Оқытудың ғылымилық принципі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 4
I-тарау. Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық негіздері 7
1.1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі жайлы 7
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді
қолданудың шарттары 17
II-тарау. 2-сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік
принциптерін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі 27
2.1. Математиканы оқытудағы көрнекілік түрлері 27
2.2. 2-сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін
жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі 34
Қорытынды 44
Әдебиеттер тізімі 45

Кіріспе

Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазақстан Республикасының егемендігі, ондағы туындап жатқан әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер, Республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін
ескертетін қазіргі кезеңдегі мемлекеттік стандартына сәйкес мазмұны мен
оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта құруды талап етуде.
Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесін дамытудағы
мемлекеттік тұжырымдамасында жеке адамның жалпы мәдениетінің қалыптасуы,
жан-жақты дамуы үшін жағдай жасалуымен оның әлеуметтік өз орнын анықтауы
жайында сөз етіледі.
Білім берудің алдына қойылған мақсаты мен міндеттеріне жету үшін
оқушылардың өздерінің қызығушылығы мен қабілеттерін ескере отырып, оларға
бастапқы арнайы білімді қамтамасыз ету ұсынылған.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім алушылар мен
тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін ашып, оны дамытуға
жәрдемдесуге міндетті (41-бап), Білім беру ұйымы баланың қалауын, жеке
басының бейімділігі мен ерекшеліктерін ескере отырып, таңдауға, құқысы бар,
- деген баптары педагог пен ата-аналарға арналып, мектеп пен ата-ана
алдында зор жауапкершілік жүктейді (38-бап).
Білім беру ісінің жаңартылуы бұл ең алдымен барлық деңгей бойынша
балаға деген көзқарастың өзгертілуі. Өйткені бала өзіндік ішкі құрылымы бар
тіршілік иесі. Сондықтан білімнің көп деңгейлік жаңа моделінде оқушылар
үшін де, педагогтар мен ата-аналар үшін де даралық ерекшеліктерімен ақыл-ой
қабілетін дамыту өте қажет.
Білім беру мазмұнын жетілдірудегі бастауыш мектеп оқушыларының білім
сапасын арттыруда көрнекіліктің алатын орны ерекше. Көрнекіліктің көмегімен
өткізілетін сабақтарда оқушылардың жалықпайтындығы жаңа сабақ материалын
қабылдау процесінде олардың әр түрлі сезім мүшелері (көру, есту т.б.) толық
қатысатындығы, соның нәтижесінде оқушылардың оқуға деген, пәнге деген
қызығушылығы артып, жаңа сабақты олардың оңай қабылдауына мүмкіндік
туатындығы дәлелденген.
Педагогика тарихына көз жіберсек чех халқының ұлы педагогы
Я.А.Коменскийді көрнекі оқытудың еңбек сіңірген жасампазы деп деп санаймыз.
Көрнекіліктің ол қолданған “алтын ережесі” жаңа негіздерде оқу процесін
қайта құруда белгілі роль атқарды.
К.Д.Ушинский оқытудың негіздерін жасай отырып, көрнекілікке зор маңыз
берді және бұған ғылыми негіздеме беруге тырысты.
Ы.Алтынсарин оқыту ережелерін қазақ мектептеріндегі білім берудің
ерекшеліктеріне байланысты қолдану керек деген.
Белгілі педагог ғалымдардың Б.П.Есипов, М.А.Данилов, Л.В.Занков,
М.Н.Скаткин оқыту принциптерінің жүйесін дәлелдеді.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор. Өйткені осы кездегі
қоғамдық - өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми – практикалық
деңгейіне байланысты. Оқыту процесі екі жақты болғандықтан тек мұғалім
өзінің ғана іс-әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың
да танымдық әрекеті мен белсенділігін дамытуға ерекше көңіл аударуға тиіс.
Бастауыш мектепте оқушылардың танымдық әрекетін арттыруда көрнекілік
принциптерін қолданудың тиімділігін жетілдіру жолдары комплексті түрде
тұтастай қарастырылмай, әлі терең зерттелмей келеді. Бұл проблеманың ғылыми-
теориялық жағынан зерттелуі жеткіліксіз болғандықтан, мектеп
тәжірибесіндегі қайшылықтар орын алып келеді. Осы қайшылықтардың шешімін
табуға ықпал ететін педагогикалық шарттарды іздестіру мақсатында диплом
жұмысымыздың тақырыбын:
“2-сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге
асыру жолдары” деп таңдауымыз негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты:
Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық және әдістемелік ерекшеліктерін айқындау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:
1. Көрнекілік принципінің атқаратын қызметін анықтау.
2. Бастауыш мектептің математика сабағында көрнекілік принципін тиімді
қолданудың әдістемелік жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысының объектісі:
Бастауыш мектептегі оқыту процесі.
Зерттеу пәні.
Математика сабақтарында көрнекілік принципінің талаптарын жүзеге асыру.
Зерттеу әдістері.
1) Ғылыми педагогикалық және әдістемелік әдебиеттермен оқып танысу және
пайдалану.
2) Озат тәжірибемен зерттеу, жинақтау, талдау.
3) Бақылау.
Диплом жұмысының құрылымы:
Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

I-тарау. Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық негіздері

1.1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі жайлы

Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми – практикалық
деңгейіне байланысты.
Оқыту процесінің логикалық және педагогикалық заңдарын, оның жалпы
қағидаларын білу мұғалімге оқу жұмысының тиімділігін арттыруға жағдай
туғызады. Мұндай басшылыққа алынатын қағидалар, ережелер, талаптар
дидактика теориясында оқыту принциптері немесе дидактикалық принциптер
деген атқа ие болды.
Принцип латын сөзі – principium - негіз, жетекші идея, негізгі
ереже, іс-әрекетке қойылатын негізгі талап деген ұғымдарды береді.
Оқыту принципі дегеніміз – барлық оқыту процесінде және түгелдей оқу
пәндерінде басшылыққа алынатын негізгі қағидалар, педагогикалық талаптар
жүйесі.
Дидактикалық принциптер кездейсоқ құрылмайды. Педагогика тарихында
жалпы дидактика мәселелеріне, оның ішінде, оқыту принциптеріне арналған
еңбектерде, ғылыми зерттеулерде дидактикалық принциптердің ғылыми
қалыптасуының белгілі даму тарихы баяндалады.
Сонымен қатар, қазақ халқының мәдениеті мен ағарту тарихынан көрнекті
орын алатын ұлы қайраткерлер, өз заманының прогресшіл ағымының жаршысы
болған ойшылары Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім, Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан,
Міржақып тағы басқа даналарымыз мұраларында тәрбие, білім берудің бай
қазынасы жинақталған.
Демек, оқыту принциптері дидактиканың тарихи мұраларына ғылыми талдау
жасау және қазіргі жаңа білім беру мазмұнындағы озат тәжірибелерді қорыту
негізіне сүйенеді.
Оқыту принциптерінің жүйесі ұлттық мектептің мақсаттарына негізделеді.
Сондықтан қоғамдық дамудың әр кезеңінде дидактикалық принциптер өзіндік
ерекшеліктерімен көрінеді.
Дидактикалық принциптерді негіздеудің алғашқы әрекеттері
Я.А.Коменскийдің, Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидің еңбектерінде жасалған.
Олар принциптердің бірін жетекші ретінде ұсынды да, соның негізінде
дидактикалық принциптердің бүкіл системасын құрды.
Оқыту принциптерін жасауға неміс педагог – демократы Фридрих Адольф
Вилгельм Дистервег пен Ресейдегі педагогика ғылымының негізін қалаушы
К.Д.Ушинский аса мән берді. Бұлардың еңбектері осы заманғы дидактика
принциптерінің системасын жасауда үлкен роль атқарды.
Оқыту принциптері педагогикалық процеске тән белгілі заңдылықтардан
туады.
Оқыту принциптері оқу процесінің барлық бөліктеріне (мазмұны, оқыту
әдістері мен ұйымдастыру формаларына т.б.) қатысы бар, солардың бәріне
жалпы бағыт–бағдар белгілейтін негізгі талаптар.
Оқытудың кең түрде қолданылатын негізгі принциптері мыналар: оқытудың
ғылымилығы, жүйелілігі мен бірізділігі, оқытудағы оқушылырдың саналылығы
мен белсенділігі, оқытудағы көрнекілік, білімнің берік болу принциптері,
мотивация принципі, проблемалық принцип, интеграциялау принципі.
Осы принциптерді ұсыну қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан әлеуметтік
рухани өзгерістерге, сондай-ақ халыққа білім беру саласы мен мектептегі оқу-
тәрбие жұмысындағы қайта құру процестеріне байланысты.
Оқыту процесінде принциптер бір-бірімен өзара тығыз байланысты және
бірлікте жүзеге асырылады.
Оқытудың ғылымилық принципі. Оқытудың ғылыми құрылу принципі
оқушыларға оқудың әрбір кезеңінде, сатысында ғылымда берік қалыптасқан
ұғымдарды үйретуді талап етеді, ал осы ұғымдардың өзі ғылым әдістеріне
жақын тұратын оқыту әдістері арқылы үйретілуі тиіс.
Демек, мектептің оқушыларға ұсынатын білімдік материалдары осы заман
ғылымының дәрежесіне сәйкес болуы керек.
Ғылыми білімдердің шеңбері үздіксіз кеңи береді. Шамамен алғанда әрбір
бес жылда ғылыми информация екі есе көбейеді. Ал, енді балалардың білім
алу қабілеттілігі педагогикалық теория мен тәжірибенің табысына қарамастан,
ғылыми білімдердің шеңберлерінде кеңейе алмайды. Сондықтан оқушылардың
ғылыми біліммен қарулануын қамтамасыз ету үшін, осы заман ғылымының
идеясында соған ендіру үшін ғылымның ең қажетті мазмұнын іріктейтіндей
принциптерді табу қажет.
Демек, қазіргі заман ғылымының мазмұны мен идеяларын меңгерудің қысқа
жолын қамтамасыз ететін ғылыми негіздерін анықтау керек. Бұл міндеттерді
жемісті шешу үшін оқу пәндерінің логикасын ашу керек, соның арқасында
оқудың бірінші кезеңінен, күнінен жаңа ғылыми ұғымдарға көшу қамтамасыз
етіледі.
Ғылыми білімдерді терең меңгеру ісі нақты нәрселер мен заттарды
анализдеу және синтездеу арқылы болатын ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды
меңгерудің нәтижесінде болады. Осының барысында мүмкіндігінше ғылым
заңдарын үйрету, осы заңдарды қамтитын оқиғалардың молшылығы мен
әрсалалығын аша түсуі тиіс. осыған байланысты оқылатын оқиғалардың даму
процесінің ең маңызды жақтарын ашу керек, атап айтқанда олардың сыртқы
жағдайларын, орны мен мерзіміне байланыстылығы, оқиғалардың өзгерістерінің
нақты түрлері жаңаның ескімен күресі. Осы талаптармен бірге оқышыларды
ғылымдардағы маңызды жаңалықтардың тарихымен де таныстыру қажет. Бұл үшін
оқушылар ғалымның ғылыми лабораториясында болу, оның зерттеу әдістерімен
танысу жолдары қолданылады. Осылай оқудың ғылыми болуы оқудағы тарихылықты
талап етеді.
Ғылымилық принцип мектепте білім берудің мазмұнына және ғылымда дәл
белгіленген оқу материалына сай, оқушылардың жас шамасына қарай
түсінетіндей ғылыми анықтамалар, ұғымдар, терминдер, ғылыми мәліметтермен
қаруландыруды көздейді.
Алайда, жеке тақырыптарды өткен кезде мұғалім оқушыларға ең маңызды
пікірталас туғызатын даулы проблемалар және ғылыми болжамдар туралы, сондай-
ақ кейбір орын алып отырған қате түсініктер мен пікірлер жөнінде хабарлауға
тиіс.
Сонымен қатар оқушылардың өзіндік ойлауын бағыттап “неліктен”, “не
үшін”, “қалай” деген сұрақтар арқылы олардың ғылыми танымын, ғылымға
қызығушылығын дамытудың маңызы зор.
Ғылым негіздерін оқып, үйрену жүйелілік пен бірізділік принципімен
байланысты. Жүйелілік пен бірізділік оқыту процесінің міндеттерін ойдағыдай
шешуге мүмкіндік береді. Педагогикалық әдебиеттерде жүйеге келтірілген
білімдері мен жас ерекшеліктерді қаруландырудың қажеттігі көрсетіліп
келеді. Жүйелі оқытудың маңызы жөнінде К.Д.Ушинский: “Ешбір байланысы жоқ
қыйыр-шыйыр болып мида жатқан білім, бұл қоймада қалай болса солай
тәртіпсіз жатқан нәрсеге ұқсайды. Мұнда, қоймада не бар-жоғын иесі тауып
ала алмай басы қатады” деп мысалмен түсіндіреді.
Ы.Алтынсариннің “Қырғыз хрестоматиясы” еңбегі тарихи – мәдени көзқарас
жағынан да, педагогикалық құндылығы жағынан да өшпес мұра екені мәлім. Бұл
хрестоматияны құрастыруда, материалды сұрыптауға ұлы педагог дидактикалық
принциптерге сүйенеді. Кітап идеясының халықтығы, гуманизмі, демократизмі
туралы түсініктер, әңгімелер, ережелер т.б. оқу материалдары жүйелілік
негізінде қарастырылады.
Мәселен, М.И.Ильинскийге жазған бір хатында:”... алдымен заттың атын,
кейбір жағдайда заттың атына байланысты сөз, сонан соң заттың сынын
білдіретін сөзді – сын есімді содан кейін барып, оқыту процесіндегі
жүйелілік оқу жоспары мен оқу бағдарламаларында анықталған. Сондықтан бұл
бағдарламаның талабына сай оқуды жүйелі түрде жүргізу мынаны көздейді:
а) оқу пәні бойынша әрбір оқу пәндерінің материалын логикалық ретімен
орналастыру.
ә) материалды мұғалім жүйелі де ретімен баяндау.
б) ең қажетті міндет оқушылар жаңа білімдер мен бұрынғылардың
логикалық байланысын түсінуі тиіс.
в) меңгерілетін деректі материалдар мен қортынды топшылаулар оқушылар
санасында логикалық түрде орналасуы тиіс.
г) мұғалімдер мезгіл-мезгіл өткен материалды жинақтап, қортындылап
отырады. Ол балалардың тақырыптың жеке бөлімдерін қалай түсінгендерін,
есте қалғандарын анықтайды.
Жыл аяғында оқушылар пән бойынша не оқығанын, әр бөлімдерден не
ұғынғандығын, тақырыптың бөлімдері бір-бірімен қалай байланысқандығын айтып
беруге тиіс.
Осылай оқушылар санасында білімдер бір жүйеге түседі, білімнің ең
негізгілері мен мазмұндылары баса, бөле, асты сызыла көрсетіледі. Логикалық
жүйелі байланыстар білімдерді меңгерудегі бірізділікке ыңғайлы жағдай
туғызады.
Тәжірибелі педагогтар көбінесе жаңа материалдарды түсіндіре отырып,
балаларды білімнің жаңа элементін өздері сезетіндей жағдайға жеткізеді,
әңгіменің барысында балалардың өздері зор қуанышпен жаңа қортынды
топшылауларды айтуға үйренеді.
Қиындығы біртіндеп күрделене жүргізілетін жаттығуларды орындау,
есептерді шығару үстінде балалардың өздері бірден–бір өз бетінше
әрекеттерінің өскендігін сезеді.
Білімдер жүйесіне енгізілген білім онан әрі қарай жаңа білімдер мен
іскерліктерді меңгеруде құрал болып саналады, балалардың оқуға деген
қызығушылығын , ынтасын арттырады, өз күшіне сенімін күшейтеді, өзінің
рухани дамуына қуаныш сезімін туғызады.
Оқушылар мүмкіндігіне қарай білімдер мен іскерліктердің сәйкес болуы.
Осы материалдар оқушылардың күшіне, мүмкіншілігіне сәйкес болған
жағдайларда ғана білімдердің жемісті меңгерілуі оқу жұмысының тапсырмаларын
саналы және белсенді түрде орындалуы жүзеге асырылады.
Оқушылардың оқудағы саналылығы мен белсенділігі.
Оқудағы саналылық деген ең алдымен оқушының өзіне қажетті нақты
мақсаттары мен міндеттерін түсіне білуі, оқылатын материалдың мазмұнына
түсінуі, тапсырмалардың мазмұнын түсінуі. Саналылық оқушының материалдар
мен тапсырмаларды құрғақ түрде жаттамай, оқылатын материалдың шын мәніне
түсінуді талап етеді. Саналылық сонымен бірге оқушының тапсырмаларды
орындауға жауаптылықпен қарауын талап етеді. Саналылықпен жұмыс істейтін
оқушы әр уақытта оқу тапсырмаларын дәл және дер кезінде орындауға тырысады.
Мұндай оқушы ересектердің немесе сыныптағы алғыр оқушылардың көмегіне
сүйене отыра оқу тапсырмаларын өз бетінше орындауға тырысады, оқушы өзін-
өзі бақылауға үйренеді, тапсырмаларды орындай алмаған жағдайда мұғалімге
оның шын себептерін айтады.
Білімдерді меңгеру үшін оқушылар заттар, нәрселер мен оқиғалардың
сыртқы жағын түсініп, қабылдап қана қоймайды, олардың өзара байланысын да
түсінеді. Оларға ортақ белгілерді, қасиеттерді біледі, негізгілерін бөледі,
оқиға құбылыстардың заңын ұғынады. Бұл жағдай мұғалімнің оқушылардың білу –
ұғыну әрекеттерін күшейту, сол процестерді басқару үстінде ғана жемісті
түрде орындалады. Оқушылардың ұғыну – білу процесінде сезім қабылдауларының
зор мәні бар.
Балалар бастапқы оқудың өзінде нәрсе – заттар мен оқиғаларды тікелей
түсіну мен қабылдау арқылы ғана ұғынып, түсінбей, басқа түрде сөз арқылы
ұғынады. Адамда түйсіну сөзбен алмастырылады. Білімнің көпшілігін оқушы
мұғалімнің сөзі арқылы алады. Бұл балалардың анықтап шешуге тиісті белгілі
сұрақтар қою арқылы іске асырылады. Бұл әдіс балалардың ойлау жұмысына
белсенді ынтасын тудырады. Мұның барысында баланың өзінің бұрынғы білімдері
мен жаңа ұғымдардың арасында байланыс орнатудың мәні зор.
Оқушылардың жаңа материалды ұғынуда белсенділігін дамыту үшін
мұғалімнің эмоциялық толғаныстар, сезімдер, ситуациялар туғызудың,
проблемалық сұрақтар қоюдың, пікірталас ұйымдастырудың, өзіндік жұмыс
жүргізудің маңызы зор.
Осы сабақтың даярлық кезінде белсенділік үшін балаларды жаңа
терминдермен, жаңа сөздермен таныстырудың да орны ерекше. Жаңа білімдерді
алғаннан кейін оларды оқушылардың қалай ойлана қабылдағанын, жаңа
материалдың бұрынғымен байланысын, алған білімдерді кейінгі қалай
пайдалануын тексеру. Оқу процесінің ең қажетті заңын ойлануы тиіс, бұл
тексеру оқушылардың қойылған сұрақтарға жауап беруі, есептерді шығару,
практикалық бағыттағы жаңа тапсырмаларды орындауы арқылы жүргізіледі.
Оқушылардың ойлаушылық белсенділігін білу оқу процестерінің барлық
түрінен де орын алуға тиіс. мысалы, оқушылардың мақсатты байқауларын
ұйымдастыра отырып, мұғалім оқушылардың алдына заттар – нәрселер мен оқиға
– құбылыстардың жеке сапалары мен қасиеттерін, бөліктерін жіктейтін
сұрақтар мен тапсырмалар ұсынады.
Белсенді түрдегі ойлау жұмыстарының процесінде оқушыларда
ассоциациялар қалыптасады; аналитикалық – синтетикалық әрекеттер іздерінің
тізбегі құрылады.
Бұл ассоциациялар әр түрлі. К.Д.Ушинский мынадай ассоциацияларды
көрсетті: аралас, ұқсас, бір-біріне қарама-қарсы, орны, мекені бір:
уақытына қарай, жүрек сезіміне байланысты ассоциация, ақылға байланысты
т.б.
Оқиғалардың өзара себептілік байланыстарын білу ғылыми білімдерді
меңгерудегі саналылық саясат болып есептеледі. Себебі, оқиғалардың арасында
үнемі заңды түрде қайталанып тұратын байланыстарын ұғыну, демек, заң
түрінде жинақталған қортындылар – топшылауларды меңгеру жоғары дәрежелі
ойлау әрекетін талап етеді.
Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту үшін олардың өз бетінше
орындайтын тапсырмалары бірте-бірте күрделене түсуі тиіс. Сонымен оқудағы
саналылық оқушылардың ойлау белсенділігін арттыру арқылы дамытылады, ол
белсенділік өз бетінше шығармашылық жұмыстың барысында жаңа сапалық
дәрежеге көтеріледі. Оқыту процесіндегі саналылық пен белсенділік принципі
оқушылардың білім алуында жаттандылықтың, формализмнің болмауын көздейді.
Оқытудағы білімнің беріктігі принципі. Бұл принцип мектептің алдындағы
басты міндет оқушыларға мемлекеттік программа көлемінде тыңғылықты берік
білім беру мен іскерлікті, дағдыларды қалыптастыру арқылы жеке адамды
тәрбиелеуді көздейді.
Білімнің берік болу принципі оқыту процесінің барлық буындары арқылы
жүзеге асырылады. Мұғалімнің жаңа материалды хабарлауынан бастап,
күнделікті пысықтау, бекіту, тексеру, қайталау, жаттығу және өздігінен
орындайтын жұмыстар жүйесінің алуан түрлі оқушылардың білімін нығайтудың
құралы болып саналады.
Материалды есте жақсы сақтау үшін өткен сабақтарды жиі-жиі қайталап
отыру керек. Оқу жылының ішінде оқу материалы бірнеше рет қайталанудан
өтеді. Күнделікті үй тапсырмасын тексеру арқылы қайталау, күрделі тараулар
соңынан қайталау, тоқсандық, жылдық қайталаулар білімнің берік болу
шарттары.
Оқушылардың алған білімі есте берік сақталуы үшін оқыту процесінің
барысында мұғалім үнемі оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын
белгілейді. Мысалы, кітаппен жұмыс, карточкамен жұмыс, лабораториялық,
практикалық жұмыс, схема, таблица сыздыру, сурет салдыру, термин сөздерге
түсініктеме жаздыру, оқу материалының ерекшелігіне сай проблемалық
сұрақтарға, ситуацияларға жауап беру, творчестволық ізденіс, зерттеу
жұмысын тапсыру, биология, географиядан әртүрлі байқау жұмыстарын
ұйымдастыру. Осы жоғарыдағы жұмыс түрлері басқа оқыту принциптерімен
байланысты іске асырылады. Оқушылардың алған білімі берік, нық болуы жаңа
білім алуға мүмкіндік береді. Оқушылардың ақыл-ой қабілетін арттырады, ой
еңбегінің мәдениеттілігіне үйретеді, тану процесіне қажетті іскерлік пен
дағдыны қалыптастырады.
Ынталандыру принципі оқушыларға жеке-дара қарауды керек етеді. Осыған
орай В.С.Сухомлинскийдің берген кеңестері мыналар:
1. Балалардың ақыл-ой күштері мен мүмкіндіктері бірдей емес.
2. Оқыту мен тәрбиелеудің барлық заңдарын қолдануға болатын
абстрактылы оқушы жоқ, оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше.
3. Оқуда барлық мектеп балалары үшін табысқа жетудің бірыңғай алғы
шарттары жоқ.
4. Оқу қызметінің берілген сәтінде әр оқушының неге қабілетті екенін
анықтаудың маңызы зор.
5. Оның ақыл-ой қабілетін одан әрі қалай дамытуға болатындығын анықтау
маңызды.
6. Оқушыдан мүмкін еместі талап етуге болмайды.
7. Бағдарламада қаралған деңгейге әр оқушы қандай жолмен, қандай
кідірістермен және қиыншылықтармен келетінін дұрыс анықтап алу
керек.
8. Әрбір оқушының ақыл-ой еңбегінде программаны қалай нақтылы жүзеге
асыру керек.
9. Әрбір баланың күші мен мүмкінділігін ашып, оны ақыл-ой еңбегінде
қуанышқа кенелту.
10. Сотқарлар мен тентектерді шамасынша ақыл-ой еңбегіне “жеткізу”.
11. Әрбір оқушының оқудағы және ақыл-ой еңбегіндегі дара сүрлеуін
анықтау керек. Осы сүрлеуді және жақсылық жолының отын сақтау.
Гуманизациялау ізгілендіру принципі – оқушыға деген ерекше
сүйіспеншілікті, құрметті талап етеді. Балаға сенім артып, оның жеке
басының қасиеттерін ескеріп, оқу-таным әрекетінің жемісті болуына қалайда
жағдайлар мен мүмкіндіктерін жасау керек.
Оқу процесінде, сабақтарда балаларды қорқытпай, қысымшылық жасамай,
керісінше, олармен жылы қарым-қатынас жасау міндет.
Бұл принцип гуманитарлық бағдарды жүзеге асыруды керек етеді.
Мектептерде білім мазмұнын жалпы адамзаттық және ұлттық рухани игіліктерге
қарай бағыттау, қазақ халқының тарихын, мәдениетін, тілін, дәстүрін,
көркемөнерін, қолөнерін т.б. терең оқып білу міндетін іске асыру керек.
Бұл принципті іске асыруда халық педагогикасының маңызы зор. Халық
педагогикасы қазақ халқының ғасырлар бойы атадан балаға өлмес мирас,
өмірлік мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі жинақталған тәжірибесі.
Әсіресе, балаларды ізгілікке тәрбиелеуде халық педагогикасының қағидалары
мен салт-дәстүрлерінің орны ерекше.
Проблемалық принцип – оқу процесінің мазмұны, әдістері, ұйымдастыру
формалары проблемалы сипатта болуын талап етеді. Проблемалы оқыту білімді
дайын түрде бермей, оқушылардың ізденуін, дербестігін, творчестволық
ойлауын дамытуға бағытталады.
Проблемалық принцип оқушылардың ойлау процесінің психологиясына
негізделеді. Өйткені ойлаудың басталуы проблемалық болуына байланысты,
басқаша айтқанда, ойлау – проблемалық сұрақ немесе міндеттен басталады.
Интеграциялау принципі. Бұл жалпы білім мазмұнын анықтауда, оқу
бағдарламалары мен оқулықтарды жазып шығаруда ескеретін маңызды принцип.
Интеграция - әр түрлі пәндердегі негізгі принциптер мен заңдылықтарды өзара
тығыз диалектикалық бірлікте қарастыруды көздейді.
Сондай-ақ мазмұны жағынан бір-біріне жақын пәндердің (тілі мен
әдебиет, әдебиет пен тарих, математика мен информатика, өнер мен еңбек,
этика мен эстетика т.б.) өзара және жеке пәннің ішіндегі материалдардың
арасындағы байланыстарын анықтап, оқушылардың білімін тереңдетуге болады.
Осыған орай, интеграцияланған пәндердің, сабақтардың рөлі ерекше.

1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді
қолданудың шарттары

Мектеп оқуындағы көрнекілікке қойылатын талаптарды XVII ғасырда
Я.А.Коменский негіздеді. Оның айтуынша, түйсік әсері болмайынша ақыл-ойға
өздігінен қанатын ешнәрсе болмайды.
Сондықтан оқу да, нәрсе, заттар жөнінде талдау-тұжырымдаудан бұрын сәл
нәрсе, заттарды байқаудан бастау қажет деген. Коменскийдің ойынша, білім
түйсікке негізделіп, соған аяқ тіресе, сол дәлелді, нанымды болады. Өз
көзімен байқау дәлелдеумен тепе-тең. Көрнекі сезім арқылы қабылданған білім
есте анағұрлым тұрақты сақталатынын дәлелдеді.
Ян Амос Коменский балаларды оқытуда мына жағдайды ең бағалы ереже деп
санады: Мұғалім үшін алатын ереже – бала сезім арқылы қабылдай алатын
нәрселердің барлығын сезім әсерлерін туғызып білдірген жөн: көруге
болатынды көзге көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ түріп тыңдасын, иісін
иіскеп білсін, дәмін татып көрсін, қолына ұстап нәрсенің қаттылығы мен
жұмсақтығын, тағы тағыларын байқасын. Кейбір нәрселерді түрлі сезім
мүшелерімен бірдей түйсініп, қабылдағаны жақсы” (“Ұлы дидактика”, ХХ
тарау.).
Мұнан кейінгі кезеңдерде педагогиканың классиктері, әдіскерлер жеке
пәндердің оқыту әдістерін зерттеп, оқытудың көрнекілік принципін нақты
анықтай түсті.
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің тарихында ұлы
ағартушылардың, қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдерінің
еңбектерінде оқыту мен тәрбиенің негізгі мәселелері туралы көзқарастары
ерекше орын алады.
Абай өзінің шығармаларында ақыл-ойды дамытып, шын ғылыми білім алудың
қажеттілігін, ол үшін ойлау, зейін, ес, мінез-құлық, ерік-жігер, қиял
сияқты психикалық процестерді дамыту керек екендігін ашық ұғынды.
Білім алуда педагогикалық принциптерді қолдануды насихаттау туралы
пікірлері дидактикалық мұра болып есептеледі.
Ұлы Абайдың: “Адам баласы ... көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен
ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады”, -
деген дана ойы педагог классиктердің пікірімен ұштасады.
Сонымен, оқуда көрнекіліктерді қолдану арқылы оқушылардың білімі
нанымды, дәлелді болады, ойлауы тереңдей түседі. Сонымен бірге көрнекілік
оқылатын нәрсе – заттардың негізгі белгілері мен ерекшеліктерін білуді
жеңілдетеді, нәрсе – заттардың әр жағынан, салаларының байланыстары мен
өзара қатынастарын түсінуге көмектеседі. Көрнекілік нәрсе – заттар
жөніндегі мәліметтерді, деректерді есте берік сақтауға ықпал жасайды.
Балалар әрқашан да оқылатын нәрсе – заттар мен қолмен тікелей танысуға
әуес, ынталы келеді, сондықтан көрнекілік әрқашан да оқушылардың білімдерді
меңгеру үстінде белсенділігін дамытуға әсер етеді, дүние тану – білу
жұмысында оқушылардың назарын белгілі бағытқа жұмылдырады. Бірақ бүкіл оқу
көрнеклікке негізделеді деуге тек көрнекілік арқылы ғана шешіледі деуге де
болмайды. Педагогикалық классиктері оқылатын нәрсе мен заттар және құбылыс
оқиғаларды алғашқы рет білуді байқаудың ролін жоғары бағалай отыра,
байқаудың абстрактілік ойлаумен тығыз байланысты болғандығын ескертті.
Сондықтан олар байқауларды ақыл-ой арқылы бағыттауды талап етті, адам
ақылы құрылатын топшылауларды меңгерудің қажеттілігін айтты. Сыртқы
сезімдер ақыл арқылы бағытталуға тиіс. Я.А.Коменский өз кезінде егер ең
жоғары байқаушың ақыл – ой сыртқы сезімдерді мұқият түрде қадағаламаса
сыртқы сезімдер бос, құрғақ материал болып қалуы мүмкін деген. Осы кезде
байқау мен сөз сөйлеуді тиімді түрде байланыстыру мәселесін шешуде академик
Павловтың адам санасындағы бірінші және екінші сигналдық системаларының
өзара байланысы жөніндегі оқуына сүйенеміз. Бірінші сигнал қоршаған ортадан
келетін нақты материалдар, екінші сигнал – сөз, сөйлеу, екінші сигнал
бірінші сигналсыз болмайды. Екеуі бір-бірінен айырылмайды. Адамда сөзбен
ойлау дамыған сайын екінші сигнал системасының функциясы өсе береді. Бірақ,
сөз сөйлеу қоздырғыштары бірінші сигналдың әрекеттері арқылы бекітілмесе,
тек сөйлеу, сөз сөйлеу қайталана берсе, ол адамды ақиқат, шындықтан
алыстата береді.
Сонымен бірге, бірінші сигнал системасы арқылы алынған білім сөз
сөйлеу арқылы айтылмаса, ол зат – нәрселерді тек қабылдау сезіну
дәрежесінде ғана қала береді, логикалық дәрежеге, топшылау – қортындылау
дәрежесіне көтерілмей қалады. Топшылау қортындыларды ұғыну және меңгеру
оқушылардың белсенділігін туғызатын әңгімелесу, есеп шығару, тапсырмалар
орындау арқылы жүзеге асырылады. Өз кезінде Коменский оқылатын нәрсе-
заттарды оқушылардың мүмкіндігінше әр салалы сезім мүшелері арқылы
қабылдауын талап етеді.
Шынында да, оқуда көбінесе көзбен көру арқылы қабылдау кең орын алады.
Оқушылар білімінің сапасы көзбен көрумен бірге оқуда бұлшық етпен сезіну
арқылы қабылдау да арта түседі. Егер оқушылар көрсетілген тәжірибелерді
көріп қана қоймай, сол тәжірибені өзі жасаса білімдері нақты және негізді
болады.
К.Д.Ушинский оқушыларда байқағыштықты, таным-білім белсенділікті
дамыту үшін көрнекі оқытудың маңызын жақсы түсінді. Төменгі класс
оқушыларын көрнекі оқытудың табиғатын талдау негізінде ол мұғалімдерге
оқушыларда жанды жарқын бейнелер тудыра алатын, оларға таныс заттардың жаңа
жақтарын ашып беретін, оқушылардың оқу материалын неғұрлым берік игеруіне
жол ашатын құралдарды көрсетуге кеңес береді. Сондықтан да оқу
программаларын білімдердің теориялық дәрежесін арттыру мен ұштастырғанда
мектеп білімінің көрнекілік сипатын сақтау қажеттігіне сүйенеді. Осыған
байланысты оқу процесінде оның көрнекілік функциясы, сипаты мен пайдалануы
өзгереді. Көрнекі құралдар нақтылы заттарды жақсылап қабылдау үшін ғана
емес, ұғымдарды қалыптастыру үшін бастапқы материал ретінде пайдаланылады.
Көрнекі оқыту, бір жағынан, оқушыларда білімге деген қажеттікті
тудырып, ой жұмысын ынталандыру үшін, екінші жағынан, қабылдаудың
абстрактылы ойлаумен неғұрлым тығыз бірлігін қамтамасыз ету үшін
бағытталады.
Оқу процесінде заттай көрнекілік (минералдар, өсімдіктер, қарақшылар,
модельдер) және бейне көрнекілігі (фотография, картиналар, карталар,
схемалар және т.б.) пайдаланылады. Көрнекі құралдармен жұмыс заттың
сипатына қарай, балалардың жасына қарай өзгеріп отырады, бірақ кейбір жалпы
ережелерде белгіленуі мүмкін.
Мұғалімнің сөзінің көрнекілікпен дұрыс ұштасуының үлкен маңызы бар.
Дидактикада сөз бен көрнекілікті ұштастырудың екі жолы белгілі. Бірінші жол
– көрнекі құралдарды көрсету мұғалім сөзінің алдынан келеді. Бұл жағдайда
мұғалім оқушының байқауына басшылық етеді, ал байқаулардың барысында олар
қажетті білімдерді алады. Екінші жол – сөзбен түсіндіру құралдары
көрсетудің алдынан келеді. Бірінші жол неғұрлым тиімді саналады, өйткені
бұл білімдердің хабарлауын қамтамасыз етіп қана қоймайды, сондай-ақ
оқушылардың байқағыштығын дамытуға жол ашады. Бірақ екінші жолды да
толығынан қолдануға тұрады, уақытты аз керек етеді және материалдың сипаты
мен оқыту жағдайларына қарай пайдалануға болады.
Көрнекі құралдарды тек мұғалім ғана емес сондай-ақ білімдерін бекітіп,
тексергенде оқушыларда пайдаланылады.
Сабақты көрнекі құралмен бастырмалатуға болмайды. Көрнекі құралдар тым
толып кеткенде туатын әсерлердің молдығы оймен толғап қорытуды қиындатады
және оқушылардың білім сапасына нұқсан келтіреді.
Көрнекі құралдар мен мұғалім сөзін ұштастыру проблемасы Л.В.Занковтың
“Мұғалімнің сөздері мен көрнекі құралдарды оқыту ісіндегі ұштастығы” және
“Оқыту ісіндегі көрнекілік пен оқушылар белсенділігін көтеру” деген
еңбектерінде анағұрлым толық талданған. Л.В.Занковтың пікірінше мұғалім
сөзі мен көрнекі құралдарды ұштастырудың алты формасы бар, атап айтқанда :
1-форма: мұғалім сөздің көмегімен оқушылар жүргізетін бақылауға жетекшілік
жасайды, объектінің бейнесі туралы, оның тікелей қабылданатын қасиеттері
мен қатынастары туралы бөлімді оқушылар бақылау процесінде көрнекі
объектінің сөзінен алады.
2-форма: мұғалім сөздің көмегімен оқушылардың өздері көрнекі объектілерге
жасаған бақылаулары негізінде және олардың бұрынғы білетіндері негізінде
балаларды құбылыстар арасындағы қабылдау процесінде көзге көріне қоймайтын
байланыстарды саналы түрде ұғынуға және тұжырымдауға бастайды.
3-форма: объектінің бейнесі туралы, оның тікелей қабылданатын қасиеттері
мен қатынастары туралы мәліметтерді оқушылар мұғалімнің сөз мәлімдемесінен
алады, ал көрнекі құралдар сөзбен берілген мәлімдемелерді дәлелдеп немесе
нақтай түсу қызметін атқарады.
4-форма: мектеп оқушыларының көрнекі объектіге жасаған бақылауларына сүйене
отырып, педагог құбылыстар арасындағы оқушылар тікелей қабылдай алмайтын
байланыстар туралы хабарлайды, яки қортынды жасайды, жекелеген деректерді
біріктіреді, жинақтайды.
5-форма: яки, сөз жәрдемімен, яки көрнекі түрде көрсете отырып мұғалім
оқушыларға қолда бар объектілермен жұмыс істегенде орындалуға тиісті іс-
әрекеттерге қатысты, сондай-ақ сол іс-әрекеттердің орындалу әдістеріне
қатысты нұсқау береді.
6-форма: педагог сөздің жәрдемімен оқушыларға қолда бар объектілермен олар
жасауға тиісті іс-әрекеттерді орындау әдістері жайында нұсқау береді, мұның
өзінде мұғалімнің нұсқауы қолма-қол көрсетіліп отырады.
Эксперименттік жұмыстың нәтижелеріне анализ жасай келіп, Л.В.Занков
мектеп оқушыларын нәрсенің сыртқы бейнесімен таныстырған кезде мұғалімнің
сөзі мен көрнекі құралдарды ұштастырудың 1-формасының аса тиімділігін және
3-форманың басқалардан гөрі тиімділігі төмендігін атап өтеді. Құбылыстардың
байланысы мен тәуелділігін оқу қажет болған жағдайда 4-форма емес, 2-форма
анағұрлым тиімді болатын көрінеді. Сонымен бірге эксперимент оқушылардың
білімді баянды меңгеруі үшін мұғалімнің сөзі мен көрнекі құралдарды
ұштастырудың 1 және 2-формаларының тиімділік әсерінің жоғары болатынын
көрсетті.
Сонымен, көрнекі құралдар мен білім беру көздерінің бірі ретінде
пайдаланылмай, мұғалім сөзінің иллюстрациясы ретінде ғана қызмет атқарса,
оларды қолданудың тиімділігі анағұрлым төмен болып шығатын көрінеді.
Өкінішке орай, мектеп практикасында мұғалімнің сөзі мен көрнекі құралдарды
ұштасттырудың дәл осы формасы әлі күнге дейін анағұрлым кеңірек етек
алуда. Демек, оқу процесін жетілдіру міндеттерінің бірі сабақтарда көрнекі
құралдарды мәлімет берудің дербес кездері ретінде кеңінен пайдалануда болып
табылады. Бұл оқушылардың сабақ үстінде жеке дидактикалық материалдардың әр
алуан түрлерімен өздігінен жұмыс істеп отыруын, зат сабақтарының, жеке
тәжірибелер мен бақылаушыларды (табиғаттану және еңбек оқу сабақтарында)
жүргізіп отыруды, демонстрациялық көрнекі құралдарды оқып-үйренуге
негізделген тапсырмаларды орындаттыруды және т.с.с. керек етеді.
Көрнекі құралдарды пайдалануды танымдық тиімділігі, Л.В.Занковтың
пікірі бойынша, оларда берілетін мәліметтерді оқушылардың өздігінен қорыта
алу дәрежесімен айқындалады. “Оқушыларға объектілер мен оның қасиеттерін
көрсету және атап өту, - деп жазады Л.В.Занков, - бұл әлі сөз бен көрнекі
образдың оқушының басында тиісті дәрежеде қабысуына қол жеткізу деген сөз
емес. Егер оқу объектінің мұғалім оның зейінін аударып қана қоймай қасиетін
өзі айыра алса, және оған сөзбен өзі сипаттама бере алса, мектеп оқушысының
бойында объекті туралы ап-айқын түсінік қалыптасады және қасиеттердің
сөздік белгілері нақты образдармен байланысқа түседі”.
Мектеп оқушыларының теориялық ойлауын дамытуға көрнекіліктің, бір
жағынан, көптеген нәрселер мен құбылыстарға тән анағұрлым ортақ қасиеттерін
айырып тануға және олардың мәні шамалы қасиеттеріне назар аудармауға
мүмкіндік беретін, ал екінші жағынан – ұғымдарды деректендіруге септігін
тигізетін түрлерін қолдану жәрдем етеді. Көрнекі құралдардың бұл
мүмкіншіліктері А.М.Пышкало жазған мақалалардың бірінде тәп-тәуір ашылып
көрсетілген. Ол былай деп жазған болатын: “Әр алуан нәрселермен және
геометриялық фигуралар модельдерімен жанаса, көптеген тәжірибелерді орындай
отырып, оқушылар олардың қандай материалдан жасалғандығына, түр-түсіне, жай-
жапсарына, салмағына және тағы сол сияқты қатысы шамалы оларға анағұрлым
ортақ қасиеттерді айқындайды.
Көрнекі құралдарды оқушылардың оқу процесіндегі роліне қарай екі үлкен
топқа: 1) заттық бейнелік көрнекілік құралдар мен таңбалы көрнекілікке
бөлуге болады.
Бірінші топтың көрнекі құралдары (картиналар, фотосуреттер, суреттер,
диопозитивтер, диафильмдер, кино үзінділер, кино фильмдер, табиғи
объектілер т.б.).
Екінші жағдайдағы көрнекілік құралдар (схемалық көлемді модельдер,
схемалар, чертеждар, картиналар) оқылатын объектілердің күрделі
байланыстарын өзара тәуелділігін және қатысын, олардың нақтылы, бейнелі
қабылдауға көндікпейтін ішкі құрылымын түсіндіру үшін керек.
“Сезімдік танымында, абстрактылы ойлауда жекелей бір-бірінен бөліп
алғанда зерттеліп отырған объектінің мәнін толық таныта алмайды”, - деп
ескертеді А.П.Шептумен.
Сонымен бірге көрнекілік құралдарының әлденеше түрін тек оқылып жатқан
құбылыстың әр түрлі жақтарын ашып беруге, ал оның әрқайсысын көрнекіліктің
тек белгілі бір түрімен сенімді түрде және толық бейнелей алуға болатын
жағдайда ғана пайдаланылған тиімді. Көрнекі құралдарды іріктеу үстінде
олардың мүмкіндігін әрбір оқу пәнінің өзіндік ерекшелігімен және әрбір
сабақтың мазмұны мен салыстырып алу қажет. Бұл арада Ю.К.Бабанскийдің
“көрнекілікпен шектен тыс айналысу өмір шындығын онсыз әсерлі түрде тану
мүмкін емес абстрактылы ойлауды тежеуге апарып соғады. Көрнекілікті өте көп
қолдану оқушылар зейінін шаршатады, олардың зейінін тақырыптың негізгі
идеясын танудан басқаға аударады. Мұның өзі әсіресе ес қабілеті көрнекілік
– образхды қабылдаудан гөрі сөздік логикалық қабылдауға бейім балалармен
айналысқанда орын алады”, - дейтін пікірмен келіспеске болмайды.
Көрнекі құралдарды орынды қолдана білмеудің білім меңгеруге тигізетін
кері әсерін Е.Н.Кабанова – Меллер деп атап көрсетеді.
“Сондай-ақ,- деп жазды ол – оқушы үшін қызықты материал оның көңілің
алға қойған міндеттен басқаға аударып жіберетіндігі белгілі, осы себепті де
ол оқу міндетін одан өзге, сабаққа қатысы шамалы өзі үшін қызықты көрнекі
материалдарды қарау міндетімен ауыстырады. Сөйтіп, тәсілді ауыстыру ісі
жүзеге аспай қалады, оның есесіне оқушылар “бейтарап материалмен жұмыс
істеу міндетін қойғанда есептің сол тәсілін тап сол тәсілін әкеліп
пайдаланады. Мұның өзі сол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.