Көркем проза шығармалары тіліндегі теңеудің стильдік қызметі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1.1 Антоним, синоним сөздердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты 5
1.2 Фразеологизмдердің, мақал-мәтелдердің лексика-семантикалық топтары мен
стилистикалық табиғаты 11
1.3 Көркем шығармадағы сөйлеу тілінің элементтері 19
ІІ БӨЛІМ. Д.Исабеков шығармаларының көріктеуіш-бейнелеуіш құралдардың
қолдану тәсілдері 27
2.1 Көркем проза шығармалары тіліндегі теңеудің стильдік қызметі 27
2.2 Көркем прозада эпитеттің көркем бейне жасаудағы стильдік қызметі 37
2.3 Метафораның қолданылуы 39
Әдебиеттер тізімі: 45
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көркем әдебиет тілі мен жекелеген
қаламгердің сөз қолдану машығын талдау, таразылау – бүгінгі күндегі
жалғасын тауып келе жатқан маңызды мәселелер қатарын құрайды. Қазақ
әдебиетінің түрлі кезеңдерінде халықтың рухани дамуына өз туындылары арқылы
үлес қосқан сөз шеберлерінің тілін тереңдеп зерттеу, стильдік дәстүрлерін
саралау, қорыту арқылы стильдік байлықты молайтуға олардың қосқан үлестерін
ашып көрсетудің мәні зор. Көркем сөз зергерлері қалыптастырған стильдік
дәстүр мен өнеге, олардың қазіргі әдеби тілімізде игеріліп, дамытылуы
қандай дәрежеде деген мәселелер де осыдан келіп шығады. Көркем шығармаға
қойылатын басты талап – тіл шеберлігі. Әрбір жазушының өзіндік ерекшілігі
де тілі арқылы көрінеді. Қаламгердің тілдік ерекшелігін әдеби тілдің даму
заңдылықтары тұрғысынан талдап, халық тілінің мәдениетін дамытуға қосқан
үлесін анықтауға ұмтылу жұмыстың өзектілігін танытады. Сонымен бірге
белгілі бір кезеңге тән, сол кезең тіл туралы мағлұмат беретін әдеби
шығармалар тілін зерттеу де маңызды мәнге ие.
Зерттеудің нысаны мен дереккөздері. Зерттеудің нысаны Д.Исабеков
шығармаларының тілдік-стильдік ерекшеліктері. Ғылыми тұжырымдар жасауға
негіз болған материалдар төмендегі шығармалардан алынды:
Қаламгердің Тіршілік, Біз соғысты көрген жоқпыз шығармалары
алынды.
Зерттеудің мақсаты. Д.Исабеков шығармаларының тілдік ерекшелігін ашып
көрсету, көркемдік стильдік қызметін саралау және Д.Исабековтің өзіндік
қолтаңбалық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсаттарды орындауда мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
– Д.Исабеков лексика-диалектологиялық және лексика-фразеологиялық
бітіміне стилистикалық талдау жасау барысында жеке авторлық ерекшеліктерді
көрсету;
– суреткер стилінің даралығын танытатын кейбір синтаксистік
түзілістердің стильдік қызметіне талдау жүргізу;
– сөз құбылту мен ажарлау тәсілдерінің структуралық, семантикалық және
стилистикалық ерекшелігін көрсету;
– шығарма тіліндегі метафора, эпитет, теңеу түрлерінің қаламгер
қолданысындағы стильдік қызметін айқындау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Д.Исабеков шығармалары негізінде қазақ
шығармаларының тілі әдеби тіл фактілерімен салыстырыла отырып
лингвостилисткалық талдауға түсті;
– жазушының халықтың тіл байлығын қолданудағы өзіндік ерекшеліктерін
анықтау ниетімен тілдік құралдардың авторлық баяндау мен кейіпкер тіліндегі
берілу жолдары қарастырылып, қолданыс мақсаты айқындалды;
– шығармалары тіліндегі көріктеуіш тілдік тәсілдердің, соның ішінде,
метафора, эпитет, теңеу стильдік қызметтері анықталып, қаламгердің сөз
қолдану даралығы тілдік деректермен негізделеді;
Зерттеудің теориялық маңызы. Д.Исабеков шығармаларының тілін зерттеу
барысында қол жеткізген тұжырымдар мен нәтижелер әдеби тіл тарихы мен
көркем әдебиет стилистикасы теориясын толықтыруға өзіндік үлес қосады.
Жұмыстың практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындары
филология факультеттерінде оқытылатын Стилистика, Көркем мәтінді
лингвистикалық талдау, Қазақ әдеби тілінің тарихы пәндері мен арнаулы
курстарға қосымша әдебиет ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Д.Исабеков шығармаларының тілі
– мол ізденіспен ерекшеленетін, ғылыми тұрғыдан кең ауқымда зерттеуге
болатын дүние;
– жазушы шығармалары – қазақ көркем тілінің ұлттық сипаты мен өзі өмір
сүрген заманда қазақ әдеби тілінің ортақ ерекшеліктерін көрсете алатын,
сонымен бірге авторлық даралықты танытатын тілдік-стильдік сипаты бар
шығармалар;
– қаламгердің әдеби тілге әсері мен даралығы халық тілі байлығын мол
пайдаланумен қатар өздеріне тән сөз қолдану үлгілерін жасауынан көрінеді;
– Д.Исабеков кейіпкердің ішкі тебіренісін көріктеуіш тілдік құралдар
арқылы шебер суреттеп қана қоймай, Ұлы Абай, Махамбет, Ыбырайлардың
оқырманға жақсы таныс жыр жолдарын шебер пайдалана біледі;
– синтаксистік түзілістердің стильдік-көркемдік қызметі жазушының
шебер суреткерлігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыста салыстыру, баяндау әдісі,
теориялық тұжырымдарға сүйене отырып ғылыми тұрғыдан талдау, сипаттау
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі беріледі.
1.1 Антоним, синоним сөздердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты
Антонимдер құбылыстарды салыстыра отырып, бір-бірімен қатар қойып
шендестіруде, айтылатын ойды анық түсінуге айрықша қызмет етіп тұр. Бір-
біріне қарама-қарсы мағыналы сөздерді аса шеберлікпен қолдана отырып
прозаны анық, көркем, бейнелі қылып оқырманға жеткізеді.
Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев: Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын
есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті
кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың
қасы-деп айтады[1;121].
Ф.Оразбаева, Қ.Есенова: Антонимдерге ең бай сөз табы – сын есімдер. Ал
етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды-көпті кездессе, ал қалған
сөз таптарынан өте сирек ұшырасады дегендей[2;49], Д.Исабеков шығармалары
тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда антонимдер ерекше көзге түседі.
М.Серғалиев: Кейіпкер тілі, көркем шығармада ол кейіпкердің сөйлеу
ерекшеліктері, түптеп келгенде, жазушының шеберлігіне тікелей қатысты
мәселе болып табылады,-дейді[3;223].
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі
осы сияқты мәндегі сөздерді ақын-жазушылар өзара қарама-қарсы қойып,
шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі[4;22].
Ғалым Б.Шалабаев Антонимдер де көркем шығарма тілінде белгілі стильдік
қызметте жұмсалады. Әдетте, тіл білімінде антонимдер деп мағынасы қарама-
қарсы ұғымды білдіретін сөздерді атайды. Оларды орынды пайдалана білу
өмірдегі құбылыстарды суреттеп, әсерлі жеткізер шеберлік қырын танытады
деген [5;82].
Көркем шығарманы әрлендіріп-нәрлендіретін көркемдегіш тәсілдері түрлі-
түрлі. Солардың қатарына антонимдер сияқты лексикалық құралдар жатады.
Д.Исабековтің Тіршілік повесінде байқайтынымыз антоним сөздері өз
орындарын дөп басып тапқандай.
Күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмеді (Тіршілік, 327-б).
Ел бар-ау жұрт бар-ау деген ой түстегідей бұлдырап, санасының сонау бір
түкпірінен ауық-ауық елес беріп өткенімен, ініне түтін салынып, өлімші
халде құдай қағып аман шыққан бейшара түлкідей бұл да аяқтарын әзер қозғап,
өлі мен тірінің арасында ілбіп келеді (Тіршілік, 336-б).
Терең байыптап қараса, қызының қашып кеткенін былайғы жұртқа өзі ат
шаптырып есіттіргендей, сөйтіп өзін-өзі досқа таба, дұшпанға күлкі етіп
байлап бергендей көрінеді екен (Сонда, 339-б).
Бұл келтірілген мысалдардағы антонимдерді өлі мен тірінің арасында,
досқа таба, дұшпанға күлкі етіп, күндіз күлкі, түнде ұйқы тұрақты
тіркестері арқылы автор суреттелген жағдайды әсерлей түскен. Тұрақты
тіркестер арқылы берілген антонимдер шығарма тілін ажарландыра түскен.
-Жеңе-ше-е!...
Ол жеңгесінің белінен құшақтай кеткенде екі адамның салмағын көтере
алмаған күлдіреуіш порт сынып, бірі өлі, бірі тірі қос дене үй ортасына
сылқ етіп құлап түсті.
Марқұмның бір ұл, бір қызы бар екен, ұлының есі кіріп қапты, шешесіне
жұрт жапа-тармағай топырақ тастап жатқанда апашы, апа деп шырқырап қоя
берді.
Бүгін бар, ертең жоқ. Өліге иман, тіріге мал керек. Бұ дүниеден кәрі де
кетіп жатыр, жаста кетіп жатыр... (Тіршілік, 342-б). Кәрі сүйекті қайғы да,
қуаныш та бірдей туралатып кетеді екен (Тіршілік, 388-б). Автор қарама-
қарсы мағынадағы сөздер арқылы ішкі жан күйінішін, алдыңғы күндердің
қараңғы екендігін, ажалдың, қуаныштың, қайғынын қай уақытта болса да,
таңдамай, талғамай келетіндігін берілген мысалдар арқылы көрсете отырып,
оқырманға эмоциялық әсер туғызады.
Күйеу бала қайсысы?-деді төсін жүн қаптаған жалтырбас біреуі, алдынғысы
ма, артқысы ма, әлде ортасындағы ма? (Сонда, 327-б)
Бірер сағаттан соң арыны басылған өзендей шу да бәсеңдеп, жөнді-жөнсіз
сабылған адамдар саябырсыды...(Тіршілік, 328-б)
Мақта терім кәрі-жасты түгел далаға қуғанда ғана адуын бригадирдің
тепсінуімен бірекі күн жүйекке түседі (Сонда, 333-б).
Еркін жүріп, еркін тұрып үйренген қыз айттырып келушілер алғаш босаға
аттаған күннен бастап кенет бой жетіп, оң-солын енді таныдым дегенде тірі
тұтқынға айналды (Тіршілік, 334-б) Әрі ойлап, бері ойлап кеп Дәулетбай
бұдан өзге дұрыс шешім таба алмады (Сонда, 342-б). Бірде аш, бірде тоқ бір
тіршілік өте береді (Тіршілік, 349-б). Жатса да, тұрса да ойынан қаңғытып
жіберген қызы кетпей қойды (Сонда, 351-б). Мысалдағы антоним сөздер бірін-
бірі қажет ететін, бір-бірінсіз өмір сүрмейтін қарама-қарсы жақтары болып
табылады. Сондықтан бұлардың бірін айтқанда, екінші сыңары өздігінен ойға
оралады. Антонимдік қарама-қарсылық тек бір логикалық қатарға жататын
тектес ұғымдар қарама-қарсылығына негізделген.
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі
осы сияқты мәндегі сөздерді ақын-жазушылар өзара қарама-қарсы қойып,
шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі[6;22].
Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-
мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады.
Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антоним соншалықты кедей емес
екендігін байқаймыз[7;68].
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке
тұрғанда барлық стильдік аяларда қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар
алып, қабаттастыра қолдану барлық стильде бірдей дәрежеде емес.
Антонимдерді көркем әдебиет тілінде қолданудың маңызы ерекше. Өйткені,
тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып,
шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды[8;80].
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды
салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл
арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер
айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер мейлінше мәнерлі болып
белгіленеді[9;176].
Жазушының қолданған антонимдік қатарлары оның айтар ойын
нақтылап, шығарманың әсерін күшейтіп қолдануда антонимдерді ұтымды
жұмсаған. Қарама-қарсылық сипаттағы сөздердің барлығы терең ойға оқырманды
жетелеп, кейіпкердің ішкі сезімімен, сол кездегі дәуір тынысымен
байланысып, үндесіп жатыр.
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін
мағыналы сөздердің бірі – синонимдер. Ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер
дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының
өздеріне тән мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір
сөз тобынан болған сөздер деген [10;10].
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез
келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Жазушы
шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, көркемдүниені
оқырман жүрегін тілдің байлығын, көріктілігін, мәнділігін бере отырып,
жеткізуге тырысады. Жазушы жүрегінен, көңілінен шыққан шынайы сөзді таңдап,
талғап, орынды қолдана білсе, онда оның шеберлігінің бір қыры болып
саналады.
Синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. 1.Сөздердің мағыналық
жақтан дамуы қосымша жаңа мағыналарына ие болуы синонимдік қатарлардың
жасалуына әсер етеді. Осыдан көпмағыналы сөздер мен синонмдердің қарым-
қатынасы, өзара байланысы келіп туады. Көп мағыналы сөз әр мағынасында әр
түрлі синонимдік қатарға еніп, синоним сөздердің шеңберін кеңейтіп отырады.
2. Заттар мен құбылыстардың бірден көзге түсіп, байқала қоймайтын айрықша
белгілері мен қасиеттерін бірте-бірте ашып, оларды атау үшін және
мағыналарының реңкін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады
да тілдің бүтіндей сөздік құрамы даму, баю күйінде болады. 3.Әдеби тіл
лексикасының диалект сөздердің есебінде толығуы нәтижесінде де синонимдер
жасалады. 4.Тілде белгілі бір стилистикалық қызметте жұмсалатын эфвемизмдер
басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерінде мәндес синоним жасалады.
Академик Рабиға Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуы туралы
былай айтады: Синонимдер – тек мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары
ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең
қуатты, икемді, актив стильдік құрал.[11;27].
Синонимдер – лексикалық категория ғана емес, функционалдық стильдерде
актив қолданылатын стильдік құрал. Атқаратын стильдік қызметі – белгілі
бір контексте бір сөздің бірнеше рет қайталанбау жағын көздеу және көркем
ойды құбылтып, жан-жақты толықтырып, мәндес сөздердің болымсыз
айырмашылығын дұрыс қамтып, белгілі бір ұғымды оралымды етіп жеткізу.
Сондықтан синонимдік қор көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның
образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның
ойлаған ойын, көңіл-күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін
синонимдер айрықша қызмет атқарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз саққа
жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді[1;115]. Яғни, Жаңылдың жеке
басының ойын, көзқарасын осы синонимдер нақты, айқын ашып көркем бейнелі
образ жасап отыр.
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай
бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар
белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді[7;68].
Синонимия – ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін,
бейнелегіштік күшін көрсететін тілдік құбылыс. Тілде синонимдерді
пайдаланып, керегіне жаратпайтын жазушы жоқ. Әр жазушы синонимдерді талғап
пайдаланады, өзінің стиліне тән қолтаңбасын қалдырады. Қай жазушы болмасын
керегі жоқ қайталанулардан аулақ болу үшін дыбысталуы әр түрлі бірақ
мағыналары жақын сөздерді өз талғамымен кіріктіреді. Қаламгерлер
шығармаларында синонимдер белгілі бір ауыртпалықты, жүкті көтереді. Сөйлем
ішінде өзінің ауқымды қызметін атқарады. Жай қызмет емес, стильдік қызмет
атқарады, экспрессиялық бояуын нығайтады десек қателеспеспейміз.
Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те,
жұптап та, топта та қолданғанымыз сияқты, оларды қосарлап та (қосақтап та)
пайдаланамыз. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың білдіретін
ұғымының көлемі кеңейеді[1;116].
Жақсы сомдалған кейіпкер бейнесі, қапысыз тартылған оқиғалар желісі,
ең бастысы қоғамның әлеуметтік тіршілік-тынысын дөп басу айту сияқты
сипаттар Д.Исабеков шығармасына тән. Қаламгер өз оқырманының жан дүниесіне
ене отырып, адам тағдыры, жұтаңданған ұлт бейнесін аяусыз ащы мысқылмен
қамшылап көрсетеді. Жазушының тағы бір ерекшелігі оның қай кейіпкерінің
ісіне ішіңіз қынжылса да, жек көріп кетпейсіз. Өйткені, кеңес өкіметі
тұсында өзіне таңылған жаңалықтар жетегінде кетіп, өзінің кім екенін
ұмытуға айналған аңғал да аңқау қазақтың тіршілігіне реніштен көрі жан ашу,
жүрек ауыру сезімі басым түседі. Әрбір халықтың өзіне тән қасиеті болу
керек, ол - өз кемшілігін өзі көріп, оны аяусыз сынай біледі. Ал қоғам
мерезін, халқының жаман қылығын, жағымсыз қасиетін жазушыдан артық айтып
беретін ешкім жоқ екені тағы белгілі. Әр жазушының өзіндік стилі болады. Ол
әр суреткердің тілдік амал-тәсілдеріне қарай танылады. Жазушы өз
шығармасында синонимдерді эмоционалды-экспрессивті мәнде үйлесімді
пайдаланған. Автор Тіршілік повесінде шынайы өмір шындығын суреттеу, адам
арасындағы қарым-қатынасты бейнелеу арқылы оқырман сезіміне әсер етіп, ой
тудырады.
Автор фразеологиялық синонимді негізінен стильдік мақсатта жұмсаған.
Молдарәсіл тырс етіп, тіл қатқан жоқ, үндемей киіне берді (Тіршілік,
327-б). Тілі қатқан жоқ, үндемей киіне берді – синонимді қолдану арқылы
сол сәттегі кейіпкер сезімін бейнелейді.
Бірақ сағалар пана, сүйенер тірек қайсы (Тіршілік, 330-б)? Бәлкім,
ұрыса беруден жалыққан шығар, бәлкім, өзі сияқты кемпірінің де жыл емес,
күн өткен сайын кейін кетіп, шөгіп бара жатқанын, осы тамақтың өзін сүйек-
сүйегінің арасында шашылып, қашып жүрген қайрат-күшін жинап әрең
дайындағанын, неғыпты, түсінген де шығар (Тіршілік, 332-б). Тәшкен мен
Түркістан аралығындағы атақты байлардың шырт киініп шіренген ұлдары
қастарына ақыл-кеңесшілерін алып бірінен соң бірі төгіліп жатты (Тіршілік,
334-б). Кешелі берге жылағаны қазандағы арық еттің көбігіндей жеңіл екен,
өткен оқиға мен бұдан былайғы ғұмырына ой жіберіп, дірмәнсіз, шарасыз халде
төккен қазіргі жаы құманның суы сарқылғанша қайнаған сынаптай ауыр да таза,
қабырғаны ерітіп, жүректі жарып шыққан удай ащы шын жас еді (Тіршілік, 338-
б). Мәнсіз, мағынасыз тіршілік (Тіршілік, 342-б). Уылдап, шуылдап елге
дабыра қалмаңдар, осы масқара болғанымыз да жетеді (Тіршілік, 343-б). Ол
қайғы, ол қасірет кенет, тосыннан басталған қайғы емес-ті, оның басы әріде,
артта қалған өмірінде еді (Тіршілік, 350-б). Жаңылыспайтын жоқ, сүрінбейтін
тұяқ жоқ, қателік болды ма, қатыгездік болды ма, бір кездегі ақылды ашуға
тұтқындап, жасаған бір білместік үшін қыс ауасында бес күн, бес түн жол
жүріп, арада жыл жарым өткен соң жаңа жетіп отырмыз (Тіршілік, 359-б).
Ертеңгі тағдырымды тәңірге тапсырып, бүгінгі түнді уайымсыз, мұңсыз
өткізейін деген ойда едім (Тіршілік, 372-б). Ойлаған ойының жүзеге асып,
қара тастай қатқан жандардың кемсітіп болсын, мұқатып болсын, күлімсіреп
беттері бермен қарағанына іштей тәубе келтіріп тұр (Тіршілік, 375-б).
Б.Сағындықұлы: Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-
төменді, артық-кем болып ерекшеленеді, градациялық жолмен бірден-бірге
басқыштап өзгешеленді дегендей [12;62], адамның бір сәттік психологиялық
күйін жоғарыдағы берілген мысалдардағы синоним сөздер жеткізе алады.
Дірмәнсіз, шарасыз; мәнсіз, мағынасыз; уылдап, шуылдап; жаңылыспайтын,
сүрінбейтін; уайымсыз, мұңсыз; кемсітіп, мұқатып деген синонимдер
кейіпкерлердің жан айқайын, шарасыздығын Д.Исабеков мағыналық реңктері
арқылы оқырманға шебер жеткізеді.
Синонимдік қайталаулар – автор тілін әрлендірудің тұрақты тәсілі.
Сөздердің мағынасы мен экспрессиясын күшейтіп, көркем дәлдік жасау тәсілі
болады.
-Есі-дерті бір ұрттам көкнәрге ауып, ол үшін дәл былтырғыдай есігінің
алдындағы ақ шайын ажыратып отырған жалғыз ешкісін ойланбастан айырбастай
салатын Киеван шалының мұндай сәттерде шектен тыс шикәмшіл, шектен тыс
мейірімсіз, қатыгез боп кетерін жақсы білетін Қыжымкүл артық-ауыс сөз
айтпай аяғының ұшымен құрдай жорғалап, үлкен, бүйірлі шайнекке шай демдеп
дастарқан басына әкеп қойда да; дайын болды-деді (Тіршілік, 316-б).
-Бәрі жомарт, бәрі дарқан, бәрі де шетінен дүниенің бетіне қарамайтын
мәрт боп шалқып отырған осындай шала кәйіп сәттің бірінде Молдарәсіл
үйленгісі келетінін, әке-шешенің қазан көтеріп, от жаққан жерінде түзу
түтін түтетпек ойы барлығын, бірақ осы отырған ауыл қариялары қол сілтеп
қолтығынан демдемесе, жоқшылық үзеңгіге аяқ салдырмайтынын аңғартып өтті
(Тіршілік, 324-б).
-Қолтығымнан демеңіздер дегенде мал сұраған жайым жоқ еді, ақылшы
болыңдар, жанашыр болыңдар демек ем (Тіршілік, 325-б).
-Айтқаныңның ағаттығы жоқ, бәрі мақұл, бәрі құп (Тіршілік, 325-б).
Бірінші үзіндіде мейрімсіз, қатыгез сын есімдері адам мінезіндегі жағымсыз
қасиеттерді көрсетіп, бір жерде шоғырланып, жиналып тұр. Олардың мағынасы
тас жүрек, қатты деген ұғымды білдіреді. Сын есімнен жасалып, бір сұраққа
жауап беріп, яғни сұрауы мен қызметі ортақ болып, сөйлемнің бірыңғай
мүшесінің қызметін атқарады. Анықтауыштың қандай? деген сұрағына жауап
беріп, адамның мінезін сипаттайды. Синоним сөздер арқылы жасалған бірыңғай
мүшелер мейірімсіз, қатыгез өзара жалғаулықсыз байланысқа түсіп отыр.
Тілдегі синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та,
қосарлап та пайдаланған. Артық-ауыс синоним сөз қосарланып қолданылып,
бұлардың бұрынғы жеке мағыналары абстракцияланып (яғни жалпыға айналып),
білдіретін ұғымның көлемі кеңейген. Осы жердегі күрделі ұғым екі сөздің
дара мағыналарының топталуынан шығып отыр. Бәрі жомарт, бәрі дарқан деген
синонимдер жалпылау бәрі деген сөзбен қызметтес, тұлғалас болып, оларды
ортақ жинақтау арқылы, кейіпкердің бейнесін аша түседі.
Ғалым Ә.Болғанбаев синоним сөздерге мынадай анықтама берген: Синоним
деп - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне
тән не мағыналық, не стильдік, эмоциялық сәл ерекшеліктері бар, бір сөз
табынан болған сөздерді айтады [7;40].
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның
образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның
ойлаған ойын, көңіл күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін
синонимдер айрықша қызмет етеді. Сөйлемдегі синоним сөздер оқырманға жай
баяндау ғана емес, сипаттауға, сөзбен сурет салуға әсерлі қызмет етіп тұр.
1.2 Фразеологизмдердің, мақал-мәтелдердің лексика-семантикалық топтары мен
стилистикалық табиғаты
Жазушы тілінің лексикалық байлығының бір қырын фразеологизмдер
танытады.
Қазақ әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде тұрақты
тіркестердің алатын орны ерекше. Бұл тіркес айтайын деген ойға айрықша әр,
мәнерлілік береді. Тұрақты тіркестер – көркем шығарма тілін жандандыратын,
астарлап, бейнелеп суреттеудің тілдегі дайын құралы. Халық тілінің осы бір
байлығын жазушылар повестерінде қажетіне қарай пайдаланады, оның ішінде
өзіне керегін таңдап алады. Тұрақты тіркестерді жазушының өз қажетіне сай
талғап, жаңғыртып қолданылуы, оның ой-пікіріне, эстетикалық талғамына,
қоғамдық-саяси, философиялық көзқарасына сәйкес болады.
Әдеби көркем шығарма тілін бейнелеп, жандандырып, нәр беруші
тәсілдердің бірі - фразеологизмдер. Фразеология мәселесін ғылыми түрде,
теориялық-әдістанымдық тұрғысынан Н.М.Шанский, А.А.Потябня, В.В.Виноградов,
І.Кеңесбаев, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Ә.Қайдар, Ә.Хасенов, Х.Қожахметова,
Г.Смағұлова, Р.Авакова, Қ.Сарекенова т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты ғылыми түрде сараланып, зерттеледі.
Қазақ фразеологиясының негізін салған академик І.Кеңесбаев:
Фразеологизмдер – тіліміздің бір бөлінбес бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан
да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән
ерекшеліктер бар.Тілімізде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі
тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес,
тізбектерді халық орынды пайдаланды дейді [13;4].
Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму барысында қалам
қайраткерлерінің әрекеті арқылы жанданған әсем кестелер. Олар – сөз
зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақтылықтың үлгісін
көрсететін көркемдік құрал. Тұрақты тіркестерді қай жазушы болса да өз
шығармасында қажетіне қарай қолданады, -деп, ғалым М.С.Серғалиев
айтқандай[3;264], бұл зерттеу жұмысымызда көркем прозадағы
фразеологизмдерді Д.Исабеков туындыларында халық тілінің бай қазынасынан
көркем сөздің алуан түрлі өрнектерін мақсатты ойларына лайықтап алып
отырғандығын байқаймыз.
Фразеологизмдер – көркем туынды да көркем шығарма тілінде образды
бейнелі реңк беру, эмоционалды-экспрессивті бояуын арттыру мақсатында
қолданылатын тілдік бірліктер. Фразеологизмдерді шебер түрде, ұтымды,
өнімді пайдалану автордың шеберлігін, тіл байлығын танытады.
Көркем әдебиетте фразеологизмдер, тіптен, тек дайын қалпында
қолданбай, неше түрлі жолмен жасалып, пайдаланатыны мәлім. Жалпы халықтық
форманы кейде жазушылар өңдеп, өзгертіп қолданады. Жазушы осындай
фразеологизмдерді қолдануда, көбінесе, арнайы мақсат көзделінеді және
тұрақты сөз тіркестерінің жаңа үлгісін жасайды. М.Балақаев: Әрбір
мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келетін оқушы, студент халық
тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс-деген
[14;41].
Тұрақты тіркестер шығарма тіліне айрықша көрік, ұтымды мазмұн, ұлттық
колорит береді. Халық тілінің бұл қат-қабатты қазынасына барлау жасап,
көзін табу – жазушының шеберлігіне байланысты. Фразеологизмдердің көркем
шығармада атқаратын функциясы – образ жасау. Кейіпкерге тілдік мінездеме
беруде, кейіпкерді мінездеу, белгілі бір ситуацияға қорытынды жасау
қызметінде жиі жұмсалады.
Фразеологизмдер жазушы дүниетанымы мен шеберілігінен шыңдалып шығатын
асыл қазына.
Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдерді талдау, сараптау арқылы
әдебиеттану жағынан қаламгердің жеке даралық стилін тануға, тілдік жағынан
стиль жасаудағы тілдік тәсілдердің қолдану ерекшелігін айқындау мүмкіндігі
туады. Фразеологизмдік оралымдардың эмоционалдық-экспрессивтілік реңкінің
ерекшеліктерін авторлық баяндау болсын, кейіпкер тілі болсын, не табиғат
суреті болсын бәріне де өзіндік стильдік әр береді.
Орыс ғалымы А.И.Ефимов Фразеологическое творчество писателей
выражается прежде всего в обновлении привычных для слов контекстов, в
которых эти слова обычно выступают. Слова перемещенные из одного окружения
в другое, перетерпивают интересные смысловые и стилистические изменения.
Таким образом, изучение фразеологических связей слов имеет первостепенное
значение не только для характеристики семантических процессов, происходящих
в словах при включении их в новые фразеологические контексты, но для
определение творческого своеобразия новатрством[15;] деп,
фразеологизмдердің ерекше қырларын көрсетеді.
Фразеологизмдер көркем шығарма тіліне айрықша рең беріп,
мазмұнын дарытады, ұлттық бояу береді. Әсіресе, образды фразеологизмдер
кейіпкер мінезін беруде, авторлық баяндау күйінде, белгілі бір жағдайға
байланысты түйінді пікір айтуда т.б. қызметтерде жұмсалып тілдің стильдік
өрнектерін дамытады,- дейді А.Бейсенбай [16;201].
Тұрақты тіркестер көркем шығарманың қай жанрында болсын молынан
қолданылып, көркемдік тәсілдердің ең сүбелі түрі ретінде стильдік қызмет
атқарады. Фразеологизмдердің, әсіресе оның семантикалы категорияларының
көркем шығармаларда қолданылу аспектілерін толық айқындау үшін, классик
авторлардың прозалық шығармаларына толық мәтіндік талдау жасау арқылы
өрнекті сөз үлгілерінің стильдік қызметі талданады. Ол үшін авторлардың
стильдік мақсатта жұмсаған фразеологиялық тіркестерді қоданудағы әдіс-
тәсілдеріне назар аударуымыз керек. Ғалым Х.Қожахметова фразеологизмдердің
қолданылуын былайша жіктейді: 1) фразеологизмдердің кейіпкерді мінездеуде
қолданылуы; 2) фразеологизмдердің кейіпкердің психологиялық сезім күйлерін
ашу мақсатында жұмсалуы; 3) фразеологизмдердің кейіпкер портретін беруде
қолданылуы; және т.б. Сондай-ақ, ғалым өз еңбегінде фразеологизмдердің
лексика-грамматикалық жағынан да қолданылу ерекшеліктерін саралай келіп:
Өзінің образдылығымен көзге түсетін осы фразеологизмдерді көркем шығармада
мол қолданудың өзі ұлттық характер жасаудың белгісі болады,- деген пікір
айтады[17;].
Шығарма авторы белгілі бір ұлт өкілі ретінде халықтың ғасырлар бойы
ұлттың санасына жинақталған, сақталған тұрақты тіркестерді еркін игереді.
Сол еркін игерілген дүниеден жазушының жеке тұлғасының дүниетанымына,
психологиялық санасына сай, тілдегі сөздерді ойната отыру мәнеріне сай,
өзіндік қалыптастырған стиліне сай авторлық фразеологизмдер туады.
Қаламгерлердің шығармаларында қолданылған фразеологизмдердің стильдік
қызметі былай топтастырылды:
Фразеологизмдерді жазушылар өз туындыларында белгілі бір көркемдік
нақыш беру қызметінде жұмсайды.
-кейіпкердің ішкі сезімдерін айқындау:
Дәулетбай ұзақ түнге кірпік ілмей шықты. Жатса да, тұрса да ойынан
қаңғытып жіберген қызы кетпей қойды (Тіршілік, 373-б).
-кейіпкерге портрет, мінездеме беруде:
Бойында қайраты тасыған, қайда жұмсаса да, кім жұмсаса да арланып,
тартынып жатпай білекті түрініп тастап қойып кететін, тепсе темір үзетін
аңқылдақ жігітті кім жек көріп, кім кет дейді, қайта, бұл кірген үйдің
иелері: О-о, кел, кел,-деп өздері төмен жылжып жоғарыдан орын береді,
шайларын еселеп демдеп, дастарқан жаңартады (Тіршілік, 344-б). Кететін
күні шешем аңырап көп жылады, әкем міз баққан жоқ, тас түйін мінезбен бар
байлығын ала сиырға артты да, алға түсті (Тіршілік, 355-б). Бәрі де қамал
бұзардай, буырқанып аттанып еді, салдары суға кетіп, бастары салбырап
қайтты (Тіршілік, 361-б). Өзіне-өзі келген соң ол қайтып бір тіл қатқан
жоқ, ешкіммен қоштаспады, тіпті қасындағы жігітке ишара да білдірместен
далаға шығып жүре берді (Тіршілік, 383-б). Қыз үнсіз қалды. Бұдан әрі не
айтарын білмей Молдарәсіл де тілін жұтып отыра берді (Тіршілік, 393-б).
Алынған мысалдарға айшықты бояуы күшті, экспрессивті мәні басым
фразеологизмдер кейіпкер қасиетін дөп басып, дәл бейнелейді. Бұл секілді
суреттемелер оқырманға эмоциялық әсер туғызбай қоймайды.
Тіл байлығын ұштауда, мәнерлі де бейнелі тіркестермен сөйлеуде
фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілге өткірлік сипат береді. Көркем
шығарма авторлары жалпы халықтық тілдің тұрақты тіркес құрамынан ең қажетін
талғай отырып, мүмкіншілігіне орай оларды түрлендіріп пайдаланады. Өзінің
мазмұндап отырған оқиғасына байланысты фразеологизмнің стильдік бояуын
ажарлай түсіп, атқаратын қызметін күрделендіреді[17;125]. Жазушылар
повестерінде образдылықты күшейту мақсатындағы фразеологизмдердің
қызметін ұтымды пайдаланған.
-образдылықты күшейту мақсатында:
Қыжымкүлдің жүрегі су етіп, шалына шошына қарады (Тіршілік, 353-б).
Қыжымкүл пешке жыңғыл сала беріп дауыс шыққан жаққа қарап еді, төрде
отырғандардың өз әкесі мен өз ауылының адамы екенін танып, отынды пешке
ұмсынған бойы көзі шарасынан шығып, жай соққандай сілейіп отыра кетті
(Тіршілік, 356 б).
–Тоқтат!-деді Дәулетбай гүрзімен соққандай дүрс еткізіп. Әйелдердің даусы
пышақ үзілді тыйылды (Тіршілік, 364-б).
Сонымен бірге, фразеологизмдер – әр түрлі мағынаны білдіретін сөз
тіркесі болса, негізінен халықтың ауызша тілінде көп уақыттан қалыптасып,
тас-түйінге айналған сөз мәйектері.
Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың байлығы, бұл, бір
жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгердің табысы, еңбегі, ізденісі.
Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қатынасын және көркемдік
байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын алады[19;]
деген пікір авторлық қолданыстағы фразеологизмдердің табиғатын аша түсуге
мұрындық болады.
Қазақ тіліндегі ұлт менталитетін танытатын мекен-мезгілге, халықтық
өлшемге, мінез – құлыққа, салт-санаға, көңіл-күйге байланысты туған
фразеологизмдер өте көп. Олар қазақ ұлтының мәдени өмірінде ежелден
қалыптасқан әдет-ғұрыптар түрлеріне байланысты болсын, күні бүгінге дейін
сақталып келе жатқан тілек-бата сөздер болсын, өлім-жетімге, адамның
физикалық қалпын бейнелейтін лексикалық тақырыптарды қамтитын
фразеологизмдер, олардың лексика –семантикалық сипаты арнайы сөз етуді
қажет етеді.
Қазақ халқының өміріне, өмір сүру тәсілдеріне байланысты бірқатар
тұрақты сөз орамдары уақыт өлшеміне, яғни іс-құбылыстың, әрекет-қимылдың
мезгіліне байланысты, кезең мен уақытқа тең айырым белгі, қасиет, сын-сипат
арқылы айқындалатын, әрі жыл мезгілдері мен ауа райын, табиғат құбылыстарын
білдіру үшін берілгені–ұлт тіліміздің табиғаты мен заңдылықтарында мазмұнды
өзгеше рең, яғни жаңа бір қырдың пайда болуы.
Қазақ халқы көшіп-қонып көшпенділік дәуірді ұзақ уақыт бастан кешіргені
белгілі. Олар жаз жайлауда, қыс қыстауда көшіп-қонып жүргенде, уақыт
мерзімін, ұзындық пен көлемді қалай өлшеп білген деген заңды сұрау туады.
Сол заманда біздің халқымыздың уақытты сағатпен, көлем мен салмақты
таразымен, ұзындық пен кеңістікті метрмен өлшеуге онша дағдыланбаған,
үйренбеген кезі еді. Мүмкін, сол кезде бұл өлшемдердің көшпенділік тұрмысқа
соншалықты қажеті де болмаған шығар. Қалай дегенмен, сол заманның тұрмыс-
тіршілігіне лайық өз өлшемдері болғандығын тілдегі өлшемдік ұғымды
білдіретін қыруар сөздер мен тұрақты сөз тіркестері арқылы танып-білуге
болады. Өткен заманда қазақтар уақытты нақтылап өлшегенімен, секунд, минут,
сағат деген уақыт өлшемдерін шамамен дәл болжай білген. Мәселен, секунд
ұғымын қас қағым, кірпік қаққанша, көзді ашып-жұмғанша, демнің арасында,
табан аузында, қас пен көздің арасында, ауыз жиып алғанша деген дене
мүшелерінің қимыл-қозғалысы арқылы берген.
Қазіргі кезде тәуліктің шақтары сағат тілімен өлшенетіні белгілі.
Күнделікті тұрмыста мезгілді көбіне сағат бойынша айту дағдыға айналды.
Алайда құрал ретінде сағаттың тұрмыста қолданыла бастағанына көп уақыт бола
қойған жоқ. Сол себепті, бұрынғы ата-бабаларымыз уақыттың әр мезгілін
көрсету үшін таң, сахар, сәске, түс әлеті, бесін намазшам, марқа туған
сияқты сөз тіркестері арқылы бергендей жазушының шығармасындағы мына бір
мысалдарға көңіл аударатын болсақ; Жеңгей, түн жарымында асқа әуре
болмаңыз,-деді баяғы қоңыр дауыспен (Д.И.). Бір сәтке ұмтылған басқайғысы
қайта оралып, жігіт болдырған жылқыдай ауыр бір күрсінді (Д.И.). Бұл
берілген мысалдардағы бір сәтке, түн жарымда деген сөз тіркестері уақыт
(таңертең, түс, түстен кейінгі, кешкі, түнгі) мезгілін білдіретін
фразеологизмдер халық өмірінің шындық көрінісін берумен бірге, оның өзіндік
ұлттық ерекшеліктерін де бейнелеп көрсетеді. Сонымен қатар, осы мысалдар
шығарманың стильдік эффектісін арттыру үшін де жұмсалып отыр. Уақыттық
өлшемдегі фразеологизмдердің тағы бір мақсаты олар сөйлемді мәнді де,
мәнерлі, құрылымы ерекше етіп жеткізу болып табылады.
Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуына ұлт менталитетінің рөлі
ерекше. Егер ұлттық ерекшелік болмаса, ұлтқа тән көзқарас, өзіндік
дүниетаныммен, басқалардан айырмашылығымен, еленбесе, әрі бұл қасиеттердің
барлығы ұлт тілінде сақталып жеткізілмесе, онда менталитет туралы айту
қиын. Менталитет сол ұл жасаған, ұрпағына қалдырған материалдық және рухани
мәдениеттерінде ғана сақталады. Бүкіл фразеологиялық құрам –сол ұлттың
тілдік әлемнің бойына жинақталған ой сандығы [18;180]. Сондықтан
жазушыларымыз ұлттық фразеологизмдерді өздерінің стильдік тіл
ерекшеліктерін шебер көрсету үшін және де көненің көзінде жатқан сөздерді
кейінгі ұрпаққа жеткізу мақсатында жазған.
Жазушы шығармалары тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда тұрақты
тіркестердің қолданысы ерекше көзге түседі. Қаламгер туындыларында
фразеологиялық тіркестер талғампаздықпен жұмсалып, тілге көркемдік беріп,
оқырманға эмоционалды–экспрессивті әсер етеді. Көркем шығарма тілін талдау
барысында тұрақты тіркестің шығу төркінің анықтап алып қана, автор
стильдік өзгеріске түсірген тіркестің мән–мағынасын ғылыми тұрғыдан
саралауға болады. Көптеген авторлық фразеологизмдер уақыт өте қанатты,
нақыл сөздерге айналып жатады. Стилистикалық тұрғыдан қарағанда, авторлық
фразеологизмдердің қандай мақсатта қолданылып тұрғаның айқындау қажет.
Себебі, тұрақты тіркестер көріктеу құралы ғана емес, жазушының көзқарасын,
идеясын, суреттеп отырған кейіпкердің ішкі жан дүниесін, сонымен бірге
болмысын таныту мақсатында да қолданылады.
Академик Р.Сыздықованың Фразеологиялық тіркестер – семантикалық
шоғырлар, яғни жеке сөз мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа
мағыналық дүниеліктер...белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [19;97] деген пікірін басшылыққа ала отырып, көркем прозадағы
тұрақты тіркестердің көркемдік қызметтері қазақы өмірге қатысты
құбылыстарды бейнелеп, ұлттық ерекшеліктерді танытады. Кететін күні шешем
аңырап көп жылады, әкем міз баққан жоқ, тас түйін мінезбен бар байлығын ала
сиырға артты да, алға түсті (Д.И.). Ауылдан аңырап келген қойшы әкесі
жалғыз қызын жерлеп, жер боп үйіне қайтты(Д.И.). Әйелдердің дауысы пышақ
үзілді тыйылды (Д.И.). Міз баққан жоқ, жер боп, пышақ үзілді тіркестері
қазақ өміріне тән құбылыстардан алынған, ұлттық нақышты өрнектейтін
тіркестер болып табылады. Осындай тұрақты тіркестер жөнінде профессор
Р.Авакова: Ұлттық өмірдің айнасы болып табылатын фраземалар әлемнің тілдік
бейнесін жасаудағы орны ерекше болса, оны танымдық тұрғыдан талдау қазақы
өркениеттегі ұлттық мәдениеттің табиғаты мен бітім-болмысын ашуға мүмкіндік
береді [20;21]. Мұндай тұрақты сөз тіркестерді қолдану арқылы қаламгерлер
өздері суреттеп отырған ауыл өмірі мен ауыл адамдары бейнесіне шынайлық
сипаттар беріп, оқырман көңілдерінде жағымды әсерлер қалдырған. Бүкіл
фразеологиялық құрам – ол ұлттың тілдік әлемін бойына жинақтаған ой
сандығы. Тұрақты тіркестердің аз сөзбен терең мағына тудыра алатын қасиеті
көркем шығарма кейіпкерінің бүкіл бітім-болмысын айқындауға мүмкіндік
береді. Шығармашылық негізде дүниеге келген фразеологизмдер автордың
шеберлігін ғана танытып қоймайды, оның халық тілінің байлығын қандай
дәрежеде игергендігінің де куәсі болып отыр.
Халық тілінің тұрақты сөз тіркестерін автор шығармасындағы көркемдік
бейнелеу мақсатында ұштастырып барып керегіне жаратады. Фразеологизмді
суреткер туындыларында белгілі бір көркемдік нақыш беру қызметінде
жұмсайды. Жазушы кейіпкерлердің сыртқы портретімен қатар ішкі жан дүниесін,
мінез-құлқын, наным-сенімін, дүниеге көзқарасын суреттейді. Көздеген
нысанаға дәл тигізетін эмоциялы бояуы күшті, айрықша мәнді сипаттама
беретін тілдік тәсілдер арқылы жазушы адам мінезінің толып жатқан қыр-
сырын, оның ішкі жан дүниесін, портретін, жағымды не жағымсыз әрекетін
бейнелейді, не кейіпкерлерді ажуа-сықақ, ирониялық тұрғыдан көрсетеді.
Фразеологизмдер стильдік мақсатта өзгеріске түспей, халық тіліндегі
қалпында, транcформацияланған түрде де, яғни мағынасы мен құрылымында жаңа
эмоционалды-экспрессивті мағынада келуі, олардың өздерінде бар көркемдік
қасиеттерінің үстіне жаңа эстетикалық сипат береді.
Фразеологиялық тіркестер қай тілде болмасын мақал-мәтелдермен қат-
қабат, қатарласа өмір сүреді. Бұл тілдік категориялар тіл байлығының ең
құнарлы тармағына жатады және көркем сөз қорының мәйегі болып саналады.
Жазушы тіліндегі көріктеу құралдарының бірі –мақал мен мәтелдер. Халық
даналығының қазына – байлығы саналатын мақал-мәтелдер тіл арқылы адамзат
қауымының асыл арманын, ақыл-парасатын, өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын
ұрпағына ғибрат етіп ұсыну әрекеті нәтижесінде туындап, қалыптасқан рухани
құбылыс. Ол халықты дүниені түйсінуінен хабар беретін қойма, ғаламның
тілдік бейнесі ретінде ұлттық эстетикалық таным-талғамын, шаруашылық
кәсібін, мінез-құлық, ырым-нанымын, ұлттық рухты тек тілде ғана жан-жақты
танытушы, таным бәйтерегі. Мақал-мәтелдерді даналардан қалған аталар сөзі
десе де болады. Бұл – ұлт даналығын араға талай ғасырлар салып, бүгінгі
ұрпаққа нақыш бояуын солғындатпай мән-мағынасын бәсеңдетпей, көркемдігі мен
бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған ана тіліміздің құдіретті
күші[21;121].
Халық мақал-мәтелдерінің көркемділігі ең алдымен олардың,
ықшамдылығында. Мақал-мәтел туралы жазылған әрқандай еңбекте осы пікір әрі
қысқа, әрі нұсқа яки қысқа да нұсқа деген тіркестермен беріліп, тұрақты
қайталанады. Бұл бекер емес: ең ұлы даналық қысқа да қарапайым сөзбен
беріледі. Мақал-мәтел – сөз мәйегі, ой түйіні. Осы жағынан алғанда, мақал
мен мәтелдің түйіндеу тәсілі көркемдік қасиеті, аз сөзбен көп мағынаны
жинақтау шеберлігі, кең таралып жұрт жүрегіне ұялауы сияқты қасиеттері
байқалады.
Қазақ тілінде ұлттық негізді танытатын тілдік мұра –мақал-мәтелдер,
халық даналығына толы мақал-мәтелдер, айшықты идиомаларды жазушылар
айтылмақ сөздерін жандандыра түсу үшін шебер пайдалана білген. Тіпті жай
ғана сөйлеген сөзде фразеологизмдердің экспрессиялық-эмоциялық әсері
айрықша байқалып тұрады. Мақал-мәтелдерге белгілі бір стильдік мақсатқа
орай, шығарма тілінің шұрайлылығын арттырып, оқырман сезіміне әсерін
күшейту үшін стильдік жүк артылады, көркемдігі үшін пайдаланады.
Д.Исабеков өмір құбылысын жинақтай отыра, кейіпкердің қадамын әсерлі
жеткізуге, оның образын ашуға, салт-дәстүрді жеткізуде мақал-мәтелдер шебер
қолданылған.
Ораза намаз тоқтықта дегендей, басына бәле тумаған мәмірежай шақта
далаға шығудан жүрексініп шөптің басы оқыс сыбдыр етсе, үйге кеп суық су
ұрттайтын үркек те нәзік қыз ауылдан төрт-бе шақырымдай меңіреу далада
қорқыныш дегенді мүлдем ұмытып, бағыт-бағдарсыз бет алды қаңғи
берді(Д.И.,336-б). Сорлы қыздың басына түскен қайғы-қасірет неге әкелді
десеңші? Қылмыңдай, еркелей өскен байдың қызының бұрынғы жағдайы қандай
еді? Бір мезетте ғана өмірінің күл-талқаны шығып, өмірдің мәнін
жоғалтқандай болды. Қорқынышты ұмытып, алды-артына да қарамай, басына қиын
жағдайда болмаған қыздың сол мезеттегі жағдайын осы мәте арқылы белгілі
ойды астарлап, жұмбақтап автор оқырманға ұсынады.
Қазақ әдебиетінің ұлы тұлғасы Абайдың айтқан тәлім-тәрбиелік
мағынада айтылған өлең жолдары мақалға айналып, халықтың шапағатына бөленіп
жүр.
Әншейінде, қатын өлді – қамшының сабы сынды деп әйелінің қабір
топырағы дегдімей жатып төсек жаңартудың қамын жасай беретін барлық қазақ
сияқты Дәулетбай да бұл қазаға онша мән бере қоймап еді...(Д.И.,351-б)
Әйел мен ердің біртұтас одақ, отбасы екені баршаға мәлім. Кейіпкердің сол
кездегі жағдайы тек қазақ жүрегіне ғана жақын. Бұл мақал үй-іші, туысқандық
туралы топқа жатады. В.Даль: Мақал-мәтелдерді тудырушы халық. Мақал-
мәтелдер – тарихи категория. Заман өзгеріп, халықтың дүниеге көзқарасы,
әдет-ғұрпы, салты өзгеріп, білімі, мәдениеті артқан сайын, өзіне терең
мазмұнды, дұрыс идеялық мағынаны талап ете бастайды[22;15]. Заман талабына
сай қазіргі ерлердің қамшыны сирек қолданатынын ескерсек, бұл мақалдың
мамұны, мәні ескіргенін көреміз. Қамшы – ауыл адамына керек зат. Аттың
үстінде қамшысыз отырудың мәні жоқ. Мал бағу үшін де оның көп қажеттілігі
бар.
Бір әйелдің айласы қырық есекке жүк деп жұрт осындайдан шығарған
ба...(Д.И.,352-б). Қазақ халқының ұлы, ақылды әйелдері тарихта көп болған.
Шын мәнінде бір әйелдің айласы, тапқырлығы көп істі тындыратындығы
көркемдік мақсатта жұмсалады, стильдік өң береді.
Өткір тілді қаламгер мақал-мәтелдерді кейде кейіпкер бейнесін аша түсу
үшін, кейіпкердің шешендігін, ақылдылығын, тапқырлығын көрсету үшін
жұмсайды.
Ал жазушы көркем тіл кестесіне түскен фразеологизмдер сөзді бейнелі,
өтімді және нанымды етудің стильдік құралына айналады. Мысалы: Ер қанаты –
ат деп қазекем бекер айтпаған. Бірақ өлімнен ұят күшті деген емес пе,
жалма –жан тез түрегелдім де, алды-артыма қарамастан зытып отырдым. Сонда
да тапқанын тамағына, жұтқанын жұмырына жұғын болып жүрген жоқпын ба? Иттің
аузынан түскен май жаншылмай шықпайды дегендей, сене алғаным жұмырыма жұқ
болса, осы күйге түсер ме едім? –оны кім айтты? –Ел құлағы елу емес пе? Өз
үйім –өлең төсегім дегендей, аунап қунай бергенім сол еді, біздің
сықырауық есік ашылып, әлдекім кірді. Ат баспаймын деген жерін үш басады,
бұл төңірекке, сіздің шаңыраққа кеп дәм татамыз деген үш ұйықтасақ
түсімізге кірген нәрсе емес еді. Ұрының арты қуыс дегендей, жігіттің
ойына сондағы сөзі оралып, кірбіктеп қалды да, мұнан ары кідірсем бір
бәленің ұшы шығып кете ме деп қауіптеніп орнынан қалтырай
көтерілді(Д.И.,360-б). Бұл мысалдардағы ер қанаты – ат, өлімнен ұят
күшті, тапқанын тамағына, жұтқанын жұмырына жұғын, иттің аузынан түскен май
жаншылмай шықпайды, ел құлағы елу, өз үйім –өлең төсегім, ат баспаймын
деген жерін үш басады, ұрының арты қуыс деген мақал-мәтелдер мәтінге жан
беріп, ойды ерекше астарлап, халық тіліндегі сөз орамдарының көркем
үлгілерін жазушылар орынды жұмсаған.
Д.Исабековтің шығармасындағы ерекшелік – адамның ішкі сезім әлемін,
халықтың рухани болмысын ашуда мақал-мәтелдер алуан түрлі болып келеді.
Тама берген тамшы тасты да қазады дегендей, жігіттер келе берген
соң Қымқа да ұрысудан жалықты, қабаған иттей қашанғы арсылдай
береді(Д.И.,363-б). Кейіпкер образы, ешкімге ұқсамайтын жан-дүниесі, қайта-
қайта келгіштей берген жігіттерден әбден қажыған Қымқаның психологиялық жай-
күйін тамшы тескен тасқа теңейді. Себебі, тас қатты зат болғанмен,
мәңгілік емес, ол да қажалады, мүжіледі.
Халық тілінің ең шұрайлы да нәрлі өзегі болып танылатын мақал-мәтелдер
қаламгер шығармаларындағы кейіпкер тілінде еркін әрі кеңінен қолданған.
Халық тілінің байлығы, шырайы саналатын мақал-мәтелдер аталған жазушылардың
шығармаларында авторлық баяндауда ойды қысқа да, бейнелі, түсінікті, көркем
етіп жеткізу мақсатында пайдаланған.
Тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер аз сөзбен терең мағына тудыра
алатын қасиеті, көркем шығарма кейіпкерінің бүкіл бітім-болмысын айқындауға
себебін тигізеді. Шығармашылық негізде дүниеге келген фразеологизмдер,
мақал-мәтелдер жазушының шеберлігін ғана танытып қоймайды, оның халық
тілінің байлығын қандай дәрежеде игергендігінің де дәлелі.
1.3 Көркем шығармадағы сөйлеу тілінің элементтері
Жазушы іс-әрекет арқылы ғана емес, тіл қатысы арқылы да мінез
ерекшелігі көрінетін кейіпкерді ұсыну оңай болып келмейді. Прозалық
шығармаларда образ жасауда кейіпкерлер тілінің орны ерекше болып келеді.
Кейіпкерлердің тілінен, сөз саптауынан олардың бейнесі көрінеді.
Кейіпкерлер түрлі жаста және олардың қарым-қатынастары, достықтары, әр
мамандық иесі, білімі де әр қалай екендігінде. Кейіпкерлер тілінің мазмұны
нақты, құрылымы қысқа болып келетіні анық.
Қазақ тіл білімінде көркем әдебиеттегі кейіпкерлер тіліне қатысты
кейбір мәселелер М.Балақаев, Ә.Қайдаров, С.Исаев, Р.Әміров, Х.Нұрмұқанов,
Б.Шалабаев т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Жалпы көркем шығармаларда әрбір кейіпкердің сөз саптауы мен сөз мәнері
әр түрлі болып келеді. Бұл олардың қоғамда алатын әлеуметтік жағдайына,
ортасына байланысты болып келеді. Сол себепті, олардың әрқайсысының өзінше
сөйлеу дағдысы болады. Кейіпкер тілінің осындай ерекшеліктері тілдің
лексикалық және грамматикалық қабаттары арқылы жүзеге асады. Кейіпкердің
тілі арқылы оның мәдениеттілігі, жас мөлшері, қызметі, кәсібі, өскен
ортасы, сыпайылығы, дөрекілігі т.б. бейнелері байқалады. Кейіпкердің сөйлеу
мәнеріндегі өзіндік ерекшелігі оның лексикасынан басталатыны белгілі. Ал
сөйлеу тілі лексикасының құрамына қарапайым, тұрпайы, жаргон сөздер де
жатады.
Тілімізде ауызекі сөйлеу тілінде жиі кездесетін тілдік материалдар аз
емес. Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1.1 Антоним, синоним сөздердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты 5
1.2 Фразеологизмдердің, мақал-мәтелдердің лексика-семантикалық топтары мен
стилистикалық табиғаты 11
1.3 Көркем шығармадағы сөйлеу тілінің элементтері 19
ІІ БӨЛІМ. Д.Исабеков шығармаларының көріктеуіш-бейнелеуіш құралдардың
қолдану тәсілдері 27
2.1 Көркем проза шығармалары тіліндегі теңеудің стильдік қызметі 27
2.2 Көркем прозада эпитеттің көркем бейне жасаудағы стильдік қызметі 37
2.3 Метафораның қолданылуы 39
Әдебиеттер тізімі: 45
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көркем әдебиет тілі мен жекелеген
қаламгердің сөз қолдану машығын талдау, таразылау – бүгінгі күндегі
жалғасын тауып келе жатқан маңызды мәселелер қатарын құрайды. Қазақ
әдебиетінің түрлі кезеңдерінде халықтың рухани дамуына өз туындылары арқылы
үлес қосқан сөз шеберлерінің тілін тереңдеп зерттеу, стильдік дәстүрлерін
саралау, қорыту арқылы стильдік байлықты молайтуға олардың қосқан үлестерін
ашып көрсетудің мәні зор. Көркем сөз зергерлері қалыптастырған стильдік
дәстүр мен өнеге, олардың қазіргі әдеби тілімізде игеріліп, дамытылуы
қандай дәрежеде деген мәселелер де осыдан келіп шығады. Көркем шығармаға
қойылатын басты талап – тіл шеберлігі. Әрбір жазушының өзіндік ерекшілігі
де тілі арқылы көрінеді. Қаламгердің тілдік ерекшелігін әдеби тілдің даму
заңдылықтары тұрғысынан талдап, халық тілінің мәдениетін дамытуға қосқан
үлесін анықтауға ұмтылу жұмыстың өзектілігін танытады. Сонымен бірге
белгілі бір кезеңге тән, сол кезең тіл туралы мағлұмат беретін әдеби
шығармалар тілін зерттеу де маңызды мәнге ие.
Зерттеудің нысаны мен дереккөздері. Зерттеудің нысаны Д.Исабеков
шығармаларының тілдік-стильдік ерекшеліктері. Ғылыми тұжырымдар жасауға
негіз болған материалдар төмендегі шығармалардан алынды:
Қаламгердің Тіршілік, Біз соғысты көрген жоқпыз шығармалары
алынды.
Зерттеудің мақсаты. Д.Исабеков шығармаларының тілдік ерекшелігін ашып
көрсету, көркемдік стильдік қызметін саралау және Д.Исабековтің өзіндік
қолтаңбалық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсаттарды орындауда мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
– Д.Исабеков лексика-диалектологиялық және лексика-фразеологиялық
бітіміне стилистикалық талдау жасау барысында жеке авторлық ерекшеліктерді
көрсету;
– суреткер стилінің даралығын танытатын кейбір синтаксистік
түзілістердің стильдік қызметіне талдау жүргізу;
– сөз құбылту мен ажарлау тәсілдерінің структуралық, семантикалық және
стилистикалық ерекшелігін көрсету;
– шығарма тіліндегі метафора, эпитет, теңеу түрлерінің қаламгер
қолданысындағы стильдік қызметін айқындау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Д.Исабеков шығармалары негізінде қазақ
шығармаларының тілі әдеби тіл фактілерімен салыстырыла отырып
лингвостилисткалық талдауға түсті;
– жазушының халықтың тіл байлығын қолданудағы өзіндік ерекшеліктерін
анықтау ниетімен тілдік құралдардың авторлық баяндау мен кейіпкер тіліндегі
берілу жолдары қарастырылып, қолданыс мақсаты айқындалды;
– шығармалары тіліндегі көріктеуіш тілдік тәсілдердің, соның ішінде,
метафора, эпитет, теңеу стильдік қызметтері анықталып, қаламгердің сөз
қолдану даралығы тілдік деректермен негізделеді;
Зерттеудің теориялық маңызы. Д.Исабеков шығармаларының тілін зерттеу
барысында қол жеткізген тұжырымдар мен нәтижелер әдеби тіл тарихы мен
көркем әдебиет стилистикасы теориясын толықтыруға өзіндік үлес қосады.
Жұмыстың практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындары
филология факультеттерінде оқытылатын Стилистика, Көркем мәтінді
лингвистикалық талдау, Қазақ әдеби тілінің тарихы пәндері мен арнаулы
курстарға қосымша әдебиет ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Д.Исабеков шығармаларының тілі
– мол ізденіспен ерекшеленетін, ғылыми тұрғыдан кең ауқымда зерттеуге
болатын дүние;
– жазушы шығармалары – қазақ көркем тілінің ұлттық сипаты мен өзі өмір
сүрген заманда қазақ әдеби тілінің ортақ ерекшеліктерін көрсете алатын,
сонымен бірге авторлық даралықты танытатын тілдік-стильдік сипаты бар
шығармалар;
– қаламгердің әдеби тілге әсері мен даралығы халық тілі байлығын мол
пайдаланумен қатар өздеріне тән сөз қолдану үлгілерін жасауынан көрінеді;
– Д.Исабеков кейіпкердің ішкі тебіренісін көріктеуіш тілдік құралдар
арқылы шебер суреттеп қана қоймай, Ұлы Абай, Махамбет, Ыбырайлардың
оқырманға жақсы таныс жыр жолдарын шебер пайдалана біледі;
– синтаксистік түзілістердің стильдік-көркемдік қызметі жазушының
шебер суреткерлігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыста салыстыру, баяндау әдісі,
теориялық тұжырымдарға сүйене отырып ғылыми тұрғыдан талдау, сипаттау
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі беріледі.
1.1 Антоним, синоним сөздердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты
Антонимдер құбылыстарды салыстыра отырып, бір-бірімен қатар қойып
шендестіруде, айтылатын ойды анық түсінуге айрықша қызмет етіп тұр. Бір-
біріне қарама-қарсы мағыналы сөздерді аса шеберлікпен қолдана отырып
прозаны анық, көркем, бейнелі қылып оқырманға жеткізеді.
Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев: Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын
есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті
кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың
қасы-деп айтады[1;121].
Ф.Оразбаева, Қ.Есенова: Антонимдерге ең бай сөз табы – сын есімдер. Ал
етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды-көпті кездессе, ал қалған
сөз таптарынан өте сирек ұшырасады дегендей[2;49], Д.Исабеков шығармалары
тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда антонимдер ерекше көзге түседі.
М.Серғалиев: Кейіпкер тілі, көркем шығармада ол кейіпкердің сөйлеу
ерекшеліктері, түптеп келгенде, жазушының шеберлігіне тікелей қатысты
мәселе болып табылады,-дейді[3;223].
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі
осы сияқты мәндегі сөздерді ақын-жазушылар өзара қарама-қарсы қойып,
шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі[4;22].
Ғалым Б.Шалабаев Антонимдер де көркем шығарма тілінде белгілі стильдік
қызметте жұмсалады. Әдетте, тіл білімінде антонимдер деп мағынасы қарама-
қарсы ұғымды білдіретін сөздерді атайды. Оларды орынды пайдалана білу
өмірдегі құбылыстарды суреттеп, әсерлі жеткізер шеберлік қырын танытады
деген [5;82].
Көркем шығарманы әрлендіріп-нәрлендіретін көркемдегіш тәсілдері түрлі-
түрлі. Солардың қатарына антонимдер сияқты лексикалық құралдар жатады.
Д.Исабековтің Тіршілік повесінде байқайтынымыз антоним сөздері өз
орындарын дөп басып тапқандай.
Күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмеді (Тіршілік, 327-б).
Ел бар-ау жұрт бар-ау деген ой түстегідей бұлдырап, санасының сонау бір
түкпірінен ауық-ауық елес беріп өткенімен, ініне түтін салынып, өлімші
халде құдай қағып аман шыққан бейшара түлкідей бұл да аяқтарын әзер қозғап,
өлі мен тірінің арасында ілбіп келеді (Тіршілік, 336-б).
Терең байыптап қараса, қызының қашып кеткенін былайғы жұртқа өзі ат
шаптырып есіттіргендей, сөйтіп өзін-өзі досқа таба, дұшпанға күлкі етіп
байлап бергендей көрінеді екен (Сонда, 339-б).
Бұл келтірілген мысалдардағы антонимдерді өлі мен тірінің арасында,
досқа таба, дұшпанға күлкі етіп, күндіз күлкі, түнде ұйқы тұрақты
тіркестері арқылы автор суреттелген жағдайды әсерлей түскен. Тұрақты
тіркестер арқылы берілген антонимдер шығарма тілін ажарландыра түскен.
-Жеңе-ше-е!...
Ол жеңгесінің белінен құшақтай кеткенде екі адамның салмағын көтере
алмаған күлдіреуіш порт сынып, бірі өлі, бірі тірі қос дене үй ортасына
сылқ етіп құлап түсті.
Марқұмның бір ұл, бір қызы бар екен, ұлының есі кіріп қапты, шешесіне
жұрт жапа-тармағай топырақ тастап жатқанда апашы, апа деп шырқырап қоя
берді.
Бүгін бар, ертең жоқ. Өліге иман, тіріге мал керек. Бұ дүниеден кәрі де
кетіп жатыр, жаста кетіп жатыр... (Тіршілік, 342-б). Кәрі сүйекті қайғы да,
қуаныш та бірдей туралатып кетеді екен (Тіршілік, 388-б). Автор қарама-
қарсы мағынадағы сөздер арқылы ішкі жан күйінішін, алдыңғы күндердің
қараңғы екендігін, ажалдың, қуаныштың, қайғынын қай уақытта болса да,
таңдамай, талғамай келетіндігін берілген мысалдар арқылы көрсете отырып,
оқырманға эмоциялық әсер туғызады.
Күйеу бала қайсысы?-деді төсін жүн қаптаған жалтырбас біреуі, алдынғысы
ма, артқысы ма, әлде ортасындағы ма? (Сонда, 327-б)
Бірер сағаттан соң арыны басылған өзендей шу да бәсеңдеп, жөнді-жөнсіз
сабылған адамдар саябырсыды...(Тіршілік, 328-б)
Мақта терім кәрі-жасты түгел далаға қуғанда ғана адуын бригадирдің
тепсінуімен бірекі күн жүйекке түседі (Сонда, 333-б).
Еркін жүріп, еркін тұрып үйренген қыз айттырып келушілер алғаш босаға
аттаған күннен бастап кенет бой жетіп, оң-солын енді таныдым дегенде тірі
тұтқынға айналды (Тіршілік, 334-б) Әрі ойлап, бері ойлап кеп Дәулетбай
бұдан өзге дұрыс шешім таба алмады (Сонда, 342-б). Бірде аш, бірде тоқ бір
тіршілік өте береді (Тіршілік, 349-б). Жатса да, тұрса да ойынан қаңғытып
жіберген қызы кетпей қойды (Сонда, 351-б). Мысалдағы антоним сөздер бірін-
бірі қажет ететін, бір-бірінсіз өмір сүрмейтін қарама-қарсы жақтары болып
табылады. Сондықтан бұлардың бірін айтқанда, екінші сыңары өздігінен ойға
оралады. Антонимдік қарама-қарсылық тек бір логикалық қатарға жататын
тектес ұғымдар қарама-қарсылығына негізделген.
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі
осы сияқты мәндегі сөздерді ақын-жазушылар өзара қарама-қарсы қойып,
шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі[6;22].
Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-
мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады.
Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антоним соншалықты кедей емес
екендігін байқаймыз[7;68].
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке
тұрғанда барлық стильдік аяларда қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар
алып, қабаттастыра қолдану барлық стильде бірдей дәрежеде емес.
Антонимдерді көркем әдебиет тілінде қолданудың маңызы ерекше. Өйткені,
тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып,
шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды[8;80].
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды
салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл
арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер
айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер мейлінше мәнерлі болып
белгіленеді[9;176].
Жазушының қолданған антонимдік қатарлары оның айтар ойын
нақтылап, шығарманың әсерін күшейтіп қолдануда антонимдерді ұтымды
жұмсаған. Қарама-қарсылық сипаттағы сөздердің барлығы терең ойға оқырманды
жетелеп, кейіпкердің ішкі сезімімен, сол кездегі дәуір тынысымен
байланысып, үндесіп жатыр.
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін
мағыналы сөздердің бірі – синонимдер. Ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер
дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының
өздеріне тән мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір
сөз тобынан болған сөздер деген [10;10].
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез
келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Жазушы
шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, көркемдүниені
оқырман жүрегін тілдің байлығын, көріктілігін, мәнділігін бере отырып,
жеткізуге тырысады. Жазушы жүрегінен, көңілінен шыққан шынайы сөзді таңдап,
талғап, орынды қолдана білсе, онда оның шеберлігінің бір қыры болып
саналады.
Синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. 1.Сөздердің мағыналық
жақтан дамуы қосымша жаңа мағыналарына ие болуы синонимдік қатарлардың
жасалуына әсер етеді. Осыдан көпмағыналы сөздер мен синонмдердің қарым-
қатынасы, өзара байланысы келіп туады. Көп мағыналы сөз әр мағынасында әр
түрлі синонимдік қатарға еніп, синоним сөздердің шеңберін кеңейтіп отырады.
2. Заттар мен құбылыстардың бірден көзге түсіп, байқала қоймайтын айрықша
белгілері мен қасиеттерін бірте-бірте ашып, оларды атау үшін және
мағыналарының реңкін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады
да тілдің бүтіндей сөздік құрамы даму, баю күйінде болады. 3.Әдеби тіл
лексикасының диалект сөздердің есебінде толығуы нәтижесінде де синонимдер
жасалады. 4.Тілде белгілі бір стилистикалық қызметте жұмсалатын эфвемизмдер
басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерінде мәндес синоним жасалады.
Академик Рабиға Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуы туралы
былай айтады: Синонимдер – тек мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары
ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең
қуатты, икемді, актив стильдік құрал.[11;27].
Синонимдер – лексикалық категория ғана емес, функционалдық стильдерде
актив қолданылатын стильдік құрал. Атқаратын стильдік қызметі – белгілі
бір контексте бір сөздің бірнеше рет қайталанбау жағын көздеу және көркем
ойды құбылтып, жан-жақты толықтырып, мәндес сөздердің болымсыз
айырмашылығын дұрыс қамтып, белгілі бір ұғымды оралымды етіп жеткізу.
Сондықтан синонимдік қор көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның
образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның
ойлаған ойын, көңіл-күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін
синонимдер айрықша қызмет атқарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз саққа
жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді[1;115]. Яғни, Жаңылдың жеке
басының ойын, көзқарасын осы синонимдер нақты, айқын ашып көркем бейнелі
образ жасап отыр.
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай
бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар
белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді[7;68].
Синонимия – ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін,
бейнелегіштік күшін көрсететін тілдік құбылыс. Тілде синонимдерді
пайдаланып, керегіне жаратпайтын жазушы жоқ. Әр жазушы синонимдерді талғап
пайдаланады, өзінің стиліне тән қолтаңбасын қалдырады. Қай жазушы болмасын
керегі жоқ қайталанулардан аулақ болу үшін дыбысталуы әр түрлі бірақ
мағыналары жақын сөздерді өз талғамымен кіріктіреді. Қаламгерлер
шығармаларында синонимдер белгілі бір ауыртпалықты, жүкті көтереді. Сөйлем
ішінде өзінің ауқымды қызметін атқарады. Жай қызмет емес, стильдік қызмет
атқарады, экспрессиялық бояуын нығайтады десек қателеспеспейміз.
Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те,
жұптап та, топта та қолданғанымыз сияқты, оларды қосарлап та (қосақтап та)
пайдаланамыз. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың білдіретін
ұғымының көлемі кеңейеді[1;116].
Жақсы сомдалған кейіпкер бейнесі, қапысыз тартылған оқиғалар желісі,
ең бастысы қоғамның әлеуметтік тіршілік-тынысын дөп басу айту сияқты
сипаттар Д.Исабеков шығармасына тән. Қаламгер өз оқырманының жан дүниесіне
ене отырып, адам тағдыры, жұтаңданған ұлт бейнесін аяусыз ащы мысқылмен
қамшылап көрсетеді. Жазушының тағы бір ерекшелігі оның қай кейіпкерінің
ісіне ішіңіз қынжылса да, жек көріп кетпейсіз. Өйткені, кеңес өкіметі
тұсында өзіне таңылған жаңалықтар жетегінде кетіп, өзінің кім екенін
ұмытуға айналған аңғал да аңқау қазақтың тіршілігіне реніштен көрі жан ашу,
жүрек ауыру сезімі басым түседі. Әрбір халықтың өзіне тән қасиеті болу
керек, ол - өз кемшілігін өзі көріп, оны аяусыз сынай біледі. Ал қоғам
мерезін, халқының жаман қылығын, жағымсыз қасиетін жазушыдан артық айтып
беретін ешкім жоқ екені тағы белгілі. Әр жазушының өзіндік стилі болады. Ол
әр суреткердің тілдік амал-тәсілдеріне қарай танылады. Жазушы өз
шығармасында синонимдерді эмоционалды-экспрессивті мәнде үйлесімді
пайдаланған. Автор Тіршілік повесінде шынайы өмір шындығын суреттеу, адам
арасындағы қарым-қатынасты бейнелеу арқылы оқырман сезіміне әсер етіп, ой
тудырады.
Автор фразеологиялық синонимді негізінен стильдік мақсатта жұмсаған.
Молдарәсіл тырс етіп, тіл қатқан жоқ, үндемей киіне берді (Тіршілік,
327-б). Тілі қатқан жоқ, үндемей киіне берді – синонимді қолдану арқылы
сол сәттегі кейіпкер сезімін бейнелейді.
Бірақ сағалар пана, сүйенер тірек қайсы (Тіршілік, 330-б)? Бәлкім,
ұрыса беруден жалыққан шығар, бәлкім, өзі сияқты кемпірінің де жыл емес,
күн өткен сайын кейін кетіп, шөгіп бара жатқанын, осы тамақтың өзін сүйек-
сүйегінің арасында шашылып, қашып жүрген қайрат-күшін жинап әрең
дайындағанын, неғыпты, түсінген де шығар (Тіршілік, 332-б). Тәшкен мен
Түркістан аралығындағы атақты байлардың шырт киініп шіренген ұлдары
қастарына ақыл-кеңесшілерін алып бірінен соң бірі төгіліп жатты (Тіршілік,
334-б). Кешелі берге жылағаны қазандағы арық еттің көбігіндей жеңіл екен,
өткен оқиға мен бұдан былайғы ғұмырына ой жіберіп, дірмәнсіз, шарасыз халде
төккен қазіргі жаы құманның суы сарқылғанша қайнаған сынаптай ауыр да таза,
қабырғаны ерітіп, жүректі жарып шыққан удай ащы шын жас еді (Тіршілік, 338-
б). Мәнсіз, мағынасыз тіршілік (Тіршілік, 342-б). Уылдап, шуылдап елге
дабыра қалмаңдар, осы масқара болғанымыз да жетеді (Тіршілік, 343-б). Ол
қайғы, ол қасірет кенет, тосыннан басталған қайғы емес-ті, оның басы әріде,
артта қалған өмірінде еді (Тіршілік, 350-б). Жаңылыспайтын жоқ, сүрінбейтін
тұяқ жоқ, қателік болды ма, қатыгездік болды ма, бір кездегі ақылды ашуға
тұтқындап, жасаған бір білместік үшін қыс ауасында бес күн, бес түн жол
жүріп, арада жыл жарым өткен соң жаңа жетіп отырмыз (Тіршілік, 359-б).
Ертеңгі тағдырымды тәңірге тапсырып, бүгінгі түнді уайымсыз, мұңсыз
өткізейін деген ойда едім (Тіршілік, 372-б). Ойлаған ойының жүзеге асып,
қара тастай қатқан жандардың кемсітіп болсын, мұқатып болсын, күлімсіреп
беттері бермен қарағанына іштей тәубе келтіріп тұр (Тіршілік, 375-б).
Б.Сағындықұлы: Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-
төменді, артық-кем болып ерекшеленеді, градациялық жолмен бірден-бірге
басқыштап өзгешеленді дегендей [12;62], адамның бір сәттік психологиялық
күйін жоғарыдағы берілген мысалдардағы синоним сөздер жеткізе алады.
Дірмәнсіз, шарасыз; мәнсіз, мағынасыз; уылдап, шуылдап; жаңылыспайтын,
сүрінбейтін; уайымсыз, мұңсыз; кемсітіп, мұқатып деген синонимдер
кейіпкерлердің жан айқайын, шарасыздығын Д.Исабеков мағыналық реңктері
арқылы оқырманға шебер жеткізеді.
Синонимдік қайталаулар – автор тілін әрлендірудің тұрақты тәсілі.
Сөздердің мағынасы мен экспрессиясын күшейтіп, көркем дәлдік жасау тәсілі
болады.
-Есі-дерті бір ұрттам көкнәрге ауып, ол үшін дәл былтырғыдай есігінің
алдындағы ақ шайын ажыратып отырған жалғыз ешкісін ойланбастан айырбастай
салатын Киеван шалының мұндай сәттерде шектен тыс шикәмшіл, шектен тыс
мейірімсіз, қатыгез боп кетерін жақсы білетін Қыжымкүл артық-ауыс сөз
айтпай аяғының ұшымен құрдай жорғалап, үлкен, бүйірлі шайнекке шай демдеп
дастарқан басына әкеп қойда да; дайын болды-деді (Тіршілік, 316-б).
-Бәрі жомарт, бәрі дарқан, бәрі де шетінен дүниенің бетіне қарамайтын
мәрт боп шалқып отырған осындай шала кәйіп сәттің бірінде Молдарәсіл
үйленгісі келетінін, әке-шешенің қазан көтеріп, от жаққан жерінде түзу
түтін түтетпек ойы барлығын, бірақ осы отырған ауыл қариялары қол сілтеп
қолтығынан демдемесе, жоқшылық үзеңгіге аяқ салдырмайтынын аңғартып өтті
(Тіршілік, 324-б).
-Қолтығымнан демеңіздер дегенде мал сұраған жайым жоқ еді, ақылшы
болыңдар, жанашыр болыңдар демек ем (Тіршілік, 325-б).
-Айтқаныңның ағаттығы жоқ, бәрі мақұл, бәрі құп (Тіршілік, 325-б).
Бірінші үзіндіде мейрімсіз, қатыгез сын есімдері адам мінезіндегі жағымсыз
қасиеттерді көрсетіп, бір жерде шоғырланып, жиналып тұр. Олардың мағынасы
тас жүрек, қатты деген ұғымды білдіреді. Сын есімнен жасалып, бір сұраққа
жауап беріп, яғни сұрауы мен қызметі ортақ болып, сөйлемнің бірыңғай
мүшесінің қызметін атқарады. Анықтауыштың қандай? деген сұрағына жауап
беріп, адамның мінезін сипаттайды. Синоним сөздер арқылы жасалған бірыңғай
мүшелер мейірімсіз, қатыгез өзара жалғаулықсыз байланысқа түсіп отыр.
Тілдегі синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та,
қосарлап та пайдаланған. Артық-ауыс синоним сөз қосарланып қолданылып,
бұлардың бұрынғы жеке мағыналары абстракцияланып (яғни жалпыға айналып),
білдіретін ұғымның көлемі кеңейген. Осы жердегі күрделі ұғым екі сөздің
дара мағыналарының топталуынан шығып отыр. Бәрі жомарт, бәрі дарқан деген
синонимдер жалпылау бәрі деген сөзбен қызметтес, тұлғалас болып, оларды
ортақ жинақтау арқылы, кейіпкердің бейнесін аша түседі.
Ғалым Ә.Болғанбаев синоним сөздерге мынадай анықтама берген: Синоним
деп - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне
тән не мағыналық, не стильдік, эмоциялық сәл ерекшеліктері бар, бір сөз
табынан болған сөздерді айтады [7;40].
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның
образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның
ойлаған ойын, көңіл күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін
синонимдер айрықша қызмет етеді. Сөйлемдегі синоним сөздер оқырманға жай
баяндау ғана емес, сипаттауға, сөзбен сурет салуға әсерлі қызмет етіп тұр.
1.2 Фразеологизмдердің, мақал-мәтелдердің лексика-семантикалық топтары мен
стилистикалық табиғаты
Жазушы тілінің лексикалық байлығының бір қырын фразеологизмдер
танытады.
Қазақ әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде тұрақты
тіркестердің алатын орны ерекше. Бұл тіркес айтайын деген ойға айрықша әр,
мәнерлілік береді. Тұрақты тіркестер – көркем шығарма тілін жандандыратын,
астарлап, бейнелеп суреттеудің тілдегі дайын құралы. Халық тілінің осы бір
байлығын жазушылар повестерінде қажетіне қарай пайдаланады, оның ішінде
өзіне керегін таңдап алады. Тұрақты тіркестерді жазушының өз қажетіне сай
талғап, жаңғыртып қолданылуы, оның ой-пікіріне, эстетикалық талғамына,
қоғамдық-саяси, философиялық көзқарасына сәйкес болады.
Әдеби көркем шығарма тілін бейнелеп, жандандырып, нәр беруші
тәсілдердің бірі - фразеологизмдер. Фразеология мәселесін ғылыми түрде,
теориялық-әдістанымдық тұрғысынан Н.М.Шанский, А.А.Потябня, В.В.Виноградов,
І.Кеңесбаев, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Ә.Қайдар, Ә.Хасенов, Х.Қожахметова,
Г.Смағұлова, Р.Авакова, Қ.Сарекенова т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты ғылыми түрде сараланып, зерттеледі.
Қазақ фразеологиясының негізін салған академик І.Кеңесбаев:
Фразеологизмдер – тіліміздің бір бөлінбес бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан
да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән
ерекшеліктер бар.Тілімізде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі
тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес,
тізбектерді халық орынды пайдаланды дейді [13;4].
Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму барысында қалам
қайраткерлерінің әрекеті арқылы жанданған әсем кестелер. Олар – сөз
зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақтылықтың үлгісін
көрсететін көркемдік құрал. Тұрақты тіркестерді қай жазушы болса да өз
шығармасында қажетіне қарай қолданады, -деп, ғалым М.С.Серғалиев
айтқандай[3;264], бұл зерттеу жұмысымызда көркем прозадағы
фразеологизмдерді Д.Исабеков туындыларында халық тілінің бай қазынасынан
көркем сөздің алуан түрлі өрнектерін мақсатты ойларына лайықтап алып
отырғандығын байқаймыз.
Фразеологизмдер – көркем туынды да көркем шығарма тілінде образды
бейнелі реңк беру, эмоционалды-экспрессивті бояуын арттыру мақсатында
қолданылатын тілдік бірліктер. Фразеологизмдерді шебер түрде, ұтымды,
өнімді пайдалану автордың шеберлігін, тіл байлығын танытады.
Көркем әдебиетте фразеологизмдер, тіптен, тек дайын қалпында
қолданбай, неше түрлі жолмен жасалып, пайдаланатыны мәлім. Жалпы халықтық
форманы кейде жазушылар өңдеп, өзгертіп қолданады. Жазушы осындай
фразеологизмдерді қолдануда, көбінесе, арнайы мақсат көзделінеді және
тұрақты сөз тіркестерінің жаңа үлгісін жасайды. М.Балақаев: Әрбір
мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келетін оқушы, студент халық
тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс-деген
[14;41].
Тұрақты тіркестер шығарма тіліне айрықша көрік, ұтымды мазмұн, ұлттық
колорит береді. Халық тілінің бұл қат-қабатты қазынасына барлау жасап,
көзін табу – жазушының шеберлігіне байланысты. Фразеологизмдердің көркем
шығармада атқаратын функциясы – образ жасау. Кейіпкерге тілдік мінездеме
беруде, кейіпкерді мінездеу, белгілі бір ситуацияға қорытынды жасау
қызметінде жиі жұмсалады.
Фразеологизмдер жазушы дүниетанымы мен шеберілігінен шыңдалып шығатын
асыл қазына.
Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдерді талдау, сараптау арқылы
әдебиеттану жағынан қаламгердің жеке даралық стилін тануға, тілдік жағынан
стиль жасаудағы тілдік тәсілдердің қолдану ерекшелігін айқындау мүмкіндігі
туады. Фразеологизмдік оралымдардың эмоционалдық-экспрессивтілік реңкінің
ерекшеліктерін авторлық баяндау болсын, кейіпкер тілі болсын, не табиғат
суреті болсын бәріне де өзіндік стильдік әр береді.
Орыс ғалымы А.И.Ефимов Фразеологическое творчество писателей
выражается прежде всего в обновлении привычных для слов контекстов, в
которых эти слова обычно выступают. Слова перемещенные из одного окружения
в другое, перетерпивают интересные смысловые и стилистические изменения.
Таким образом, изучение фразеологических связей слов имеет первостепенное
значение не только для характеристики семантических процессов, происходящих
в словах при включении их в новые фразеологические контексты, но для
определение творческого своеобразия новатрством[15;] деп,
фразеологизмдердің ерекше қырларын көрсетеді.
Фразеологизмдер көркем шығарма тіліне айрықша рең беріп,
мазмұнын дарытады, ұлттық бояу береді. Әсіресе, образды фразеологизмдер
кейіпкер мінезін беруде, авторлық баяндау күйінде, белгілі бір жағдайға
байланысты түйінді пікір айтуда т.б. қызметтерде жұмсалып тілдің стильдік
өрнектерін дамытады,- дейді А.Бейсенбай [16;201].
Тұрақты тіркестер көркем шығарманың қай жанрында болсын молынан
қолданылып, көркемдік тәсілдердің ең сүбелі түрі ретінде стильдік қызмет
атқарады. Фразеологизмдердің, әсіресе оның семантикалы категорияларының
көркем шығармаларда қолданылу аспектілерін толық айқындау үшін, классик
авторлардың прозалық шығармаларына толық мәтіндік талдау жасау арқылы
өрнекті сөз үлгілерінің стильдік қызметі талданады. Ол үшін авторлардың
стильдік мақсатта жұмсаған фразеологиялық тіркестерді қоданудағы әдіс-
тәсілдеріне назар аударуымыз керек. Ғалым Х.Қожахметова фразеологизмдердің
қолданылуын былайша жіктейді: 1) фразеологизмдердің кейіпкерді мінездеуде
қолданылуы; 2) фразеологизмдердің кейіпкердің психологиялық сезім күйлерін
ашу мақсатында жұмсалуы; 3) фразеологизмдердің кейіпкер портретін беруде
қолданылуы; және т.б. Сондай-ақ, ғалым өз еңбегінде фразеологизмдердің
лексика-грамматикалық жағынан да қолданылу ерекшеліктерін саралай келіп:
Өзінің образдылығымен көзге түсетін осы фразеологизмдерді көркем шығармада
мол қолданудың өзі ұлттық характер жасаудың белгісі болады,- деген пікір
айтады[17;].
Шығарма авторы белгілі бір ұлт өкілі ретінде халықтың ғасырлар бойы
ұлттың санасына жинақталған, сақталған тұрақты тіркестерді еркін игереді.
Сол еркін игерілген дүниеден жазушының жеке тұлғасының дүниетанымына,
психологиялық санасына сай, тілдегі сөздерді ойната отыру мәнеріне сай,
өзіндік қалыптастырған стиліне сай авторлық фразеологизмдер туады.
Қаламгерлердің шығармаларында қолданылған фразеологизмдердің стильдік
қызметі былай топтастырылды:
Фразеологизмдерді жазушылар өз туындыларында белгілі бір көркемдік
нақыш беру қызметінде жұмсайды.
-кейіпкердің ішкі сезімдерін айқындау:
Дәулетбай ұзақ түнге кірпік ілмей шықты. Жатса да, тұрса да ойынан
қаңғытып жіберген қызы кетпей қойды (Тіршілік, 373-б).
-кейіпкерге портрет, мінездеме беруде:
Бойында қайраты тасыған, қайда жұмсаса да, кім жұмсаса да арланып,
тартынып жатпай білекті түрініп тастап қойып кететін, тепсе темір үзетін
аңқылдақ жігітті кім жек көріп, кім кет дейді, қайта, бұл кірген үйдің
иелері: О-о, кел, кел,-деп өздері төмен жылжып жоғарыдан орын береді,
шайларын еселеп демдеп, дастарқан жаңартады (Тіршілік, 344-б). Кететін
күні шешем аңырап көп жылады, әкем міз баққан жоқ, тас түйін мінезбен бар
байлығын ала сиырға артты да, алға түсті (Тіршілік, 355-б). Бәрі де қамал
бұзардай, буырқанып аттанып еді, салдары суға кетіп, бастары салбырап
қайтты (Тіршілік, 361-б). Өзіне-өзі келген соң ол қайтып бір тіл қатқан
жоқ, ешкіммен қоштаспады, тіпті қасындағы жігітке ишара да білдірместен
далаға шығып жүре берді (Тіршілік, 383-б). Қыз үнсіз қалды. Бұдан әрі не
айтарын білмей Молдарәсіл де тілін жұтып отыра берді (Тіршілік, 393-б).
Алынған мысалдарға айшықты бояуы күшті, экспрессивті мәні басым
фразеологизмдер кейіпкер қасиетін дөп басып, дәл бейнелейді. Бұл секілді
суреттемелер оқырманға эмоциялық әсер туғызбай қоймайды.
Тіл байлығын ұштауда, мәнерлі де бейнелі тіркестермен сөйлеуде
фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілге өткірлік сипат береді. Көркем
шығарма авторлары жалпы халықтық тілдің тұрақты тіркес құрамынан ең қажетін
талғай отырып, мүмкіншілігіне орай оларды түрлендіріп пайдаланады. Өзінің
мазмұндап отырған оқиғасына байланысты фразеологизмнің стильдік бояуын
ажарлай түсіп, атқаратын қызметін күрделендіреді[17;125]. Жазушылар
повестерінде образдылықты күшейту мақсатындағы фразеологизмдердің
қызметін ұтымды пайдаланған.
-образдылықты күшейту мақсатында:
Қыжымкүлдің жүрегі су етіп, шалына шошына қарады (Тіршілік, 353-б).
Қыжымкүл пешке жыңғыл сала беріп дауыс шыққан жаққа қарап еді, төрде
отырғандардың өз әкесі мен өз ауылының адамы екенін танып, отынды пешке
ұмсынған бойы көзі шарасынан шығып, жай соққандай сілейіп отыра кетті
(Тіршілік, 356 б).
–Тоқтат!-деді Дәулетбай гүрзімен соққандай дүрс еткізіп. Әйелдердің даусы
пышақ үзілді тыйылды (Тіршілік, 364-б).
Сонымен бірге, фразеологизмдер – әр түрлі мағынаны білдіретін сөз
тіркесі болса, негізінен халықтың ауызша тілінде көп уақыттан қалыптасып,
тас-түйінге айналған сөз мәйектері.
Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың байлығы, бұл, бір
жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгердің табысы, еңбегі, ізденісі.
Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қатынасын және көркемдік
байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын алады[19;]
деген пікір авторлық қолданыстағы фразеологизмдердің табиғатын аша түсуге
мұрындық болады.
Қазақ тіліндегі ұлт менталитетін танытатын мекен-мезгілге, халықтық
өлшемге, мінез – құлыққа, салт-санаға, көңіл-күйге байланысты туған
фразеологизмдер өте көп. Олар қазақ ұлтының мәдени өмірінде ежелден
қалыптасқан әдет-ғұрыптар түрлеріне байланысты болсын, күні бүгінге дейін
сақталып келе жатқан тілек-бата сөздер болсын, өлім-жетімге, адамның
физикалық қалпын бейнелейтін лексикалық тақырыптарды қамтитын
фразеологизмдер, олардың лексика –семантикалық сипаты арнайы сөз етуді
қажет етеді.
Қазақ халқының өміріне, өмір сүру тәсілдеріне байланысты бірқатар
тұрақты сөз орамдары уақыт өлшеміне, яғни іс-құбылыстың, әрекет-қимылдың
мезгіліне байланысты, кезең мен уақытқа тең айырым белгі, қасиет, сын-сипат
арқылы айқындалатын, әрі жыл мезгілдері мен ауа райын, табиғат құбылыстарын
білдіру үшін берілгені–ұлт тіліміздің табиғаты мен заңдылықтарында мазмұнды
өзгеше рең, яғни жаңа бір қырдың пайда болуы.
Қазақ халқы көшіп-қонып көшпенділік дәуірді ұзақ уақыт бастан кешіргені
белгілі. Олар жаз жайлауда, қыс қыстауда көшіп-қонып жүргенде, уақыт
мерзімін, ұзындық пен көлемді қалай өлшеп білген деген заңды сұрау туады.
Сол заманда біздің халқымыздың уақытты сағатпен, көлем мен салмақты
таразымен, ұзындық пен кеңістікті метрмен өлшеуге онша дағдыланбаған,
үйренбеген кезі еді. Мүмкін, сол кезде бұл өлшемдердің көшпенділік тұрмысқа
соншалықты қажеті де болмаған шығар. Қалай дегенмен, сол заманның тұрмыс-
тіршілігіне лайық өз өлшемдері болғандығын тілдегі өлшемдік ұғымды
білдіретін қыруар сөздер мен тұрақты сөз тіркестері арқылы танып-білуге
болады. Өткен заманда қазақтар уақытты нақтылап өлшегенімен, секунд, минут,
сағат деген уақыт өлшемдерін шамамен дәл болжай білген. Мәселен, секунд
ұғымын қас қағым, кірпік қаққанша, көзді ашып-жұмғанша, демнің арасында,
табан аузында, қас пен көздің арасында, ауыз жиып алғанша деген дене
мүшелерінің қимыл-қозғалысы арқылы берген.
Қазіргі кезде тәуліктің шақтары сағат тілімен өлшенетіні белгілі.
Күнделікті тұрмыста мезгілді көбіне сағат бойынша айту дағдыға айналды.
Алайда құрал ретінде сағаттың тұрмыста қолданыла бастағанына көп уақыт бола
қойған жоқ. Сол себепті, бұрынғы ата-бабаларымыз уақыттың әр мезгілін
көрсету үшін таң, сахар, сәске, түс әлеті, бесін намазшам, марқа туған
сияқты сөз тіркестері арқылы бергендей жазушының шығармасындағы мына бір
мысалдарға көңіл аударатын болсақ; Жеңгей, түн жарымында асқа әуре
болмаңыз,-деді баяғы қоңыр дауыспен (Д.И.). Бір сәтке ұмтылған басқайғысы
қайта оралып, жігіт болдырған жылқыдай ауыр бір күрсінді (Д.И.). Бұл
берілген мысалдардағы бір сәтке, түн жарымда деген сөз тіркестері уақыт
(таңертең, түс, түстен кейінгі, кешкі, түнгі) мезгілін білдіретін
фразеологизмдер халық өмірінің шындық көрінісін берумен бірге, оның өзіндік
ұлттық ерекшеліктерін де бейнелеп көрсетеді. Сонымен қатар, осы мысалдар
шығарманың стильдік эффектісін арттыру үшін де жұмсалып отыр. Уақыттық
өлшемдегі фразеологизмдердің тағы бір мақсаты олар сөйлемді мәнді де,
мәнерлі, құрылымы ерекше етіп жеткізу болып табылады.
Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуына ұлт менталитетінің рөлі
ерекше. Егер ұлттық ерекшелік болмаса, ұлтқа тән көзқарас, өзіндік
дүниетаныммен, басқалардан айырмашылығымен, еленбесе, әрі бұл қасиеттердің
барлығы ұлт тілінде сақталып жеткізілмесе, онда менталитет туралы айту
қиын. Менталитет сол ұл жасаған, ұрпағына қалдырған материалдық және рухани
мәдениеттерінде ғана сақталады. Бүкіл фразеологиялық құрам –сол ұлттың
тілдік әлемнің бойына жинақталған ой сандығы [18;180]. Сондықтан
жазушыларымыз ұлттық фразеологизмдерді өздерінің стильдік тіл
ерекшеліктерін шебер көрсету үшін және де көненің көзінде жатқан сөздерді
кейінгі ұрпаққа жеткізу мақсатында жазған.
Жазушы шығармалары тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда тұрақты
тіркестердің қолданысы ерекше көзге түседі. Қаламгер туындыларында
фразеологиялық тіркестер талғампаздықпен жұмсалып, тілге көркемдік беріп,
оқырманға эмоционалды–экспрессивті әсер етеді. Көркем шығарма тілін талдау
барысында тұрақты тіркестің шығу төркінің анықтап алып қана, автор
стильдік өзгеріске түсірген тіркестің мән–мағынасын ғылыми тұрғыдан
саралауға болады. Көптеген авторлық фразеологизмдер уақыт өте қанатты,
нақыл сөздерге айналып жатады. Стилистикалық тұрғыдан қарағанда, авторлық
фразеологизмдердің қандай мақсатта қолданылып тұрғаның айқындау қажет.
Себебі, тұрақты тіркестер көріктеу құралы ғана емес, жазушының көзқарасын,
идеясын, суреттеп отырған кейіпкердің ішкі жан дүниесін, сонымен бірге
болмысын таныту мақсатында да қолданылады.
Академик Р.Сыздықованың Фразеологиялық тіркестер – семантикалық
шоғырлар, яғни жеке сөз мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа
мағыналық дүниеліктер...белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [19;97] деген пікірін басшылыққа ала отырып, көркем прозадағы
тұрақты тіркестердің көркемдік қызметтері қазақы өмірге қатысты
құбылыстарды бейнелеп, ұлттық ерекшеліктерді танытады. Кететін күні шешем
аңырап көп жылады, әкем міз баққан жоқ, тас түйін мінезбен бар байлығын ала
сиырға артты да, алға түсті (Д.И.). Ауылдан аңырап келген қойшы әкесі
жалғыз қызын жерлеп, жер боп үйіне қайтты(Д.И.). Әйелдердің дауысы пышақ
үзілді тыйылды (Д.И.). Міз баққан жоқ, жер боп, пышақ үзілді тіркестері
қазақ өміріне тән құбылыстардан алынған, ұлттық нақышты өрнектейтін
тіркестер болып табылады. Осындай тұрақты тіркестер жөнінде профессор
Р.Авакова: Ұлттық өмірдің айнасы болып табылатын фраземалар әлемнің тілдік
бейнесін жасаудағы орны ерекше болса, оны танымдық тұрғыдан талдау қазақы
өркениеттегі ұлттық мәдениеттің табиғаты мен бітім-болмысын ашуға мүмкіндік
береді [20;21]. Мұндай тұрақты сөз тіркестерді қолдану арқылы қаламгерлер
өздері суреттеп отырған ауыл өмірі мен ауыл адамдары бейнесіне шынайлық
сипаттар беріп, оқырман көңілдерінде жағымды әсерлер қалдырған. Бүкіл
фразеологиялық құрам – ол ұлттың тілдік әлемін бойына жинақтаған ой
сандығы. Тұрақты тіркестердің аз сөзбен терең мағына тудыра алатын қасиеті
көркем шығарма кейіпкерінің бүкіл бітім-болмысын айқындауға мүмкіндік
береді. Шығармашылық негізде дүниеге келген фразеологизмдер автордың
шеберлігін ғана танытып қоймайды, оның халық тілінің байлығын қандай
дәрежеде игергендігінің де куәсі болып отыр.
Халық тілінің тұрақты сөз тіркестерін автор шығармасындағы көркемдік
бейнелеу мақсатында ұштастырып барып керегіне жаратады. Фразеологизмді
суреткер туындыларында белгілі бір көркемдік нақыш беру қызметінде
жұмсайды. Жазушы кейіпкерлердің сыртқы портретімен қатар ішкі жан дүниесін,
мінез-құлқын, наным-сенімін, дүниеге көзқарасын суреттейді. Көздеген
нысанаға дәл тигізетін эмоциялы бояуы күшті, айрықша мәнді сипаттама
беретін тілдік тәсілдер арқылы жазушы адам мінезінің толып жатқан қыр-
сырын, оның ішкі жан дүниесін, портретін, жағымды не жағымсыз әрекетін
бейнелейді, не кейіпкерлерді ажуа-сықақ, ирониялық тұрғыдан көрсетеді.
Фразеологизмдер стильдік мақсатта өзгеріске түспей, халық тіліндегі
қалпында, транcформацияланған түрде де, яғни мағынасы мен құрылымында жаңа
эмоционалды-экспрессивті мағынада келуі, олардың өздерінде бар көркемдік
қасиеттерінің үстіне жаңа эстетикалық сипат береді.
Фразеологиялық тіркестер қай тілде болмасын мақал-мәтелдермен қат-
қабат, қатарласа өмір сүреді. Бұл тілдік категориялар тіл байлығының ең
құнарлы тармағына жатады және көркем сөз қорының мәйегі болып саналады.
Жазушы тіліндегі көріктеу құралдарының бірі –мақал мен мәтелдер. Халық
даналығының қазына – байлығы саналатын мақал-мәтелдер тіл арқылы адамзат
қауымының асыл арманын, ақыл-парасатын, өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын
ұрпағына ғибрат етіп ұсыну әрекеті нәтижесінде туындап, қалыптасқан рухани
құбылыс. Ол халықты дүниені түйсінуінен хабар беретін қойма, ғаламның
тілдік бейнесі ретінде ұлттық эстетикалық таным-талғамын, шаруашылық
кәсібін, мінез-құлық, ырым-нанымын, ұлттық рухты тек тілде ғана жан-жақты
танытушы, таным бәйтерегі. Мақал-мәтелдерді даналардан қалған аталар сөзі
десе де болады. Бұл – ұлт даналығын араға талай ғасырлар салып, бүгінгі
ұрпаққа нақыш бояуын солғындатпай мән-мағынасын бәсеңдетпей, көркемдігі мен
бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған ана тіліміздің құдіретті
күші[21;121].
Халық мақал-мәтелдерінің көркемділігі ең алдымен олардың,
ықшамдылығында. Мақал-мәтел туралы жазылған әрқандай еңбекте осы пікір әрі
қысқа, әрі нұсқа яки қысқа да нұсқа деген тіркестермен беріліп, тұрақты
қайталанады. Бұл бекер емес: ең ұлы даналық қысқа да қарапайым сөзбен
беріледі. Мақал-мәтел – сөз мәйегі, ой түйіні. Осы жағынан алғанда, мақал
мен мәтелдің түйіндеу тәсілі көркемдік қасиеті, аз сөзбен көп мағынаны
жинақтау шеберлігі, кең таралып жұрт жүрегіне ұялауы сияқты қасиеттері
байқалады.
Қазақ тілінде ұлттық негізді танытатын тілдік мұра –мақал-мәтелдер,
халық даналығына толы мақал-мәтелдер, айшықты идиомаларды жазушылар
айтылмақ сөздерін жандандыра түсу үшін шебер пайдалана білген. Тіпті жай
ғана сөйлеген сөзде фразеологизмдердің экспрессиялық-эмоциялық әсері
айрықша байқалып тұрады. Мақал-мәтелдерге белгілі бір стильдік мақсатқа
орай, шығарма тілінің шұрайлылығын арттырып, оқырман сезіміне әсерін
күшейту үшін стильдік жүк артылады, көркемдігі үшін пайдаланады.
Д.Исабеков өмір құбылысын жинақтай отыра, кейіпкердің қадамын әсерлі
жеткізуге, оның образын ашуға, салт-дәстүрді жеткізуде мақал-мәтелдер шебер
қолданылған.
Ораза намаз тоқтықта дегендей, басына бәле тумаған мәмірежай шақта
далаға шығудан жүрексініп шөптің басы оқыс сыбдыр етсе, үйге кеп суық су
ұрттайтын үркек те нәзік қыз ауылдан төрт-бе шақырымдай меңіреу далада
қорқыныш дегенді мүлдем ұмытып, бағыт-бағдарсыз бет алды қаңғи
берді(Д.И.,336-б). Сорлы қыздың басына түскен қайғы-қасірет неге әкелді
десеңші? Қылмыңдай, еркелей өскен байдың қызының бұрынғы жағдайы қандай
еді? Бір мезетте ғана өмірінің күл-талқаны шығып, өмірдің мәнін
жоғалтқандай болды. Қорқынышты ұмытып, алды-артына да қарамай, басына қиын
жағдайда болмаған қыздың сол мезеттегі жағдайын осы мәте арқылы белгілі
ойды астарлап, жұмбақтап автор оқырманға ұсынады.
Қазақ әдебиетінің ұлы тұлғасы Абайдың айтқан тәлім-тәрбиелік
мағынада айтылған өлең жолдары мақалға айналып, халықтың шапағатына бөленіп
жүр.
Әншейінде, қатын өлді – қамшының сабы сынды деп әйелінің қабір
топырағы дегдімей жатып төсек жаңартудың қамын жасай беретін барлық қазақ
сияқты Дәулетбай да бұл қазаға онша мән бере қоймап еді...(Д.И.,351-б)
Әйел мен ердің біртұтас одақ, отбасы екені баршаға мәлім. Кейіпкердің сол
кездегі жағдайы тек қазақ жүрегіне ғана жақын. Бұл мақал үй-іші, туысқандық
туралы топқа жатады. В.Даль: Мақал-мәтелдерді тудырушы халық. Мақал-
мәтелдер – тарихи категория. Заман өзгеріп, халықтың дүниеге көзқарасы,
әдет-ғұрпы, салты өзгеріп, білімі, мәдениеті артқан сайын, өзіне терең
мазмұнды, дұрыс идеялық мағынаны талап ете бастайды[22;15]. Заман талабына
сай қазіргі ерлердің қамшыны сирек қолданатынын ескерсек, бұл мақалдың
мамұны, мәні ескіргенін көреміз. Қамшы – ауыл адамына керек зат. Аттың
үстінде қамшысыз отырудың мәні жоқ. Мал бағу үшін де оның көп қажеттілігі
бар.
Бір әйелдің айласы қырық есекке жүк деп жұрт осындайдан шығарған
ба...(Д.И.,352-б). Қазақ халқының ұлы, ақылды әйелдері тарихта көп болған.
Шын мәнінде бір әйелдің айласы, тапқырлығы көп істі тындыратындығы
көркемдік мақсатта жұмсалады, стильдік өң береді.
Өткір тілді қаламгер мақал-мәтелдерді кейде кейіпкер бейнесін аша түсу
үшін, кейіпкердің шешендігін, ақылдылығын, тапқырлығын көрсету үшін
жұмсайды.
Ал жазушы көркем тіл кестесіне түскен фразеологизмдер сөзді бейнелі,
өтімді және нанымды етудің стильдік құралына айналады. Мысалы: Ер қанаты –
ат деп қазекем бекер айтпаған. Бірақ өлімнен ұят күшті деген емес пе,
жалма –жан тез түрегелдім де, алды-артыма қарамастан зытып отырдым. Сонда
да тапқанын тамағына, жұтқанын жұмырына жұғын болып жүрген жоқпын ба? Иттің
аузынан түскен май жаншылмай шықпайды дегендей, сене алғаным жұмырыма жұқ
болса, осы күйге түсер ме едім? –оны кім айтты? –Ел құлағы елу емес пе? Өз
үйім –өлең төсегім дегендей, аунап қунай бергенім сол еді, біздің
сықырауық есік ашылып, әлдекім кірді. Ат баспаймын деген жерін үш басады,
бұл төңірекке, сіздің шаңыраққа кеп дәм татамыз деген үш ұйықтасақ
түсімізге кірген нәрсе емес еді. Ұрының арты қуыс дегендей, жігіттің
ойына сондағы сөзі оралып, кірбіктеп қалды да, мұнан ары кідірсем бір
бәленің ұшы шығып кете ме деп қауіптеніп орнынан қалтырай
көтерілді(Д.И.,360-б). Бұл мысалдардағы ер қанаты – ат, өлімнен ұят
күшті, тапқанын тамағына, жұтқанын жұмырына жұғын, иттің аузынан түскен май
жаншылмай шықпайды, ел құлағы елу, өз үйім –өлең төсегім, ат баспаймын
деген жерін үш басады, ұрының арты қуыс деген мақал-мәтелдер мәтінге жан
беріп, ойды ерекше астарлап, халық тіліндегі сөз орамдарының көркем
үлгілерін жазушылар орынды жұмсаған.
Д.Исабековтің шығармасындағы ерекшелік – адамның ішкі сезім әлемін,
халықтың рухани болмысын ашуда мақал-мәтелдер алуан түрлі болып келеді.
Тама берген тамшы тасты да қазады дегендей, жігіттер келе берген
соң Қымқа да ұрысудан жалықты, қабаған иттей қашанғы арсылдай
береді(Д.И.,363-б). Кейіпкер образы, ешкімге ұқсамайтын жан-дүниесі, қайта-
қайта келгіштей берген жігіттерден әбден қажыған Қымқаның психологиялық жай-
күйін тамшы тескен тасқа теңейді. Себебі, тас қатты зат болғанмен,
мәңгілік емес, ол да қажалады, мүжіледі.
Халық тілінің ең шұрайлы да нәрлі өзегі болып танылатын мақал-мәтелдер
қаламгер шығармаларындағы кейіпкер тілінде еркін әрі кеңінен қолданған.
Халық тілінің байлығы, шырайы саналатын мақал-мәтелдер аталған жазушылардың
шығармаларында авторлық баяндауда ойды қысқа да, бейнелі, түсінікті, көркем
етіп жеткізу мақсатында пайдаланған.
Тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер аз сөзбен терең мағына тудыра
алатын қасиеті, көркем шығарма кейіпкерінің бүкіл бітім-болмысын айқындауға
себебін тигізеді. Шығармашылық негізде дүниеге келген фразеологизмдер,
мақал-мәтелдер жазушының шеберлігін ғана танытып қоймайды, оның халық
тілінің байлығын қандай дәрежеде игергендігінің де дәлелі.
1.3 Көркем шығармадағы сөйлеу тілінің элементтері
Жазушы іс-әрекет арқылы ғана емес, тіл қатысы арқылы да мінез
ерекшелігі көрінетін кейіпкерді ұсыну оңай болып келмейді. Прозалық
шығармаларда образ жасауда кейіпкерлер тілінің орны ерекше болып келеді.
Кейіпкерлердің тілінен, сөз саптауынан олардың бейнесі көрінеді.
Кейіпкерлер түрлі жаста және олардың қарым-қатынастары, достықтары, әр
мамандық иесі, білімі де әр қалай екендігінде. Кейіпкерлер тілінің мазмұны
нақты, құрылымы қысқа болып келетіні анық.
Қазақ тіл білімінде көркем әдебиеттегі кейіпкерлер тіліне қатысты
кейбір мәселелер М.Балақаев, Ә.Қайдаров, С.Исаев, Р.Әміров, Х.Нұрмұқанов,
Б.Шалабаев т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Жалпы көркем шығармаларда әрбір кейіпкердің сөз саптауы мен сөз мәнері
әр түрлі болып келеді. Бұл олардың қоғамда алатын әлеуметтік жағдайына,
ортасына байланысты болып келеді. Сол себепті, олардың әрқайсысының өзінше
сөйлеу дағдысы болады. Кейіпкер тілінің осындай ерекшеліктері тілдің
лексикалық және грамматикалық қабаттары арқылы жүзеге асады. Кейіпкердің
тілі арқылы оның мәдениеттілігі, жас мөлшері, қызметі, кәсібі, өскен
ортасы, сыпайылығы, дөрекілігі т.б. бейнелері байқалады. Кейіпкердің сөйлеу
мәнеріндегі өзіндік ерекшелігі оның лексикасынан басталатыны белгілі. Ал
сөйлеу тілі лексикасының құрамына қарапайым, тұрпайы, жаргон сөздер де
жатады.
Тілімізде ауызекі сөйлеу тілінде жиі кездесетін тілдік материалдар аз
емес. Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz