуметтік негіздерінің сырын ашуда,
сондай-ақ Орталық Қазақстанның қола дәуірінде отырықшы мәдениеттің бір
орталығы болғандығын ғылымға тұңғыш рет дәлелдеп берген ғалым осы - Әлкей
Марғұлан. Сырдария, Талас, Шу өзендері бойындағы ежелгі қалалардың орнына,
алғаш рет қазба жұмысын жүргізіп, Тараз, Отырар, Сайран, Сауран, Сығанақ
мәдениетін зерттеуі археология ғылымына баға жетпес мұра болғаны белгілі
[28,3]. Ғалымның ғылыми мұрасында 100-ден астам энциклопедиялық мақалалар
мен 300-дей ғылыми зерттеу жұмыстары жинақталған. Солардың ішінде Тәуелсіз
Қазақстанның ежелгі тарихи-мәдени кезеңін толығынан ашып көрсеткен: Ежелгі
Қазақстан қалалары мен құрылыс өнері, Орталақ Қазақстанның ежелгі
мәдениеті, Адайлар мен наймандардың әдет – ғұрпы мен тұрмысы, Хандар
жарлығының тарихи - әлеуметтік мәні атты монографиялық еңбектерінің маңызы
өте зор. Сонымен бірге, Ә.Х.Марғұланның айрықша көңіл бөліп, ұзақ жылдар
шұғылданғаны – аты әлемге әйгілі қазақтың ұлы ғалымы, қоғам қайраткері
Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен еңбегі [29,123]. Алайда, ең бастысы,
оның жалпы шығыстануға немесе түркі халықтарының тарихына қатысты
еңбектерін де ойдан шығаруға болмайды.
Шоқантану ісіне шығыстанушы тарихшы Әлкей Марғұлан 20 жылдан астам
өмірін арнап, талмай еңбек етті. 1957 жылы Қаныш Сәтпаев шоқантанушылар
тобын басқаруды Ә.Хақанұлына тапсырған соң ғана, Одақ көлеміндегі негізгі
архивтер терең зерттеле бастады.
Қаныш Сәтбаев Қазақстан Ғылым академиясының Президенті ретінде Шоқан
мұраларын түгелімен іздеп тауып, оның ішінде шығыстануға қатысты құжаттарды
жариялау мақсатында қатарынан 6 мәрте ғылыми топ құрған, Ғалымдар қаншама
топтасса да ештеңе бітіре алмайды. Шоқан еңбектері өте күрделі әрі жоғын
іздеп табу да қиямет - қайым. Күрделі болатыны мысалы, Шоқан жолда кезіккен
шөп, ағаш немесе аңның атын қазақша (арап қарпімен), орысша, латынша,
иранша, парсыша дегендей, жаза берген. Мұнан басқа да, қиындық көп [30,5].
Енді тұйыққа тірелген Сәтпаев Орталық Қазақстанда археологиялық
экспедицияны басқарып жүрген Шоқан зерттеу тобын басқаруға Әлкей Марғұланды
көндіреді. Топқа Мариям Тұрсынова және Пальгова, Кармышева, Мыңғұлов сынды
небір білгірлер қатысады. Екі жылдан соң, (1958) Шоқан Уәлихановтың
таңдамалысы 1961, 1962, 1964 жылдары I,II,III томдары 1968, 1972 жылдары
IV,V томдары басылған. Соның өзінде кітапқа Едіге батыр мен ол туралы
Шоқанның тамаша танымдық мақалалары енбей қалған. Шоқан Едіге жырының бір
нұсқасы мен Манастың бір бөлігін орысша тәржімалаған. Осы аудармаларды
1904 жылы Веселовский өте жоғары бағалаған. 1985 жылы Ш.Уәлихановтың 150
жылдық мерейтойы атап өтілді. Алдымен бұл мәселені 1982 жылы мәдениет
министрінің орынбасары Өзбекәлі Жәнібеков көтерді. Дінмұхамед Қонаевқа
Әлкей Марғұлан хат жазады, нәтижесінде, орысша 5 томдық 15 мың данамен 1985-
1986 жылдары жарық көріп үлгереді. Қазақша небары жалғыз том шықты, онда да
кешігіп шығады [31,190].
Марғұланның еңбегі Шоқанның 18 жылдық өмір жолын кадет корпусының
шәкіртінен Ресейдің сол кездегі алдыңғы қатарлы қауымы түгелдей дерлік
танып, зор бағалаған биігіне дейінгі өсу жолын ғылыми тілмен баяндайтын
тарихи шежіре іспеттес. Сондықтан бұл еңбек Шоқан жайындағы жай зерттеу
емес. Айталық, тек шығыстанумен тарихпен яки мәдениетпен шектелмейді.
Мысалы Қазақстан географиясы жайындағы зерттеулермен айналысатын былайғы
жас буын үшін дайын тұрған деректеме, өздігінен дайындалуға арналған
көмекші құрал іспеттес [32,177].
Өте жауапты істі батылдықпен, жалтақсыз батырлықпен қолға алған ғалым
зерттеу жұмысын ұйымдастыруда мынадай міндеттерді алға қойды:
1. Шоқан еңбектерін Одақ, шетел архивтерінен іздеп, табу,
2. Табылған қолжазбаларын оқып, мұқият қағаз бетіне түсіру,
3. Машинкаға басылған Шоқан еңбектерін білгір маман, көптеген ғылым
салаларының белді – белді өкілдеріне қаратып, баспаға дайындау.
Ә.Х.Марғұланның алғашқы ізденіс жұмысының нәтижесі 1958 жылы баспадан
шыққан Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармалар жинағы еді. Академик С.Зиманов
Шоқанның өзінің және ұшқан ұясының толық өмірбаянын жазу Әлкей Марғұланның
үлесінде екенін хабарлайды [33,9]. Бірнеше жылдан соң Ә.Х.Марғұланның
басшылығымен және редакциялауымен Ш.Уәлихановтың бес томдық жинағы (1961 –
1972 жж) жарық көріп, еліміздің ғылыми жұртшылығы арасында жоғарғы бағаға
ие болды. Бұл жинаққа енген Шоқаннның Париж, Москва, Санкт-Петербург, Омбы,
Семей және т.б. қалалардағы кітапханалар мен қолжазба қорларында,
архивтерде шаң басып, ешкімнің назарына ілінбей жатқан, бұрын жарияланбаған
еңбектері еді. Бұл қолжазбаларды айна қатесіз оқып жарыққа шығаруда
Ә.Марғұлан талай-талай қиыншылықтарға тап болды. Өзінің қысқа ғұмырында
көпшілік еңбектерін аттың жалында, түйенің қомында дегендей, қиын
жағдайда, жол үстінде жүріп жазған Шоқан қолжазбаларында қысқартылған
сөздер мен шығыс және Еуропа халықтарының тілінде, әсіресе араб, латын,
французша жазылған сөздер көптеп кездеседі. Сонымен бірге Шоқанның қай
еңбегін алсақ та ғылыми мағлұмат жөнінен өте құнарлы да және бірнеше ғылым
салаларын қамтиды Сол себептен де ғалым еңбектерін толық танып, баспаға
әзірлеу үстінде сан саланы меңгерген ғылым өкілдері керек болды. Тағы бір
қиын жері профессор И.Н.Веселовский айтқандай, Шоқан еңбектерінің көбісі
басқа адамның қолымен көшірілген. Сондықтан қателер мен жазылмай қалған
жерлер, түсініксіз терминдер көп. Осындай қиыншылықтарды академик
Ә.Марғұлан мен ол басқарған шоқантанушы топ қана жеңе білді және алға
қойған міндеттерін абыроймен орындап шықты. Қазақтың ұлы ғалымының толық
өмірбаяны мен творчествосын баяндаған Ә. Х. Марғұлан сияқты ұлы зерттеуші
болмаса, Ш.Уәлихановты біз дәл бүгінгідей дәрәжеде танып біле алмас едік.
Бұл пікірімізді ғалымның: Мен өмірімнің ең жеміс беретін шағын, қайрат-
қуат мол жылдарымды Шоқанды еліне, әлемге танытуға арнадым. Мүмкін сол
себептен өмірдегі кезектегі өзімнің еншімнен қағыс қалған шығармын.
Көкіректе сайраған талай ойлар бар еді. Бірақ өкінбеймін. Шоқан көп адамдар
өмірін арнауға тұрарлық жан. Ол халқымыздың ең жақсы қасиеттерін бойына
жиып туа салған данышпан, деген сөздері толық растайды [34,208].
Біздің зерттеу жұмысымызды Ә.Марғұланның шоқантанудағы теңдесі жоқ
туындысы - Ш.Ш.Уәлихановтың өмірі мен қызметі туралы жазған очеркінсіз
көзге елестету мүмкін емес. Бұл еңбегінде ғалым Шоқан өмірін цифрлар
дерегінің жалаң тізбегімен емес, нақтылы болмыс шындығымен, ғалымды туған
халқының тарихи-әлеуметтік тұлғасымен біртұтас қалпында танытуға ден
қойған. Бұл жолда ғалым Шоқанның азаматтық ғылыми ұшқыр зердесін тарихты
танудың диалектикалық тәсілімен шешті. Ә.Марғұланға қатысты айтуға оңай,
танып талдауға қиын істің бірі осы.
Екіншісі, Марғұланға дейінгі шоқантанушылар Шоқанды тарихшы болды,
саяхатшы болды, географ болды, публицист болды, заңға жүйрік еді...деп
жіліктей тізбелеуді методологиялық тәсіл етіп алған болса, Әлкей Хаканұлы
Марғұлан ұлы ғалымның сан алуан қырлы қасиетін, тарихи тұлғасын, оның
артында қалған бай мұрасын бірінен бірі ажырамас тұтастыққа зерделеді.
Сондықтан да Шоқан Уәлихановтың ұлы тұлғасы мен ғылыми ойының асқар
күмбезі ғасырлар қырқасынан жарқырап тұр. Шоқан мұраларына Әлкей Марғұлан
жүргізген терең ғылыми іздестіру жұмыстарының нәтижесінде ғалым
қолжазбалары тек академиялық архивтерінде ғана емес, өзге елдерде, атап
айтсақ Москва мен Санкт-Петербург, Омбы архивтерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы - 10-29
шарттары
1.1 Балалық шақ пен кадет корпусындағы кезеңдер 10-14
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Алғашқы ғылыми ізденістер 15-21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 ХІХ ғасырдың ортасындағы ресейлік шығыстану ахуалы мен жас 22-29
ғалым Ш.Уәлиханов
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
2. Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері 30-52
2.1 XIX ғасырдағы ресейлік шығыстану мен алғашқы түркілік 30-36
бағыттар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Шығыстануға қатысты өзіндік батыл демократиялық 37-43
тұжырымдар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.3 Шығыс эпостарының құпиялары және Шоқан 44-52
шығармашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
3. Қашғария сапарлары: ғылыми нәтижелері мен жалғасы 53-64
... ... ... ...
3.1 Қашғария сапарының күнделіктері және шығыстануға қатысты 53-56
ұлы ізденістер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
3.2 Соңғы ғылыми жаңалықтар мен зерттеулер 57-61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.3 Ш.Уәлиханов пен оның шығыстанушылық ізденістерінің тарихи 62-64
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды 65-66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67-70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Шоқан Уәлиханов және оның шығыстанушылық
ізденістері тақырыбына арналған жұмысымыз бұған дейін жазылған, жарыққа
шыққан әр алуан саладағы және түрлі бағыттардағы сан қилы авторлардың
ғылыми еңбектері мен түрлі зерттеулеріне қарамастан, өзінің өзектілік мәнін
әсте жоғалтпайды. Олай болса, аталмыш тақырып өзінің өміршеңділігімен
немесе мәңгілігімен де өзекті.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан тарихына қатысты көптеген жаңа
көзқарастарға негізделген еңбектер жарық көруде. Ел Президентінің
тарихымызға орай: Әр ұлт өз тарихын қастерлейді ... Соңғы жылдары осы
мәселені біз де дұрыс жолға қоя бастадық, – деген пікірі де жоғарыдағы
ойларымызды қуаттай түседі [1]. Оған қоса, жасыратыны жоқ, бұған дейін,
кенжелеу қалып, көп жағдайларда екінші позиция деңгейіне ысырылған
шығыстанушылыққа қатысты зерттеулер үрдісі бүгінде тың серпіндерге иек
артып, нәтижесінде, көзге түсер жетістіктерден де кенде емес.Алайда олар
замана талабына сай соны көзқарастар талап етеді.
Диссертациялық жұмысымыздың өзектілігі төмендегідей:
- біріншіден, Шоқан шығармашылығы шыңына жеткен ХIX ғасырдың екінші
жартысы басталар кезеңдегі орыс ориентологиясы немесе бүгінгі күннің
тілімен айтқанда, орыс шығыстануы, оның жеткен жетістіктері мен
құпиялары, бүгінгі жаңа көзқарастар тұрғысынан, әлі ле толығымен
зерттеліп біткен тақырыптардың қатарына жатпайды. Ресей әскери Бас
штабы мен Сыртқы істер министрлігінің мұрағаттарында сакталынып жатқан
құжаттардың құпиялылығы көптеген зерттеушілердің қолдарын байлап
отыр. Тағы бір себеп - Кеңестер Одағы ыдыраған соң мұндай
бағыттардағы қарым – қатынастарымыздың жаңа қиыншылықтарға тап болуына
да байланысты. Сонымен бір мезгілде, бүгінгі Орталық Азияның
геосаяси және геоэкономикалық маңызын ескере отырып, әсіресе батыстық
зерттеушілер тарапынан, соңғы жылдары дәл осы аймаққа қатысты жаңа
шығыстанушылық еңбектердің көптеп пайда бола бастағандығын да айтып
өткен жөн.Олардың басым бөлігі объективтік негіздегі ғылыми
сараптамалар мен өлшемдерді қажет етеді.Жоғарыда айтылған ой –
пікірлер таңдаған тақырыбымыздың өзектілігін арттыра түседі,
- екіншіден, соңғы жылдары жарық көріп жүрген шығыстануға қатысты қайсы
бір құпия шығармаларда Шоқанның орыс әскери Бас штабы үшін атқарған
айрықша қызметтері нағыз объективті яки оның барлау жұмысына
қатынасы болғандығы турасында әрқилы пікірлер де қылаң беруде.
Аталмыш тұжырымдар арнайы түсіндіруді қажет етеді. Сөз жоқ, Шоқан
Уәлихановқа қатысты еңбектер және басқа да зерттеулер мейілінше
жеткілікті. Дегенмен, олардың негізі Кеңес заманында жазылып, баспадан
шыққанын ескерсек, бүгінгі көзқарастар тұрғысынан алғанда көптеген
факторлардың жетіспей тұрғандығы бесенеден белгілі. Сөйте тұра, нақ
сол бір жылдары да көптеген ғылыми еңбектердің шыққаны және мәлім.
Мысалы, орыс зерттеушілері Николай Пржевальский немесе Семенов Тянь-
Шанский яки басқалардың тек қана ориенталистикамен айналаспай, өзге
істермен де, айталық, орыс Бас штабына қажетті дүниелермен
шұғылданғаны белгілі. Біздің Шоқан да Орыс Географиялық қоғамының
тапсырмаларымен қатар нақ осы аталмыш құзырлы органға қызмет
жасағандығы бүгінде баршаға аян. Мәселен, 1904 және 1905 жылдардағы
орыс – жапон соғысынан кейін Қиыр Шығыста Орыс географиялық қоғамының
ғылыми экспедициясында болған, кейіннен Финляндияның ( бұл ел сол
тұста Ресей құрамында.-А.И.) атақты маршалы Маннергеймге қатысты мына
бір мақалада төмендегідей бір үзінділер бар: Все это время
происходила личная подгатовка полковника, которому предстояло
безупречно сыграть роль ученого. Маннергейм получил доступ в закрытую
библиотеку Генштаба, где ознакомился с материалами экспедиций
полковника Николая Прежевальского, прошедшего половину Средней Азии,
как выяснилось, не только в поисках экзотической лошадки [2,74]. Ал
Шоқанның кезінде күшейе түскен Орталық Азия үшін, күрес, оның ішінде
изоляцияға ұшыраған Цин империясының Батыс аймағы – Шыңжан яки Шығыс
Түркістан өлкесі хақындағы Англия мен Ресей бақталастығы баршаға және
аян. Әрине, жоғарыдағы келтірілген мәліметтердің ақиқаттан алыс емес
екендігіне ешбір дауа жоқ.Алайда барлау факторларын алға тартып, ұлы
ғалымның шығыстану бағытындағы басты яки доминантты тұғырын әдейі
елемеу, мәселен, бүгінгі Ресейдің қайсыбір шоқантанушылары сияқты,
Шоқанның шығыстануға қосқан аса үлкен үлесіне өз көлеңкесін түсіруі
әбден мүмкін.Күмәнді зерттеулерге қарсы тұра аларлықтай батыл ғылыми
зерттеулердің көбейе түскені лазым.Оның үстіне өзінің геосаяси мәні
тұрғысынан бүгінде Орталық Азия аймағына, экономикасымен қоса
тарихына, мәдениетіне қайтадан барлық әлем көзін тігуде. Міне, нақ
осы позициялар биігінен де жұмысымыздың өзектілігі күмәнсіз болып
табылады,
- үшіншіден, тәуелсіздік алған соңғы жылдар ішінде отандық тарихтағы
көптеген мәселелерге қатысты жаңа көзқарастар үрдістері
қалыптасқандығын да ойдан шығармаған лазым. Олардың ішінде шығыстануға
қатысты дүниелер де барынша жеткілікті. Бұл турасында кіріспелік
бөліміміздің зерттелу деңгейіне қатысты тұстарында неғұрлым кеңінен
сөз болады және ең бастысы, осыған орай бүгінгі күн өлшемінен айтылуы
тиіс жаңа ой – пікірлердің қажеттілігі де таңдаған тақырыбымыздың
өзектілігіне қызмет етеді,
- төртіншіден, соңғы жылдары баспа бетінде жарық көріп жүрген
еңбектердің кейбіреулері объективтік мәнде емес. Мысалы, Әл-
Фарабиден бастау алатын шынайы Шығыс зерттеулерін субъективтік
тұрғыда қайта қарамақ ниеттегі зерттеулерде, мәселен, ұйғыр
тарихшысы, Қасым Мәсімидің История уйгурского народа атты
шығармасында Шоқанның шығыстануға қатысты басты теорияларына соққы
берілген. Ал ақиқатқа жүгінер болсақ, Шоқанның қазақ және басқа да
тегі бір түркі халықтарының генеологиясы турасындағы айтқан пікірлері
егемендік алған еліміздің идеологиясындағы бүгінгі үстанымдарға
толығымен сәйкес. Соңғы кездері жаңбырдан соңғы саңырауқұлақтар
тәрізді қаптап кеткен мұндай зерттемесымақтарға қатысты шынайы оң
тұрғылардағы ғылыми тұжырымдарға сүйенген, жаңа көзқарастарды мансұқ
еткен объективті жұмыстар ауадай қажет. Олай болса зерттеу
тақырыбымыздың тағы бір өзектілігі өзінен өзі айқындалып тұр деп
айтуға толық құқығымыз бар.
Жұмыстың зерттелу барысы мен деректемелік негіздері. Шоқан
Уәлихановтың жан-жақты ғалым болғаны, және ең бастысы шығыстанушылық
бағытта еңбек сіңіргені алдымен өз замандастарына мәлім. Современник
журналы Ш.Уәлихановтың қабілеттілігі және жігерлігі сонша, Шығыс
халықтарының айнымас бір бөлігі болып табылатын Сібірде тұратын бұратана
халықтар арасында бұрын соңды ондай адам болған емес деп жазды [3,222].
Қашқар сапарынан алып қайтқан аса мәнді деректерінің 1860 – 1861
жылдары орыс, неміс баспасөздерінде жариялануы, Жоңғар очерктерінің және
Қытайдың Батыс провинциясы жөніндегі шығармаларының 1865 жылы ағылшын
тілінде Лондонда басылып шығуы, ғалым есімінің кең таралуына септігін
тигізді. Батыстың зиялы қауымы қазақ оқымыстысын 60-жылдарда Ресей туралы
ғылыми танымдар архиві журналының (ағылшын және неміс) басылымдары арқылы
білді. Француз географы Элизе Реклю Жер және адам деген он тоғыз томдық
еңбегінде Шоқанның есімін П.П.Семеновпен қатар қойды [4,391]. П.П.Семенов-
Тяньшанский, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, А.К.Гейнс және басқа да көрнекті
адамдар Ш.Уәлихановтың талантылығын, оның шығыстанушылық дарындылығын
немесе өз ұлтын, әдеби мұрасын қадір тұтқанын естеліктерінде, мақалаларында
атап көрсетті. Замандастары Ш.Уәлихановтың негізгі шығармаларын 1904 жылы
Петербургте шығатын Орыс География қоғамының 29-томында жариялады. Оның
жарыққа шығуына профессор Н.И.Веселовский ерекше үлес қосты. Өйткені,
профессор Н.И.Веселовскийдің өзі шын мәніндегі шығыстанушы болып табылатын
еді [5,323]. Ал Шоқанның шығыстануға қатысты еңбектерінің қисапсыз екендігі
(зерттеу жұмысымыздың тиісті материалдарында толығымен келтіріледі.- А.И.)
ешбір күмәнсіз.
Қазан төңкерісіне дейін жарияланған қазақ басылымдарындағы ғалым жайлы
материалдар Кеңестік дәуірде пайдаланылмады, олар мейілінше сынға ұшырады.
Айталық, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. арыстарымыздың
Ш.Уәлиханов туралы жазғандары ескерусіз қалды.
Қазақстанда тек қана 1940 жылдан бастап Ш.Уәлихановтың өмірі мен
шығармашылық қызметін зертттеу жүргізіле бастады. Алғашқылардың бірі болып
Х.Айдарова 1945 жылы Шоқан Уәлиханов деген кітабын бастырып шығарды. Бұл
монографиялық зерттеуде Шоқанның жан-жақты ғалым болғаны (кейбір пікір
қайшылығына қарамастан) жүйелі айтылды. Әсіресе, оның шығыстанушылық
еңбектері хақында алғаш рет объективтік пікірлерге жол берілді [6]. Оған
қоса, Х.Айдарованың құрастыруымен Уәлихановтың Мақалалары мен хаттары
1947 жылы орыс тілінде, ал 1949 жылы қазақ тілінде жарық көрді. Сонымен бір
мезгілде Шоқанның Таңдамалы шығармалары (1958), бес томдық шығармалар
жинағы (1961-1972) орыс тілінде баспадан шықты. Оны баспаға дайындауда
Ә.Х.Марғұлан бастаған ғылыми топ (құрамында М.С.Тұрсынова, Д.Х.Кармышева,
З.Н.Пальгова, Л.М.Әуезова т.б.) едәуір еңбек етті. Ә.Марғұланның көлемі
жүз беттей Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі очеркі еңбектің
беташары ретінде берілді. С.Мұқанов та шоқантануға елеулі үлес қосты.
Белгілі жазушы ағамыз Шоқан Уәлиханов пен Қашқар қызы пьесаларын және
оған қоса Аққан жұлдыз романын, оншақты мақала жазып, жариялады.
Жалпы, Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шығыстанушылығына және осы
саладағы зерттеулеріне қатысты оның жан-жақты ғалым болғанын дәлелдейтін
көптеген еңбектер жарық көрді. Енді Шоқантану мен, жұмысымыздың басты
тақырыбы болып табылатын, шығыстануға қатысты еңбектердің қайсы бірін
дәйекті түрде саралап өтсек. Олардың күні бүгінге дейінгі ең бір
белгілілері төмендегідей:
― Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы 1985.- 320 б. [7].
― Ядринцев Н.М. Воспоминание О Чокане Валиханове Валиханов Ч.Ч. Собр.
соч. В 5-ти т. Алма-Ата: Каз. сов. Энцик, 1985.- Т.1. С 98. [8].
― Омаров Т.Қ. ХIХ ғасырдағы қазақ – қырғыз әдеби байланыстары, - Алматы,
2008. – 320 б. [9].
― Акмолдаева Ш.Б. Манас-форма духовного освоения действительности
Автореферат докторской диссертации. Бишкек, 1998.- 13б. [10].
― Алпысбаева Қ. Ш.Ш.Уәлиханов-фольклортанушы. Автореферат. Алматы, 1998.
[11].
― Ауэзов М. Киргизский героический эпос Манас Избр.-Алматы, Каз.Энц.
1997.- 286 б. [12].
― Валиханов Э.Ж. Взаимодействие культур: Г.Н.Потанин и Ч.Ч. Валиханов.
Сборник материалов международной научно-практической конференции,
посвященной 170-летию Г.Н.Потанина Г.Н.Потанин – ученый, путешественник,
общественный деятель: Российская интеллигенция XIX века и проблемы
истории и этнографии казахов - Павлодар: ПГУ им.С.Торайгырова, 2005.- 32-
37 б. [13].
― ВалихановЧ.Ч. Письмо Ф.Н.Достоевскому 15 октября 1862 года Сочинения.
Алма-Ата. 1985.- 151 б. [14].
― Уәлиханов Ш. Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 4-том. 577 б. [15].
― Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 5-том. 153 б. [16].
― Уәлиханов Ш.Мақалалары мен хаттары: Қазбірікмебас, 1949.- 170 б. [17].
― Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. Аударған М. Сарсекеев. Алматы:
Жалын. 1979.- 172 б. [18] және т.б.
Сонымен бір мезгілде, тәуелсіздік жылдарында Ш.Ш.Уәлихановқа қатысты
қазақстандық белгілі тарихшылар мен қаламгерлер М.Қ.Қозыбаев,
Р.Б.Сулейменов, В.А.Моисеев, И.Стрелкова, К.Нұрпейісов, Х.М.Абжанов,
М.Қойгелдиев, И.Ерофеева, Н.Е.Масанов, Х.Алдажұманов, С.Ақтаев (аударма)
және тағы басқаларының Ш.Уәлиханов және оның түрлі қызметтеріне орай, оның
ішінде шығыстанушылыққа байланысты еңбектерінің бүгінгі тарихымыздағы жаңа
көзқарастар қалыптасуына қомақты үлес қосқандығын да ойға алған жөн.
Олардың негізгі бөлігі біздің жұмысымызда өз көрінісін табады.
Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты. Шоқан Уәлиханов және оның
шығыстанушылық ізденістері деген тақырыптағы зерттеу жұмысының алға
қойылған мақсаты – Ш.Уәлиханов сынды ірі тұлғаның шығармаларына ақпараттық
негізде шолумен шектелу ғана емес. Біріншіден, Шоқанның шығыстанушы
ретіндегі ролін айқындау, саралау, бір жүйеге келтіріп, толымды тұжырым
айту.
Екіншіден, жоғарыда айтып өткеніміздей, Ш.Уәлихановтың Шығыс халқына
байланысты жан-жақты зерттеулеріндегі, оның ішінде шығыстық мәдениетті,
әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді, металитетті, оған қоса фольклорды да жинау,
жариялау, зерттеу принциптері мен тәсілдерін екшелеп, талдау. Ғалымның
шығыстық ерекшеліктерге сәйкес, зерттеулер турасындағы ой – пікірлерін
барынша ашып көрсету ниеті де алдымызға қойған басты мақсаттаррдың бірі.
Нағыз шығыстық билер сотына реформалар жасалуы тұрғысындағы ұсынысының,
олардың ақиқаттық шындық турасындағы пікірлерінің орнықтылығы, халықтың
өзіндік тарихи даму үрдісін ескергендігі, турасын айтқанда осы халықтың
өмірі мен тұрмысын, жоғарыдан еріксіз түрде реформалауды жүргізудің
қауіпті де зиянды екендігін сонау ХІХ ғасырдың өзі толық дәлелдегеніне
тарихтың өзі куә. Жоғарыдағы мәселелердің дені шығыстық менталитетке
қатысты. Басқа сөзбен айтқанда, оның қытайлық Алты шаһардың немесе
Қытайдың Нан-Лу правинциясы (ескі атауы келтірілді – Исмағамбетов А.М.)
шығармасында нағыз шығыстық аграрлық мандариндік принциптері мейілінше
өз көрінісін табады [19,215-218]. Әңгіме таза шығыстық агарлық ерекшеліктер
мен басқару жүйесі хақында өрбіп отыр.
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы. Біріншіден, зерттеудің үнемі
өзектілігін жоғалтпайтын әрі әлі де беймәлімділігі қисапсыз, демек тың
тақырыпты мойнына жүктеп отырғандығының өзі – жұмысымыздың ғылыми
жаңалығының басты әрі шешуші факторы болып табылады.
Екіншіден, соңғы жылдардағы шығыстануға қатысты еңбектер мен ғылыми
зерттеулер мейілінше әмбебаптылықа ұшырауына яғни Кеңестер Одағы ыдырап,
темір тордың ашылуына орай, олардың қатарлары енді бүкіләлемдік
масштабтағы жаңа шығыстанушы – шоқантанушы авторлармен толықты. Демек,
өздерімен бірге көптеген әфсаналары, жәдігерлері мен мен деректерін ала
келген мұндай еңбектердің негізі тың сараптамалар мен баға беруді қажет
етеді.Жұмысымызда мұны үнемі ескеріп отыруға тырыстық. Зерттеудің ғылыми
жаңалығы аталмыш ахуалдармен де біте, қайнасып жатыр.
Үшіншіден, тақырып проблемаларына орай, осы күнге дейін қордаланып
қалған, толығымен шешімі табыла қоймаған мәселелерге байланысты жұмысымызды
жазу барысында нақты ұсыныстар мен пікірлер айту да - тақырыбымыздың
ғылыми жаңалығына қызмет етпек. Олардың ішінде бір көзге түсетіні мына
ахуал: тәуелсіздік алғанымызға қарамастан, Ресей Бас штабы немесе Сыртқы
істер министрлігі тәріздес құзырлы органдардың ғылыми іссапарлардағы
қазақстандық зерттеушілер үшін осы күнге дейін есіктерін толық айқара
ашпауында, ал аша қалған күнде де, түрлі сенсациялар мен инсинуацияларды
кәсібіне айналдырғандарға белгілі бір саяси мақсаттар аясында ашуы. Бүгінгі
Орталық Азияның маңызының арта түсуіне орай, кейбір геосаяси жымысқы
әрекеттер - Батыстың жаңа ориенталистері, империяны жандандыруды
көксейтін бөзбір ресейлік авторлар, тіптен, аймақта жаңа геосаяси факторға
айналған қытайлықтар тарапынан да көрініс табуда.Нақ осындай
шығыстанушылар мен шоқантанушылар ізденістері де қазақстандық
ғалымдар үшін бүгінгі күн жаңалығына жатады. Жұмысымызда тұңғыш рет аталмыш
түйткілдер турасында толымды да, объективтік пікірлер айтылады.
Төртіншіден, зерттеуіміздің ғылыми жаңалығына қатысты негізін айшықтай
түсетін төмендегі мәселелер тізбегі де ерекше назар аударуды талап етеді:
алдымен, бұған дейін ғылыми айналымдарға енгізілмеген тың деректердің
қолданылуы. Тәуелсіздік жылдары түрлі эволюцияларға ұшыраған Шоқанның
шығыстануына байланысты әрқилы еңбектердің әлі де мейлінше екшеленіп, бір
жүйелеу қиындықтарына тап болып отырған белгілі жай. Сөз алдымен қазақ
тіліне қатысты материалдар жөнінде. Нақ осындай жағдай бірінші кезекте
аударма саласында әлі күнге дейін орын алуда. Демек, ұлы шығыстанушының
шығармаларын бір жүйеге түсіріп, толыққанды түрде бір ретке келтіруге
байланысты туындап отырған аталмыш қиыншылықтарды азайта түсуге біздің
диссертация да аз да болса өз үлесін қоса білсе, бұл фактор да жұмысымыздың
ғылыми жаңалығына септігін тигізер деген ойдамыз.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдістемелік (методологиялық)
негіздерін тарихи объективизм, тарихи – философиялық, диалектикалық,
компоративистік, герменевтикалық және әмбебаптық тәсілдер құрайды. Алайда,
ең бастысы - объективтік тұрғыдағы логикалық факторлардың доминантты
позицияларға ие екендігін айрықша ескертпек ниеттеміз. Еңбекті жазу
барысында әрдайым аталмыш әдістемелік негіздерге тұрақты түрде сүйеніп
отыруға тырыстық.
Диссертациялық зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне
диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын қолдана отырып, сонымен бір
мезгілде өркениеттілік, инновациялылық, салыстырмалылық, талдау, жинақтау
мен қорыту принциптерін бір мезгілде қолдануға тырыстық.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында көтерілген
мәселелер отандық және әлемдік тарихтың шығыстану саласын жете тануға
ерекше мән беретін оқырмандарға, тарихтағы жекелеген тұлғалардың, бет –
бейнелерін жаңаша қарастыруға септігін тигізе отырып, аталмыш сала
зерттеушілеріне елеулі көмегін тигізеді ғой деген үміттеміз. Айрықша айтып
өткен жөн: соңғы жылдары, шығыстануға қатысты түрлі ғылыми мақалалар мен
зерттеулердің үрдістеріне орай, осынау бір әлсіреп қалған саланы зерттеу
барысының тұтастай алғанда кенжелеп қалғандығын да мойындағанымыз жөн.
Жұмысымыздағы тұжырымдамалардың жалпы тарихшы мамандарға, жоғарғы оқу
орындарының ізденушілері, аспиранттары мен студенттеріне, тарих
факультетінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курстар мен
семинар сабақтарында пайдасын келтіріп, олар оны тиісінше өз кәделеріне
жарата алады ғойа деген үміттеміз.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы –шарттары
1.1 Балалық шақ пен кадет корпусындағы кезеңдер
Шоқан (Мұхаммед Ханафия (кейбір деректерде, Қанапия. - А.И.) Уәлиханов
Шыңғысұлы (1835 – 1865) – қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист яки
шығыстанушысы, тарихшысы, фольклоршысы, этнографы, географы, ағартушысы әрі
демократы. Қосымша немесе көпшілікке танылған есімінің пайда болуы
төмендегідей: әжесі бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп, сол бойынша
Шоқан аталып кеткен.
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш. Ш. Уәлиханов әлемдік
және отандық ғылым мен сан – салалы ғылым тарихында үлкен орын алады.Оның
қысқа да жаркын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ халқының көпғасырғы
дамуының, рухани ізденіністерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болып
табылады. Ал ғылыми ізденістері, ашқан жаңалықтары әлемдік даңқы оның
тұлғалық дәрежедегі биік шоқтығынан хабар береді.
Шоқан Шынғысұлы Уәлиханов 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын
бекінісінде, атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың әулетті семьясында
дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік
көрсетіп, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен ақылды қолбасшы, іскер
дипломат, ақыл – айласы мол, Орта жүз ханы болған. Оның үлкен ұлы Уәли
(Шоқанның туған атасы. – А.И.) қайтыс болғаннан кейін хан шаңырағы, хандық
билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. ...Айғаным мен оның балалары
Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уәли ханның осы жесіріне Александр I аса
бір ықылас білдірді. Сөйтіп, қазақ даласында оған сәулетті үй салып беруге
әмір етті. Сол үйде Шоқан Уәлиханов туып еді, — деп жазды П.П.Семенов Тян-
Шаньский [20]. Жасында Шоқанның өз әжесі Айғанымның ықпалында болғандығы
және белгілі,.
Жеті жұрттың тілін білуге тиісті хан тұқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгереді.
Бұдан кейін 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде
Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер
оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдерінің сабақ беруі,
Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып
білімін тереңдете түсуі, Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына қатты
ықпалын тигізді. Кадет корпусында әскери сабақтарға қоса жалпы әлемдік
және Ресей жағрафиясы мен тарихы, Батыс, орыс әдебиеттері, философия,
физика, математика негіздері және шетел тілдері жүргізілген болатын.
Корпуста ой - өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озды. Екі-үш жылдан кейін-ақ, Шоқан өз класындағылардан ғана емес,
өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып озды —
деп жазды онымен бірге оқыған досы Г. Н. Потанин. Сібір кадет корпусында
оқуының соңғы жылдарындд-ақ, Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-жақты
білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын пайымдай
да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын мақсатшыл жас
болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып есептелетін
Профессор Н. И. Березинге хат, Профессор Н. И. Березиннің Хан
жарлықтары кітабына рецензия, Рашид-ед-дин т. б. жұмыстарынан да
байқалады. Жоғарыдағы еңбектері сонымен бір мезгілде оның шығыстануға
алғашқы қадамы болды деуге толық негіз бар. Айталық, ескі шағатай тіліне
жетіктігі мен Рашид-ед-дин еңбегінің өздері – ақ осыны айқындап тұр емес
пе! Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, дос – жарандары да болашақ ғалым,
зерттеуші, оның ішінде ориенталистикасы әлі дами қоймаған Ресейге ертеңгі
тиер пайдасы мол болады деген үмітпен қарап, аса жоғары бағалағандары
естеліктерде де айтылған.
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең
ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының
қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет
етуге әзір екендігін танытты. Ол Костолевский, Тонеевский сияқты (орыс
әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары
қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық
үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның
зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып,
дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары
мен жалпы Шығыс дастандарын жазып алып, аңыз - әңгімелерді жинауға
қызықты. Мысалы, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған
шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері
нұсқаларын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырын көрнекті шығыс зерттеушісі,
Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар
аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз
тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.Профессор
И.И.Березиннің тағы бір байқағаны - таяу арада Шоқаннан тамаша ориенталист
шығайын деп тұр. Бірден айтып өткен жөн: сол кездегі орыс шығыстануы үшін
Орал тауынан шығыстағы аймақтардың бәрі де объективті түрде ориенталистика
объектісі ретінде қарастырылды. Оған алдымен, әрине, қазақ даласы жататын –
ды. Демек, біздің зерттеу жұмысы нақ осы тұрғыда шығыстану дегенде ұлттық
жәдігерлерді де көзден таса қылмайды. Оның үстіне Шоқан шығармашылығы
басталар тұста Орта Азия бағытындағы колонизациялық процестер енді ғана
басталған еді. Бұған дейін басым бөлігі ресейлік бодандыққа
мойынұсынғанымен шығысқа апарар қақпа қазақ жерлерінің айтарлықтай
бөлігі Қоқан мен Хиуа ықпалдарында болатын.
Шоқанның Профессор И.Н.Березинге хат, Профессор И.И.Березиннің Хан
жорықтары кітабына рецензия т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ,
оның болашағы зор ғалым, шығыстанушы зерттеуші болатындығы аңғарылатын.
Шоқанның біліміне мұғалімдері мен жолдастары ерекше қызыққан, сол кездің
алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып,
мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған.
"Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді
де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық
білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса
да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып
қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз Еуропаға ашқан
терезе сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның
жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.
1904 жылы Петербургте шыққан Орыс география қоғамының 29-томы түгелдей
Шоқан шығармаларына арналды. Ғалым дүниеден өткен соң 39 жылдан кейін жарық
көрген бұл еңбек Шоқанның орыс достары мен көзі көрген замандастарының
ғалымға деген ыстық сүйіспеншілігінің жарқын белгісіндей болды. Шықты деп
айтуға оңай, ал шығару жеңілге түскен жоқ.
Шоқан еңбектерінің бас аяғын жинақтап, басып шығару туралы мәселе 1864
жылы 24-сәуірде өткен Орыс География қоғамының мәжілісінде көтеріледі.
Бірақ бұл ой қаржы тапшылығынан, әрі бел буып кірісетін тәуекелші
редактордың болмауынан жуық арада іске аса қоймады. Баспаға дайындау үшін
таратылған қолжазбалар әр адамның қолында кетеді.
Мысалы, оның сонау бір кадет корпусынан өз бастауын алатын ғылыми
ізденістері хақында Ресей Ғылым Академиясының корреспондент – мүшесі
В.В.Григорьевте Шоқанның екі дәптері болған. Біраз қолжазбаларды баспаға
әзірлеу мақсатымен Петербург университетінің профессоры П.М.Мелиоранский
алады.
1887 жылы Г.Н.Потанин көпке созылған, оның кадет корпусына қатысты
жағдаяттарына орай, осы мәселені қайта көтереді. Шоқанның тарап кеткен
қолжазбаларын, болмаған күнде көшірмелерін жинайды, біраз адамдарға естелік
жазғызады, өзі де, осы жөніндегі есте қалғандарын, ойларын қағаз бетіне
түсіруге отырады. Шоқанның кезінде ғалымдық тұлғасын Шығыс аспанындағы
құйрықты жұлдызға теңеген Николай Ивановичтің алғыр ойы, шығыстану
саласындағы терең білімі ұлы қазақ ғалымының еңбектерін басып шығару ісіне
жұмсалды. Н.И.Веселовский қаншалықты тер төгіп, ізденгенін оның
Г.И.Потанинге, Г.А.Колпаковскийге, Г.Е.Катанаевқа, М.Ф.Достоевскийге жазған
хаттарынан көруге болады. Н.И.Веселовскийдің Г.А.Колпаковскийге тынымсыз
хат жазып, ұзақ мазалауынан соң далалық генерал-губернатор Шоқанның өзінде
сақталған алты хатын, сот реформасы туралы мақаланың көшірмесін жібереді.
Сондай - ақ Веселовский кезінде Сібір казактары облысының соғыс губернаторы
қызметін атқарған К.К.Гутковский қайтыс болғаннан кейін (1867), оның қызы
Катерина арқылы Шоқанның біраз еңбектерін тапқызып алады. Карл
Казмировичтің архивінде сақталған еңбектердің қатарында Манастың,
Көкетай ханның асын суреттейтін үзіндісі, Шона батыр, Едіге туралы
мәліметтер, қазақтың ырымшылдық салты жайында құнды материалдар кездеседі
[21,4]. Бұл еңбектердің бәрі де, сөз жоқ ориенталистиканың аса құнды
жәдігерлеріне жатады.
Шоқанның орыс достарының ең бір қиналған жері - қаржы мәселесі. Олар
Г.А.Колпаковский арқылы мемлекет тарапынан ақша бөлгізбекші болады. Бірақ
500 сом көлемінде есептелген бұл қаржы Г.А.Колпаковскийдің қызметі ауысуына
байланысты қолға тимейді. Алайда бұлардың, көбісі оның кадеттік тарихынан
бастау алады.
Арада көп жылдар өткенде Шоқанның әдеби мұрасын алғаш жиыстыру қамында
жүрген Потанин, артта қалған бұлдыр көп күнге қайрылып қөз сала отырып,
академик Н.И.Веселовскийге Иркутскіден былай деп жазып еді:
Өмірде Шоқанмен, ойлап қарасам, бар жоғы төрт-ақ рет жолым түйіскен
екен: Омбы кадет корпусында өткен бес-алты жыл, сосын Омбыдағы екі жыл
-онда екеуіміз де офицер болатынбыз, мен казак Әскери басқармасында қызмет
ететін едім де, Шоқан Гасфорттың адьютанты болатын, бұдан кейін
Петербургтағы бір жылға жетер-жетпес уақыт, ақырында Омбыдағы соңғы
кездесу.
Өзінің болашақ досын Потанин шекара бастығының тілмашы
В.И.Дабшинскийдің Омбыдағы пәтерінде көрді. Шыңғыстың тапсыруымен Шоқанды
ауылдан алып келген нақ сол Дабшинский болатын. Екеуінің де жасы он екіде,
түйедей құрдас еді. Потаниннің естелігіне қарағанда, қазақ бала қарындашпен
сурет салғанды жақсы көретін. Дабшинский Шоқанның Омбыда салып жүрген
суреттерін көрсетті: орыс шаһары жас жеткіншекті таң-тамаша қалдырса керек,
қарындашпен қаланың бірер көрінісін түсіріп те қойыпты. Әйткенмен, олардың
достығы біраз кейінірек, Шоқанның корпуста оқығанына бірнеше ай болған
шамада басталды. Оған дейін бөгет болған нәрсе - әрине, Шоқанның қалаға бір
ауыз орысша білмей келгендігі еді. Ал Потаниннің өзімен қатар басқа да көп
қазақ балаларынан айырмашылығы -қазақша білмейтін. Тек, Уәлиханов орыс
тілін біршама жетік игерген соң, екеуінің арасында кейіннен айырылмас
ынтымақтастық орнады [22,123].
Шоқан мен Григорийдің достығы Уәлихановтың өз балалық шағын әңгімелеп
беруінен басталды. Алғашқы кезде ол даладағы еркін өмірін аңсап, қатты
торықты, жаңа тәртіпке зордың күшімен әрең икемделе бастады. Әсіресе, оған
ерте тұру қиын соқты, өзін оятқан жолдастарын ұйқылы-ояу талай рет етік
жіберіп ұрғаны бар. Географиялық романтикамен басы айналып үлгерген
Потанин болса, оның ең ықыласты тыңдаушысы болып шықты, мұнымен тұрмай, ол
досының әңгімелерін қалт жібермей хатқа түсіріп алатын. Яғни, бұлардың
достығы Шоқан орыс тілін жеткілікті дәрежеде меңгерген кезден басталған.
Потанин өзінің адал досы туралы өмір бойы мақтаныш сезіммен,
сүйіспеншілікпен еске алып отырды. Ол Шоқан қайтыс болған соң оның
еңбектерінің бірінші басылымын дайындауға көп-күш қайрат жұмсап, ақыры өз
редакциясымен басып шықты. Шоқанның көлемді өмір баянын жазып, оған он
шақты естеліктер арнады.
Григорий Николаевич Шоқан Уәлихановпен кадет корпусына оқуға түскеннен
бастап, оның өмірінің соңғы күндеріне дейінгі адал досы болды. Жазғы
демалысын Шоқанмен бірге оның ауылында өткізіп, Шыңғыстың көшімен бірге
көшіп - қонып жүрген. Түйедей жасты құрдас балаларды табиғи талант пен алыс
елдерге деген қызығушылық, оларға саяхат жасау туралы ортақ арман
жақындастырып еді. Олар кітапханадан П.Паллас пен П.Рычковтың саяхаттарының
күнделіктері мен әңгімелерін құмарта оқитын. Шығыстануға қызығушылық та дәл
осы, кадет корпусының алғашқы жылдарында өз бастауын алды деп түйіндеуге
болады.
Осы кадет корпусындағы оқу кезінде жас достардың болашақта өздерінің
өмірін Азия құрлығының адам аяғы баспаған, белгісіз жерлерін зерттеуге
арнауға деген армандары қалыптасты. Бірақ бұл арманның жүзеге асуы оңай
болмады
Оқуларын бітірген соң достардың ажырасуына тура келді. Ш.Уәлиханов
Батыс-Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың адьютанты болып тағайындалды да,
Г.Н.Потанин полктағы әскери қызметке жіберілді. 19 жасар офицер әскери
отрядпен бірге 1854 жылы Верный қамалын салуға көмектесті. Шоқанның, сондай-
ақ ол таныстырған айдаудағы петрашевшіл С.Ф.Дуровтың ықпалымен Потаниннің
көзқарасында зор төңкеріс болды. Жас офицер қоршаған ортадағы
зұлымдықтарды: күштілердің зорлығын, әлсіздердің қаналуын, шенеуніктердің
парақорлығын, көпестердің есерсоқтығын, сансыз надандық пен көргенсіздікті
бұрын да көріп, байқап жүретін. Жас офицер бұл зұлымдықтармен патша өкіметі
күрескісі келеді, оның бұл күресіне көмектессе болды деп ойлайтын. Енді
оның көзі ашылып, өкімет пен патша үшін бұл қалыптасқан тәртіптің пайдалы
екенін, оны өзгертуге мүдделі емес екенін анық түсінді [23,140].
Уәлиханов пен Потанин нағыз білікті саяхатшы болу үшін университеттік
білім алу керек деп санады. Бірақ олар әскери қызметпен тұсаулы еді.
Г.Н. Потанин екеуінің ғылыми-зерттеуге ықыластарының зор болғанын
былай сипаттайды: Когда мы, Я и Чокан, оба жили в Омске, мы очень часто
виделись, иногда он приходил ко мне и просиживал целый вечер, иногда я
заходил к нему. Часто во время этих свиданий он строил планы о наших
будущих совместных путешествиях. Сначала, он говорил, мы должны поехать в
Петербург и поступить в университет, чтобы подготовиться к путешествию.Там
он поступит на восточный факультет, а меня посылал на естественно-
историческое отделение физико-математического факультета, во время
путешествия он будет заниматься филологией восточных племен, а я собирать
коллекции для Петербургского ботаничесого сада и для Зоологического музея
Академии Наук [24,32].
Потанин бұл іспеттес армандарды өзі үшін орындалуы мүмкін емес,
қисынсыз нәрсе деп ұқты. Ол ширек ғасыр өткенше мойны қамыттан босамайтын
мемлекеттің басыбайлы қызметкері еді. Қызмет бабымен болмаса, астананың
да төбесін көре қою қиын, ал бір қиырда жатқан әскери басқармасының майда-
шүйде елеусіз офицерінде мұндай мүмкіндік те жоқ қой.
Қорыта айтқанда, Шоқанның балалық шағы мен кадет корпусындағы
кезеңдерден бастап – ақ, ғылымға, оның ішінде ориенталистикаға бет бұра
бастауы, алдымен сол уақыттағы ресейлік, ал одан қала берді бүкіл әлемдік
шығыстану үшін жаңа эраның таңы ата бастағандығынан хабар берді.Ал Шоқанның
өзі болса осынау ұлы істерге лайық алғашқы шыңдалу мектебін аса үздік
дәрежеде аяқтап та қалған болатын – ды.
2. Алғашқы ғылыми ізденістер
Бірден айтып өткен жөн: Ш.Уәлихановтың алғашқы ғылыми ізденістері
хақында кеңінен әңгіме қозғамастан бұрын, қазақстандық тарихтың жарқын
беттерін жазған Ә.Марғұлан сияқты тағы бір ұлы шығыстанушы, тарихшы
ағамыздың Шоқан турасындағы пікірлеріне жүгінген лазым. Өйткені, Марғұлан
ағмыздың Шоқанның жастық шағы мен алғашқы ғылыми ізденістеріне орай, өз
артына көптеген еңбектер қалдырып кеткен бірден-бір ғалым екендігі баршаға
аян.
Екіншіден нақ осы тұрғыда біздер оны шоқантаудың толыққанды негіздегі
нағыз тарихнамашысы (историографы), Шоқанның алғашқы ғылыми ізденістерінен
– ақ ориенталистикаға бет бұрғандығын толыққанды түрде дәлелдеп шыққан
академик ретінде терең қастерлейміз. Олай болса жұмысымыздың бұл
параграфының қомақты бір бөлігін Ә.Х.Марғұланға бағыштаймыз және мұның өзі
әбден заңды да. Басқа сөзбен айтқанда, Шоқанның алғашқы ғылыми
ізденістеріне Марғұлан ағамыздың көмегімен жол тартпақ ойдамыз.
Ұлы адамдар ғасырларға қызмет етеді, - дейді жазушы, ғалым
Ғ.Мүсірепов [25,8]. Иә, өкше басар ұрпаққа, келешекке зерделі ой, ғылыми
жол, өшпес өнеге қалдырып отыру тек ғұлама даналарға тән.
Шоқан! Оның алғашқы ғылыми ізденістерінің қысқа да ғұмыр өмір
сүргеніне қарамастан бір толағайлық, әрі сұлу, әрі ауыр тағдыр, таусылмас
шежіре. Шығыстану көгінде, халқымыздың тарихи-мәдени болмысының биігінде
мәңгілік жарқырап тұрған жұлдыз. Этнографшы, тарихшы, географшы, суретші.
Уәлиханов өзінің бар жоғы жиырма тоғыз жасында ұшан теңіз көп ғылыми мұра
қалдырған. Ғалымның баға жетпес қазынасын игеруге жүздеген шоқантанушы
зерттеушілер қатысты. Солардың ішінде Әлкей Марғұланның орны ерекше [26,6].
XIX ғасырдың екінші жартысында П.П.Семенов-Тяншанский, К.К.Гутковский,
Ф.Р.Остен-Сакен, Г.Н.Потанин Ш.Уәлихановтың ғылыми ерлігі – шығармаларын
бастырып шығаруға ат салысқандары белгілі, бірақ бұл игілікті іс бірнеше
мақалалардың жариялануымен болмаса, жүзеге асқан жоқ еді. Тек 1904 жылы
Петербург университетінің профессоры, шығыстанушы Н.И.Веселовский
Ш.Уәлихановтың негізгі шығармаларын жарыққа шығарды. Бірақ бұл жинақ
Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы жөнінде толық мағлұмат бере алмады [27,208].
Әлкей Хақанұлы Марғұлан тек ғалым ғана емес, ол өз алдына дербес
ғылыми мекеме,-деп Мұхтар Әуезов айтқандай, академик Ә.Марғұланның өмірі
мен ғылыми еңбектері жаңалық ашу мен сәтті табыстардың үлкен біртұтас
дәуірі деуге болады. Әлкей Хақанұлының ден қойып, көңіл аударған ғылым
салалары: археология, өнертану, тарих, этнография, әдебиет, фольклор және
т.б. Әрине, сөзсіз, өзінің кең мәнінде, Шығыстану саласы. Ол өз өмірін
Қазақстанның көне мәдениетін, ежелгі сәулет өнерін, әдебиетін, этникалық
саласын, көркем өнерін, археологиясын, этнографиясын, отырықшылық егіншілік
тұрмыс салтын оның тарихымен ұштастыра зерттеуге арналған. Қазақ эпосының
туу дәуірлерін анықтап, олардың тарихи-әлеуметтік негіздерінің сырын ашуда,
сондай-ақ Орталық Қазақстанның қола дәуірінде отырықшы мәдениеттің бір
орталығы болғандығын ғылымға тұңғыш рет дәлелдеп берген ғалым осы - Әлкей
Марғұлан. Сырдария, Талас, Шу өзендері бойындағы ежелгі қалалардың орнына,
алғаш рет қазба жұмысын жүргізіп, Тараз, Отырар, Сайран, Сауран, Сығанақ
мәдениетін зерттеуі археология ғылымына баға жетпес мұра болғаны белгілі
[28,3]. Ғалымның ғылыми мұрасында 100-ден астам энциклопедиялық мақалалар
мен 300-дей ғылыми зерттеу жұмыстары жинақталған. Солардың ішінде Тәуелсіз
Қазақстанның ежелгі тарихи-мәдени кезеңін толығынан ашып көрсеткен: Ежелгі
Қазақстан қалалары мен құрылыс өнері, Орталақ Қазақстанның ежелгі
мәдениеті, Адайлар мен наймандардың әдет – ғұрпы мен тұрмысы, Хандар
жарлығының тарихи - әлеуметтік мәні атты монографиялық еңбектерінің маңызы
өте зор. Сонымен бірге, Ә.Х.Марғұланның айрықша көңіл бөліп, ұзақ жылдар
шұғылданғаны – аты әлемге әйгілі қазақтың ұлы ғалымы, қоғам қайраткері
Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен еңбегі [29,123]. Алайда, ең бастысы,
оның жалпы шығыстануға немесе түркі халықтарының тарихына қатысты
еңбектерін де ойдан шығаруға болмайды.
Шоқантану ісіне шығыстанушы тарихшы Әлкей Марғұлан 20 жылдан астам
өмірін арнап, талмай еңбек етті. 1957 жылы Қаныш Сәтпаев шоқантанушылар
тобын басқаруды Ә.Хақанұлына тапсырған соң ғана, Одақ көлеміндегі негізгі
архивтер терең зерттеле бастады.
Қаныш Сәтбаев Қазақстан Ғылым академиясының Президенті ретінде Шоқан
мұраларын түгелімен іздеп тауып, оның ішінде шығыстануға қатысты құжаттарды
жариялау мақсатында қатарынан 6 мәрте ғылыми топ құрған, Ғалымдар қаншама
топтасса да ештеңе бітіре алмайды. Шоқан еңбектері өте күрделі әрі жоғын
іздеп табу да қиямет - қайым. Күрделі болатыны мысалы, Шоқан жолда кезіккен
шөп, ағаш немесе аңның атын қазақша (арап қарпімен), орысша, латынша,
иранша, парсыша дегендей, жаза берген. Мұнан басқа да, қиындық көп [30,5].
Енді тұйыққа тірелген Сәтпаев Орталық Қазақстанда археологиялық
экспедицияны басқарып жүрген Шоқан зерттеу тобын басқаруға Әлкей Марғұланды
көндіреді. Топқа Мариям Тұрсынова және Пальгова, Кармышева, Мыңғұлов сынды
небір білгірлер қатысады. Екі жылдан соң, (1958) Шоқан Уәлихановтың
таңдамалысы 1961, 1962, 1964 жылдары I,II,III томдары 1968, 1972 жылдары
IV,V томдары басылған. Соның өзінде кітапқа Едіге батыр мен ол туралы
Шоқанның тамаша танымдық мақалалары енбей қалған. Шоқан Едіге жырының бір
нұсқасы мен Манастың бір бөлігін орысша тәржімалаған. Осы аудармаларды
1904 жылы Веселовский өте жоғары бағалаған. 1985 жылы Ш.Уәлихановтың 150
жылдық мерейтойы атап өтілді. Алдымен бұл мәселені 1982 жылы мәдениет
министрінің орынбасары Өзбекәлі Жәнібеков көтерді. Дінмұхамед Қонаевқа
Әлкей Марғұлан хат жазады, нәтижесінде, орысша 5 томдық 15 мың данамен 1985-
1986 жылдары жарық көріп үлгереді. Қазақша небары жалғыз том шықты, онда да
кешігіп шығады [31,190].
Марғұланның еңбегі Шоқанның 18 жылдық өмір жолын кадет корпусының
шәкіртінен Ресейдің сол кездегі алдыңғы қатарлы қауымы түгелдей дерлік
танып, зор бағалаған биігіне дейінгі өсу жолын ғылыми тілмен баяндайтын
тарихи шежіре іспеттес. Сондықтан бұл еңбек Шоқан жайындағы жай зерттеу
емес. Айталық, тек шығыстанумен тарихпен яки мәдениетпен шектелмейді.
Мысалы Қазақстан географиясы жайындағы зерттеулермен айналысатын былайғы
жас буын үшін дайын тұрған деректеме, өздігінен дайындалуға арналған
көмекші құрал іспеттес [32,177].
Өте жауапты істі батылдықпен, жалтақсыз батырлықпен қолға алған ғалым
зерттеу жұмысын ұйымдастыруда мынадай міндеттерді алға қойды:
1. Шоқан еңбектерін Одақ, шетел архивтерінен іздеп, табу,
2. Табылған қолжазбаларын оқып, мұқият қағаз бетіне түсіру,
3. Машинкаға басылған Шоқан еңбектерін білгір маман, көптеген ғылым
салаларының белді – белді өкілдеріне қаратып, баспаға дайындау.
Ә.Х.Марғұланның алғашқы ізденіс жұмысының нәтижесі 1958 жылы баспадан
шыққан Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармалар жинағы еді. Академик С.Зиманов
Шоқанның өзінің және ұшқан ұясының толық өмірбаянын жазу Әлкей Марғұланның
үлесінде екенін хабарлайды [33,9]. Бірнеше жылдан соң Ә.Х.Марғұланның
басшылығымен және редакциялауымен Ш.Уәлихановтың бес томдық жинағы (1961 –
1972 жж) жарық көріп, еліміздің ғылыми жұртшылығы арасында жоғарғы бағаға
ие болды. Бұл жинаққа енген Шоқаннның Париж, Москва, Санкт-Петербург, Омбы,
Семей және т.б. қалалардағы кітапханалар мен қолжазба қорларында,
архивтерде шаң басып, ешкімнің назарына ілінбей жатқан, бұрын жарияланбаған
еңбектері еді. Бұл қолжазбаларды айна қатесіз оқып жарыққа шығаруда
Ә.Марғұлан талай-талай қиыншылықтарға тап болды. Өзінің қысқа ғұмырында
көпшілік еңбектерін аттың жалында, түйенің қомында дегендей, қиын
жағдайда, жол үстінде жүріп жазған Шоқан қолжазбаларында қысқартылған
сөздер мен шығыс және Еуропа халықтарының тілінде, әсіресе араб, латын,
французша жазылған сөздер көптеп кездеседі. Сонымен бірге Шоқанның қай
еңбегін алсақ та ғылыми мағлұмат жөнінен өте құнарлы да және бірнеше ғылым
салаларын қамтиды Сол себептен де ғалым еңбектерін толық танып, баспаға
әзірлеу үстінде сан саланы меңгерген ғылым өкілдері керек болды. Тағы бір
қиын жері профессор И.Н.Веселовский айтқандай, Шоқан еңбектерінің көбісі
басқа адамның қолымен көшірілген. Сондықтан қателер мен жазылмай қалған
жерлер, түсініксіз терминдер көп. Осындай қиыншылықтарды академик
Ә.Марғұлан мен ол басқарған шоқантанушы топ қана жеңе білді және алға
қойған міндеттерін абыроймен орындап шықты. Қазақтың ұлы ғалымының толық
өмірбаяны мен творчествосын баяндаған Ә. Х. Марғұлан сияқты ұлы зерттеуші
болмаса, Ш.Уәлихановты біз дәл бүгінгідей дәрәжеде танып біле алмас едік.
Бұл пікірімізді ғалымның: Мен өмірімнің ең жеміс беретін шағын, қайрат-
қуат мол жылдарымды Шоқанды еліне, әлемге танытуға арнадым. Мүмкін сол
себептен өмірдегі кезектегі өзімнің еншімнен қағыс қалған шығармын.
Көкіректе сайраған талай ойлар бар еді. Бірақ өкінбеймін. Шоқан көп адамдар
өмірін арнауға тұрарлық жан. Ол халқымыздың ең жақсы қасиеттерін бойына
жиып туа салған данышпан, деген сөздері толық растайды [34,208].
Біздің зерттеу жұмысымызды Ә.Марғұланның шоқантанудағы теңдесі жоқ
туындысы - Ш.Ш.Уәлихановтың өмірі мен қызметі туралы жазған очеркінсіз
көзге елестету мүмкін емес. Бұл еңбегінде ғалым Шоқан өмірін цифрлар
дерегінің жалаң тізбегімен емес, нақтылы болмыс шындығымен, ғалымды туған
халқының тарихи-әлеуметтік тұлғасымен біртұтас қалпында танытуға ден
қойған. Бұл жолда ғалым Шоқанның азаматтық ғылыми ұшқыр зердесін тарихты
танудың диалектикалық тәсілімен шешті. Ә.Марғұланға қатысты айтуға оңай,
танып талдауға қиын істің бірі осы.
Екіншісі, Марғұланға дейінгі шоқантанушылар Шоқанды тарихшы болды,
саяхатшы болды, географ болды, публицист болды, заңға жүйрік еді...деп
жіліктей тізбелеуді методологиялық тәсіл етіп алған болса, Әлкей Хаканұлы
Марғұлан ұлы ғалымның сан алуан қырлы қасиетін, тарихи тұлғасын, оның
артында қалған бай мұрасын бірінен бірі ажырамас тұтастыққа зерделеді.
Сондықтан да Шоқан Уәлихановтың ұлы тұлғасы мен ғылыми ойының асқар
күмбезі ғасырлар қырқасынан жарқырап тұр. Шоқан мұраларына Әлкей Марғұлан
жүргізген терең ғылыми іздестіру жұмыстарының нәтижесінде ғалым
қолжазбалары тек академиялық архивтерінде ғана емес, өзге елдерде, атап
айтсақ Москва мен Санкт-Петербург, Омбы архивтерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz