Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі
М А З М Ұ Н Ы :
Кіріспе 3
1. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі 9
1.1. Сыр өңіріндегі күріш егіншілігінің пайда болуы 9
1.2. Ыбырай Жақаев туралы жалпы мағлұмат 16
2. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмір жолы мен қызметінің маңыздылығы 20
2.1. Ыбырай Жақаевтың өмір мектебі 20
2.2. Ыбырай Жақаевтың еңбек жолындағы жетістіктері 38
Қорытынды 57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 59
Қосымшалар 62
Кіріспе
Дүние жүзін дүр сілкіндіріп жер шарының алтыдан бір бөлігі—Евразияда
қоғамдар тарихындағы ең әділ социалистік, коммунистік қоғам орнату жайлы
бүкіл әлемге жар салған ХХ-ғасыр тарих тағылымына айналды.
Өйткені, бұған дейін де адамзат өмірінде айтарлықтай із қалдырған,
қоғамдар дамуында әр қайсының өзіне тән орны, мәні бар қаншама
империялардың болғаны, олардың тағдырлары немен, қалай аяқталғаны баршаға
аян.
Дейтұрғанымен шындық деген құдіретке жүгінсек кешегі коммунистік
партия басқарып, тарих өлшемі мен алғанда пышақ сапындай ғана ғұмыры
болған, не бәрі жетпіс жылдай билік жүргізген Кеңестер Одағы деп аталған
мемлекеттің дүние жүзіндегі ең ірі, қуатты, беделімен ықпалы өте жоғары
деңгейде болғанын досың түгілі дұшпаның да жоққа шығара алмайды.
Миллиондаған азаматтардың жаппай орта білім алып, жоғары оқу
орындарында оқуға қол жеткізуі, бүкіл халықтың мемлекет есебінен тегін
емделуі, жұмыссыздық деген түсініктің өмірде орын алмақ түгілі ешкімнің
түсіне де кірмеуі, өмірлік мамандықты тандау, игеру, кәсіби шеберлікті
барынша жетілдіруге толық мүмкіндік алу, ертеңгі одан кейінгі күндерің мен
жылдарыңды, ұл-қыздарың, немере, шөберелерің жайлы айтарлықтай уайым-
қайғының болмауы, өмірге үлкен сеніммен қарап, көпшілік жағдайда сөз
жүзінде болсада еркін өмір сүру, Кеңестер Одағында қалаған жеріңде тұруға,
қызмет жасауға айтарлықтай кедергінің болмауы Кеңес азаматтары деген әрбір
адамның басыңда болған жәйт. Бұл кешегі күннің шындығы.
Рас, ол биікке қандай жолдармен, іс әрекеттермен жетті, түбегейлі
мақсатын іске асыруда белгіленген сара жолдан ауытқулары көп болған жоқпа
деген заңды да орынды сұрақтардың болып келгені, бола беретіні де шындық.
Ол сауалдарға берілетін жауаптардың, жасалынатын тұжырымдар да әрқилы
болуына дау жоқ. Тарих ертелі кеш бұл жәйттарға өзінің әділ бағасын берер.
Ол болашақтың ісі.
Ал мен болсам, дипломдық жұмысымда бұл ой-тізбегінде сол коммунистер
басқарған заманда барынша дәріптеліп, орын алған көптеген кемшіліктеріне
қарамастан, қалың халық бұқарасының жан-дүниесіне терең сіңіп қалған, еңбек
адамын барынша марапаттау, олардың маңдай терімен, алақан күсімен қол
жеткізген еңбек табыстарын бүкіл халық алдында паш ете білгендігі жайлы өз
түйсік-түсінігімді ортаға салсам деймін.
Таќырыптыњ µзектілігі. Кешегі өткен ықылым заманда екі қоғамның да
өміріне белсене қатынасқан, олардың ерекшеліктерін өз жанымен, тәнімен
етене салыстыра білген, тек Сыр бойының, немесе Қазақстанның емес, бүкіл
Кеңестер Одағына, әділдігін айтсақ бүкіл дүние жүзіне өзінің бар
болмысымен, адал еңбегімен қазақ халқының атын, абыройын, даңқын кеңінен
жайған дарабоз дихан, халқының бір туар перзенті, артында өшпейтін мұра
қалдырған Ыбырай Жақайұлы жөнінде бір узік ой қозғамақпын.
Ия, Ыбырай Жақайұлы кім? Қандай әулетте дүниеге келген? Әке-шешесі
қандай тәрбие берген? Не оқыған-тоқығаны бар, қоғамдағы өз орнын таба
білуге, өмір биігіне көтерілуіне басты себептер не болды? Адами келбеті
қалай, азаматтық борышты қалай түсінді? Екі ғасырдың, екі қоғамдық
құрылымның ерекшеліктеріне қандай көзқараста болды, рухани жетілудің
баспалдақтарына қалай көтерілді? Сұрақ көп, жауабы да мол.
Бұл сауалдарға Ыбекеңнің өз сөзімен, ойымен жауап берсек ... маған
тағдыр екі ғасырдың, екі қоғамдық құрылыстың куәсі болуды жазған екен.
Зейнетінен бейнеті көп зар заманды да бастан кешіруге тура келді. . . ,
менің балалық шағым өткен сыр алқабыңда осынау өңірдің өзіндей ескінің көзі-
то-раңғы деп аталатын ағаш өседі. Жаздың аптап ыстығында тіршілік атаулы
қиналған шақта жапырағымен көлеңке түсіріп, жанға сая болады. Ал тораңғы
қаусап, оның жапырақтары адамға да, өсімдіктермен малға да қажетсіз болған
кезде ағашы жанып, күлі ғана жерге қорек болып қалады. Сол сияқты жарқын,
адал да саналы өмір сүрген адам да өз істерімен еңбегін өзінен кейінгілерге
мирас етіп қалдырып, қайта оралмас сапарға аттанады. Мен өз бақытымды,
басты мақсатымды еркін еңбектен таптым. Соғыстың сұрапыл жылдарында сенім
мен тірегім болған ұлымнан айырылған осынау қиын сәтте еңбектен ғана
жұбаныш таптым...[1], - деп тебіренеді.
Таќырыпты зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері. Ыбырай Жақаевтың бүкіл
ғұмыры өзі тиянақтаған осы тұжырымның, бүкіл өмірінің өзегі болғанын
сипаттайды. Бұл талассыз ақиқат. Тарих көші ХІХ-ғасырды аяқтауға тақалған.
Шиелі өңірінің халқы елдің өмір өзегіне айналған Сырдарияның арғы, бергі
беттеріне жайғасқан. Ауқатты, малды, күш-көліктері жеткілікті жандар
көктем, жаз болса көтеріле көшіп айдалған малының соңынан еріп Қаратау,
Сарысу, Торғай, Есіл өзендерінің бойына дейін барып, күз түсе Сарыарқадан
Сырға қарай жыл құсы іспеттес жөңкіп көшетін. Бұл, әрине, Сыр бойындағы
барлық қазақтың маңдайына жазған тірлік болмағаны белгілі.
Малы жоқ малшы, жатақтар қимылдауға күштері келмей өмірбақи сол бір
отырған жерлерінде қала беретін. Осы соңғы ағайындар арасында Боқай, Жақай,
Шоқай атты тақыр кедей отбасыларыда күн кешкен. Міне, сол үш ағайынды
азаматтардың Жақайынан Сырдария бойындағы Қарғалы атанған Қоныстың
Жаманкөлі жағасында дүниеге төрт ұл келеді. Екеуі ерте дүние салып, Ыбырай,
Боранбай атты екі ұл өседі.
Жарық дүниеге шыр етіп түсіп уілдеп, іңгәләп, көз ашқаннан бастап ата-
анасын аймалап өскен, тәй-тәй басып қаз тұрғанда қасында болған әкеңмен
шешеңнен қымбат, бүкіл ғаламда, еш нәрсе болмайтыны хақ. Халкымыздың әке-
асқар тау, ана-бауырындағы бұлак, бала - жағасындағы құрақ, - дейтіні де
осыдан болар. Есейіп ержеткен, ақыл тоқтатқан кезде де әр қадамыңа жіті
қарап баға беретін, адал, ақ тілегін айтудан шаршамайтын да солар. Адамзат
тарихында ертеден солай болған, қазірде солай, солай бола бермекші. Бұл
дәлелдеп жатуды қажет етпейтін өмір заңдылығы.
Ыбырайдың да әке тәрбиесін алып өскені белгілі. Кешегі 80-ші жылдардың
басында жарық көрген Ыбекеңнің Өмір жолдары атты жазба шежіресіне
жүгінсек ...Әкем-сезімге сараң, сырты суық, іші ыстық айтпайтын, айтса-
қайтпайтын, ер-жүрек, батыл кісі еді. Сіңірі шыққан кедей болса да, ешкімге
қолын жайып, телмірген емес. Алдына ірілі-уақты мал бітсе, мен жетілдім,
деп семірген емес. Үнемі жауар бұлттай түнеріп жүрсе де, аталы сөз
айтқанда, небір оспадар тентекті ақыл-парасатымен жасқап тастайтын,
омыраулай келіп, өктемдік істейтін бай-жуандарды қаһарлы кескінімен ықтырып
алатын... Әкем мені бұл дүниедегі ең қадірлі, ең асыл, ең құрметті нәрсеге-
қажымай, талмай еңбек етуге баулыды[2], - деп тұжырымдайды.
Мєселеніњ тарихнамасы. Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі жайлы арнайы
жазылѓан ѓылыми ењбектер жоќ. Ыбырай Жақаевтың Өмір жолдары атты
кітабында Жер және адам деген кең тақырыпта өрнекті ой толғап, ізін
басқан кейінгі ұрпаққа үлгі, өнеге боларлық өмірлік мол тағылым-дәріс
ұсынады. Бұл еңбек туралы даналық кітап кейінгі ұрпаққа мирас болып адамның
ұлы еңбегі ғана қалады деген ұлағатты ой шығарманың әр тарауында бейнелі
деп кестелі суреттеп өріліп отырады. Шығарма оқиғасы қанық, әрі халықтың
шежіре, нақылдық ой-мысалдар орынды-орынды жерінде айтылып, кітаптың тілдік
көркемдік қасиетін айшықтай түседі[3].
Ғасырға жуық ғұмырында Жақайдың Ыбырайына тән бір қадір-қасиет,
ерекшелік айрықша дараланады. Абдолла Дәулетұлы өзінің Ыбырай тағылымдары
еңбегінде ...ол өміріндегі қандай бір қиыншылық кездессе де немесе бүкіл
ел халық болып дәріптеп, марапаттап жатса да сабырлы, салқын қанды қалпында
болуы, жаманшылықтан түңіліп, салтанаттан асып-тасып кетпеуі. Бұл жан-
дүниесі өте кең, шүкіршілігі мол, жүріс-тұрысынан тек қана имандылықтың,
еліне, халқына деген адалдықтың иісі аңқып тұратын жандарға тән қасиет. Бұл
туған халқымен біте қайнасқан, бітірген ісін, шыққан биігін, алған асуын
туған ортасынан бөле жарып қарамайтын, қарапайымдылығы мен кеңдігі,
тектілігімен асылдығы кімді болса да таңғалдыратын азаматқа тән қасиет. Шын
мәнісінде Ыбекең өз өмірін, қол жеткізген жеңістерін қазақ халқының басынан
кешкен қиыншылығы мен қуанышынан бөліп алуға болмайтынын, олардың біртұтас
дүние, әлем екендігін барлық жан-дүниесімен түсіне білген абзал азамат[4].
Туған халқының ұлы перзенті болып, елін, жерін, ұлтын, дихан атадан
тараппын, дихандыққа жараппын, - деген өзінің ұлы қағидасын нағыз өмір
шындығына айналдырып, бүкіл ғаламға әйгілі мемлекет, қоғам қайраткері болып
қалыптасты.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан және қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттерге сілтемелерден, қосымша материалдардан тұрады.
1. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі
1.1. Сыр өңіріндегі күріш егіншілігінің пайда болуы
Ыбырай және оның замандастары дүниеге келіп, балаң балалық шақтарымен
жігіттік жасай бастаған жылдар қазақ халқының, оның ішінде Сыр елі
тарихында, Орта Азия хандықтарымен Ресей империясы арасындағы билік үшін
таластың орыс патшалығы пайдасына шешілген кезеңіне тура келгені белгілі.
Ұзаққа созылған бұл оқиғаларды талдап-тарамдап жатудың бұл жұмысымда
айтарлықтай қажеті жоқ. Дейтұрғанмен сол кездегі тарихи ахуалға аз да болса
кысқаша шолу жасап кеткеніміз артық болмас.
ХХ-ғасырдың бас кезіндегі революциялық толқулар, қантөгістер, онан
калды Столыпин реформасы шет аймақтарда да жағдайды шиеленістіре түсті.
Столыпин Ресейдегі аграрлық мәселені шешу үшін помещиктердің жерін сақтау
керек деп тапты. Оның аграрлық саясатының негізгі элементтерінің бірі
Ресейдің орталық аудандарынан қоныс аударған шаруалардан Орта Азия мен
Қазақстан жерлерінде қуатты әрі мыкты жеке қожайындар тобын нығайтып,
патша тіректерін күшейту еді. Сөйтіп, патша өкіметі қазақ еңбекшілерінің
құнарлы жерлерін тартып алып, қоныс аударғандарға бөліп берді. 1908 жылы
Перовск уезіне 700 шаруа көшіп келді. 1906-1912 ж. Сырдария облысында ғана
қоңыстандыру қорына 3,2 млн. десятина құнарлы жер бөлінді. Осыдан кең
қөлемде ұйымдастырған іс әрекеттерімен 1917 жылға дейін казақ халқы 45
миллион десятинаға жуық мәйекті жерлерінен айырылды.
Ресей империясының қоныс аудару саясатын іске асырудың 20 жыл ішінде
(1897-1916 ж.ж.) Қазақстанға Ресейден шаруаларымен казактардың келуі төрт
жарым есе артып 1 млн. 543 мың адамға жетті. Ал, жергілікті халықтың табиғи
өсуі тек 16,2% болатын. Осының салдарынан Қазақстанда орыстардың саны 1897
жылы 15,7% болса, 1916 жылы олар 41,5%-ке жетті[5].
Аталған мерзім ішінде қоныс аудару саясаты жағдайында Қазақстанда егіс
көлемі едәуір өсті. Айтсақ, 1900-1913 жылдар ішінде егіс көлемі 4,2
млн.десятинаға жетіп, 2 есе артты, оның ішінде 1,5 млн. жерге қазактар егін
екті. Нәтижесінде, 1914 жылы Қазақстанда 150 млн. пұт астық өндірілді.
Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда Сыр бойының бір ерекшелігі
мал шаруашылығымен бірге, егіншілік мәдениетіде дамыды. Бұл жерде көне
замандағы суармалы егістіктің белгісі қалды. Ол дәстүр кейін де дамып,
Қазақ хандығы дәуірінде егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды. Сыр бойы
суармалы шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды. Сыр бойы суармалы егіншілік,
бау-бақшалықтың тұрақты аймағына айналды. Өзен суынан саға алатын жармалар
мен арықтар жүйесі жеткілікті болған. Су өздігінен шықпаса шығыр орнатып,
суды егістікке жеткізудің айла-тәсілдерін кең пайдаланған. Сыр қазақтары
егістік жерлеріне тары, бидай, арпа еккен, азынаулақ жүгері және күріш
дақылдарын өсіру тәжірибесі де болған.
Сыр бойында егіншіліктің даму тарихы өте ертеден басталғанын
дәлелдейтін жәйттар жеткілікті. Айталық Перовск уезінде суармалары жер
жүйелері 208 бас арықпен 128 кіші арықтардан тұрған. Бас арықтардың
ұзыңдығы 1625 шақырым болып, олар 12692 гектар жерді суландырған. Мұндағы
ең көне арық XVI ғасырда қазылған Сарқырама Қарауылтөбеге дейін жеткен.
Кейін Шолақарық пен Беглік арық XVIIІ ғасырда қазылған болатын. Суармалы
жерді игеруде ауыл ақсақалдарымен мұрабтың атқаратын орны ерекше болды.
1891 жылы Перовск уезінде 129 мұраб жұмыс істеген.
Бұл ой тұжырымдардың айқын дәлелдерінің бірі болған окиға ол Шиелі
өңіріндегі Байсын би мен Нұртаза мұрабтың XIХ ғасырдың соңғы жылдары ішінде
іске асырған нақты тірлік тыныстары.
Сырдария өзенін бойлап жағалап көрсеңіз ол Төменарық елді мекеніне
таяу жерден өткен соң кілт бұрылып қызылға-құмға қарай кетеді де содан тек
80-100 шақырымдай төменде, яғни Бәйгеқұм, Жөлек тұсында ғана қайтадан
шығысқа, қазіргі Жуан-төбе, Жөлек тұрған жерге жақын бұрылады. Осы екі
арада Сырдарияның оң қанатында егін егіп, мал бағуға, көкөніс өсіруге
тиімді кең алқапты шұрайлы жер жатады. Жоғарыда айтылған Байсын,
Нұртазалардың халыққа колайлы жерге су жеткізу мақсаты да осы аймақты
игеруге арналды Су тілін, жер жігін білетін ауыл ақсақалдары, Байсын,
Нұртазалардың басшылығымен бұл алқаптың ерекшеліктерін өте тиімді,
ұтымды пайдалана білген. Өйткені, қазіргі Гигант ауылының сәл ғана батыс
түстігінде Бидайкөл, Саскөлі, олардан азғантай төмендегі Иіркөл, Көкиірім,
Ак-өзек, Жансейіт Әулие өзектері, онан бері Оқшы-ата Әулиенің
аймағындағы аумақты да терең ыза көлге көңіл аударсаңыз Бәйгеқұмға дейінгі
аралықта түрлі өзен, көл, сулы ойпат, арналардың көптігін көресіз. Бірақ
көпшілік жағдайда олар бір-бірімен байланыспаған, оның үстіне ең бастысы,
Дария қатты тасымай қалған жылдары бұл жерлерді Сырдария суымен үнемі
толықтырып тұратын бастау саға болмаған. Міне, осы кемшілікті жөндеп, бір
жүйеге салу максаты күн тәртібіне койылады. Осыдан барып Байсын ақсақал,
Нұртаза Мұраб т.б. іске кіріскен. Халықты ұйымдастырып Төменарық түбінен
Дарияның ұрма жерінен саға салып сол қолдан қазған канал-арықты Бидайкөлге
қосқан. Одан әрі қарай Иіркел, Ақөзек, Көкиірім т.б. ірілі-уақты су
арналарына қосылып Жансейт Окшыата өңіріндегі Ызакөлге жалғастырылады,
сөйтіп бір жүйе құрайды да Бәйгеқұмға жетеді. Бұл жерде үлкен жұмыс
ұйымдастырылып Қанқожа су қоймасы салынады. Оның үстіне кейініректе Шиелі
тұсынан Сырдарияға барар жерде Таштоп деген ауылдан сәл жоғарырақ дарияның
былқылдақ деп аталып кеткен иінінен, сыр еліне аты-жөні белгілі Есен ұлы
Жорабектің басшылығымен, қосымша саға алынып ол су жолы Ақ-өзекке тікелей
(су ар-насына) қосылады. Бұл үлкен мәні бар тірлік болғаны белгілі. Кешегі
40-50 жылдардың ішінде бұл Ақ-өзек су жүйесінде судың мол болғандығы
сондай, оңайлықпен өткел бермейтін.
Халықтың есінде қалып, өзіміздің куә болған жағдай, Ақөзектің орта
беліндегі дөңестеу тұста Шегір өткелі деген жерден жұрт арғы бері бетке
аттарын жалдап өтіп жүргені белгілі. Сонымен бірге аттары осы күнге дейін
сақталып калған Көксу, Ботабай, Ақарық, Тасарык,Жетікөл су жолдарының
салынғаны сыр бойы халқының қоғамда кездескен қиыншылықтарға қарамай
егіншілікпен айналысып астык, өндіруді молайту жолындағы іс-әрекеттерін
күшейте түскені аян.
Ресей империясының тарихында 1913 жылдың алатын орны ерекшелеу болғаны
белгілі. Дүние жүзіне, әсіресе Европа халқына үлкен қайғы-қасірет алып
келген қантөгіс соғыстың қарсаңында Ресей экономикасы біршама көтеріліп
дамудың бір деңгейіне жеткендей болған. Алайда бұл жәйіттердің қазақ еліне,
сыр бойы халқына титтей де болса пайдасы болмаған. Сол 1913 жылы Сыр
бойында үлкен куаңшылық болып жерге айтарлықтай шөп шықпай, азын аулақ
егіншілікпен айналысатын шаруаларға суармалы жердің тимеуіне сай елде жұт
деген тілсіз жау күшіне мініп онсыз да титықтап отырған елді есеңгіретіп
жіберді. Осы ауыр күндері бас көтерер ел азаматтар ойласа келіп Ыбырайдың
әкесі Жақайдың ақылымен Есіл өзені бойындағы қалың ағайынға — Сарыарқаға
сапар шегуге мәжбүр болады. Бүкіл ағайын болып түйе жинап қалайда болса
халықты аштықтан аман алып қалуға кіріседі. 1914 жылы сыр бойына жұт келді,
соғыс басталды, мал қырылды. Әсіресе, бірді-екілі, аша-тұяқ, айыр мүйіз
ұстап қалт-құлт етіп күн көріп отырған кедейлер дымсыз калды. Жұрт боса
бастады.
Осы кезде Қарттың айтқанын істе, жастың тапканын азық ет, - деген
қағиданы басшылыққа алған бір топ азаматтар бір күнде көтеріліп, бір түнде
аттанады. Бұл үйде отырып қан құсқанша, түзде жүріп қан кешкенді мақұл
көрген ер, жігіттердің шешімі еді. Бір көш жерге, шығарып салып тұрып Жақай
ақсақал өмірінде алғаш рет ауылдан ұзап үлкен үмітпен Сарыарқаға көппен
бірге сапарға шыққан баласы Ыбырайға, - өзін бір ойлап, өзгені екі ойлаған
ер-нағыз ер, кеудеде жан бар да, адам атына дақ түсірме. Аштан өлсең өл,
тек азғындап өлме, Былғаныш өмірден — адал ажал артық. Жолың болсын...[6],
- деп ақ тілек білдіреді.
Ыбырай Жақаев өз ойына, өз сөзіне кезек берсе, сыр бойынан басталып
Есілге дейін созылған жұт жолында небір еңіреген ерді, боздаған боздақты
көрдім, бәрінің аңсағаны жерге, суға деген еркіндік болып еді дейді. Ұзақ
жол, таусылмайтын түндер, шартарапқа кеткен ой, пікір, арман бәрі ойысып
келгенде бір тоқтамға, бір тұжырымға тірелгендей күн кешеді. Сонау жас
кезінде Керіз жармасын қазғанда диқан болсам, нанды молайтсам деген көмескі
мақсат Ыбырай көкірегінің бір түкпірінде оянып дүниеге келсе, сол мақсат,
сол арман есейе келе ұлғая түскендей. Нан қадірін диханнан артық кім
білген, егінді мол егіп, наннан тарығушылық көрмесек, мынадай жұтқа ұшырар
ма едік, ызғып астық іздеп, бейтаныс бөгде елге қаңғырарма едік – деген,
талассыз жәйттар жан дүниесін жегідей жегені хақ. Нансыз өмір - сәнсіз
өмір, есің болса дихан болуға талпын, астық өсір, ел алғысын сонда аласың,
- деген ой сарабы Ыбырайды қамшылай түскендей.
Жиырмасыншы жылдардың аяғы. Бүкіл елде байлардың дүние-мүлкін, малын,
басқа да байлықтарын тәркілеу, қайсы біреулерін жер аудару ел ішін астан-
кестен жасағаны белгілі. Сыр бойындағы, яғни Қызылорда халқының мал басы
мол бай деп саналған, ретті де ретсіз, азғантай күн көрісінен айырылған
ағайындарды негізінен Атырау аймағына, Атыраулықтарды біздің Сыр өңіріне
жер аудару кеңінен өріс алды. Бас сауғалаған жұрт көбіне басы ауған жаққа,
әсіресе Орта Азия, Ташкент, Қоқанд, Бұхара, Хива, одан әрі Қытай, Ауғанға
дейін үдере көшіп кеткені қанша.
Бұл шырғаландардың соңы шаруаларды ұжымдастыруға, колхозға біріктіруге
ұласқаны белгілі. Алғашқы кезде серіктестік, шағын топтасу сияқты істер
жүргізілсе, 1929 жылдан бастап колхоздар ұйымдастыру басталды. Бұл жаңалық
Қарғалыны жайлайтын Жақай, Боқай әулеттеріне де жетпей қалған жоқ. Сонымен
сол 1929 жылы Қарғалыда дұйым жұрт қатынасқан жиын өткізіледі, оның бел
ортасында Жақайдың Боранбайы, Оразымбеттің Қойшыбайы, Боқайдың Сыздығы
болады. Бұл жиналыстың басты ұйытқыларының бірі саналған сабырлы сөйлейтін,
нені болмасын ақылмен істейтін байсалды азамат Байсариев Сейдахмет көзге
түседі.
Ұзаққа созылмаған көп шуылдан кейін артель болып ұйымдасуға шешім
қабылданады. Колхоздың атын алғашқыда Жарықтық деп қойсақ деген ұсынысқа
келіспеген топтың атынан Жақайдың Ыбырайы шығып сөйлеп, ел-жұрттың жаңа
заманды қолдарына Қызыл Ту алып құрып жатқанын тілге тиек етіп
колхозымыздың атын Қызыл Ту қояйық деп көпшілікті көндіреді. Сөйтіп 1929
жылдың күзінде Шиелі өңірінің Қарғалысында жаңа колхоз құрылады. Алғашқы
мүшелікке Қарғалы бойындағы отыз үй, 19-ауылдың 30 үйі, 25-ауылдың 30 үйі
кіреді. Ендігі жерде тұрақты қоныс тебу үшін сол кезде Шиелі қыстағына таяу
түстік батысында қазылған көкмұрын арығының бойына жаппай көшіп орналасады.
Ол осы күнге Қызыл Ту, Жаңа тұрмыс елді мекені болып қалыптасқаны
түсінікті. Колхоздың бірінші төрағасы сол кезеңде партия қатарына мүше
болған Боқайдың Сыздығы сайланып, орынбасарлығына Сейдахмет Байсариев
бекітіледі. Міне, сөйтіп ауыл шаруа-кедейлерінің өмірінде жаңа бағыт, жаңа
кезең басталады. Колхоздың не беріп, не коятынын біліп, түсініп жатпаса да
болашақ өмірден тек жақсылық, әділдік күткен көпшілік шын пейілдерімен бас
қосқандарына қуанышпен қарағандары хақ[7]. Солардың ішінде көптің бірі
болып егін егумен дихан болуды армандап жүрген Жақайдың Ыбырайы да жаңа
өмірге алғашқы қадамын адалдықпен басқаны белгілі.
1.2. Ыбырай Жақаев туралы жалпы мағлұмат
Ыбырай Жақаев Сыр бойындағы Қарғалы елді мекенінде, кедей шаруаның
семьясында дүниеге келді. Жастайынан әкесінің соңына еріп, диқаншылықтың
қыр-сырына қанығып өсті.
Ұлы Октябрь Социалистік революциясы жеңгеннен кейін қазақ ауылын
советтендіру, ауыл шаруашылығын коллективтендіру ісіне белсене қатынасты.
1929 жылы Қызылту колхозына мүше болып кіріп, диқаншылықты кәсіп
етті. Өзінің бойындағы ерен күші мен еңбек сүйгіштігінің арқасында күріш
дақылынан мол өнім алудың алғашқы үлгісін көрсетіп, 1947 жылы дүниежүзілік
рекорд жасады. Ол ұзақ жылдар бойы күріштен өнімді мол ала отырып оны егу,
күтудің агротехникасын жетілдіруге үлес қосты, кейінгі жастарға ақылшы-
ұстаз болды.
Үкімет пен партия Ы.Жақаевтың көп жылдар бойғы жемісті еңбегін жоғары
бағалап, 1946 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, 1949 жылы
Социалистік Еңбек Ері атақтарын берді. Ол 1971 жылы екінші рет Орақ пен
Балға алтын медалімен наградталды. Төрт Ленин, Еңбек Қызыл Ту, Халықтар
достығы ордендерінің кавалері. Ол КПСС ХХІІІ, Қазақстан Компартиясы IV,
VI, VII, IX, X съездерінің делегаты, СССР Жоғарғы Советіне бір, Қазақ ССР
Жоғарғы Советіне төрт рет депутат болып сайланды.
Ы.Жақаев 1958 жылы Корей Халық Демократиялық республикасында болып,
тәжірибе алмасып қайтты. 1964 жылы облыс жастарын күріш егуге шақырып,
үндеу хат жазды. Қазір диқанның ізбасарлары республикамыздың түпкір-
түпкірінде жемісті еңбек етіп, абырой биігінен көрініп жүр.
Даңқты диқан Ы.Жақаев осындай мағналы ғұмыр кешіп, артында өшпестей із
қалдырған ардақты азамат.
Ыбырай Жақаевтың жолын қуып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін,
еңбек өнімділігін арттыру жолында жаңашылдар Жақаевшылар қозғалысы 20-
жылдары пайда болып, Қызылорда облысының ауыл шаруашылық еңбеккерлері
арасында кең тарады.
Соғыстан кейінгі социалистік құрылыстың бүкіл қарқынды барысы,
еңбекшілердің саяси саналылығы мен өндірістік белсенділігінің артуы, еңбек
ұйымдастырудың жаңа түрлерінің пайда болуы, социалистік жарысты өрістету
жақаевшылар қозғалысының өрге басуына бірден-бір себеп болды. Жақаевшылар
қозғалысы ауыл шаруашылығында жаңа, қуатты техниканың пайда болуымен, оны
толық, шебер игерумен, ауыл еңбеккерлерінің мәдени-техникалық білімінің
артуымен, ғылым жетістіктері мен озат тәжірибені кеңінен қолданумен тікелей
байланысты[8].
Еңбек адамдарының бұл патриоттық қозғалысы диқандар арасында туып, аз
уақыт ішінде күріш егетін аудандарға жаппай тарап үлгерді. Жақаевшылар
қатары әсіресе 1964 жылы Ы. Жақаев баспасөз беттерінде Жас ұрпаққа сәлем
хат жолдағаннан кейін тез өсті. Хатта: ...Қымбатты жастар! Ленин
комсомолының айбынды түлектері! Сыр жері – күріш өсіруде дүние жүзілік
рекордтың туын тіккен жер. Біз сол туды қолдан шығармауға тиіспіз. Оны
әрқашан жоғары ұстап, абыроймен алға апару - зор мәртебе. Еңбек эстафетасын
біз сендерге беріп отырмыз. Келешек рекорд иесі сендер боласыңдар, мен
сендерді сол биіктен көргім келеді[9], деген болатын.
Бұл шақыруға жауап ретінде облыстың күріш өсіретін колхоз,
совхоздарында Жақаевшылар қозғалысы кең қанат жайды. Бұл кезеңде күріш
өндіруді молайту жолындағы күреске ат салысып, жақаевшы болуға тілек
білдіргендердің қатарына партия, совет, комсомол қызметкерлері, мұғалімдер,
мектеп оқушылары т.б. болды.
Сөйтіп, Жақаевшылар саны жыл сайын көбейе берді. 1964 жылы облыста 79
жақаевшы болса, 1966 жылы 244, 1967 жылы 604, ал 1972 жылы 721-ге жетті.
Олардың қатарында Социалистік Еңбек Ерлері З. Ержанова, Қ. Бөдеев, Т.
Елеусінов, Б. Оразов, Қ. Жүсіпова, Н. Әпрезов, Қ. Үсенбаева, Р.
Жалғасбаева, Куба Республикасында болып, Ы. Жақаевтың күріш өсіру
тәжірибесін үйреткен К. Әлшоразов т.б. бар.
Жалағаш ауданындағы Қазақстан Ленин комсомолы совхозының звено
жетекшісі Н. Әпрезов 1967 жылы өзіне бекітіліп берілген 20 га жердің әр
гектарынан 75 центнер, 1968 жылы 94,4, 1969 жылы 103,5. 1970 жылы 105
центнер өнім алды. 1972 жылғы табысы үшін (әр гектардан 110,7 ц) Н.
Әпрезовке Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
1972 жылы Шиелі ауданындағы Коммунизм колхозының звено жетекшілері
Ш. Қазанбаева әр гектардан 129 центнерден, Ұ. Алтайбаева 109 центнерден,
Гигант қолхозының звено жетекшісі Ш. Молдабергенов 101 центнерден,
Жалағаш ауданындағы Аққұм совхозының звено жетекшісі Қ. Жүсіпова 102
центнерден өнім алды[10].
Жақаевшылар үнемі бас қосып, күріш егісінің көлемі мен өнімділігін
арттыруда қол жеткен табыстарын ортаға салады, пікір алмасады, егіншіліктің
әр қилы мәселелерін талқылайды, сол жылдары күрішшілердің жыл сайынғы
облыстық слеті өткізіліп тұрған.
Күріштен мол өнім алудағы табыстары үшін Жакаевшыларға жыл сайын
тапсырылып отыратын Ыбырай Жақаевтың еңбек аттестаты белгіленген. Бұл
аттестатты салтанатты түрде Ы. Жақаевтың өзі тапсырып отырған.
2. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмір жолы мен қызметінің маңыздылығы
2.1. Ыбырай Жақаевтың өмір мектебі
Ыбырай Жақаевтың күріштен мол өнім алу мектебін әңгіме еткенде оның
басынан кешірген өмір мектебіне соқпай кетуге болмайды.
ЬІбырай Жақаев Сыр бойында, Қарғалы жерінде, бұрынғы Перешнен, қазіргі
Шиелі ауданында туған. Ес біліп, еңбекке араласқан кезінен бастап ол әкесі
Жақаймен бірге ұшы-қиырсыз, ала-жаздай жалғыз тамшы тамбайтын,
сағым басқан, сұрғылт шөл даладан шұрайлы қоныс іздеп, артынып-тартынып
көшіп-қонып жүретінді. Тәуір жер кездессе, сол жерді түпкілікті мекен етпек
болды. Сусыраған шөл далаға су беріп, құтты қоныс етуді арман етті. Қандай
қиыншылдық көрсе де Ыбырай ата мекенін, туған жерін тастап ешқайда кетпеді.
Бірақ әкесі Жақай өмір бойы дарқан еңбек ететін құнарлы жерге ие бола
алмай арманда кетті. Жас ортасынан жаңа асқан кезінде қырық тесік қараша
киіз үйінде кенет ауырып, қайтыс болды. Өзінің үлкен баласы — он төрт жасар
Ыбырайға мұра етіп қалдырғаны — ескі ағаш соқа мен қара кетпен еді.
Жақай қарт қайтыс болғансоң, бір-екі жылдан соң, оның артында қалған
бала-шағасы өздері сияқты кедей шаруалармен бірге, Сырдарияның сол жақ
жағалауындағы шағын алқаптың суға жақын жеріне кешіп келіп бір жолата орын
тепті. Өсе келе тұлғалы, қайратты жігіт болған Ыбырай өзінің болашақ
несібесін жерден іздеді. Бірақ бұрынғы заманда оның бұл талабы бірінен соң
бірі тұйыққа тіреле берді. ЬІбырайдың жүмыс көлігі де жоқ, тұқымы да жоқ.
Ол бір байдан егін піскенсоң екі есе етіп қайтаратын болып тұқым алды,
екінші біреуінің егіннен алған өнімінің тең жартысын беретін болып көлігін
жалдады. Сөйтіп ала жаздай маңдай терін төгіп жинаған өнімінен күзде өз
үйіне жарытулы ешнәрсе қалмай жүрді.
- Біз мөлдек егісімізді,- деп сол күндерін еске түсіреді Ыбыкең,-
кейін байлардан көмек алмай, бүкіл үй-ішіміз болып апталап айдадық. Көлік
жүре алмайтын жерлерде өзімнің, туысқаным Кәрібай мен Боранбай мойынтұрыққа
өздері жегіліп, жерағашты сүйреді. Жерағаштың басында мен жүрдім[11].
Жақаевтың өмір мектебі осылай басталды. Шиелінің барлық кедей
шаруаларының да күн көрісі солай болған еді. Ыбырай еңбек қуанышын 26
жасында, Ұлы Октябрь революциясы сан миллиондаған еңбекші шаруаларды құлдық
бұғаудан азат еткеннен кейін ғана көрді.
Жастайынан ащы өмірді басынан кешірген Ыбырай ауылда совет өкіметін
орнатуға бірден белсене қатысты. Кедейлерді ауыл шаруашылығын
коллективтендіруге шашруашылардың бірі осы Ыбекең еді.
1928 жылы Қарғалының бұрынғы жерсіз 15 үй кедей шаруалары жерді
бірігіп пайдаланатын серіктік болып құрылды. Бүл серіктікті
ұйымдастыруға мұрындық болып, кедейлердің басын косуға Ыбырай Жақаевпен
бірге оның жерлестері Қойшыбай Оразымбетов, Паттал Ысмайлов, Абылай Оспанов
т.б қатысты. Арада бір жыл өткеннен соң Ыбырайдың ұсынысы бойынша
Перешнен болысындағы екі ауылдың шаруалары бірігіп Еңбекші колхозына
ұйымдасты, кейінірек одан 120 үй өз алдына бөлініп шығып, Сырдария өзенінің
оң жаң жағасындағы қазіргі Қызылту колхозының іргесін қалады. Ол
кезде колхозда 40-50 көлік, 17 соқа (оның да бірнешеуі ағаш тісті соқа
болатын), пішен шабатын ескі 2 машина, он шақты арба болған еді.
Колхоз орналасқан жердің ол кезде егіс егуге жарамдысы 1-2 проценттен
аспайтын. Артель ұйымдасқан алғашқы жылдың өзінде-ақ мемлекет тарапынан
ұзақ мерзімге қарызға берілген қаражатқа темір плуг, құрал-сайман, тұқым
материалдарын, асыл тұқымды мал сатып алды. Колхозшылар қоғамдық
шаруашылықты өркендетіп, оның экономикасын нығайтуға жұмыла күш салды.
Колхоз өмірінің жаңа, жемісті өндірісінен Ыбырай Жақаев өзінің лайықты
орнын тапты. Жаңа қадам басқан шаруашылықтың алғашқы кезінде-ақ Ыбырай
бірден көзге түсті. Колхоз бірте-бірте нығая берді, село салына бастады.
Қазір колхоздың ауыл шаруашылығына жарамды 26 мың 200 гектар жері бар.
Оның ішінен суармалы егістік жерлері 3200 гектар, шабындығы - 4500
гектар, жайылымы - 16150 гектар. Артельдің егістігін халықтың құрылыс
әдісімен салынған Шиелінің бас каналынан таралатын, ұзындығы 30
километр суландыру жүйесі үш жерден кесіп өтеді.
Колхоз мүшелері егіншілік мәдениетін көтеру, жаңа жерлерді игеру және
оның құнарлылығын арттыру жөнінде көп жүмыс істеді. Соңғы бес жылдың
ішінде ғана Сырдарияның оң жаң жағалауындағы шөлейт өңірлерді суландыру
арқылы 800 гектар жер шұрайлы күріш плантациясына, 2000 гектар жер
шабындыққа айналдырылды. Ауыспалы егіс танабын дұрыс қолдану, егістік
жерлерін тегістеп, топырақты мұқият баптау, егіске органикалық және
минерал тыңайтқыш беру - егістіктің құнарлылығын арттырып, онда әр алуан
ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жағдай жасады. Осының нәтижесінде қазір
колхоз өз жерінің 60 проценттен астамын шаруашылық пайдаланып отыр.
Колхоз поселкасы Қазақ темір жолының Шиелі станциясынан 4 километр
жерге орналасқан. Онда колхозшылардың барлығы дерлік төбесі
шифрмен жабылған, қала тәртібімен салынған 450 үйде тұрады. Мұнда
екі сегіз жылдық, бір бастауыш мектеп, 35 балаға арналған балалар
бақшасы, үш медицина пункті, әйелдер босанатын үй, екі клуб жұмыс істейді.
Биыл Жаңатұрмыс қыстағында 120 бала оқитын жаңа мектеп, медицина пункті
салынып, пайдалануға беріледі. Алыстағы мал жайылымында жұмыста
жүрген шопандардың 25 баласы интернатта жатып оқиды, оларға тамақ тегін
беріледі. 1963 жылы 17 колхозшы, 1964 жылы 22 колхозшы курорт пен демалыс
орындарына барып, демалып, денсаулықтарын жақсартып қайтты.
Артельдің өз электр станциясы, диірмені, автомобиль гаражы, көптеген
қора-жайлары, өндірістік үйлері бар. Соңғы 3 жылдың ішінде ғана колхозшылар
үшін жақсы жабдықталған 49 стандартты үй, монша салынды. Биыл колхоз 10
шопанға үй салып беруді ұйғарып отыр. Келесі жылы 400 орындық жаңа клуб,
тұрмыс қажетін өтейтін комбинат салынады. Әр үйде радио, ал көп
колхозшылардың үйлерінде радиоқабылдағыш бар.
Шаруашылықтың маман кадрлар саны жыл сайын көбейіп келеді. 1940 жылы
мұнда 6 тракторшы, 1 омарташы, 2 бухгалтер-есепші болған еді. Енді 40
тракторист, 10 комбайнер, 4 агроном, 8 мал дәрігері, 10 бухгалтер-есепші т.
б. небәрі 110 маман жұмыс істейді. Колхоздың 30 қызы мен жігіті облыс
орталығындағы және республика астанасындағы жоғары оқу орындарында оқып
жүр. Ыбырай Жаңаевтың ұлы Сейтбек - Алматыдағы ауыл шаруашылығы
институтының студенті.
Колхоздың қоғамдық шаруашылығының өркендеуімен бірге колхозшылардың да
табысы молаюда. Мәселен, 1960 жылы бір колхозшының айлық табысы 37 сом
болған болса, 1964 жылы 70 сомнан айналды. Колхозшылардың рухани талғамы да
мықтап өсті. Өткен жылы колхозшылар 24 шифонер, 26 диван, 12 буфет, 47
кереует, 13 кір жуғыш машина, жеке кітапханалары үшін 1280 сомга әдеби және
саяси кітаптар сатып алды. Биыл 1054 сомның газет-журналдарына
жазылды.
Шиелі ауданының еңбекшілері жер суландыру мәселесіне ерекше көңіл
бөлді. Төмен арықтан Бәйгі құмға дейін канал қазып, осы канал арқылы
Сырдарияның суын шалғай жатқан шөл даладағы Ақтоған аймағына шығарьп,
мыңдаған гектар тың жерлерді игеру міндетін алға қойды. Бұл канал халықтың
құрылыс әдісімен салынды. Оның құрылысына 16 мың колхозшы қатысты.
Ыбырай Жақаев Шиелі каналының құрылысына және осы каналдан Қызылту
колхозының жеріне баратын суландыру жүйелерін салуға белсене атсалысты.
Каналдың, ал одан кейін суландыру жүйелері құрылыстарының аяқталуына
байланысты Қызылту колхозының мүшелері күріштен мол өнім алуға жұмыла
кірісті. Кәнігі диқаншылардан арнаулы күрішшілер звеносы құрылды. Қызылту
колхозында алғашқы құрылған күрішшілер звеносының біреуін басқару Ыбырай
Жаңаевқа жүктелді[12].
Звено өздеріне бөліп берілген көлемі 20 гектар егістікті өңдеуге
күзден бастап кірісті. Қыс бойы егістік жерін бұтадан, томардан арылтып,
дөңестерін тегістеді. Арбамен тасып, әр гектарга тонналап көң шашты. Звено
мүшелері осы жұмыстардың барлығын кетпенмен істеді, өйткені ол кезде
колхозда техника жоқ болатынды.
- 1940 жылы Жаңа Шиелі каналы салынатын жерге егін егіп Ыбекең
күріштің әр гектарынан 22 центнерден өнім алды. Сол жылы күзде канал
салынып бітті. Ыбекең колхозға келген жас аграном Алтынбеков Әнеспен
танысып агротехника негізін зерттей бастады. Колхозға. бірнеше трактор,
қуатты плугтар келді. Жақаевтың звеносы көктемде егісті жаңа плугпен терең
етіп жыртты. Одан кейін звено мүшелері ол жерлерді атыздарга бөліп, су
жіберді, егіске дәні ірі тазартылған тұқым себілді.
ЬІбырай басқарған звено мүшелерінің егіс даласында ынтасы мен
шеберлігі, тәжірибесі арта берді. Олар жылдан-жылға мол өнімнің жаңа
сатысына өрлей түсті.
1941 жылы оның звеносында күріш өнімі екі есе жоғарылап, орта есеппен
гектарынан 43 центнерден айналды. Мұның өзі ол кезде осы өңірдегі
колхоздарда бұрын-соңды болып көрмеген мол өнім болған еді.
1942 жылы Ыбырай Жақаевтың звеносы жаңадан участок таңдап алды. Олар
бұл жерді де бұта қалдықтарынан тазартты, ой-шұңқырын мұқият тегістеді.
Күзде тереңдігін 22-25 сантиметр етіп зябь жыртты, қыстыгүні зябьқа көп
етіп қызған көң төкті. Көктемде егістікті тұқым себуге жақсылап әзірледі.
Тұқымды Ыбырай Жақаев өзі қолымен септі және бұрынғыдан бір жарым есе
артық септі. Тұқым себерде, одан кейін, өсімдік қияқ алған соң, барлығы екі
рет минералды тыңайтқышпен үстеп қоректендірді. Арам шөпті көрінген сайын
тамырымен бірге жұлып, құртып тастап отырды.
Соның нәтижесінде күріш өнімі өткен жылғыдан екі есеге жуық көбейіп,
әр гектардан 84 центнерден алынды.
Сөйтіп, күріштен мол өнім алудың сыры ашыла бастады. Күріш
плантациясында өнім неғұрлым арта түскен сайын Ыбырайдың өз табысына көңілі
толмау сезімі күшейе түсті. Тап сол жылы өзі көп жылдардан бері еңбек етіп
жүрген Сырдарияның оң жақ жағалауына егін салған қарт күрішті Ким Ман Сам
өз плантациясының ішінде 4 гектар күріштің әр гектарынан 144,7 центнерден
өнім жинады. Бұл - дүниежүзілік рекорд болды[13].
Біз гектарынан 80 центнерден өнім алғанға тоқсынып отырмыз. Ал бізбен
көршілес Ким Ман-Сам өзінің мол өнімді участогінде бізден өнімді екі есеге
жуық артық алып отыр. Сондықтан мұнда біз білмей жүрген, бабын таппай
жүрген бір құпия сыр болуға тиіс, осы сырды білуге тиістіміз деген ой
Ыбыкеңнің жүрегіне мықтап ұялады.
1942 жылдың күзі. Ыбырай осы ойдың үстінде жүрген кезінде Қызылорданың
күрішшілері озат диханшылардың облыстық кеңесіне жиналды. Бұл кеңеске звено
жетекшісі Ыбырай Жақаев та шақырылды. Кеңес елімізге, майданға астықты көп
берейік деген ұранмен өтті.
Кеңесте баяндама жасаған облыстық партия комитетінің секретары
еліміздің ішкі-сыртқы жағдайын, отанымыздың басына төнген қатерлі қауіптің
түйіні орыстың ежелгі ұлы өзені Еділдің бойындағы сұрапыл шайқаста шешіліп
жатқанын түсіндіре келіп, колхозшы шаруалардың, совхоз жұмысшыларының
бүгінгі таңда алдында түрған міндеттеріне тоқтады. Күріштен мол өнім алу
өздеріне және агротехникалың шараларға байланысты екенін, мүны озат
звенолардың жұмыс тәжірибелері көрсетіп отырғанын нақты дәлелдеп берді. Бұл
жөнінде Шиелі ауданынан келген Ким Ман Сам мен Ыбырай Жақаевтың,
Тереңөзектен келген Дүйсенбай Керейтбаевтың және Абыл Қызылбаевтың
жұмыстарын мысалға келтірді.
Кеңесте социалистік егіншілік кәсібінің шеберлері өздерінің
тәжірибелерін ортаға салды, ғылым жетістіктерімен танысты. Мол өнім алуға
бөгет болып отырған негізгі себептерді күрішшілердің өздері ашты. Олар
агротехникалық шаралардың дұрыс қолданылмауынан көршілес отырған
звенолардың әр түрлі өнім алып жүргендері жайлы көптеген мысалдар келтірді.
Жұрт қарт күрішші Ким Ман Самның рекордтық өнім алғаны туралы әңгімесін
үлкен зейін қойып, ықыласпен тыңдады.
Ыбырай Жақаев жаратылысынан сөзге сараң болатын. Тіпті өзі бас болып
ұйымдастырған колхозының жиылыстарында да тым сирек сөйлейтін. Оның үстіне
өз звеносының мол өнім алу мәселесімен беріле шұғылданьш жүрген ол
облыстағы күріш шаруашылығының жайымен, басқа колхоздардьң халініен онша
көп хабардар да емес еді. Бірақ озат тәжірибені жинақтауға және облыстың
барлық диқаншыларын ауылшаруашылық дақылдарының, оның ішінде күріштің
өнімділігін арттыруға, майданға деген көмекті күшейтуге арналған бұл
кеңесте сөйлемеске болмас деп түйді ол ойын.
Ким Ман Самнан кейін мінбеге Жақаев шықты. Ол өзінің звеносының
жұмысын баяндай келіп, былай деді: Қазір елімізге майданға күріш керек.
Біз күрішті Отанымызға бұрнғыдан екі-үш есе көп беруге тиістіміз. Отанымыз
бізден осыны талап етеді. Сондықтан мен диқаншылардың күріштен мол өнім алу
жарысын кеңінен өрістетуді ұсынамын. Ал өзім рекордтық өнім алуға серт
беріп, Ким Ман Самды социалистік жарысқа шақырамын[14].
Кеңеске қатысушылар Ыбырайдың бұл ұсынысын бір ауыздан қабылдады.
Мұны әсіресе байырғы күрішті Ким Ман Самды қызу құттықтап, онымен сол жерде
жарысқа түсіп, шарт жасасты.
Мол өнім жолындағы социалистік жарыс күріш плантациясында барған сайын
қыза түсті. Облыстың әрбір колхозында күрішшілердің мол өнімші звенолары
құрылды. Олар жарысты бастаушы Ыбырай Жақаев пен Ким Ман Самның тәжірибесін
үйреніп, агротехниканың әрбір шараларын жеке-жеке талдап зерттеуге ұмтылды,
ал жарысты бастаушылар өз шеберліктерін онан әрі жетілдіре берді.
Ким Ман Сам өзіне мықты бәсекелес кездескеніне балаша қуанды, күріш
өсірудегі ширек ғасырлық бай тәжірибесін жаңа досының, алдына жайып салды.
Олар плантацияның ішін аралай жүріп ұзақ әңгімелесті, жұмыстарының егжей-
тегжейімен танысты. Мол өнім тәңірінің күрішімен емес, күрішшінің білімге
және техникаға сүйенген еңбегінен болатынын дәлелдесті.
- Зейінді Ыбырай Жақаев күрішшілердің өткен кездегі тәжірибелерін
және агрономдық ғылымының жетістіктерін құныға зерттеді. Ол агрономдык,
ғылымның керемет ғажап күшін көзімен көрді. Сол жылдан бастап Ыбырай Жақаев
күріштің алдыңғы қатарлы агротехникасымен достасты.
Соғыс егіншілер құрамына да көп өзгеріс енгізді. Бұрынғы тәжірибелі
күрішшілер мен тепсе темір үзетін тегеурінді жастар қолдарына қару алып,
Ұлы Отанын қорғауға майданға аттанды. Осыған байланысты колхозда
бригадалардың қатары жаңа кісілермен толықтырылды, Звенолар, оның ішінде
Жақаев звеносына да өздерінің майданға аттанған ерлерінің, туыстарының
орнын көптеген әйелдер, жас қыздар мен ересек балалар келді. Оларды еңбекке
баулу, бейнеті мен зейнеті бірдей күріш өсіру жұмысына үйрету жөнінде
Ыбырайдың көп еңбек сіңіруіне тура келді.
Звеноларға келген жастар күріштің агротехникасын үйренуге жаппай
жұмылды. Олар үшін күріш плантациясы әрі еңбек, әрі агротехника мектебі
болды. Олар мұнда Жақаевтың күнделікті жұмысымен танысты, одан көргендерін
көңілдеріне тоқи берді, өздерінің тәжірибелерін молайтуды көздеді. Ыбырайша
жұмыс істеу қисапсыз еңбек сіңіруді, агротехниканың әрбір ұсақ-түйек
мәселелерінің өзін жете талдап, терең ойлап, одан тиісті қорытынды жасап
отыруды қажет етеді.
Көктемгі жұмыстың қызу кездерінде бригадаға Шиелі аудандық ауыл
шаруашылығы бөлімінің сол кездегі бас агрономы Әнес Алтынбеков келді. Ол
звеноның күріш плантациясын аралап көріп, жұмыстарымен танысты. Бұл сәтте
Ыбырай Жақаев атыздарын аралап, күріштің жас өркендерін бір орыннан екінші
орынға, сиректеу жеріне отырғызып жүрген болатын.
- Ыбеке, бұл өте дұрыс. Ресми агротехника өсімдіктердің қатар
аралығының түзу болуын қолдайды, ал Сіз оған қарамастан, плантациядағы
өсімдіктің тілегін орындап жүрсіз, - деді оған риза болған пішінін білдіріп
агроном.
- Ресми агротехника өсімдікке жақсы жағдай жасағанды шет көрмесе
керек - деп жауап қатты звено жетекшісі.- Күн сәулесі мен топырақтағы
қоректік заттарды өсімдік тең пайдалануы үшін, егістіктің барлық жеріндегі
оның бітіктігі бірдей болғаны жөн емес пе...[15].
Агрономның ақыл-кеңесін пайдалана отырып, ЬІбырай Жақаевтың звеносы
1943 жылы күріш егісінің әр гектарынан 130 центнерден өнім жинады. Сөйте
келе 1944 жылы Ким Ман Самнан да озып шықты. Өз плантациясының кейбір
гектарынан 172 центнерден күріш алды. Ал жалпы участок бойынша орта есеппен
әр гектардан жиналған өнім 147,8 центнерден айналды.
Тәжірибелі қарт күрішші Ким Ман Сам Ыбырайды жаңа табысымен құттықтап,
күріштің түсімділігін онан әрі арттыра беруіне тілектестігін білдірді.
Бұл шақ Ыбырай Жақаевтың өз еңбегіне қоса агробиология ғылымына,
техникаға сенімі күшейген, тіліне түсініп істесе жердің шексіз көп өнім
беретініне көзі жеткен кезі болатын. Ол топырақ категориясы, минерал және
жергілікті тыңайтқыштар, үстеп қоректендіру, зиянды жәндіктер мен арам
шөпті құрту тәсілдері жайлы өз колхозының мүшелері ғана емес, аудан
күрішшілеріне ақылшы, кеңесші бола бастады. Агротехниканы өзінің жұмысында
шебер қолдана білді.
1945 жылы Ыбырай Жақаев өз звеносының жалпы егіс көлемінен бес гектар
жерді бөліп алып, осы жерге тәжірибе жасап, бұдан мол өнім алуды көздеп
отырған ойын агрономға білдірді.
- Сіздің өткен жылғы алған өніміңіздің өзі де бұл өңірде бұрын-соңды
болып көрмеген табыс болды, енді оны үдете түсу дұрыс, Ыбеке - деді оған
агроном.
- Бабы табылса, өнімнің шегі болмайтындығын тәжірибе көрсетті,- деп
жауап берді Ыбыкең. – Агроном ілімнің талаптарын Сыр өңірінің дәл
жағдайына үйлестіріп, бұлжытпай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі 9
1.1. Сыр өңіріндегі күріш егіншілігінің пайда болуы 9
1.2. Ыбырай Жақаев туралы жалпы мағлұмат 16
2. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмір жолы мен қызметінің маңыздылығы 20
2.1. Ыбырай Жақаевтың өмір мектебі 20
2.2. Ыбырай Жақаевтың еңбек жолындағы жетістіктері 38
Қорытынды 57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 59
Қосымшалар 62
Кіріспе
Дүние жүзін дүр сілкіндіріп жер шарының алтыдан бір бөлігі—Евразияда
қоғамдар тарихындағы ең әділ социалистік, коммунистік қоғам орнату жайлы
бүкіл әлемге жар салған ХХ-ғасыр тарих тағылымына айналды.
Өйткені, бұған дейін де адамзат өмірінде айтарлықтай із қалдырған,
қоғамдар дамуында әр қайсының өзіне тән орны, мәні бар қаншама
империялардың болғаны, олардың тағдырлары немен, қалай аяқталғаны баршаға
аян.
Дейтұрғанымен шындық деген құдіретке жүгінсек кешегі коммунистік
партия басқарып, тарих өлшемі мен алғанда пышақ сапындай ғана ғұмыры
болған, не бәрі жетпіс жылдай билік жүргізген Кеңестер Одағы деп аталған
мемлекеттің дүние жүзіндегі ең ірі, қуатты, беделімен ықпалы өте жоғары
деңгейде болғанын досың түгілі дұшпаның да жоққа шығара алмайды.
Миллиондаған азаматтардың жаппай орта білім алып, жоғары оқу
орындарында оқуға қол жеткізуі, бүкіл халықтың мемлекет есебінен тегін
емделуі, жұмыссыздық деген түсініктің өмірде орын алмақ түгілі ешкімнің
түсіне де кірмеуі, өмірлік мамандықты тандау, игеру, кәсіби шеберлікті
барынша жетілдіруге толық мүмкіндік алу, ертеңгі одан кейінгі күндерің мен
жылдарыңды, ұл-қыздарың, немере, шөберелерің жайлы айтарлықтай уайым-
қайғының болмауы, өмірге үлкен сеніммен қарап, көпшілік жағдайда сөз
жүзінде болсада еркін өмір сүру, Кеңестер Одағында қалаған жеріңде тұруға,
қызмет жасауға айтарлықтай кедергінің болмауы Кеңес азаматтары деген әрбір
адамның басыңда болған жәйт. Бұл кешегі күннің шындығы.
Рас, ол биікке қандай жолдармен, іс әрекеттермен жетті, түбегейлі
мақсатын іске асыруда белгіленген сара жолдан ауытқулары көп болған жоқпа
деген заңды да орынды сұрақтардың болып келгені, бола беретіні де шындық.
Ол сауалдарға берілетін жауаптардың, жасалынатын тұжырымдар да әрқилы
болуына дау жоқ. Тарих ертелі кеш бұл жәйттарға өзінің әділ бағасын берер.
Ол болашақтың ісі.
Ал мен болсам, дипломдық жұмысымда бұл ой-тізбегінде сол коммунистер
басқарған заманда барынша дәріптеліп, орын алған көптеген кемшіліктеріне
қарамастан, қалың халық бұқарасының жан-дүниесіне терең сіңіп қалған, еңбек
адамын барынша марапаттау, олардың маңдай терімен, алақан күсімен қол
жеткізген еңбек табыстарын бүкіл халық алдында паш ете білгендігі жайлы өз
түйсік-түсінігімді ортаға салсам деймін.
Таќырыптыњ µзектілігі. Кешегі өткен ықылым заманда екі қоғамның да
өміріне белсене қатынасқан, олардың ерекшеліктерін өз жанымен, тәнімен
етене салыстыра білген, тек Сыр бойының, немесе Қазақстанның емес, бүкіл
Кеңестер Одағына, әділдігін айтсақ бүкіл дүние жүзіне өзінің бар
болмысымен, адал еңбегімен қазақ халқының атын, абыройын, даңқын кеңінен
жайған дарабоз дихан, халқының бір туар перзенті, артында өшпейтін мұра
қалдырған Ыбырай Жақайұлы жөнінде бір узік ой қозғамақпын.
Ия, Ыбырай Жақайұлы кім? Қандай әулетте дүниеге келген? Әке-шешесі
қандай тәрбие берген? Не оқыған-тоқығаны бар, қоғамдағы өз орнын таба
білуге, өмір биігіне көтерілуіне басты себептер не болды? Адами келбеті
қалай, азаматтық борышты қалай түсінді? Екі ғасырдың, екі қоғамдық
құрылымның ерекшеліктеріне қандай көзқараста болды, рухани жетілудің
баспалдақтарына қалай көтерілді? Сұрақ көп, жауабы да мол.
Бұл сауалдарға Ыбекеңнің өз сөзімен, ойымен жауап берсек ... маған
тағдыр екі ғасырдың, екі қоғамдық құрылыстың куәсі болуды жазған екен.
Зейнетінен бейнеті көп зар заманды да бастан кешіруге тура келді. . . ,
менің балалық шағым өткен сыр алқабыңда осынау өңірдің өзіндей ескінің көзі-
то-раңғы деп аталатын ағаш өседі. Жаздың аптап ыстығында тіршілік атаулы
қиналған шақта жапырағымен көлеңке түсіріп, жанға сая болады. Ал тораңғы
қаусап, оның жапырақтары адамға да, өсімдіктермен малға да қажетсіз болған
кезде ағашы жанып, күлі ғана жерге қорек болып қалады. Сол сияқты жарқын,
адал да саналы өмір сүрген адам да өз істерімен еңбегін өзінен кейінгілерге
мирас етіп қалдырып, қайта оралмас сапарға аттанады. Мен өз бақытымды,
басты мақсатымды еркін еңбектен таптым. Соғыстың сұрапыл жылдарында сенім
мен тірегім болған ұлымнан айырылған осынау қиын сәтте еңбектен ғана
жұбаныш таптым...[1], - деп тебіренеді.
Таќырыпты зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері. Ыбырай Жақаевтың бүкіл
ғұмыры өзі тиянақтаған осы тұжырымның, бүкіл өмірінің өзегі болғанын
сипаттайды. Бұл талассыз ақиқат. Тарих көші ХІХ-ғасырды аяқтауға тақалған.
Шиелі өңірінің халқы елдің өмір өзегіне айналған Сырдарияның арғы, бергі
беттеріне жайғасқан. Ауқатты, малды, күш-көліктері жеткілікті жандар
көктем, жаз болса көтеріле көшіп айдалған малының соңынан еріп Қаратау,
Сарысу, Торғай, Есіл өзендерінің бойына дейін барып, күз түсе Сарыарқадан
Сырға қарай жыл құсы іспеттес жөңкіп көшетін. Бұл, әрине, Сыр бойындағы
барлық қазақтың маңдайына жазған тірлік болмағаны белгілі.
Малы жоқ малшы, жатақтар қимылдауға күштері келмей өмірбақи сол бір
отырған жерлерінде қала беретін. Осы соңғы ағайындар арасында Боқай, Жақай,
Шоқай атты тақыр кедей отбасыларыда күн кешкен. Міне, сол үш ағайынды
азаматтардың Жақайынан Сырдария бойындағы Қарғалы атанған Қоныстың
Жаманкөлі жағасында дүниеге төрт ұл келеді. Екеуі ерте дүние салып, Ыбырай,
Боранбай атты екі ұл өседі.
Жарық дүниеге шыр етіп түсіп уілдеп, іңгәләп, көз ашқаннан бастап ата-
анасын аймалап өскен, тәй-тәй басып қаз тұрғанда қасында болған әкеңмен
шешеңнен қымбат, бүкіл ғаламда, еш нәрсе болмайтыны хақ. Халкымыздың әке-
асқар тау, ана-бауырындағы бұлак, бала - жағасындағы құрақ, - дейтіні де
осыдан болар. Есейіп ержеткен, ақыл тоқтатқан кезде де әр қадамыңа жіті
қарап баға беретін, адал, ақ тілегін айтудан шаршамайтын да солар. Адамзат
тарихында ертеден солай болған, қазірде солай, солай бола бермекші. Бұл
дәлелдеп жатуды қажет етпейтін өмір заңдылығы.
Ыбырайдың да әке тәрбиесін алып өскені белгілі. Кешегі 80-ші жылдардың
басында жарық көрген Ыбекеңнің Өмір жолдары атты жазба шежіресіне
жүгінсек ...Әкем-сезімге сараң, сырты суық, іші ыстық айтпайтын, айтса-
қайтпайтын, ер-жүрек, батыл кісі еді. Сіңірі шыққан кедей болса да, ешкімге
қолын жайып, телмірген емес. Алдына ірілі-уақты мал бітсе, мен жетілдім,
деп семірген емес. Үнемі жауар бұлттай түнеріп жүрсе де, аталы сөз
айтқанда, небір оспадар тентекті ақыл-парасатымен жасқап тастайтын,
омыраулай келіп, өктемдік істейтін бай-жуандарды қаһарлы кескінімен ықтырып
алатын... Әкем мені бұл дүниедегі ең қадірлі, ең асыл, ең құрметті нәрсеге-
қажымай, талмай еңбек етуге баулыды[2], - деп тұжырымдайды.
Мєселеніњ тарихнамасы. Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі жайлы арнайы
жазылѓан ѓылыми ењбектер жоќ. Ыбырай Жақаевтың Өмір жолдары атты
кітабында Жер және адам деген кең тақырыпта өрнекті ой толғап, ізін
басқан кейінгі ұрпаққа үлгі, өнеге боларлық өмірлік мол тағылым-дәріс
ұсынады. Бұл еңбек туралы даналық кітап кейінгі ұрпаққа мирас болып адамның
ұлы еңбегі ғана қалады деген ұлағатты ой шығарманың әр тарауында бейнелі
деп кестелі суреттеп өріліп отырады. Шығарма оқиғасы қанық, әрі халықтың
шежіре, нақылдық ой-мысалдар орынды-орынды жерінде айтылып, кітаптың тілдік
көркемдік қасиетін айшықтай түседі[3].
Ғасырға жуық ғұмырында Жақайдың Ыбырайына тән бір қадір-қасиет,
ерекшелік айрықша дараланады. Абдолла Дәулетұлы өзінің Ыбырай тағылымдары
еңбегінде ...ол өміріндегі қандай бір қиыншылық кездессе де немесе бүкіл
ел халық болып дәріптеп, марапаттап жатса да сабырлы, салқын қанды қалпында
болуы, жаманшылықтан түңіліп, салтанаттан асып-тасып кетпеуі. Бұл жан-
дүниесі өте кең, шүкіршілігі мол, жүріс-тұрысынан тек қана имандылықтың,
еліне, халқына деген адалдықтың иісі аңқып тұратын жандарға тән қасиет. Бұл
туған халқымен біте қайнасқан, бітірген ісін, шыққан биігін, алған асуын
туған ортасынан бөле жарып қарамайтын, қарапайымдылығы мен кеңдігі,
тектілігімен асылдығы кімді болса да таңғалдыратын азаматқа тән қасиет. Шын
мәнісінде Ыбекең өз өмірін, қол жеткізген жеңістерін қазақ халқының басынан
кешкен қиыншылығы мен қуанышынан бөліп алуға болмайтынын, олардың біртұтас
дүние, әлем екендігін барлық жан-дүниесімен түсіне білген абзал азамат[4].
Туған халқының ұлы перзенті болып, елін, жерін, ұлтын, дихан атадан
тараппын, дихандыққа жараппын, - деген өзінің ұлы қағидасын нағыз өмір
шындығына айналдырып, бүкіл ғаламға әйгілі мемлекет, қоғам қайраткері болып
қалыптасты.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан және қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттерге сілтемелерден, қосымша материалдардан тұрады.
1. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмірі мен қызметі
1.1. Сыр өңіріндегі күріш егіншілігінің пайда болуы
Ыбырай және оның замандастары дүниеге келіп, балаң балалық шақтарымен
жігіттік жасай бастаған жылдар қазақ халқының, оның ішінде Сыр елі
тарихында, Орта Азия хандықтарымен Ресей империясы арасындағы билік үшін
таластың орыс патшалығы пайдасына шешілген кезеңіне тура келгені белгілі.
Ұзаққа созылған бұл оқиғаларды талдап-тарамдап жатудың бұл жұмысымда
айтарлықтай қажеті жоқ. Дейтұрғанмен сол кездегі тарихи ахуалға аз да болса
кысқаша шолу жасап кеткеніміз артық болмас.
ХХ-ғасырдың бас кезіндегі революциялық толқулар, қантөгістер, онан
калды Столыпин реформасы шет аймақтарда да жағдайды шиеленістіре түсті.
Столыпин Ресейдегі аграрлық мәселені шешу үшін помещиктердің жерін сақтау
керек деп тапты. Оның аграрлық саясатының негізгі элементтерінің бірі
Ресейдің орталық аудандарынан қоныс аударған шаруалардан Орта Азия мен
Қазақстан жерлерінде қуатты әрі мыкты жеке қожайындар тобын нығайтып,
патша тіректерін күшейту еді. Сөйтіп, патша өкіметі қазақ еңбекшілерінің
құнарлы жерлерін тартып алып, қоныс аударғандарға бөліп берді. 1908 жылы
Перовск уезіне 700 шаруа көшіп келді. 1906-1912 ж. Сырдария облысында ғана
қоңыстандыру қорына 3,2 млн. десятина құнарлы жер бөлінді. Осыдан кең
қөлемде ұйымдастырған іс әрекеттерімен 1917 жылға дейін казақ халқы 45
миллион десятинаға жуық мәйекті жерлерінен айырылды.
Ресей империясының қоныс аудару саясатын іске асырудың 20 жыл ішінде
(1897-1916 ж.ж.) Қазақстанға Ресейден шаруаларымен казактардың келуі төрт
жарым есе артып 1 млн. 543 мың адамға жетті. Ал, жергілікті халықтың табиғи
өсуі тек 16,2% болатын. Осының салдарынан Қазақстанда орыстардың саны 1897
жылы 15,7% болса, 1916 жылы олар 41,5%-ке жетті[5].
Аталған мерзім ішінде қоныс аудару саясаты жағдайында Қазақстанда егіс
көлемі едәуір өсті. Айтсақ, 1900-1913 жылдар ішінде егіс көлемі 4,2
млн.десятинаға жетіп, 2 есе артты, оның ішінде 1,5 млн. жерге қазактар егін
екті. Нәтижесінде, 1914 жылы Қазақстанда 150 млн. пұт астық өндірілді.
Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда Сыр бойының бір ерекшелігі
мал шаруашылығымен бірге, егіншілік мәдениетіде дамыды. Бұл жерде көне
замандағы суармалы егістіктің белгісі қалды. Ол дәстүр кейін де дамып,
Қазақ хандығы дәуірінде егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды. Сыр бойы
суармалы шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды. Сыр бойы суармалы егіншілік,
бау-бақшалықтың тұрақты аймағына айналды. Өзен суынан саға алатын жармалар
мен арықтар жүйесі жеткілікті болған. Су өздігінен шықпаса шығыр орнатып,
суды егістікке жеткізудің айла-тәсілдерін кең пайдаланған. Сыр қазақтары
егістік жерлеріне тары, бидай, арпа еккен, азынаулақ жүгері және күріш
дақылдарын өсіру тәжірибесі де болған.
Сыр бойында егіншіліктің даму тарихы өте ертеден басталғанын
дәлелдейтін жәйттар жеткілікті. Айталық Перовск уезінде суармалары жер
жүйелері 208 бас арықпен 128 кіші арықтардан тұрған. Бас арықтардың
ұзыңдығы 1625 шақырым болып, олар 12692 гектар жерді суландырған. Мұндағы
ең көне арық XVI ғасырда қазылған Сарқырама Қарауылтөбеге дейін жеткен.
Кейін Шолақарық пен Беглік арық XVIIІ ғасырда қазылған болатын. Суармалы
жерді игеруде ауыл ақсақалдарымен мұрабтың атқаратын орны ерекше болды.
1891 жылы Перовск уезінде 129 мұраб жұмыс істеген.
Бұл ой тұжырымдардың айқын дәлелдерінің бірі болған окиға ол Шиелі
өңіріндегі Байсын би мен Нұртаза мұрабтың XIХ ғасырдың соңғы жылдары ішінде
іске асырған нақты тірлік тыныстары.
Сырдария өзенін бойлап жағалап көрсеңіз ол Төменарық елді мекеніне
таяу жерден өткен соң кілт бұрылып қызылға-құмға қарай кетеді де содан тек
80-100 шақырымдай төменде, яғни Бәйгеқұм, Жөлек тұсында ғана қайтадан
шығысқа, қазіргі Жуан-төбе, Жөлек тұрған жерге жақын бұрылады. Осы екі
арада Сырдарияның оң қанатында егін егіп, мал бағуға, көкөніс өсіруге
тиімді кең алқапты шұрайлы жер жатады. Жоғарыда айтылған Байсын,
Нұртазалардың халыққа колайлы жерге су жеткізу мақсаты да осы аймақты
игеруге арналды Су тілін, жер жігін білетін ауыл ақсақалдары, Байсын,
Нұртазалардың басшылығымен бұл алқаптың ерекшеліктерін өте тиімді,
ұтымды пайдалана білген. Өйткені, қазіргі Гигант ауылының сәл ғана батыс
түстігінде Бидайкөл, Саскөлі, олардан азғантай төмендегі Иіркөл, Көкиірім,
Ак-өзек, Жансейіт Әулие өзектері, онан бері Оқшы-ата Әулиенің
аймағындағы аумақты да терең ыза көлге көңіл аударсаңыз Бәйгеқұмға дейінгі
аралықта түрлі өзен, көл, сулы ойпат, арналардың көптігін көресіз. Бірақ
көпшілік жағдайда олар бір-бірімен байланыспаған, оның үстіне ең бастысы,
Дария қатты тасымай қалған жылдары бұл жерлерді Сырдария суымен үнемі
толықтырып тұратын бастау саға болмаған. Міне, осы кемшілікті жөндеп, бір
жүйеге салу максаты күн тәртібіне койылады. Осыдан барып Байсын ақсақал,
Нұртаза Мұраб т.б. іске кіріскен. Халықты ұйымдастырып Төменарық түбінен
Дарияның ұрма жерінен саға салып сол қолдан қазған канал-арықты Бидайкөлге
қосқан. Одан әрі қарай Иіркел, Ақөзек, Көкиірім т.б. ірілі-уақты су
арналарына қосылып Жансейт Окшыата өңіріндегі Ызакөлге жалғастырылады,
сөйтіп бір жүйе құрайды да Бәйгеқұмға жетеді. Бұл жерде үлкен жұмыс
ұйымдастырылып Қанқожа су қоймасы салынады. Оның үстіне кейініректе Шиелі
тұсынан Сырдарияға барар жерде Таштоп деген ауылдан сәл жоғарырақ дарияның
былқылдақ деп аталып кеткен иінінен, сыр еліне аты-жөні белгілі Есен ұлы
Жорабектің басшылығымен, қосымша саға алынып ол су жолы Ақ-өзекке тікелей
(су ар-насына) қосылады. Бұл үлкен мәні бар тірлік болғаны белгілі. Кешегі
40-50 жылдардың ішінде бұл Ақ-өзек су жүйесінде судың мол болғандығы
сондай, оңайлықпен өткел бермейтін.
Халықтың есінде қалып, өзіміздің куә болған жағдай, Ақөзектің орта
беліндегі дөңестеу тұста Шегір өткелі деген жерден жұрт арғы бері бетке
аттарын жалдап өтіп жүргені белгілі. Сонымен бірге аттары осы күнге дейін
сақталып калған Көксу, Ботабай, Ақарық, Тасарык,Жетікөл су жолдарының
салынғаны сыр бойы халқының қоғамда кездескен қиыншылықтарға қарамай
егіншілікпен айналысып астык, өндіруді молайту жолындағы іс-әрекеттерін
күшейте түскені аян.
Ресей империясының тарихында 1913 жылдың алатын орны ерекшелеу болғаны
белгілі. Дүние жүзіне, әсіресе Европа халқына үлкен қайғы-қасірет алып
келген қантөгіс соғыстың қарсаңында Ресей экономикасы біршама көтеріліп
дамудың бір деңгейіне жеткендей болған. Алайда бұл жәйіттердің қазақ еліне,
сыр бойы халқына титтей де болса пайдасы болмаған. Сол 1913 жылы Сыр
бойында үлкен куаңшылық болып жерге айтарлықтай шөп шықпай, азын аулақ
егіншілікпен айналысатын шаруаларға суармалы жердің тимеуіне сай елде жұт
деген тілсіз жау күшіне мініп онсыз да титықтап отырған елді есеңгіретіп
жіберді. Осы ауыр күндері бас көтерер ел азаматтар ойласа келіп Ыбырайдың
әкесі Жақайдың ақылымен Есіл өзені бойындағы қалың ағайынға — Сарыарқаға
сапар шегуге мәжбүр болады. Бүкіл ағайын болып түйе жинап қалайда болса
халықты аштықтан аман алып қалуға кіріседі. 1914 жылы сыр бойына жұт келді,
соғыс басталды, мал қырылды. Әсіресе, бірді-екілі, аша-тұяқ, айыр мүйіз
ұстап қалт-құлт етіп күн көріп отырған кедейлер дымсыз калды. Жұрт боса
бастады.
Осы кезде Қарттың айтқанын істе, жастың тапканын азық ет, - деген
қағиданы басшылыққа алған бір топ азаматтар бір күнде көтеріліп, бір түнде
аттанады. Бұл үйде отырып қан құсқанша, түзде жүріп қан кешкенді мақұл
көрген ер, жігіттердің шешімі еді. Бір көш жерге, шығарып салып тұрып Жақай
ақсақал өмірінде алғаш рет ауылдан ұзап үлкен үмітпен Сарыарқаға көппен
бірге сапарға шыққан баласы Ыбырайға, - өзін бір ойлап, өзгені екі ойлаған
ер-нағыз ер, кеудеде жан бар да, адам атына дақ түсірме. Аштан өлсең өл,
тек азғындап өлме, Былғаныш өмірден — адал ажал артық. Жолың болсын...[6],
- деп ақ тілек білдіреді.
Ыбырай Жақаев өз ойына, өз сөзіне кезек берсе, сыр бойынан басталып
Есілге дейін созылған жұт жолында небір еңіреген ерді, боздаған боздақты
көрдім, бәрінің аңсағаны жерге, суға деген еркіндік болып еді дейді. Ұзақ
жол, таусылмайтын түндер, шартарапқа кеткен ой, пікір, арман бәрі ойысып
келгенде бір тоқтамға, бір тұжырымға тірелгендей күн кешеді. Сонау жас
кезінде Керіз жармасын қазғанда диқан болсам, нанды молайтсам деген көмескі
мақсат Ыбырай көкірегінің бір түкпірінде оянып дүниеге келсе, сол мақсат,
сол арман есейе келе ұлғая түскендей. Нан қадірін диханнан артық кім
білген, егінді мол егіп, наннан тарығушылық көрмесек, мынадай жұтқа ұшырар
ма едік, ызғып астық іздеп, бейтаныс бөгде елге қаңғырарма едік – деген,
талассыз жәйттар жан дүниесін жегідей жегені хақ. Нансыз өмір - сәнсіз
өмір, есің болса дихан болуға талпын, астық өсір, ел алғысын сонда аласың,
- деген ой сарабы Ыбырайды қамшылай түскендей.
Жиырмасыншы жылдардың аяғы. Бүкіл елде байлардың дүние-мүлкін, малын,
басқа да байлықтарын тәркілеу, қайсы біреулерін жер аудару ел ішін астан-
кестен жасағаны белгілі. Сыр бойындағы, яғни Қызылорда халқының мал басы
мол бай деп саналған, ретті де ретсіз, азғантай күн көрісінен айырылған
ағайындарды негізінен Атырау аймағына, Атыраулықтарды біздің Сыр өңіріне
жер аудару кеңінен өріс алды. Бас сауғалаған жұрт көбіне басы ауған жаққа,
әсіресе Орта Азия, Ташкент, Қоқанд, Бұхара, Хива, одан әрі Қытай, Ауғанға
дейін үдере көшіп кеткені қанша.
Бұл шырғаландардың соңы шаруаларды ұжымдастыруға, колхозға біріктіруге
ұласқаны белгілі. Алғашқы кезде серіктестік, шағын топтасу сияқты істер
жүргізілсе, 1929 жылдан бастап колхоздар ұйымдастыру басталды. Бұл жаңалық
Қарғалыны жайлайтын Жақай, Боқай әулеттеріне де жетпей қалған жоқ. Сонымен
сол 1929 жылы Қарғалыда дұйым жұрт қатынасқан жиын өткізіледі, оның бел
ортасында Жақайдың Боранбайы, Оразымбеттің Қойшыбайы, Боқайдың Сыздығы
болады. Бұл жиналыстың басты ұйытқыларының бірі саналған сабырлы сөйлейтін,
нені болмасын ақылмен істейтін байсалды азамат Байсариев Сейдахмет көзге
түседі.
Ұзаққа созылмаған көп шуылдан кейін артель болып ұйымдасуға шешім
қабылданады. Колхоздың атын алғашқыда Жарықтық деп қойсақ деген ұсынысқа
келіспеген топтың атынан Жақайдың Ыбырайы шығып сөйлеп, ел-жұрттың жаңа
заманды қолдарына Қызыл Ту алып құрып жатқанын тілге тиек етіп
колхозымыздың атын Қызыл Ту қояйық деп көпшілікті көндіреді. Сөйтіп 1929
жылдың күзінде Шиелі өңірінің Қарғалысында жаңа колхоз құрылады. Алғашқы
мүшелікке Қарғалы бойындағы отыз үй, 19-ауылдың 30 үйі, 25-ауылдың 30 үйі
кіреді. Ендігі жерде тұрақты қоныс тебу үшін сол кезде Шиелі қыстағына таяу
түстік батысында қазылған көкмұрын арығының бойына жаппай көшіп орналасады.
Ол осы күнге Қызыл Ту, Жаңа тұрмыс елді мекені болып қалыптасқаны
түсінікті. Колхоздың бірінші төрағасы сол кезеңде партия қатарына мүше
болған Боқайдың Сыздығы сайланып, орынбасарлығына Сейдахмет Байсариев
бекітіледі. Міне, сөйтіп ауыл шаруа-кедейлерінің өмірінде жаңа бағыт, жаңа
кезең басталады. Колхоздың не беріп, не коятынын біліп, түсініп жатпаса да
болашақ өмірден тек жақсылық, әділдік күткен көпшілік шын пейілдерімен бас
қосқандарына қуанышпен қарағандары хақ[7]. Солардың ішінде көптің бірі
болып егін егумен дихан болуды армандап жүрген Жақайдың Ыбырайы да жаңа
өмірге алғашқы қадамын адалдықпен басқаны белгілі.
1.2. Ыбырай Жақаев туралы жалпы мағлұмат
Ыбырай Жақаев Сыр бойындағы Қарғалы елді мекенінде, кедей шаруаның
семьясында дүниеге келді. Жастайынан әкесінің соңына еріп, диқаншылықтың
қыр-сырына қанығып өсті.
Ұлы Октябрь Социалистік революциясы жеңгеннен кейін қазақ ауылын
советтендіру, ауыл шаруашылығын коллективтендіру ісіне белсене қатынасты.
1929 жылы Қызылту колхозына мүше болып кіріп, диқаншылықты кәсіп
етті. Өзінің бойындағы ерен күші мен еңбек сүйгіштігінің арқасында күріш
дақылынан мол өнім алудың алғашқы үлгісін көрсетіп, 1947 жылы дүниежүзілік
рекорд жасады. Ол ұзақ жылдар бойы күріштен өнімді мол ала отырып оны егу,
күтудің агротехникасын жетілдіруге үлес қосты, кейінгі жастарға ақылшы-
ұстаз болды.
Үкімет пен партия Ы.Жақаевтың көп жылдар бойғы жемісті еңбегін жоғары
бағалап, 1946 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, 1949 жылы
Социалистік Еңбек Ері атақтарын берді. Ол 1971 жылы екінші рет Орақ пен
Балға алтын медалімен наградталды. Төрт Ленин, Еңбек Қызыл Ту, Халықтар
достығы ордендерінің кавалері. Ол КПСС ХХІІІ, Қазақстан Компартиясы IV,
VI, VII, IX, X съездерінің делегаты, СССР Жоғарғы Советіне бір, Қазақ ССР
Жоғарғы Советіне төрт рет депутат болып сайланды.
Ы.Жақаев 1958 жылы Корей Халық Демократиялық республикасында болып,
тәжірибе алмасып қайтты. 1964 жылы облыс жастарын күріш егуге шақырып,
үндеу хат жазды. Қазір диқанның ізбасарлары республикамыздың түпкір-
түпкірінде жемісті еңбек етіп, абырой биігінен көрініп жүр.
Даңқты диқан Ы.Жақаев осындай мағналы ғұмыр кешіп, артында өшпестей із
қалдырған ардақты азамат.
Ыбырай Жақаевтың жолын қуып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін,
еңбек өнімділігін арттыру жолында жаңашылдар Жақаевшылар қозғалысы 20-
жылдары пайда болып, Қызылорда облысының ауыл шаруашылық еңбеккерлері
арасында кең тарады.
Соғыстан кейінгі социалистік құрылыстың бүкіл қарқынды барысы,
еңбекшілердің саяси саналылығы мен өндірістік белсенділігінің артуы, еңбек
ұйымдастырудың жаңа түрлерінің пайда болуы, социалистік жарысты өрістету
жақаевшылар қозғалысының өрге басуына бірден-бір себеп болды. Жақаевшылар
қозғалысы ауыл шаруашылығында жаңа, қуатты техниканың пайда болуымен, оны
толық, шебер игерумен, ауыл еңбеккерлерінің мәдени-техникалық білімінің
артуымен, ғылым жетістіктері мен озат тәжірибені кеңінен қолданумен тікелей
байланысты[8].
Еңбек адамдарының бұл патриоттық қозғалысы диқандар арасында туып, аз
уақыт ішінде күріш егетін аудандарға жаппай тарап үлгерді. Жақаевшылар
қатары әсіресе 1964 жылы Ы. Жақаев баспасөз беттерінде Жас ұрпаққа сәлем
хат жолдағаннан кейін тез өсті. Хатта: ...Қымбатты жастар! Ленин
комсомолының айбынды түлектері! Сыр жері – күріш өсіруде дүние жүзілік
рекордтың туын тіккен жер. Біз сол туды қолдан шығармауға тиіспіз. Оны
әрқашан жоғары ұстап, абыроймен алға апару - зор мәртебе. Еңбек эстафетасын
біз сендерге беріп отырмыз. Келешек рекорд иесі сендер боласыңдар, мен
сендерді сол биіктен көргім келеді[9], деген болатын.
Бұл шақыруға жауап ретінде облыстың күріш өсіретін колхоз,
совхоздарында Жақаевшылар қозғалысы кең қанат жайды. Бұл кезеңде күріш
өндіруді молайту жолындағы күреске ат салысып, жақаевшы болуға тілек
білдіргендердің қатарына партия, совет, комсомол қызметкерлері, мұғалімдер,
мектеп оқушылары т.б. болды.
Сөйтіп, Жақаевшылар саны жыл сайын көбейе берді. 1964 жылы облыста 79
жақаевшы болса, 1966 жылы 244, 1967 жылы 604, ал 1972 жылы 721-ге жетті.
Олардың қатарында Социалистік Еңбек Ерлері З. Ержанова, Қ. Бөдеев, Т.
Елеусінов, Б. Оразов, Қ. Жүсіпова, Н. Әпрезов, Қ. Үсенбаева, Р.
Жалғасбаева, Куба Республикасында болып, Ы. Жақаевтың күріш өсіру
тәжірибесін үйреткен К. Әлшоразов т.б. бар.
Жалағаш ауданындағы Қазақстан Ленин комсомолы совхозының звено
жетекшісі Н. Әпрезов 1967 жылы өзіне бекітіліп берілген 20 га жердің әр
гектарынан 75 центнер, 1968 жылы 94,4, 1969 жылы 103,5. 1970 жылы 105
центнер өнім алды. 1972 жылғы табысы үшін (әр гектардан 110,7 ц) Н.
Әпрезовке Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
1972 жылы Шиелі ауданындағы Коммунизм колхозының звено жетекшілері
Ш. Қазанбаева әр гектардан 129 центнерден, Ұ. Алтайбаева 109 центнерден,
Гигант қолхозының звено жетекшісі Ш. Молдабергенов 101 центнерден,
Жалағаш ауданындағы Аққұм совхозының звено жетекшісі Қ. Жүсіпова 102
центнерден өнім алды[10].
Жақаевшылар үнемі бас қосып, күріш егісінің көлемі мен өнімділігін
арттыруда қол жеткен табыстарын ортаға салады, пікір алмасады, егіншіліктің
әр қилы мәселелерін талқылайды, сол жылдары күрішшілердің жыл сайынғы
облыстық слеті өткізіліп тұрған.
Күріштен мол өнім алудағы табыстары үшін Жакаевшыларға жыл сайын
тапсырылып отыратын Ыбырай Жақаевтың еңбек аттестаты белгіленген. Бұл
аттестатты салтанатты түрде Ы. Жақаевтың өзі тапсырып отырған.
2. Тарау. Ыбырай Жақаевтың өмір жолы мен қызметінің маңыздылығы
2.1. Ыбырай Жақаевтың өмір мектебі
Ыбырай Жақаевтың күріштен мол өнім алу мектебін әңгіме еткенде оның
басынан кешірген өмір мектебіне соқпай кетуге болмайды.
ЬІбырай Жақаев Сыр бойында, Қарғалы жерінде, бұрынғы Перешнен, қазіргі
Шиелі ауданында туған. Ес біліп, еңбекке араласқан кезінен бастап ол әкесі
Жақаймен бірге ұшы-қиырсыз, ала-жаздай жалғыз тамшы тамбайтын,
сағым басқан, сұрғылт шөл даладан шұрайлы қоныс іздеп, артынып-тартынып
көшіп-қонып жүретінді. Тәуір жер кездессе, сол жерді түпкілікті мекен етпек
болды. Сусыраған шөл далаға су беріп, құтты қоныс етуді арман етті. Қандай
қиыншылдық көрсе де Ыбырай ата мекенін, туған жерін тастап ешқайда кетпеді.
Бірақ әкесі Жақай өмір бойы дарқан еңбек ететін құнарлы жерге ие бола
алмай арманда кетті. Жас ортасынан жаңа асқан кезінде қырық тесік қараша
киіз үйінде кенет ауырып, қайтыс болды. Өзінің үлкен баласы — он төрт жасар
Ыбырайға мұра етіп қалдырғаны — ескі ағаш соқа мен қара кетпен еді.
Жақай қарт қайтыс болғансоң, бір-екі жылдан соң, оның артында қалған
бала-шағасы өздері сияқты кедей шаруалармен бірге, Сырдарияның сол жақ
жағалауындағы шағын алқаптың суға жақын жеріне кешіп келіп бір жолата орын
тепті. Өсе келе тұлғалы, қайратты жігіт болған Ыбырай өзінің болашақ
несібесін жерден іздеді. Бірақ бұрынғы заманда оның бұл талабы бірінен соң
бірі тұйыққа тіреле берді. ЬІбырайдың жүмыс көлігі де жоқ, тұқымы да жоқ.
Ол бір байдан егін піскенсоң екі есе етіп қайтаратын болып тұқым алды,
екінші біреуінің егіннен алған өнімінің тең жартысын беретін болып көлігін
жалдады. Сөйтіп ала жаздай маңдай терін төгіп жинаған өнімінен күзде өз
үйіне жарытулы ешнәрсе қалмай жүрді.
- Біз мөлдек егісімізді,- деп сол күндерін еске түсіреді Ыбыкең,-
кейін байлардан көмек алмай, бүкіл үй-ішіміз болып апталап айдадық. Көлік
жүре алмайтын жерлерде өзімнің, туысқаным Кәрібай мен Боранбай мойынтұрыққа
өздері жегіліп, жерағашты сүйреді. Жерағаштың басында мен жүрдім[11].
Жақаевтың өмір мектебі осылай басталды. Шиелінің барлық кедей
шаруаларының да күн көрісі солай болған еді. Ыбырай еңбек қуанышын 26
жасында, Ұлы Октябрь революциясы сан миллиондаған еңбекші шаруаларды құлдық
бұғаудан азат еткеннен кейін ғана көрді.
Жастайынан ащы өмірді басынан кешірген Ыбырай ауылда совет өкіметін
орнатуға бірден белсене қатысты. Кедейлерді ауыл шаруашылығын
коллективтендіруге шашруашылардың бірі осы Ыбекең еді.
1928 жылы Қарғалының бұрынғы жерсіз 15 үй кедей шаруалары жерді
бірігіп пайдаланатын серіктік болып құрылды. Бүл серіктікті
ұйымдастыруға мұрындық болып, кедейлердің басын косуға Ыбырай Жақаевпен
бірге оның жерлестері Қойшыбай Оразымбетов, Паттал Ысмайлов, Абылай Оспанов
т.б қатысты. Арада бір жыл өткеннен соң Ыбырайдың ұсынысы бойынша
Перешнен болысындағы екі ауылдың шаруалары бірігіп Еңбекші колхозына
ұйымдасты, кейінірек одан 120 үй өз алдына бөлініп шығып, Сырдария өзенінің
оң жаң жағасындағы қазіргі Қызылту колхозының іргесін қалады. Ол
кезде колхозда 40-50 көлік, 17 соқа (оның да бірнешеуі ағаш тісті соқа
болатын), пішен шабатын ескі 2 машина, он шақты арба болған еді.
Колхоз орналасқан жердің ол кезде егіс егуге жарамдысы 1-2 проценттен
аспайтын. Артель ұйымдасқан алғашқы жылдың өзінде-ақ мемлекет тарапынан
ұзақ мерзімге қарызға берілген қаражатқа темір плуг, құрал-сайман, тұқым
материалдарын, асыл тұқымды мал сатып алды. Колхозшылар қоғамдық
шаруашылықты өркендетіп, оның экономикасын нығайтуға жұмыла күш салды.
Колхоз өмірінің жаңа, жемісті өндірісінен Ыбырай Жақаев өзінің лайықты
орнын тапты. Жаңа қадам басқан шаруашылықтың алғашқы кезінде-ақ Ыбырай
бірден көзге түсті. Колхоз бірте-бірте нығая берді, село салына бастады.
Қазір колхоздың ауыл шаруашылығына жарамды 26 мың 200 гектар жері бар.
Оның ішінен суармалы егістік жерлері 3200 гектар, шабындығы - 4500
гектар, жайылымы - 16150 гектар. Артельдің егістігін халықтың құрылыс
әдісімен салынған Шиелінің бас каналынан таралатын, ұзындығы 30
километр суландыру жүйесі үш жерден кесіп өтеді.
Колхоз мүшелері егіншілік мәдениетін көтеру, жаңа жерлерді игеру және
оның құнарлылығын арттыру жөнінде көп жүмыс істеді. Соңғы бес жылдың
ішінде ғана Сырдарияның оң жаң жағалауындағы шөлейт өңірлерді суландыру
арқылы 800 гектар жер шұрайлы күріш плантациясына, 2000 гектар жер
шабындыққа айналдырылды. Ауыспалы егіс танабын дұрыс қолдану, егістік
жерлерін тегістеп, топырақты мұқият баптау, егіске органикалық және
минерал тыңайтқыш беру - егістіктің құнарлылығын арттырып, онда әр алуан
ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жағдай жасады. Осының нәтижесінде қазір
колхоз өз жерінің 60 проценттен астамын шаруашылық пайдаланып отыр.
Колхоз поселкасы Қазақ темір жолының Шиелі станциясынан 4 километр
жерге орналасқан. Онда колхозшылардың барлығы дерлік төбесі
шифрмен жабылған, қала тәртібімен салынған 450 үйде тұрады. Мұнда
екі сегіз жылдық, бір бастауыш мектеп, 35 балаға арналған балалар
бақшасы, үш медицина пункті, әйелдер босанатын үй, екі клуб жұмыс істейді.
Биыл Жаңатұрмыс қыстағында 120 бала оқитын жаңа мектеп, медицина пункті
салынып, пайдалануға беріледі. Алыстағы мал жайылымында жұмыста
жүрген шопандардың 25 баласы интернатта жатып оқиды, оларға тамақ тегін
беріледі. 1963 жылы 17 колхозшы, 1964 жылы 22 колхозшы курорт пен демалыс
орындарына барып, демалып, денсаулықтарын жақсартып қайтты.
Артельдің өз электр станциясы, диірмені, автомобиль гаражы, көптеген
қора-жайлары, өндірістік үйлері бар. Соңғы 3 жылдың ішінде ғана колхозшылар
үшін жақсы жабдықталған 49 стандартты үй, монша салынды. Биыл колхоз 10
шопанға үй салып беруді ұйғарып отыр. Келесі жылы 400 орындық жаңа клуб,
тұрмыс қажетін өтейтін комбинат салынады. Әр үйде радио, ал көп
колхозшылардың үйлерінде радиоқабылдағыш бар.
Шаруашылықтың маман кадрлар саны жыл сайын көбейіп келеді. 1940 жылы
мұнда 6 тракторшы, 1 омарташы, 2 бухгалтер-есепші болған еді. Енді 40
тракторист, 10 комбайнер, 4 агроном, 8 мал дәрігері, 10 бухгалтер-есепші т.
б. небәрі 110 маман жұмыс істейді. Колхоздың 30 қызы мен жігіті облыс
орталығындағы және республика астанасындағы жоғары оқу орындарында оқып
жүр. Ыбырай Жаңаевтың ұлы Сейтбек - Алматыдағы ауыл шаруашылығы
институтының студенті.
Колхоздың қоғамдық шаруашылығының өркендеуімен бірге колхозшылардың да
табысы молаюда. Мәселен, 1960 жылы бір колхозшының айлық табысы 37 сом
болған болса, 1964 жылы 70 сомнан айналды. Колхозшылардың рухани талғамы да
мықтап өсті. Өткен жылы колхозшылар 24 шифонер, 26 диван, 12 буфет, 47
кереует, 13 кір жуғыш машина, жеке кітапханалары үшін 1280 сомга әдеби және
саяси кітаптар сатып алды. Биыл 1054 сомның газет-журналдарына
жазылды.
Шиелі ауданының еңбекшілері жер суландыру мәселесіне ерекше көңіл
бөлді. Төмен арықтан Бәйгі құмға дейін канал қазып, осы канал арқылы
Сырдарияның суын шалғай жатқан шөл даладағы Ақтоған аймағына шығарьп,
мыңдаған гектар тың жерлерді игеру міндетін алға қойды. Бұл канал халықтың
құрылыс әдісімен салынды. Оның құрылысына 16 мың колхозшы қатысты.
Ыбырай Жақаев Шиелі каналының құрылысына және осы каналдан Қызылту
колхозының жеріне баратын суландыру жүйелерін салуға белсене атсалысты.
Каналдың, ал одан кейін суландыру жүйелері құрылыстарының аяқталуына
байланысты Қызылту колхозының мүшелері күріштен мол өнім алуға жұмыла
кірісті. Кәнігі диқаншылардан арнаулы күрішшілер звеносы құрылды. Қызылту
колхозында алғашқы құрылған күрішшілер звеносының біреуін басқару Ыбырай
Жаңаевқа жүктелді[12].
Звено өздеріне бөліп берілген көлемі 20 гектар егістікті өңдеуге
күзден бастап кірісті. Қыс бойы егістік жерін бұтадан, томардан арылтып,
дөңестерін тегістеді. Арбамен тасып, әр гектарга тонналап көң шашты. Звено
мүшелері осы жұмыстардың барлығын кетпенмен істеді, өйткені ол кезде
колхозда техника жоқ болатынды.
- 1940 жылы Жаңа Шиелі каналы салынатын жерге егін егіп Ыбекең
күріштің әр гектарынан 22 центнерден өнім алды. Сол жылы күзде канал
салынып бітті. Ыбекең колхозға келген жас аграном Алтынбеков Әнеспен
танысып агротехника негізін зерттей бастады. Колхозға. бірнеше трактор,
қуатты плугтар келді. Жақаевтың звеносы көктемде егісті жаңа плугпен терең
етіп жыртты. Одан кейін звено мүшелері ол жерлерді атыздарга бөліп, су
жіберді, егіске дәні ірі тазартылған тұқым себілді.
ЬІбырай басқарған звено мүшелерінің егіс даласында ынтасы мен
шеберлігі, тәжірибесі арта берді. Олар жылдан-жылға мол өнімнің жаңа
сатысына өрлей түсті.
1941 жылы оның звеносында күріш өнімі екі есе жоғарылап, орта есеппен
гектарынан 43 центнерден айналды. Мұның өзі ол кезде осы өңірдегі
колхоздарда бұрын-соңды болып көрмеген мол өнім болған еді.
1942 жылы Ыбырай Жақаевтың звеносы жаңадан участок таңдап алды. Олар
бұл жерді де бұта қалдықтарынан тазартты, ой-шұңқырын мұқият тегістеді.
Күзде тереңдігін 22-25 сантиметр етіп зябь жыртты, қыстыгүні зябьқа көп
етіп қызған көң төкті. Көктемде егістікті тұқым себуге жақсылап әзірледі.
Тұқымды Ыбырай Жақаев өзі қолымен септі және бұрынғыдан бір жарым есе
артық септі. Тұқым себерде, одан кейін, өсімдік қияқ алған соң, барлығы екі
рет минералды тыңайтқышпен үстеп қоректендірді. Арам шөпті көрінген сайын
тамырымен бірге жұлып, құртып тастап отырды.
Соның нәтижесінде күріш өнімі өткен жылғыдан екі есеге жуық көбейіп,
әр гектардан 84 центнерден алынды.
Сөйтіп, күріштен мол өнім алудың сыры ашыла бастады. Күріш
плантациясында өнім неғұрлым арта түскен сайын Ыбырайдың өз табысына көңілі
толмау сезімі күшейе түсті. Тап сол жылы өзі көп жылдардан бері еңбек етіп
жүрген Сырдарияның оң жақ жағалауына егін салған қарт күрішті Ким Ман Сам
өз плантациясының ішінде 4 гектар күріштің әр гектарынан 144,7 центнерден
өнім жинады. Бұл - дүниежүзілік рекорд болды[13].
Біз гектарынан 80 центнерден өнім алғанға тоқсынып отырмыз. Ал бізбен
көршілес Ким Ман-Сам өзінің мол өнімді участогінде бізден өнімді екі есеге
жуық артық алып отыр. Сондықтан мұнда біз білмей жүрген, бабын таппай
жүрген бір құпия сыр болуға тиіс, осы сырды білуге тиістіміз деген ой
Ыбыкеңнің жүрегіне мықтап ұялады.
1942 жылдың күзі. Ыбырай осы ойдың үстінде жүрген кезінде Қызылорданың
күрішшілері озат диханшылардың облыстық кеңесіне жиналды. Бұл кеңеске звено
жетекшісі Ыбырай Жақаев та шақырылды. Кеңес елімізге, майданға астықты көп
берейік деген ұранмен өтті.
Кеңесте баяндама жасаған облыстық партия комитетінің секретары
еліміздің ішкі-сыртқы жағдайын, отанымыздың басына төнген қатерлі қауіптің
түйіні орыстың ежелгі ұлы өзені Еділдің бойындағы сұрапыл шайқаста шешіліп
жатқанын түсіндіре келіп, колхозшы шаруалардың, совхоз жұмысшыларының
бүгінгі таңда алдында түрған міндеттеріне тоқтады. Күріштен мол өнім алу
өздеріне және агротехникалың шараларға байланысты екенін, мүны озат
звенолардың жұмыс тәжірибелері көрсетіп отырғанын нақты дәлелдеп берді. Бұл
жөнінде Шиелі ауданынан келген Ким Ман Сам мен Ыбырай Жақаевтың,
Тереңөзектен келген Дүйсенбай Керейтбаевтың және Абыл Қызылбаевтың
жұмыстарын мысалға келтірді.
Кеңесте социалистік егіншілік кәсібінің шеберлері өздерінің
тәжірибелерін ортаға салды, ғылым жетістіктерімен танысты. Мол өнім алуға
бөгет болып отырған негізгі себептерді күрішшілердің өздері ашты. Олар
агротехникалық шаралардың дұрыс қолданылмауынан көршілес отырған
звенолардың әр түрлі өнім алып жүргендері жайлы көптеген мысалдар келтірді.
Жұрт қарт күрішші Ким Ман Самның рекордтық өнім алғаны туралы әңгімесін
үлкен зейін қойып, ықыласпен тыңдады.
Ыбырай Жақаев жаратылысынан сөзге сараң болатын. Тіпті өзі бас болып
ұйымдастырған колхозының жиылыстарында да тым сирек сөйлейтін. Оның үстіне
өз звеносының мол өнім алу мәселесімен беріле шұғылданьш жүрген ол
облыстағы күріш шаруашылығының жайымен, басқа колхоздардьң халініен онша
көп хабардар да емес еді. Бірақ озат тәжірибені жинақтауға және облыстың
барлық диқаншыларын ауылшаруашылық дақылдарының, оның ішінде күріштің
өнімділігін арттыруға, майданға деген көмекті күшейтуге арналған бұл
кеңесте сөйлемеске болмас деп түйді ол ойын.
Ким Ман Самнан кейін мінбеге Жақаев шықты. Ол өзінің звеносының
жұмысын баяндай келіп, былай деді: Қазір елімізге майданға күріш керек.
Біз күрішті Отанымызға бұрнғыдан екі-үш есе көп беруге тиістіміз. Отанымыз
бізден осыны талап етеді. Сондықтан мен диқаншылардың күріштен мол өнім алу
жарысын кеңінен өрістетуді ұсынамын. Ал өзім рекордтық өнім алуға серт
беріп, Ким Ман Самды социалистік жарысқа шақырамын[14].
Кеңеске қатысушылар Ыбырайдың бұл ұсынысын бір ауыздан қабылдады.
Мұны әсіресе байырғы күрішті Ким Ман Самды қызу құттықтап, онымен сол жерде
жарысқа түсіп, шарт жасасты.
Мол өнім жолындағы социалистік жарыс күріш плантациясында барған сайын
қыза түсті. Облыстың әрбір колхозында күрішшілердің мол өнімші звенолары
құрылды. Олар жарысты бастаушы Ыбырай Жақаев пен Ким Ман Самның тәжірибесін
үйреніп, агротехниканың әрбір шараларын жеке-жеке талдап зерттеуге ұмтылды,
ал жарысты бастаушылар өз шеберліктерін онан әрі жетілдіре берді.
Ким Ман Сам өзіне мықты бәсекелес кездескеніне балаша қуанды, күріш
өсірудегі ширек ғасырлық бай тәжірибесін жаңа досының, алдына жайып салды.
Олар плантацияның ішін аралай жүріп ұзақ әңгімелесті, жұмыстарының егжей-
тегжейімен танысты. Мол өнім тәңірінің күрішімен емес, күрішшінің білімге
және техникаға сүйенген еңбегінен болатынын дәлелдесті.
- Зейінді Ыбырай Жақаев күрішшілердің өткен кездегі тәжірибелерін
және агрономдық ғылымының жетістіктерін құныға зерттеді. Ол агрономдык,
ғылымның керемет ғажап күшін көзімен көрді. Сол жылдан бастап Ыбырай Жақаев
күріштің алдыңғы қатарлы агротехникасымен достасты.
Соғыс егіншілер құрамына да көп өзгеріс енгізді. Бұрынғы тәжірибелі
күрішшілер мен тепсе темір үзетін тегеурінді жастар қолдарына қару алып,
Ұлы Отанын қорғауға майданға аттанды. Осыған байланысты колхозда
бригадалардың қатары жаңа кісілермен толықтырылды, Звенолар, оның ішінде
Жақаев звеносына да өздерінің майданға аттанған ерлерінің, туыстарының
орнын көптеген әйелдер, жас қыздар мен ересек балалар келді. Оларды еңбекке
баулу, бейнеті мен зейнеті бірдей күріш өсіру жұмысына үйрету жөнінде
Ыбырайдың көп еңбек сіңіруіне тура келді.
Звеноларға келген жастар күріштің агротехникасын үйренуге жаппай
жұмылды. Олар үшін күріш плантациясы әрі еңбек, әрі агротехника мектебі
болды. Олар мұнда Жақаевтың күнделікті жұмысымен танысты, одан көргендерін
көңілдеріне тоқи берді, өздерінің тәжірибелерін молайтуды көздеді. Ыбырайша
жұмыс істеу қисапсыз еңбек сіңіруді, агротехниканың әрбір ұсақ-түйек
мәселелерінің өзін жете талдап, терең ойлап, одан тиісті қорытынды жасап
отыруды қажет етеді.
Көктемгі жұмыстың қызу кездерінде бригадаға Шиелі аудандық ауыл
шаруашылығы бөлімінің сол кездегі бас агрономы Әнес Алтынбеков келді. Ол
звеноның күріш плантациясын аралап көріп, жұмыстарымен танысты. Бұл сәтте
Ыбырай Жақаев атыздарын аралап, күріштің жас өркендерін бір орыннан екінші
орынға, сиректеу жеріне отырғызып жүрген болатын.
- Ыбеке, бұл өте дұрыс. Ресми агротехника өсімдіктердің қатар
аралығының түзу болуын қолдайды, ал Сіз оған қарамастан, плантациядағы
өсімдіктің тілегін орындап жүрсіз, - деді оған риза болған пішінін білдіріп
агроном.
- Ресми агротехника өсімдікке жақсы жағдай жасағанды шет көрмесе
керек - деп жауап қатты звено жетекшісі.- Күн сәулесі мен топырақтағы
қоректік заттарды өсімдік тең пайдалануы үшін, егістіктің барлық жеріндегі
оның бітіктігі бірдей болғаны жөн емес пе...[15].
Агрономның ақыл-кеңесін пайдалана отырып, ЬІбырай Жақаевтың звеносы
1943 жылы күріш егісінің әр гектарынан 130 центнерден өнім жинады. Сөйте
келе 1944 жылы Ким Ман Самнан да озып шықты. Өз плантациясының кейбір
гектарынан 172 центнерден күріш алды. Ал жалпы участок бойынша орта есеппен
әр гектардан жиналған өнім 147,8 центнерден айналды.
Тәжірибелі қарт күрішші Ким Ман Сам Ыбырайды жаңа табысымен құттықтап,
күріштің түсімділігін онан әрі арттыра беруіне тілектестігін білдірді.
Бұл шақ Ыбырай Жақаевтың өз еңбегіне қоса агробиология ғылымына,
техникаға сенімі күшейген, тіліне түсініп істесе жердің шексіз көп өнім
беретініне көзі жеткен кезі болатын. Ол топырақ категориясы, минерал және
жергілікті тыңайтқыштар, үстеп қоректендіру, зиянды жәндіктер мен арам
шөпті құрту тәсілдері жайлы өз колхозының мүшелері ғана емес, аудан
күрішшілеріне ақылшы, кеңесші бола бастады. Агротехниканы өзінің жұмысында
шебер қолдана білді.
1945 жылы Ыбырай Жақаев өз звеносының жалпы егіс көлемінен бес гектар
жерді бөліп алып, осы жерге тәжірибе жасап, бұдан мол өнім алуды көздеп
отырған ойын агрономға білдірді.
- Сіздің өткен жылғы алған өніміңіздің өзі де бұл өңірде бұрын-соңды
болып көрмеген табыс болды, енді оны үдете түсу дұрыс, Ыбеке - деді оған
агроном.
- Бабы табылса, өнімнің шегі болмайтындығын тәжірибе көрсетті,- деп
жауап берді Ыбыкең. – Агроном ілімнің талаптарын Сыр өңірінің дәл
жағдайына үйлестіріп, бұлжытпай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz