Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру нобайы
1 МАЗМҰНЫ
2
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҚАЗІРГІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Бастауыш сыныпта қазіргі оқытудың педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..10
1.2. Педагогикалық қатынастың рөлін қалыптастырудың психологиялық,
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...16
1.3. Бастауыш сынып мұғалімнің жұмысындағы оқушылардың үлгерімін көтерудегі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..24
2-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛЫРЫНЫҢ ҮЛГЕРІМІН КӨТЕРУДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТЫҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Сөйлеу дағдылары мен оқу мәдениетін қалыптастырудың
жолдлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқушылырының үлгерімін көтеру бойынша
эксперимент
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...59
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3
4 КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі қоғамымыздың қойып отырған
талабына сәйкес жастардың өмірден өз орнын таңдай алатын, экономикалық
тұрғыдан іскерлігі мен ойлау қабілеті дамыған, тығырықтан жол таба алатын,
істің нәтижесін болжай алатын, іскер, тапқыр, адамгершілік қасиеті мол
білгір шәкірттерді қалыптастыру, тәрбиелеуге айрықша көңіл аударып отыр.
Білім беруді дамытудың қазіргі кезеңінде мектептерімізді, оның ішінде
білім баспалдағы болып саналатын бастауыш сыныпта оқу мәдениетін тиімді
ұйымдастырудың әдістерін, түрлерін іздестіру, бастауыш сыныптың білім беру
сапасының жетілуі туралы Республикамыздың білім беру тұжырымдамасында да
аса маңызды тапсырмалар беріліп отыр.
Білім беру жүйесінің басты міндеті –мектептердің педагогикалық
ұжымдары ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың оқу-тәрбие процесіне
баса көңіл аударып, оқушыларға нақты білім беру мен мектептердегі оқу-
мәдениетін дұрыс ұйымдастыруы болмақ.
Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару,
олардың жан-дүниесін әлемдік өркениетке сай рухани қазыналармен байыту,
педагогикалық жаңа оқу тәсілдерін оның ішінде оқу мәдениетін пайдалану
–бүкіл халық, отбасы, қоғамдық мекемелер болып атқаратын жауапты міндет.
Мектепте оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырушы және жүзеге асырушы тұлға
–мұғалім. Мұғалім арнайы дайындықтан өткен және кәсіби деңгейде
педагогикалық қызметпен айналысатын, яғни педагогикалық заңдылықтар
негізінде әрекет ететін, белгіленген тәртіп бойынша өзінің кәсіби
мамандығын саналы жоғары дәрежеде орындайтын тұлға болып табылады.
Мұғалімнің басты педагогикалық құзіреті оқыту, тәрбиелеу, дамыту,
қалыптастыру процестерін басқару жатады.
Мұғалімнің кәсіби және қоғамдық функциясының аса маңыздылығы,
мұғалімнің тұлғалық және мәдени қалыптасуы мен оның даярлығына ерекше талап
қойылады. Ең басты талап ретінде мұғалімнің педагогикалық қызметінің
табыстылығын анықтайтын кәсіби сапалар жүйесі алынады.
Мектепте оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру негізгі педагогикалық функция
ретінде нақты оқу мәдениетін қалыптастыру әрекеттерін қамтиды. Кез келген
педагогикалық әрекетті жүзеге асырудың нәтижелілігі мұғалімнің кәсіби
дайындығы мен шеберлігіне тікелей тәуелді құбылыс. Мұғалімнің кәсіби
шеберлігі оның оқу мәдениетін меңгеру дәрежесіне қатысты, сол арқылы саналы
білім беру қамтамасыз етілетіні белгілі.
Бастауыш мектепте білім беру мұғалім қызметінің сапалылығына сынып
мұғалімі оқушының сауатын ашу, тілін, ойын дамыту, оқу мәдениетін
қалыптастыру секілді дидактикалық міндеттерді шеше білу жатады. Аталған
дидактикалық міндеттерді жүзеге асыруда мұғалімнің педагогикалық шеберлігін
жеткілікті қалыптасуы оқушының оқу мәдениетін қалыптастырудың негізгі
педагогикалық шарты болып табылады. Сондықтан бастауыш мектеп мұғалімінің
оқу мәдениетін қалыптастыру және әдістемелік деңгейін жетілдіру оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыруда оның шеберлігін арттыру болып табылады.
Мектепте оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру мен жетілдіруде мұғалімнің
педагогикалық шеберлігінің негізгі компоненті ретінде оқушылардың оқу
мәдениетінің қалыптасуына ерекше көңіл бөлінуі қажет. Бастауыш мектеп
оқушыларының психикалық даму ерекшеліктеріне сәйкес оларда қабылдаудың
сезімдік кезеңі ерекше дамыған. Оқу мәдениетінің әсерлік мүмкіндіктерін
есепке ала отырып, бастауыш мектеп оқушыларының оқу мотивтерін белсендіру,
сол арқылы олардың оқу мәдениетін қалыптастыру тиімді болатыны белгілі.
Зерттеуге алып отырған проблема философиялық, қоғамдық және әлеуметтік
ғылымдар жүйесінде жеке адамның танымдық белсенділіктерін күшейтуде олардың
еңбектерінде жарық көріп зерттелген.
Педагогикалық зерттеулерде оқу мәдениеті педагогикалық техниканың
элементтік бірлігі ретінде қарастырылады. Алайда оқушының оқу мәдениетін
қалыптастыруда қажетті педагогикалық принциптері мен формалары зерттеу
жұмысымыздың өте маңызды мәселе ретінде қаралуы проблеманың көкейкестілігін
көрсетеді.
Республикамызда соңғы жылдары бастауыш мектептегі бастауыш сынып
оқушылырының үлгерімін көтерудегі туралы дайындалған бірнеше еңбектер жарық
көрген: М.Н.Сарыбеков, С.М.Төрениязова, Т.И.Қоқымбаева, А.М.Кенжанова,
Р.Б.Үсембаева, Қ.М.Нағымжанова, Қ.А. Сарбасова, Н.М. Көшеров,
Қ.Н.Сарыбекова, т.б. зерттелулерінде бастауыш мектеп мұғалімдері оқу
сапасының арттырудың мазмұнын жаңарту арқылы оқушылардың оқу үлгерімін
дамытудың маңызды екендігін көрсетеді.
Солай бола тұра бұл еңбектерде бастауыш сынып оқушылардың оқу
үлгерімін көтеру қызметінің педагогикалық негіздері ғылыми тұрғыдан
қарастырылып, жеке мәселе ретінде зерттелмегені айқындалды. Осы мәселе
білім беру жүйесінің құрамына ендірілуін қажет ететін жаңалықтардың
арасында әлеуметтік-педагогикалық қайшылықтардың және педагогикалық
қауымның бұл жаңалықты игерудегі мүмкіндіктері мен шынайы жағдайының
арасындағы қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіншілік тудырады. Аталған
қарама-қайшылықтарды шешу үлгерімі педагогикалық негіздерінің мәнін
теориялық тұрғыдан түйіндеп, бастауыш сынып мұғалімінің бұл процеске дайын
болу шарттарын анықтауды қажет етеді.
Бастауыш сынып мұғалімінің оқушылардың үлгерімін сабақта көтерудің
педагогикалық негіздерінің түбегейлі түрде қарастырылмағандығы, оған
негізделіп дайындалған ғылыми еңбектер мен теориялық, әдістемелік
нұсқаулардың жасалынбауы, оның бастауыш мектептерінің оқу үрдісінде
толықтай пайдаланбауы біз көтеріп отырған мәселенің көкейкестілігін
айқындап зерттеу тақырыбымызды Бастауыш сынып оқушылырының үлгерімін
көтерудегі педагогикалық қатынастың рөлі деген таңдауымызға негіз болды.
зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушылырының үлгерімін көтерудегі
педагогикалық қатынастың рөлін ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының үлгерімін көтерудегі тиімді
педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың оқуға
деген ынтасын, мәдениетін теориялық және әдістемелік қағидаларын орынды
оқыту үрдісінде пайдалана білсе және бастауыш сынып оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескеріп, оқушылар мен оқутыушылардың арасындағы қарым-
қатынастарын, оқу үдерісін жүйелі түрде ұйымдастырса, онда оқушылардың оқу
сапасы,үлгерімі, өзін-өзі тәрбиелеуге, олардың адамгершілік мәдени
қасиеттерін, қабілеттерін қалыптастыруға ықпалын тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру мен оқу қызметінің сапасы арасындағы тәуелділіктің мәніне
ғылыми-теориялық сипаттама беру.
2. Үлгерім, педагогикалық қатынас, оқу мәдениетін ұйымдастыру және
қалыптастыру, қабілет, әрекет ұғымдарына ғылыми негізделген
анықтамалар мен түсініктемелер беру.
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері
мен көрсеткіштерін анықтау.
4. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушыларда оқу мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық негізін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің әдістері: философтар мен психологтардың жеке тұлғаның
қалыптасуы проблемаларына арналған еңбектерді талдау, педагогика
ғылымындағы классиктердің еңбектерін және ресми оқу әдебиеттерін зерттеп
оны пайдалану, Бастауыш мектеп журналдарының мерзімді басылымдарындағы
мақалаларға шолу жасау, педагогикалық экспримент жүргізу, эксперимент
нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Жалпы білім беретін мектептің бастауыш
сынып оқушыларының оқу сапасын арттыру қызметінің компоненті ретінде
педагогикалық қатынастың қалыптастырудың теориялық ұғымдарына қосымша
ұсыныс жасалып, педагогикалық ғылыми зерттеулердің қорына үлес қосылды.
Зерттеудің құрылымы: Дилом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Лебяжі ауданы, Қазантай орта мектебі.
1-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҚАЗІРГІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сыныпта қазіргі оқытудың педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық негіздері.
Қазіргі мектепте оқу жұмысын түгелдей қайта құру жұмысы жүріп жатыр.
Бастауыш сыныптағы сабақ беретін мұғалімдердің міндеті- алдында отырған әр
оқушысының психикалық- физиологиялық даму және қалыптасу ерекшелігін
білумен бірге мұғалімнің оқушылармен қарым- қатынасының негіздерін де білу
қажеттігі туып отыр [1]. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін
мектептердегі тұжырымдамасында 1992 ж : Педагог кадрларды қазіргі
заман талаптарына сай дайындау, әрі мамандығын үздіксіз жетілдіру –
мұғалімнің шеберлігінің басты белгісі- оның психологиялық жоғарғы әзірлігі
болып табылады - делінген.
Психология, педагогика, әдістемені жетік білген шебер мұғалімдер
оқытуда көп қателік жібермейді. Сондықтан бастауыш сыныпта сабақ беретін
мұғалім- біріншіден, психолог болуы керек. К.У. Ушинский өзінің Ана тілі
оқулығын жасауда баланың психикасын жете білуіне мән бергені соншалық, ол
өзінің дидактикалық пікірлерін, сол кезде жаңа дамып келе жатқан психология
ғылымының жетістіктеріне негіздей отырып жасаған[5,8].
Ушинскийдің осындай пікіріне сүйенген қазақтың тұңғыш педагогы
Ы.Алтынсарин өзінің жазған Хрестоматиясында баланың жас ерекшелігі мен
өзіндік ерекшелігін ескере отырып былай деген : Мұғалімнің жұмысы-
балалар. Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы олардың
көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін- өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен
сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесу, шыдамдылық көрсетуі қажет. Әрбір
нәрсені ықыласпен түсінікті етіп түсіндіру керек, мәнерсіз сөз, орынсыз
терминдерді пайдаланбау керек, - деген болатын.
Бастауыш сыныпта сабақ беріп жүрген мұғалім үнемі үздіксіз ізденіс
үстінде болатыны белгілі. Сондықтан еске салатын жай, оқушы психолоиясын
терең зерттей білуде психология ғылымына еңбегі сіңген ғалымдарымыздың
еңбектерін оқып, ойға тоқып отыру қажет.
Тілдік ұғымдарды психология ғылымы тұрғысынан зерттеу идеясына
Қазақстанда тұңғыш рет құнды пікір айтқан тюрколог- ғалым С.Кеңесбаев
болды[2]. Ол 50- жылдарда бастауыш сыныпты оқыту мәселелерін психологиялық
тұрғыдан зерттеу игілікті іс екенін айтып дәлелдеген. Онан кейін оқытудың
психологиялық жақтары М.Мұқановтың 1962 жылғы Педагогикалық психология
очерктері еңбегінде айтылады.
Ә.Ситдықов, Т.Сабыровтың еңбектері, кейін Оқушылардың грамматикалық
ұғымдарды меңгеру психологиясы жайлы Ә.Алдамұратовтың 1983 зерттеу
еңбектері жарық көрді.
үлгерімін көтерудегі Академик Т.Тәжібаевтың еңбектерін Жалпы
психология оқып отыру бүгінгі таңда қажет- ақ. Т.Тәжібаевтың білім алуда
жаттықтыру дағдыларына сүйенеміз. Ол дағдыға машықтанудың төрт түрлі жолын
береді :
1. Бірнеше рет қайталау арқылы дағдыландыруға кеткен уақыт біртіндеп
азая береді.
2. Дағдыланған сайын атқаратын жұмыстың сапасы арта түседі. Мысалы,
бала хат танып , жазуға үйрену үстінде оның жазуының сапасы арта
түседі, жазуы анық, ашық, көркем бола түседі.
3. Дағдыланған сайын ұшырасатын қателердің саны бірте- бірте азаяды.
4. Дағдылануда әдепкі кезде адамның күш – жігері көбірек жұмсалатын
болса, бара- бара онысы бәсеңсиді.
Бастауыш сыныпта сабақ беретін мұғалім жаттықтыру барысында
дағдыландыру әрекетін жақсы есте сақтауы керек. Мұғалім сонымен қатар
индукциялық- дедукциялық тәсілді жақсы білуі қажет[3].
Индукция тәсіл- мұғалімнің тақырып бойынша білім берудегі тілдік
материалдардың ғылыми жүйесін, мазмұнын түсіндіруге дара фактілер, дара
ұғымдар арқылы дәлелдеп, содан оқушының өзіне жинақтатып, қорытындылау.
Мысалы, жер, кісі аттары т.б. нақты ерекшелігін көрсете отырып, жалпы зат
есім екенін оқушының өзін іздендіре отырып, дарадан жалпыға немесе нақты
дәлелден жалпы ұғымға қарай түсініп, білім алуға үйретеді. Сөйтіп, индукция
– ойлаудың тәсілі. Латынша indyctio – жеке пікірден жалпы ой қорытындысын
шығару жолы қазақша- дара, жеке .
Дедукция тәсілі- мұғалім тілдегі жалпы фактілерді оқушылардың өздерін
іздендіру жолымен жинақтай отырып, нақты ой қорытындысын шығарады.
Дедукция – латын сөзі dedyctio жалпы ой қорытындысын шығару. Бұл
ойлау тәсілі өздерін ойландыра отырып, алдыңғы айтылған жалпы пікірлерден
жаңа ой қорытындысын шығару. Алғашқы грамматикалық ұғымдардың жалпы
қорытынды ереже шығарту тәсілі. Мұғалім индукциялық- дедукциялық тәсілді
жаңа тақырыпты түсіндіргенде де, бұрынғы өтіліп кеткен материалдарды
қайталау кезінде де қолданады.
Бастауыш сынып мұғалімі үшін сыныптағы әр оқушының психологиясын жете
біле отырып, педагогикалық тактімен жұмыс істеу шеберлігі ұштасқанда
табысқа жеткізеді[4]. Белгілі ақын, педагог, ана тілі жайында бірнеше еңбек
жазған Мағжан Жұмабаев : ... ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы,
тұрмысы, мінезі айнадай анық көрініп тұрады... Қазақтың қаны бір жаны бір
жолбасшысы – мұғалім. Оның табансыздығын сезсе, бала онымен сөйлесуден,
тілін алудын қалады деп, тәлімгер шәкірттерінің жан жүйесін зейін, ес,
қиял, сөйлесу, ойлау, т.б ерекшеліктерін ескермесе, педагогикалық
шеберлікті ұштастыра алмайтынын ескертеді.
Әдепті ұстаздар балаларға барынша жақсылық жасауды көздейді. Былайша
айтқанда педагогтық әдеп – мұғалімнің өзіне тән этикасы.
Шебер ұстаз – оқушының бар ықыласын өзіне аударып, 45 минут оқуды
қызықты ұйымдастырады. Сондықтан мұны – педагогикалық техника дейді. Оған
әдеп, шек, сақтық, ұстамдылық қажет. А.С. Макаренко еңбектерінде
педагогиклық техникаға үлкен мән береді. Ол қалай тұру, қалай отыру, қалай
сөйлеу, т.б. болуын талап етеді.
Бастауыш сыныпта сабақ беретін мұғалімдер осындай педагогикалық
қасиеттерді жақсы меңгеруі қажет. Яғни, мұғалімге қажетті қасиеттер :
- өз ойын көркем жеткізе білу;
- анық және түсінікті сөйлей білу, өз сөзінің де, оқушының сөзіндегі
де қателіктерді байқау, қиялдай білу;
- айтайын деп тұрған әңгімесін толық, ұғымды түсіндіру;
- жазбаша сауатты сөзді игеру;
- оқушылармен еркін сөйлесіп, жақсы қарым- қатынаста болу;
- оқушыға деген сүйіспеншілік, адамгершілік, қамқорлықтың болуы;
- ұлттық мәдениеттің болуы, әдет-ғұрып, салт- дәстүрді өзінің де,
оқушының да бойына сіңіру, құрметтеу, әрбір оқушыны жеке тұлға деп
танып әрқайсысымен жұмыс істеуді дағдыға айналдыру қажет.
Психология, педагогика ілімін меңгерумен бірге, мұғалім әдістеме
жөнінде көп білуі керек[5].
Оқыту теориясының даму принциптері, оның ішінде қазақ тілі
әдістемесінің педагогика- психологиялық негіздері қоғам өмірімен тығыз
байланысты.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны
жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту процесінде кездесетін
себептілікті, байланыстылықты, бір- біріне тәуелділікті, даму жолдарын
нақты ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған талап- жас ұрпақты отаншылдық
рухта тәрбиелеп, келешек өмірге жан- жақты даярлап шығару. Мұндай талапты
орындау мұғалімге әр сабаққа шығармашылық жұмыстар атқаруды, ұтымды және
орынды әдіс-тәсілдерді пайдалануды және оқытудың жаңа технологияларын
қолдануды жүктейді[6].
Сондықтан, оқыту үрдісінде қандай әдістерді пайдалану арқылы балаларды
дамыта аламыз және оны қалай жетілдіреміз деген проблемалық мәселелер жалпы
қоғамды, әсіресе мұғалімдерді толғандырмай қоймайды.
Мұндай проблема бастауыш сыныпта әдістемесін де айналып өтпейді.
Бастауыш сыныптарда оқыту әдістемесінің алдында тұрған міндет-
оқушылардың дұрыс сөйлеуіне, тілін дамытуға, сөздік қорын байытуға, оқу
мәдениетін қалыптастыруға арналған оқытумен қатар қазақ тілінің
грамматикалық құрылымы құпиясына үңілдіру, ұғындыру. Мұнсыз оқушы кез-
келген грамматикалық ереженің сөйлеуде, жазуда, оқуда қолдану заңдылықтарын
түсіне алмайды, дұрыс сөйлеу механизмдерін меңгермейді.
Сабақта теориялық негіздерімен түйінделмеген, қуаттандырылмаған
оқыту, үстіртін даярлауға айналып кетеді. Сапалы көлемде тілдік теорияны
меңгерту- баланың сөйлеуі жазу тәжірибелеріне негізделе оқытылып отырған
фонетикалық, лексикалық және грамматикалық мәселелерді терең ұғынуға
көмектеседі, сөзден сөйлем құрау механизмін түсінуге, дұрыс жазылу
ережелерін, сөйлеу түрлерінің болуын, әртүрлі құрылымдарды және т.б.
меңгертеді.
Осы айтылғандарды бастауыш сынып оқушыларына терең меңгерту үшін
әртүрлі ойын түрлерін қолдану қажет. Бұл жайында төменгі тарауларда
толығырақ тоқталамыз.
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен
жеке ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы білу
керек.
Мысалы, бастауыш сыныптағы бірінші сынып оқушысы- алты жасар баланың
зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде күшті, ал бөліну қасиеті мүлде
жоқ десе де болғандай, көлемі өте шағын болады. Сондықтан оқудың алғашқы
күнінен бастап-ақ балаларды тыңдай білуге, оңай тапсырмаларды дәл орындап
жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен
жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау) арқылы тәрбиеленеді[7].
Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейіннің
тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-
әрекеттің нәтижелі түрлері, іс- әрекет формаларын жиі өзгерту- балалар
зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
Бірінші сынып оқушыларының ес ерекшеліктері логикалық сөздік
байланыстардан гөрі көрнекі бейнелердің басым болуынан көрінеді. Сөздік
материалды олар механикалық түрде мағынасына түсінбестен жаттап алады.
Мұғалім бұл ерекшеліктерге де көңіл аударуы тиіс [8].
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуға тиіс.
Алайда оқылатын материал үнемі оңай, жеңіл- желпі орындалатындай болуы
қажет деген ұғым тумаса керек. Оқыту үрдісінде шамасы жететін
қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүр жасаған жөн.
Өйткені, қиындыққа кездеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал,
екінші жағынан, шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе, ой межелеуге
ұшырайды, ерік күші мұқалады. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды – сабақтың
түсінікті болуы шарт.
Материалды оқушыға ұғындыру, оларды білім алуға дағдыландыру көп
жағдайда оқыту тәсілдеріне байланысты. Тәсілдерді түрлендіру, сабақтың
көрнекілік жағына баса назар аудару сияқты талаптар, міне, осыған орай
туады.
Мектепке барған бірінші сынып оқушысы оқып үйренетін әліппе
кітабында жекелеген суреттер, сюжетті суреттер, түрлі түсті бояумен әдемі
салынған сызбалар, жұмбақтар мен жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар,
сөз, дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет
кездеседі. Бұл ұғымдардың мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың
(кесте, сурет, кеспе әріптер, сызба т.б.) пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын
ретінде де пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына
байланыстырылып беріледі[9].
Мұнда тағы да ескерілетін жай- бірден бірнеше көрнекілік ұсынуға немесе
керегі болсын- болмасын кез- келген көрнекілікті (олар тіпті ашық түсті
бояулармен боялған, әдемі әшекейленген болса да) ұсына берудің реті жоқ.
Себебі: басы артық тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау,
тұрақтандыру емес, керісінше, алаңдатып, зиянын тидіруі мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, қарым қатынас
жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсенділігін көрсету
қарқынын, жүріп- тұру қалпын, қиналған жерлері мен жіберген қателерін
есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда жігерлендіретіндей, өз күшін
байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс болу жағын мұқият
іздестіреді.
Оқыту барысында сөз бен сөйлемдерді, сапалы, дұрыс оқуға
дағдыландырумен қатар әріп элементтері мен жекелеген әріптерді түзу жазып
дағдылану барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде
мағлұматтар беріліп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар туралы
түсінігі кеңейе түседі.
Мектепке оқу жоспарын жасағанда да, пәннің бағдарламасы мен
оқулықтардағы оқу матеиалдарын іріктеуде де оқушылардың жас ерекшелігі мен
психологиялық ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Әрбір сабақтың мазмұнына қарай әдістерді қолдануда оқушылардың
психологиялық ерекшеліктеріне айрықша мән беріледі. Әсіресе, оқушының
логикалық ойлау әрекеттерін дұрыс тәрбиелеудің маңызы зор. Демек, оқушы оқу
материалын терең түсініп, сапалы меңгеру үшін, оның ішкі заңдылығы мен
өзара байланысын дұрыс анықтап, тиісті қорытынды жасай білуі қажет.
Оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың
әрі әсерлі, әрі қызықты өткізілуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан
неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын олар соғұрлым терең түсінеді. Бұл-
мұғалімнің шеберлігіне де қатысты мәселе. Сабақты психологиялық жағынан өте
тартымды етіп құру үшін, негізгі үш жағдайдың болуы шарт. Ол жағдайлар:
1. Сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы. Оған қатысты
мәселелер шартты түрде: мұғалім мен оқушылардың сабақ кезіндегі
қарым- қатынасы, мұғалімнің өзін- өзі ұстау мәнері, оның өнегелі
өнегесі, сыртқы келбет – пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға қатаң
талап қоюмен бірге, оларды сыйлай да білу, сапалы адамгершілік пен
парасаттылыққа баулу т.б.
2. Мұғалімнің сабақта жеке оқушыны өзіне қарата, зейіннін аудара білуі,
сынып ұжымын тегіс меңгере алуын қамтамасыз ету. Сабақтың теориялық
жағы негізгі фактілермен дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге
қонымды болса, ол оқушылардың логикалық ойлау ынтасын арттырады және
сабақ оқушыларға әсерлі болады.
3. Сабақтың әдістемелік жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің материалды
баяндау әдісін шеберлікпен игере алуында, дидактикалық заңды
принциптерді орынды қолдануына қажетті көрнекі құралдар мен
тәжірибе жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуіне байланысты.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негіздері.
Жеке тұлғаның қызмет сферасының басты компоненттерінің бірі –оқушылардың
оқу үдерісін дұрыс ұйымдастыру арқылы олардың танымдық процестерін
жетілдіру. Оқу - әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық әсер ету
нысанасы ретінде педагогика ғылымының негізгі бағыты ретінде қарастырылуы
керек, ал оқу мәдениетін оқу қызметінің жеке категорияльды аппараты ретінде
айқындалады.
Оқу – психологиялық қызметтің күрделі түрі, яғни мәтінді қабылдау мен
қайта өңдеу процестері арқылы жүзеге асады, нәтижесінде мәтінді толық
түсіну қамтамасыз етіледі. Екінші бір тұрғыдан алып қарастыратын болсақ,
оқу -әлеуметтік функция, яғни атқарушы қызмет. Осы кезде оқу қызметінің
мына функцияларын бөліп көрсетуге болады: коммункативті, танымдық,
ақпараттық-тұтынушылық, ақпараттық-ізденушілік т.б. Оқу қызметі барлық
әрекет түрлері секілді жеке адамның белсенділігімен, өз қажеттілігін
қанағаттандыру үшін саналы түрде қойылған мақсатқа жету әрекетімен тығыз
байланысты.
Осындай әдіснамалық ұстанымдарды есепке ала отырып, оқу қызметінің
анықтамасын төмендегіше бере аламыз. Оқу –мәтін мазмұнын әлеуметтік
субъектінің түрлі қажеттіліктерімен бағындыру және мәнділігі белсенді,
мақсатты –бағытты түрлендірумен анықталатынын танымдық-коммуникативті
қызмет түрі болып табылады.
Бүгінгі таңда оқу теориясына қатысты қалыптасқан ағымдардың ішінде
фазалар бойынша оқу ерекше назарға алынып отыр. Оқу фазалар түрлі аттармен
белгіленгенімен, олардың негізгілерін үш топқа бөледі, алайда олардың
мазмұндары әртүрлі болады. М.С.Каганның оқуды ұйымдастыру құрылымын
әлеуметтік психологиялық және тіл қызметтері түрі ретінде қарастыру,
А.А.Леонтьевтің оқу қызметінің тілдік әрекетін төрт кезеңге бөліп қарастыру
керектігі жөніндегі, сол сияқты психологтар: И.А.Зимняя, Л.И. Беляев,
С.А.Трубников, О.М.Масловтардың оқу қызметінің тілдік функциясын үш фазада
ұйымдастыру оқушының мәтінмен жұмысын сапалы ететіні туралы теориялық
ұстанымдары оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыруды нәтижелі етеді деп
санаған. Түрлі айырмашылықтар мен толымсыз түсініктемелердің болуынаа
қарамастан оқу қызметін фаза бойынша ұйымдастырудың ортақ белгілері бар
екендігіне назар аударылды: біріншіден, оқырманды оқуға итермелейді;
екіншіден, оқу процесі мәтінмен тікелей байланысты болады; үшіншіден, оқу
қызметі оқу үдерісі арқылы белгілі нәтижелерге қол жеткізеді. Оқу
нәтижелерін бағалау негізінде оқырмандарды келесі оқу қызметіне жетелейтін
және оның өзіндік ұғымдық-түсіністік аппараты дайындалып, оқу қызметін
ұйымдастыру нақты нұсқа немесе нобайы бойынша жүргізудің тиімділігі дұрыс
деп табылады.
Оқу қызметін ұйымдастырудың өзара тығыз байланысқан үш фазасы бар: олар
– мотивациялық-қызықтырушы; әрекеттік-нәтижелілік; нәтижені бағалау. Бұл
компоненттер бірін-бірі толықтырушы және бірінсіз-бірі әрекет ете алмайтын
құрылымдық компонеттер болып саналады.
Оқу мәдениеті оқу қызметінің құрамдас бөлігі бола отырып, оқушыларда
оқу дағдыларын қалыптастырудың ғылыми негіздерін қалыптастыра білуі тиіс.
Қазіргі оқу процесінің теориясында ақпараттарды қабылдау жылдамдығы мен
сапасы, мағыналық өңдеу, шешім қабылдау, кері байланыстың нәтижелілігі
секілді оқудың сапалы қасиеттеріне әсер етуші факторлары анықталынады және
оқу қызметінде оларды мақсатты түрде басқару әрекеттері айқындалды.
Оқу мәдениеті - оқу қызметінің мазмұндық құрылымында шешуші элемент
ретінде қарастырылады. Е.Решетников, С.А. Трубников, М.И. Губанова, М.Д.
Смородинская, Ю.П.Маркова, Р.Рахманалиев, Ю.М.Тогов, А.П.Куликовалардың
талдауларында оқу мәдениетін – бұл, ең алдымен, кітап немесе материал
беретін мазмұнды түсіну және оны түрлендіре алу дей келе, мәтінде оқуда
оның мазмұнды-мағыналық ерекшелігін жеткізе білуді басты мәселе деген ортақ
түсініктеме алынған. М.А.Зигано, С.И.Повариннің пайымдауынша: Оқу
мәдениеті, - деген ұғым адамның жеке өзінің жалпы мәдениетімен астасып
жатады, оқу ісінің өзі – еңбек мәдениетінің, білім алудың әсіресе, өз
бетімен білімін көтерудің құрамдас бір бөлігі болып, оқу үрдісі арқылы
тәрбиелеуде – оқуда басшылық жасау ісінің негізгі міндеттерінің бірі болып
саналады.
Тағы бір ерекше мәселе оқушы бойында оқу мәдениеті дағдысын
қалыптастырумен айналысатын мұғалім ең алдымен оқу сапасына әсер етуші
басты факторларға (ақпараттарды қабылдау жылдамдығы мен сапасы, мағыналық
өңдеу, шешім дайындау, кері байланыстың нәтижелілігі); оқу процесінің типті
кемшіліктеріне (артикуляция, көру алаңының тарылуы, регрессия, оқудың
қолайлы стратегиясының болмауы, зейіннің төмендеуі О.А.Андреев пен
Л.И.Хромов бойынша) көңіл аудару керектігі айтылады. Мұғалім оқушыларға оқу
мәдениетін қалыптастыру үшін оларға оқудың динамикалық тереңдетіп оқыту,
таңдап оқу, көз жүгіртіп оқу әдістерун қолданудың тиімділігіне назар аудару
керек.
Зерттеу тақырыбындағы негізгі ұғымдардың бірі оқу мәдениетін
қалыптастыру ұғымы күрделі құрылымдық мазмұнға ие болғандықтан, мектеп
мұғалімдері оны түрлі мағыналық категорияда қолданылатынын, оқу мәдениетін
қалыптастыру қызметінің түрлі фазаларының ерекшеліктеріне сәйкес бірнеше
терминдерді қатар пайдаланатынын және олардың айырмашылықтарын көрсете
келе, психологтар Л.И.Беляева, В.А.Артемов, А.А.Леонтьевтар ұсынған
түсініктемелер келтірілді, онда Түрлі әдебиеттерді оқу барысында
қалыптасатын оқу қабілеттерін, дағдыларын, психикалық әрекеттің оңтайлы
құрылымын зерттеу – кітап пен оқырманның өзара әрекеттенуінің басты
звеносына – оқу процесінің ұйымдастырылуының, оқығанды қабылдаудың негізгі
мәселе екендігін көрсетеді, дей келе, оқушылардың оқу мәдениеті оқушының
психикалық процестерінің даму және қалыптасу ерекшеліктерін есепке алу
қажеттігін көрсетті. Сол процестердің ішінде қабылдау оқу мәдениетін
қалыптастырудың басты компоненті болып отыр. Сондықтан бастауыш мектеп
мұғалімдері оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру үшін олардың қабылдау
ерекшеліктерін жете білуі тиісті.
Жоғарыда айтылған теориялық ұстанымдар негізінде оқу қызметі процесінде
мәтін мазмұнының бейнесі қалыптасатыны, ал оның қалыптасуы оқу қызметінің
нәтижесі немесе оқу мәдениетінің көрінісі болады деген тұжырымдама
жасалынды және бастауыш сынып мұғалмдері оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруда сүйенетін басты педагогикалық заңдылықтар анықталды: баланың
жасы мен рухани даму қарқыны өзара кері пропорциональдық тәуелділікте
жүреді: жасы неғұрлым кіші болса, соғұрлым рухани даму қарқыны жоғары
болады; жас өскен сайын рухани дамудың қарқыны баяулайды; балалардың рухани
дамуы біртекті өтпейді.
Жекленген кезеңдерде нақты бір қасиеттердің, сапалардың дамуына қолайлы
жағдай туындайды, кейбір сапалар тез, кейбіреулер баяу қалыптасады;
Бастауыш мектеп жасындағы балаларда психикалық қасиеттің жекеленген
түрлерінің қалыптасуының және өсуінің оңтайлы мерзімі болады. Бұл кезеңде
мидың және жүйке жүйесінің бірқалыпсыз жетілуі барысында баланың тұлғалық
қасиеттері негізінде тұрақталуы мүмкін. Мұғалімдер осы кезеңде балада
интеллектуалдық, адамгершілік, әлеуметтік сапалардың қалыптасуын қатты
қадағалау керек. Бұл кезеңнің осындай мүмкіндігін дер кезінде пайдаланбау
балада жоғары деңгейде шығармашылықпен ойлау тәсілдерін меңгеру мүмкіндігін
төмендетеді. Адамның психикалық процестерінің даму мүмкіншіліктеріне сәйкес
оның рухани сапаларының тұрақтылық, беріктік қалыптасады, әрі икемделу,
яғни өзгеру мүмкіндігі сақталады. Жоғарыда талқыланған педагогикалық
заңдылықтар бастауыш мектеп мұғалімінің оқушының оқу мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтауға мүмкіндік береді және
оның басты түрі ретінде мектепте оқу–тәрбие процесіне басшылық ету шартын
негізгі ұйымдастыру қызметі деңгейіне көтеретіні жұмысымыздың негізгі
арқауы.
Бастауыш мектеп оқушысының оқу қызметінің оқу мәдениеті деңгейіне
көтерілуі тек психикалық қызмет түрлерінің жас ерекшелігі мен тұлғалық
ерекшелігіне байланысты ғана емес, сонымен бірге оқу–тәрбие процесінде
оқушы тұлғасын әлеуметтендіруге тікелей қатысты. Ол үшін 6-12 жасар баланың
оқу мәдениетін қалыптастыруда арнайы педагогикалық шарт туғызылуы тиіс. Осы
жастағы баланың рухани дамуының тұрақтылық, беріктілік және өзгергіштік
заңдылықтарына байланысты және оқытудағы саналылық пен белсенділік
принциптері негізінде мынадай екі педагогикалық шарт бастауыш мектеп
мұғалімінің оқушы бойында оқу мәдениетін қалыптастыру қызметін қамтамасыз
етеді деп тұжырымдалды:
1. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру үшін мектептегі оқу–тәрбие
процесіне басшылық жасауды ұйымдастыру;
2. Бастауыш мектеп мұғалімдерін оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру және оның тиімділігін көрсету.
Жалпы білім беретін мектептерде оқу мәдениетін қалыптастыру процесінде
мұғалімдердің оқушылардың таным процесіне басшылық жасауы әрбір бастауыш
сынып мұғалімдеріне қойылатын басты талаптардың бірі ретінде қарастырылады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде педагогикалық процесті басқару
және оқушылардың оқу–танымдық қызметіне басшылық ету туралы еңбектерде
(М.И.Кондаков, Ю.А.Конаржевский, Т.И.Шамова, В.И.Бондарь, В.Ю.Кричевский,
Н.Д.Хмель, Қ.Ж.Қарақұлов, т.б.) оқу–тәрбие процесін жоспарлау,
педагогикалық талдау, мектепішілік бақылау, мұғалімдердің ғылыми еңбегіне
жетекшілік ету, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастыру,
оқу–тәрбие процесінде демократиялық қатынас орнату мәселелері
қарастырылғанымен мұғалім қызметі деңгейінде педагогикалық процесті
басқару, оқу–тәрбие процесіне пән мұғалімінің басшылық ету мәселесі соңғы
жылдары ғана қолға алынып келеді. [10].
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
жұмыстары белгілі бір технологиялық жүйе бойынша ғылыми–педагогикалық
білімдерді қолдануға бағытталған. Оқу мәдениеті көп компонентті
болғандықтан оқытудың саналылық және бірізділік принциптері мұғалімнің
педагогикалық білімдері мен практикалық әрекеттері және оқушының қабылдау,
меңгеру әрекеттері арасындағы коммуникативті байланысқа негізделген.
Сондықтан оқу–тәрбие процесін оқушының рухани–адамгершілік, ақыл–ой және
ерік–жігер қасиеттерінің бірлігін қамтамасыз ететін оқытудың гуманитарлық,
іргелілік және әрекеттік принциптер негізінде ұйымдастыруға мүмкіндік
беретін, бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыру нобайы
ұсынылады(1-сурет).
1-сурет – Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру нобайы
Ұсынылған модель бойынша оқу мәдениетін қалыптастыру мақсаты (М)
педагогикалық эксперименттің мазмұнымен анықталынады: анықтаушы
эксперимент арқылы бүгінгі бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастыруға даярлық жайын көрсету; айқындалған кемшіліктер
негізінде тұжырым жасау және мұғалімдерге оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру жолдарын нұсқау және қалыптастырушы эксперименттің мазмұнын
анықтайтын теориялық және әдістемелік ұстанымдар кешенін дайындау. Ал
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі (Ә) бастауыш
мектеп оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыру қызметінің тиімді мазмұны,
оны ұйымдастыру формасы және қалыптастыру қызметінің тиімді мазмұны, оны
ұйымдастыру формасы және қалыптастыру әдіс-тәсілдерін арнайы сынақтан
өткізу арқылы әзірленді. Бұл қалыптастырушы кезеңде бастауыш сынып
мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру критерийлері
анықталып, зерттеу нәтижелері сандық және сапалық талдаудан өтеді.
Мұғалімдердің бастауыш мектеп оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыру
нәтижесі (Н) олардың педагогикалық қызметтерінің даярлық критерийлерін
қанағаттандыру дәрежесі бойынша анықталынады және арнайы математикалық
өңдеуден өтіп, алынған нәтижелер мен жасалынған тұжырымдардың шындыққа
жақындығы тексеріледі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
жұмыстары бірнеше кезеңдерді қамтиды. Әрбір кезең белгілі бір дидактикалық
міндеттерді шешеді және оларды жүзеге асыруда саналылық пен бірізділік,
жүйелілік принциптерін пайдалануды міндеттейді. Оқушының оқу мәдениетін
қалыптастыруда мына кезеңдердің қажеттілігі біз ұсынып отырған даярлық
моделінде баяндалған:
1. Оқушыларды қалыптастыратын оқу мәдениетінің мазмұны мен маңызымен
таныстыру және оларды меңгеруге деген ықыласын туғызу;
2. Негізгі оқу мәдениеті жөніндегі ереже заңдылықтарды түсіндіру;
3. Жалпы оқу мәдениетінің орындалу тәртібі үлгісін көрсету, оны машыққа
айналдыру;
4. Оқу мәдениетін меңгеру үшін жеңіл жаттығулар орындату;
5. Меңгерілген тәсілдерді іс жүзінде қолдану мақсатында жеке және
топталған жаттуғаларды бір жүйемен орындау;
6. Оқу мәдениетін қалыптастыруға бақылау жасау және байқалған
кемшіліктерді жою.
Зерттеу мәселесі бойынша мұғалім қызметінің өлшемдік, кезеңдік,
әрекеттік, белгі –таңбалық мазмұны көрсетілді. Мұғалім қызметінің өлшемдері
және белгілері арасындағы қатынасының оқу мәдениетін қалыптастыру
қызметіне тәуелділігін анықтау үшін мұғалім қызметіне жетекшілік ететін
белгілер мен өлшемдер кестесі әзірленді (1-кесте).
1-кесте – Мұғалім қызметіне жетекшілік ететін белгілер мен өлшемдер
Белгілер Өлшемдер
1. Бастауыш сыныпта оқылатын пәндер Бастауыш сыныпта оқылатын пәндер
бойынша білім бойынша терең де жан-жақты білімі
бар, оқу бағдарламасынан тыс ғылым
түрлерінен арнаулы, әдістемелік және
ғылыми-көпшілік әдебиеттерді еркін
меңгерген.
2. Бастауыш сыныпта оқылатын Сабақты бап ынтасын сала оқытады,
пәндерге қатысты оқу материалын жақсы біледі.
3. Өз жұмысында жаңаны сезіне білу Жаңа идеялардан үнемі хабардар
болып, педагогикалық міндеттердің
жаңаша шешілуін қолдайды.
4. Оқу жұмысын және өз жұмысын Белгілі бір тақырыпқа арналған сабақ
жоспарлай білу процесін творчестволықпен
жоспарлайды, оқытудың түрі мен
әдісін сынып оқушыларының
ерекшелігін ескеріп, түрлендіріп
отырады.
5.Оқытудың Қазіргі психологиялық-педагогикалық
психологиялық-педагогикалық талаптарды, жаңалықтарды жақсы
негіздері біледі және өз қызметінде
пайдаланады.
6. Педагогикалық әдептілік Оқушыларға талап қоюдың, олармен
қарым-қатынас жасаудың шама-шарқын
біледі, шектен шықпайды.
7. Оқыту процесінде және оқудан тыс Әрқашан оқушылардың жеке ерекшелігін
кездерде оқушылармен жеке жұмыс жүйелі түрде зерттеп, соған сай
істеу жұмыс жасайды. Тапсырманың көлемі
мен қиындығын анықтап, нашар
үлгіретін оқушыға тұрақты көмек
береді.
8. Оқушылардың оқу мәдениетін Оқушылардың оқу мәдениетін тиімді
мектепте және мектептен тыс дамытып ұйымдастыру үшін әр оқушымен жеке
отыру жұмыс жасап, оқу мәдениетінің
талаптарын мақсатқа сай,
табандылықпен қалыптастырады.
9. Оқушылардың ойлау белсенділігін Оқытудың формасы мен тәсілдерін,
дамыту мазмұнын дамыту жолында еңбектенеді,
оқушыларды материалды салыстырып,
талдап, жинақтап, қорытынды жасай
білуге үйретеді.
10. Оқушыларды кітап оқуға қызықтыраОқушылардың кітап оқуға деген
білу ынтасын арттыру үшін түрлі
тәсілдерді қолданады, олардың мәнін
түсіндіреді, түрлі сыныптан тыс
жұмыстар ұйымдастырады.
11. Оқушылардың білімі мен дағдысын Оқушылар біліміне қойылатын
қалыптастыру және бағалау күнделікті бағаны қадағалап отырады.
Оқу мәдениеті туралы білімдер деп оқу қызметінің теориялық негіздерін, оқу
мәдениетін қалыптастыру іскерлігі деп мұғалімдердің оқу мәдениеті туралы
білімдерді тәжірибеде қолдану қабілетіне ие болуын айтамыз.
1.3. Бастауыш сынып мұғалімнің жұмысындағы оқушылардың үлгерімін көтерудегі
жолдары.
Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, ұстаз
олармен топтық немесе жеке дара жұмыс істей білуі абзал. Бәріне мәлім,
оқытуды сабақта ұйымдастырудың әр түрлі ұйымдастырудың әр түрлі формаларына
ұжымдык, топтык, жұп және дербес формалары жатады.
Барлық мұғалімдердің барынша күшті, қабілеті барлығын
жұмысқа тарта және қызықтыра білетін педагогикалық құралы –бастауыш сынып
ұжымы. Ол балаларды зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу
іс-әрекетыне қатыстырады. Сондықтан, сабақ мұғалым мен балалардың ұжымдық
енбегі. Оқытудың ұжымдық мәні әрбір баланы оқытады, тәрбиелейді, ал әрбір
бала жолдастарымен белсене қатысады. Әрбір бала сабақта кезек бойынша әр
баламен жұмыс істей отырып, кейде үйретуші, кейде үйренуші болып барлық
балаларды, ал олар әрбір баланы оқытады және тәрбиелейді.
Оқудың ұжымдық формасы динамикалық (қозғалғыш жұп немесе
ауыспалы жұп түрінде өтеді. Бұл жерде окушылар бір-бірінен жұптасып қана
қоймайды, әрбір бала кезек бойынша әр баламен кездесіп жұмыс істейді.
Демек, барлығы жұптасып жұмыс істейді, бірақ жұптардың құрамы үнемі өзгеріп
отырады.).
Бұл жағдай сабақ кезінде қалай іске асырылады?
Әрбір минут сайын балалардың ішінен біреуі тез жан-жаққа
қарап бір оқушыны табады, серігімен жұмысты аяқтаған немесе бітіре
бастаған оқушы қолын көтеріп, оған белгі береді. Осыдан кейын екеуы
бірігіп, жұмысты жалғастырады. Бұл жөнінде жанашыл мұғалім В.Ф.Шаталовтың
тізбек және десант әдістерын тиімді қолдануға болады.
Оқытуды ұйымдастырудың топтық формасы сабақта қолданылады,
бірнеше топқа бөлінеді. Әрбір топта 4-5 оқушы болады. Оқушылар белгілі оқу
тапсырмаларын орындайды. Мысалы: а) талдауды және материалды салыстыруды
қажет ететін тапсырмалар а) жаттығуды қажет ететін тапсырмалар б) теориялық
материал негізінде есептер шығару.
Барлық тапсырмалардың сұрақтарына барынша жауап үшін
оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі қажет. Осыдан кейін әрбір оқушы топтық
тапсырманың бөлігін өз бетімен орындайды. Әрбір топтың жұмыс қорытындысы
ұжымдык түрде талқыланады. Жұмыстың нәтижесін жолдастарының ұсынысы бойынша
бір оқушы баяндайды. Мұғалім жеке жетістіктерды бағалайды және топтың әрбір
мүшесінің бағасын жинактайды.
Сабақта жұмыстың мұндай формасы оқушылардың өзара
әрекеттесу тәсілдеріне себепші болады. Мысалы, олар топтық айтыс,
ынтымақтастық, өзара жәрдем, өзара түсінісу, оқушылардың тұйық
мінезділігін, тұйық оңашалануын, бөлектенуын болдырмау.
Оқытуды ұйымдастырудын дербес формасы бойынша әрбыр окушы
тапсырма алады, оны өз бетымен орындайды. Тапсырманың түрлері : тіл
сабағында жаттығулар, математика сабақтарында есептер шыгару, оку
кабинеттерынде тажырибе жасау, оку-тарбие учаскесынде жеке оку
тапсырмаларын орындау, уйырмелер сабактарында дербес жумыстарды, саяхат
жеке тапсырмаларды, уйге берген оку тапсырмаларын орындау т.б.
Оқушылардың өз бетімен орындайтын дербес жұмысы білімді
терең және берік игеруге ғана мүмкіндік туғызбайды, ол жеке адамның құнды
қасиеттерін – өзін-өзі билеушілікті, ұйымшылдықты, өзінің түпкі ойына жету
мақсаттылығын қалыптастырады.
Сонымен, оқыту формаларын тандап алып, біріншіден, оқу-
тәрбие жұмысының міндеттеріне, екіншіден, оқу материалының көлемі мен
күрделілігіне, үшіншіден, ұжымдағы оқушылардың оқу мүмкіншілігіне
байланысты.
Оқыту процесіндегі ең басты тұлға – бала. Егер мұғалім
әрбір балаға сабақта дербес назар аударып, дер кезінде көмектессе, зер
салса, онда әрбыр оқушы өзін мұғаліммен енмін деп сезінеды, оның
адамгершілік көмегын шын ниетпен қабылдайды. Осындай ынтымақтастық
педагогикасы жағдайында барлық балалар жұмыс істей білуді, ойлауды сүйеді,
қуаныш етеды.
Оқушылардың дүниетанымын дамытудын баска формалары да бар:
- Саяхат пәндер бойынша жоспарланып, мектептын жалпы іс-жоспарларына
кіреді. Саяхатты ұйымдастыру үшін түрлы объектілер пайдаланылады. Оларға
музей, көрме, табиғат, өндіріс жатады.
Оқу саяхаты окытудың дидактикалық және политехникалық
принциптерін іске асырады, окушылардың техникалық ой-өрісін кенейтеды,
өсімдіктер дүниесін, тірі организмдерді зерттеуге мүмкіндік туғызады,
танымдық ынтасын дамытады. Оқу саяхатының түрлеры:
А) кіріспе саяхат – жана тақырыпты ( оқу материалдарын түсіндіру алдында
оқушылардың қажетты білімді жинастыруы).
Б) кезектегі саяхат – ұзак мерзімде оқушылардың үлкен тақырыппен жұмыс
істеуі, кейбір мәселерді иллюстрациялау.
В) қорытынды саяхат курстың белгілі тарауы аяқталғаннан кейін өткызыледы.
Мақсаты: сыныпта өтілген оқу материалдарын терендету және бекіту.
Саяхатты өткізу үшін жоспар жасалады, онда мынадай
мәселелер бейнеледі:
1. Саяхаттың мақсаты мен объектісі
2. Оқушылармен алдын-ала объектіге байланысты түрлы жұмыстар жүргізіледі:
әнгіме, бақылау, тәжірибе т.б.
3. Саяхат барысында істелетын жұмыстар: бақылау, өлшеу, сурет салу,
есептеу, жазып алу, объектыны толык қарау.
4. Оқушыларды бірнеше топқа бөліп, оларға нақты тапсырмалар беру. Мысалы,
бірінші топ – бақылау, өлшеу, екінші топ – сурет салу, сызу, үшыншы топ –
есептеу, жазып алу жұмыстарын орындайды.
5. Кіріспе сабақта мұғалім оқушыларды саяхат жоспарымен таныстырады,
олармен ұйымдастыру мәселерін талқылайды.
Саяхат біткеннен кейін оқушылармен оқу конференциясы
өткізіледы. Онда окушылар алған тапсырмалары бойынша баяндама жасап, сөз
сөйлейды. Конференцияны бірнеше қатар сыныптар оқушыларымен өткізу өте
тиімді болады.
Сондай-ак, оқушылардын білімін және дүниетанымын дамытуда осындай
факторлар өз үлесын қосады:
- Сөз бен корнекілікті үйлестіру, қазыргы технологиялык куралдарды, асыресе
ЭВМ, компютерлерды, багдарламалап оқыту машиналарын қолдану. Осылардың
бәрі оқу енбегінің өнімділігін арттырады, уакытты үнемдеуге мүмкіндік
береді, оқыту процесін басқаруды женілдетеді.
- Оқушылардың білімді терең ұғуын, сонымен бірге сабақта олардың зейінін,
есін, байқағыштығын, әуестігін, елігушілігін үнемі бақылап есепке алу.
- Сабақты ұйымдастыруды ширақ, дер кезінде бастап, сабақ уақытын тиімды,
нәтижелі пайдалану.
Сонымен, негізгі талаптарды кешенді турде жүзеге асыруды
окыту процесін жақсы өткізудің, сабақтың сапасын арттырудын кажетты
шарттарынын бірі.
Осы талаптардың негізінде қарастырсак. Сабақ – бұл бір-
бірімен өзара байланысқан тұтас жүйе, мақсат, оқу материалынын ашу денгейі,
қолданылатын әдістер, сабақтың құрылымы, окытудың нәтижелері. Т.б.
Сабақ құрылымындағы басты элементтердің бірі – жалпы
дидактикалық мақсат. Оны үшке бөлуге болады:
1. білім (білім, іскерлік, дағды) жүйесін қалыптастыру.
2. Даму – оқушылардын оз бетымен танымын ынталандыру олардын дидактикалық
ойлауын, шығармашылық қабілетін дамыту.
3. Тәрбие – ғылыми танымын, кұнды құлықтык қасиеттерін, өмірге орайлык
көзкарасын калыптастыру.
Сонымен, дамыта окыту окушыларды білім жуйесімен каруландырып
коймайды, ол тарбиелеушы мындеттерін де аткарады.
Оқушы білімін есепке алу мен бағалаудың бір жүйеге түсірілген, ғылыми
негізделген критерийлер жасалмағандықтан есепке ала отырып, мектепте қазақ
тілін оқытуда жинақталған біраз тәжірибелер мен зертеу- сараптау жұмыстары
туралы ой.
Білім бағалудың бұлжымас төрт түрі бар. Біріншіден, бағалау және баға – оқу
үрдісінің ажырамас біртұтас құрамдас бөлігі. Бұл үш дәйектемеден тұрады:
а) Бағалау- ынталандыру әдісі мен құралы, оқыту мен оқудың қозғаушы
факторы;
ә) Бағалау- емтихан мен сынақ алу- білім сапасын жетілдірудің,
оқушының басқа да қасиеттерін дамытудың, ұштаудың кепілі;
б) Бағалау мұғалім мен оқушының жан-жақты ынтымақтастық қарым-
қатынасын қалыптастырады, жағымды ықпал етеді.
Екіншіден бағалау және баға оқушыларды өмірге үйретеді , дайындайды ,
бейімдейді . Бұл ұстаным да өзара сабактас үш дәйектемеден тұрады.
а) Үлгірімді жоғарлату ісіне ықпал етеді;
ә) Тәрбиенің маңызды құралы;
б) Оқушылардың белсенділігі мен ынтасын арттырудын құралы .
Үшіншіден , бағалау мен барлық оқушылардың дамуына ықпал етеді .
Төртіншіден , бағалау әрқашан әділетті сипатта болуы керек , сонда
ғана оның ғылыми дидактикалық тұрғыдан нәтижелілігі қамтамасыз етіледі
.
Біріншіден, бағалау және баға – оқу үрдісінің ажырамас біртұтас
құрамдас бөлігі. Бұл үш дәйектемеден тұрады: бағалау – ынталандыру әдісі
мен құралы, оқыту мен оқудың қозғаушы құралы; бағалау емтихан не сынақ алу
– білім сапасын жетілдірудің, оқушының басқа да қасиеттерін дамытудың,
ұштаудың кепілі; бағалау мұғалім мен оқушының жан – жақты ынтымақтастық
қарым-қатынасын қалыптастырады, жағымды ықпал етеді.
Екіншіден , бағалау және баға оқушыларды өмірге үйретеді, дайындайды,
бейімдейді. Бұл ұстаным да өзара сабақтас үш дәйектемеден тұрады: үлгірімді
жоғарылату ісіне ықпал етеді; тәрбиенің маңызды құралы; оқушылардың
белсенділігі мен ынтасын арттырудың құралы.
Үшіншіден, бағалау мен баға барлық оқушылардың дамуына ықпал етеді.
Төртіншіден, бағалау әрқашан әділетті сипатта болуы керек, сонда ғана оның
ғылыми – дидактикалық тұрғыдан нәтижелілігі қамтамасыз етіледі.
Оқушылардың тиісті жауап алып, олардың білімдерін тексеруде фронтальды
(жаппай ) сұрақ және оған жауап алу өтілген материалды пысықтауда, өткен
тақырыпты еске түсіруде қолданылады.
Оқушы білімін тексеру мен бағалаудың бір тиімді әдісі – Оқушы білімін
тақырыптық есепке алу әдісі.
Оқушы білімін тақырыптық есепке алудың мынадай қолайлы жақтары бар.
1.Мұғалім жыл бойы өтілген материал бойынша әр оқушының қай
тақырыпты қаншалықты меңгергенін біледі.
2.Өзіндегі есепке алу дәптеріне қарап мұғалім оқушыдан нені сұрау
керектігін тез табады.
3.Оқу жылы бойы сұралмаған тақырып қалмайды.
4.Сұралмаған не білмеген тақырыпты мұғалімнің түбінде сұрамай
қоймайтынына көзі жеткен оқушы жыл бойы өтілген материалдан бір
тақырып қалдырмай оқып, сабаққа мұқият әзірленуге дағдыланады.
5.Уақытша оқытқан не жаңадан келген мұғалім есеп жүргізу дәптеріне
қарап, оқушы білімін байқауына болады.
6.Ең негізгісі - өткен материалды қайталау арқылы оқушы білімінің олқы
жері жан – жақты толығады.
Мұғлімнің кәсіби даярлығын жетілдіруде екі негізгі міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҚАЗІРГІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Бастауыш сыныпта қазіргі оқытудың педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..10
1.2. Педагогикалық қатынастың рөлін қалыптастырудың психологиялық,
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...16
1.3. Бастауыш сынып мұғалімнің жұмысындағы оқушылардың үлгерімін көтерудегі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..24
2-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛЫРЫНЫҢ ҮЛГЕРІМІН КӨТЕРУДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТЫҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Сөйлеу дағдылары мен оқу мәдениетін қалыптастырудың
жолдлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқушылырының үлгерімін көтеру бойынша
эксперимент
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...59
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3
4 КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі қоғамымыздың қойып отырған
талабына сәйкес жастардың өмірден өз орнын таңдай алатын, экономикалық
тұрғыдан іскерлігі мен ойлау қабілеті дамыған, тығырықтан жол таба алатын,
істің нәтижесін болжай алатын, іскер, тапқыр, адамгершілік қасиеті мол
білгір шәкірттерді қалыптастыру, тәрбиелеуге айрықша көңіл аударып отыр.
Білім беруді дамытудың қазіргі кезеңінде мектептерімізді, оның ішінде
білім баспалдағы болып саналатын бастауыш сыныпта оқу мәдениетін тиімді
ұйымдастырудың әдістерін, түрлерін іздестіру, бастауыш сыныптың білім беру
сапасының жетілуі туралы Республикамыздың білім беру тұжырымдамасында да
аса маңызды тапсырмалар беріліп отыр.
Білім беру жүйесінің басты міндеті –мектептердің педагогикалық
ұжымдары ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың оқу-тәрбие процесіне
баса көңіл аударып, оқушыларға нақты білім беру мен мектептердегі оқу-
мәдениетін дұрыс ұйымдастыруы болмақ.
Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару,
олардың жан-дүниесін әлемдік өркениетке сай рухани қазыналармен байыту,
педагогикалық жаңа оқу тәсілдерін оның ішінде оқу мәдениетін пайдалану
–бүкіл халық, отбасы, қоғамдық мекемелер болып атқаратын жауапты міндет.
Мектепте оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырушы және жүзеге асырушы тұлға
–мұғалім. Мұғалім арнайы дайындықтан өткен және кәсіби деңгейде
педагогикалық қызметпен айналысатын, яғни педагогикалық заңдылықтар
негізінде әрекет ететін, белгіленген тәртіп бойынша өзінің кәсіби
мамандығын саналы жоғары дәрежеде орындайтын тұлға болып табылады.
Мұғалімнің басты педагогикалық құзіреті оқыту, тәрбиелеу, дамыту,
қалыптастыру процестерін басқару жатады.
Мұғалімнің кәсіби және қоғамдық функциясының аса маңыздылығы,
мұғалімнің тұлғалық және мәдени қалыптасуы мен оның даярлығына ерекше талап
қойылады. Ең басты талап ретінде мұғалімнің педагогикалық қызметінің
табыстылығын анықтайтын кәсіби сапалар жүйесі алынады.
Мектепте оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру негізгі педагогикалық функция
ретінде нақты оқу мәдениетін қалыптастыру әрекеттерін қамтиды. Кез келген
педагогикалық әрекетті жүзеге асырудың нәтижелілігі мұғалімнің кәсіби
дайындығы мен шеберлігіне тікелей тәуелді құбылыс. Мұғалімнің кәсіби
шеберлігі оның оқу мәдениетін меңгеру дәрежесіне қатысты, сол арқылы саналы
білім беру қамтамасыз етілетіні белгілі.
Бастауыш мектепте білім беру мұғалім қызметінің сапалылығына сынып
мұғалімі оқушының сауатын ашу, тілін, ойын дамыту, оқу мәдениетін
қалыптастыру секілді дидактикалық міндеттерді шеше білу жатады. Аталған
дидактикалық міндеттерді жүзеге асыруда мұғалімнің педагогикалық шеберлігін
жеткілікті қалыптасуы оқушының оқу мәдениетін қалыптастырудың негізгі
педагогикалық шарты болып табылады. Сондықтан бастауыш мектеп мұғалімінің
оқу мәдениетін қалыптастыру және әдістемелік деңгейін жетілдіру оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыруда оның шеберлігін арттыру болып табылады.
Мектепте оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру мен жетілдіруде мұғалімнің
педагогикалық шеберлігінің негізгі компоненті ретінде оқушылардың оқу
мәдениетінің қалыптасуына ерекше көңіл бөлінуі қажет. Бастауыш мектеп
оқушыларының психикалық даму ерекшеліктеріне сәйкес оларда қабылдаудың
сезімдік кезеңі ерекше дамыған. Оқу мәдениетінің әсерлік мүмкіндіктерін
есепке ала отырып, бастауыш мектеп оқушыларының оқу мотивтерін белсендіру,
сол арқылы олардың оқу мәдениетін қалыптастыру тиімді болатыны белгілі.
Зерттеуге алып отырған проблема философиялық, қоғамдық және әлеуметтік
ғылымдар жүйесінде жеке адамның танымдық белсенділіктерін күшейтуде олардың
еңбектерінде жарық көріп зерттелген.
Педагогикалық зерттеулерде оқу мәдениеті педагогикалық техниканың
элементтік бірлігі ретінде қарастырылады. Алайда оқушының оқу мәдениетін
қалыптастыруда қажетті педагогикалық принциптері мен формалары зерттеу
жұмысымыздың өте маңызды мәселе ретінде қаралуы проблеманың көкейкестілігін
көрсетеді.
Республикамызда соңғы жылдары бастауыш мектептегі бастауыш сынып
оқушылырының үлгерімін көтерудегі туралы дайындалған бірнеше еңбектер жарық
көрген: М.Н.Сарыбеков, С.М.Төрениязова, Т.И.Қоқымбаева, А.М.Кенжанова,
Р.Б.Үсембаева, Қ.М.Нағымжанова, Қ.А. Сарбасова, Н.М. Көшеров,
Қ.Н.Сарыбекова, т.б. зерттелулерінде бастауыш мектеп мұғалімдері оқу
сапасының арттырудың мазмұнын жаңарту арқылы оқушылардың оқу үлгерімін
дамытудың маңызды екендігін көрсетеді.
Солай бола тұра бұл еңбектерде бастауыш сынып оқушылардың оқу
үлгерімін көтеру қызметінің педагогикалық негіздері ғылыми тұрғыдан
қарастырылып, жеке мәселе ретінде зерттелмегені айқындалды. Осы мәселе
білім беру жүйесінің құрамына ендірілуін қажет ететін жаңалықтардың
арасында әлеуметтік-педагогикалық қайшылықтардың және педагогикалық
қауымның бұл жаңалықты игерудегі мүмкіндіктері мен шынайы жағдайының
арасындағы қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіншілік тудырады. Аталған
қарама-қайшылықтарды шешу үлгерімі педагогикалық негіздерінің мәнін
теориялық тұрғыдан түйіндеп, бастауыш сынып мұғалімінің бұл процеске дайын
болу шарттарын анықтауды қажет етеді.
Бастауыш сынып мұғалімінің оқушылардың үлгерімін сабақта көтерудің
педагогикалық негіздерінің түбегейлі түрде қарастырылмағандығы, оған
негізделіп дайындалған ғылыми еңбектер мен теориялық, әдістемелік
нұсқаулардың жасалынбауы, оның бастауыш мектептерінің оқу үрдісінде
толықтай пайдаланбауы біз көтеріп отырған мәселенің көкейкестілігін
айқындап зерттеу тақырыбымызды Бастауыш сынып оқушылырының үлгерімін
көтерудегі педагогикалық қатынастың рөлі деген таңдауымызға негіз болды.
зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушылырының үлгерімін көтерудегі
педагогикалық қатынастың рөлін ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының үлгерімін көтерудегі тиімді
педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың оқуға
деген ынтасын, мәдениетін теориялық және әдістемелік қағидаларын орынды
оқыту үрдісінде пайдалана білсе және бастауыш сынып оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескеріп, оқушылар мен оқутыушылардың арасындағы қарым-
қатынастарын, оқу үдерісін жүйелі түрде ұйымдастырса, онда оқушылардың оқу
сапасы,үлгерімі, өзін-өзі тәрбиелеуге, олардың адамгершілік мәдени
қасиеттерін, қабілеттерін қалыптастыруға ықпалын тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру мен оқу қызметінің сапасы арасындағы тәуелділіктің мәніне
ғылыми-теориялық сипаттама беру.
2. Үлгерім, педагогикалық қатынас, оқу мәдениетін ұйымдастыру және
қалыптастыру, қабілет, әрекет ұғымдарына ғылыми негізделген
анықтамалар мен түсініктемелер беру.
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері
мен көрсеткіштерін анықтау.
4. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушыларда оқу мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық негізін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің әдістері: философтар мен психологтардың жеке тұлғаның
қалыптасуы проблемаларына арналған еңбектерді талдау, педагогика
ғылымындағы классиктердің еңбектерін және ресми оқу әдебиеттерін зерттеп
оны пайдалану, Бастауыш мектеп журналдарының мерзімді басылымдарындағы
мақалаларға шолу жасау, педагогикалық экспримент жүргізу, эксперимент
нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Жалпы білім беретін мектептің бастауыш
сынып оқушыларының оқу сапасын арттыру қызметінің компоненті ретінде
педагогикалық қатынастың қалыптастырудың теориялық ұғымдарына қосымша
ұсыныс жасалып, педагогикалық ғылыми зерттеулердің қорына үлес қосылды.
Зерттеудің құрылымы: Дилом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Лебяжі ауданы, Қазантай орта мектебі.
1-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҚАЗІРГІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сыныпта қазіргі оқытудың педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық негіздері.
Қазіргі мектепте оқу жұмысын түгелдей қайта құру жұмысы жүріп жатыр.
Бастауыш сыныптағы сабақ беретін мұғалімдердің міндеті- алдында отырған әр
оқушысының психикалық- физиологиялық даму және қалыптасу ерекшелігін
білумен бірге мұғалімнің оқушылармен қарым- қатынасының негіздерін де білу
қажеттігі туып отыр [1]. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін
мектептердегі тұжырымдамасында 1992 ж : Педагог кадрларды қазіргі
заман талаптарына сай дайындау, әрі мамандығын үздіксіз жетілдіру –
мұғалімнің шеберлігінің басты белгісі- оның психологиялық жоғарғы әзірлігі
болып табылады - делінген.
Психология, педагогика, әдістемені жетік білген шебер мұғалімдер
оқытуда көп қателік жібермейді. Сондықтан бастауыш сыныпта сабақ беретін
мұғалім- біріншіден, психолог болуы керек. К.У. Ушинский өзінің Ана тілі
оқулығын жасауда баланың психикасын жете білуіне мән бергені соншалық, ол
өзінің дидактикалық пікірлерін, сол кезде жаңа дамып келе жатқан психология
ғылымының жетістіктеріне негіздей отырып жасаған[5,8].
Ушинскийдің осындай пікіріне сүйенген қазақтың тұңғыш педагогы
Ы.Алтынсарин өзінің жазған Хрестоматиясында баланың жас ерекшелігі мен
өзіндік ерекшелігін ескере отырып былай деген : Мұғалімнің жұмысы-
балалар. Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы олардың
көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін- өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен
сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесу, шыдамдылық көрсетуі қажет. Әрбір
нәрсені ықыласпен түсінікті етіп түсіндіру керек, мәнерсіз сөз, орынсыз
терминдерді пайдаланбау керек, - деген болатын.
Бастауыш сыныпта сабақ беріп жүрген мұғалім үнемі үздіксіз ізденіс
үстінде болатыны белгілі. Сондықтан еске салатын жай, оқушы психолоиясын
терең зерттей білуде психология ғылымына еңбегі сіңген ғалымдарымыздың
еңбектерін оқып, ойға тоқып отыру қажет.
Тілдік ұғымдарды психология ғылымы тұрғысынан зерттеу идеясына
Қазақстанда тұңғыш рет құнды пікір айтқан тюрколог- ғалым С.Кеңесбаев
болды[2]. Ол 50- жылдарда бастауыш сыныпты оқыту мәселелерін психологиялық
тұрғыдан зерттеу игілікті іс екенін айтып дәлелдеген. Онан кейін оқытудың
психологиялық жақтары М.Мұқановтың 1962 жылғы Педагогикалық психология
очерктері еңбегінде айтылады.
Ә.Ситдықов, Т.Сабыровтың еңбектері, кейін Оқушылардың грамматикалық
ұғымдарды меңгеру психологиясы жайлы Ә.Алдамұратовтың 1983 зерттеу
еңбектері жарық көрді.
үлгерімін көтерудегі Академик Т.Тәжібаевтың еңбектерін Жалпы
психология оқып отыру бүгінгі таңда қажет- ақ. Т.Тәжібаевтың білім алуда
жаттықтыру дағдыларына сүйенеміз. Ол дағдыға машықтанудың төрт түрлі жолын
береді :
1. Бірнеше рет қайталау арқылы дағдыландыруға кеткен уақыт біртіндеп
азая береді.
2. Дағдыланған сайын атқаратын жұмыстың сапасы арта түседі. Мысалы,
бала хат танып , жазуға үйрену үстінде оның жазуының сапасы арта
түседі, жазуы анық, ашық, көркем бола түседі.
3. Дағдыланған сайын ұшырасатын қателердің саны бірте- бірте азаяды.
4. Дағдылануда әдепкі кезде адамның күш – жігері көбірек жұмсалатын
болса, бара- бара онысы бәсеңсиді.
Бастауыш сыныпта сабақ беретін мұғалім жаттықтыру барысында
дағдыландыру әрекетін жақсы есте сақтауы керек. Мұғалім сонымен қатар
индукциялық- дедукциялық тәсілді жақсы білуі қажет[3].
Индукция тәсіл- мұғалімнің тақырып бойынша білім берудегі тілдік
материалдардың ғылыми жүйесін, мазмұнын түсіндіруге дара фактілер, дара
ұғымдар арқылы дәлелдеп, содан оқушының өзіне жинақтатып, қорытындылау.
Мысалы, жер, кісі аттары т.б. нақты ерекшелігін көрсете отырып, жалпы зат
есім екенін оқушының өзін іздендіре отырып, дарадан жалпыға немесе нақты
дәлелден жалпы ұғымға қарай түсініп, білім алуға үйретеді. Сөйтіп, индукция
– ойлаудың тәсілі. Латынша indyctio – жеке пікірден жалпы ой қорытындысын
шығару жолы қазақша- дара, жеке .
Дедукция тәсілі- мұғалім тілдегі жалпы фактілерді оқушылардың өздерін
іздендіру жолымен жинақтай отырып, нақты ой қорытындысын шығарады.
Дедукция – латын сөзі dedyctio жалпы ой қорытындысын шығару. Бұл
ойлау тәсілі өздерін ойландыра отырып, алдыңғы айтылған жалпы пікірлерден
жаңа ой қорытындысын шығару. Алғашқы грамматикалық ұғымдардың жалпы
қорытынды ереже шығарту тәсілі. Мұғалім индукциялық- дедукциялық тәсілді
жаңа тақырыпты түсіндіргенде де, бұрынғы өтіліп кеткен материалдарды
қайталау кезінде де қолданады.
Бастауыш сынып мұғалімі үшін сыныптағы әр оқушының психологиясын жете
біле отырып, педагогикалық тактімен жұмыс істеу шеберлігі ұштасқанда
табысқа жеткізеді[4]. Белгілі ақын, педагог, ана тілі жайында бірнеше еңбек
жазған Мағжан Жұмабаев : ... ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы,
тұрмысы, мінезі айнадай анық көрініп тұрады... Қазақтың қаны бір жаны бір
жолбасшысы – мұғалім. Оның табансыздығын сезсе, бала онымен сөйлесуден,
тілін алудын қалады деп, тәлімгер шәкірттерінің жан жүйесін зейін, ес,
қиял, сөйлесу, ойлау, т.б ерекшеліктерін ескермесе, педагогикалық
шеберлікті ұштастыра алмайтынын ескертеді.
Әдепті ұстаздар балаларға барынша жақсылық жасауды көздейді. Былайша
айтқанда педагогтық әдеп – мұғалімнің өзіне тән этикасы.
Шебер ұстаз – оқушының бар ықыласын өзіне аударып, 45 минут оқуды
қызықты ұйымдастырады. Сондықтан мұны – педагогикалық техника дейді. Оған
әдеп, шек, сақтық, ұстамдылық қажет. А.С. Макаренко еңбектерінде
педагогиклық техникаға үлкен мән береді. Ол қалай тұру, қалай отыру, қалай
сөйлеу, т.б. болуын талап етеді.
Бастауыш сыныпта сабақ беретін мұғалімдер осындай педагогикалық
қасиеттерді жақсы меңгеруі қажет. Яғни, мұғалімге қажетті қасиеттер :
- өз ойын көркем жеткізе білу;
- анық және түсінікті сөйлей білу, өз сөзінің де, оқушының сөзіндегі
де қателіктерді байқау, қиялдай білу;
- айтайын деп тұрған әңгімесін толық, ұғымды түсіндіру;
- жазбаша сауатты сөзді игеру;
- оқушылармен еркін сөйлесіп, жақсы қарым- қатынаста болу;
- оқушыға деген сүйіспеншілік, адамгершілік, қамқорлықтың болуы;
- ұлттық мәдениеттің болуы, әдет-ғұрып, салт- дәстүрді өзінің де,
оқушының да бойына сіңіру, құрметтеу, әрбір оқушыны жеке тұлға деп
танып әрқайсысымен жұмыс істеуді дағдыға айналдыру қажет.
Психология, педагогика ілімін меңгерумен бірге, мұғалім әдістеме
жөнінде көп білуі керек[5].
Оқыту теориясының даму принциптері, оның ішінде қазақ тілі
әдістемесінің педагогика- психологиялық негіздері қоғам өмірімен тығыз
байланысты.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны
жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту процесінде кездесетін
себептілікті, байланыстылықты, бір- біріне тәуелділікті, даму жолдарын
нақты ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған талап- жас ұрпақты отаншылдық
рухта тәрбиелеп, келешек өмірге жан- жақты даярлап шығару. Мұндай талапты
орындау мұғалімге әр сабаққа шығармашылық жұмыстар атқаруды, ұтымды және
орынды әдіс-тәсілдерді пайдалануды және оқытудың жаңа технологияларын
қолдануды жүктейді[6].
Сондықтан, оқыту үрдісінде қандай әдістерді пайдалану арқылы балаларды
дамыта аламыз және оны қалай жетілдіреміз деген проблемалық мәселелер жалпы
қоғамды, әсіресе мұғалімдерді толғандырмай қоймайды.
Мұндай проблема бастауыш сыныпта әдістемесін де айналып өтпейді.
Бастауыш сыныптарда оқыту әдістемесінің алдында тұрған міндет-
оқушылардың дұрыс сөйлеуіне, тілін дамытуға, сөздік қорын байытуға, оқу
мәдениетін қалыптастыруға арналған оқытумен қатар қазақ тілінің
грамматикалық құрылымы құпиясына үңілдіру, ұғындыру. Мұнсыз оқушы кез-
келген грамматикалық ереженің сөйлеуде, жазуда, оқуда қолдану заңдылықтарын
түсіне алмайды, дұрыс сөйлеу механизмдерін меңгермейді.
Сабақта теориялық негіздерімен түйінделмеген, қуаттандырылмаған
оқыту, үстіртін даярлауға айналып кетеді. Сапалы көлемде тілдік теорияны
меңгерту- баланың сөйлеуі жазу тәжірибелеріне негізделе оқытылып отырған
фонетикалық, лексикалық және грамматикалық мәселелерді терең ұғынуға
көмектеседі, сөзден сөйлем құрау механизмін түсінуге, дұрыс жазылу
ережелерін, сөйлеу түрлерінің болуын, әртүрлі құрылымдарды және т.б.
меңгертеді.
Осы айтылғандарды бастауыш сынып оқушыларына терең меңгерту үшін
әртүрлі ойын түрлерін қолдану қажет. Бұл жайында төменгі тарауларда
толығырақ тоқталамыз.
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен
жеке ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы білу
керек.
Мысалы, бастауыш сыныптағы бірінші сынып оқушысы- алты жасар баланың
зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде күшті, ал бөліну қасиеті мүлде
жоқ десе де болғандай, көлемі өте шағын болады. Сондықтан оқудың алғашқы
күнінен бастап-ақ балаларды тыңдай білуге, оңай тапсырмаларды дәл орындап
жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен
жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау) арқылы тәрбиеленеді[7].
Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейіннің
тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-
әрекеттің нәтижелі түрлері, іс- әрекет формаларын жиі өзгерту- балалар
зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
Бірінші сынып оқушыларының ес ерекшеліктері логикалық сөздік
байланыстардан гөрі көрнекі бейнелердің басым болуынан көрінеді. Сөздік
материалды олар механикалық түрде мағынасына түсінбестен жаттап алады.
Мұғалім бұл ерекшеліктерге де көңіл аударуы тиіс [8].
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуға тиіс.
Алайда оқылатын материал үнемі оңай, жеңіл- желпі орындалатындай болуы
қажет деген ұғым тумаса керек. Оқыту үрдісінде шамасы жететін
қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүр жасаған жөн.
Өйткені, қиындыққа кездеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал,
екінші жағынан, шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе, ой межелеуге
ұшырайды, ерік күші мұқалады. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды – сабақтың
түсінікті болуы шарт.
Материалды оқушыға ұғындыру, оларды білім алуға дағдыландыру көп
жағдайда оқыту тәсілдеріне байланысты. Тәсілдерді түрлендіру, сабақтың
көрнекілік жағына баса назар аудару сияқты талаптар, міне, осыған орай
туады.
Мектепке барған бірінші сынып оқушысы оқып үйренетін әліппе
кітабында жекелеген суреттер, сюжетті суреттер, түрлі түсті бояумен әдемі
салынған сызбалар, жұмбақтар мен жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар,
сөз, дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет
кездеседі. Бұл ұғымдардың мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың
(кесте, сурет, кеспе әріптер, сызба т.б.) пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын
ретінде де пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына
байланыстырылып беріледі[9].
Мұнда тағы да ескерілетін жай- бірден бірнеше көрнекілік ұсынуға немесе
керегі болсын- болмасын кез- келген көрнекілікті (олар тіпті ашық түсті
бояулармен боялған, әдемі әшекейленген болса да) ұсына берудің реті жоқ.
Себебі: басы артық тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау,
тұрақтандыру емес, керісінше, алаңдатып, зиянын тидіруі мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, қарым қатынас
жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсенділігін көрсету
қарқынын, жүріп- тұру қалпын, қиналған жерлері мен жіберген қателерін
есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда жігерлендіретіндей, өз күшін
байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс болу жағын мұқият
іздестіреді.
Оқыту барысында сөз бен сөйлемдерді, сапалы, дұрыс оқуға
дағдыландырумен қатар әріп элементтері мен жекелеген әріптерді түзу жазып
дағдылану барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде
мағлұматтар беріліп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар туралы
түсінігі кеңейе түседі.
Мектепке оқу жоспарын жасағанда да, пәннің бағдарламасы мен
оқулықтардағы оқу матеиалдарын іріктеуде де оқушылардың жас ерекшелігі мен
психологиялық ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Әрбір сабақтың мазмұнына қарай әдістерді қолдануда оқушылардың
психологиялық ерекшеліктеріне айрықша мән беріледі. Әсіресе, оқушының
логикалық ойлау әрекеттерін дұрыс тәрбиелеудің маңызы зор. Демек, оқушы оқу
материалын терең түсініп, сапалы меңгеру үшін, оның ішкі заңдылығы мен
өзара байланысын дұрыс анықтап, тиісті қорытынды жасай білуі қажет.
Оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың
әрі әсерлі, әрі қызықты өткізілуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан
неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын олар соғұрлым терең түсінеді. Бұл-
мұғалімнің шеберлігіне де қатысты мәселе. Сабақты психологиялық жағынан өте
тартымды етіп құру үшін, негізгі үш жағдайдың болуы шарт. Ол жағдайлар:
1. Сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы. Оған қатысты
мәселелер шартты түрде: мұғалім мен оқушылардың сабақ кезіндегі
қарым- қатынасы, мұғалімнің өзін- өзі ұстау мәнері, оның өнегелі
өнегесі, сыртқы келбет – пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға қатаң
талап қоюмен бірге, оларды сыйлай да білу, сапалы адамгершілік пен
парасаттылыққа баулу т.б.
2. Мұғалімнің сабақта жеке оқушыны өзіне қарата, зейіннін аудара білуі,
сынып ұжымын тегіс меңгере алуын қамтамасыз ету. Сабақтың теориялық
жағы негізгі фактілермен дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге
қонымды болса, ол оқушылардың логикалық ойлау ынтасын арттырады және
сабақ оқушыларға әсерлі болады.
3. Сабақтың әдістемелік жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің материалды
баяндау әдісін шеберлікпен игере алуында, дидактикалық заңды
принциптерді орынды қолдануына қажетті көрнекі құралдар мен
тәжірибе жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуіне байланысты.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негіздері.
Жеке тұлғаның қызмет сферасының басты компоненттерінің бірі –оқушылардың
оқу үдерісін дұрыс ұйымдастыру арқылы олардың танымдық процестерін
жетілдіру. Оқу - әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық әсер ету
нысанасы ретінде педагогика ғылымының негізгі бағыты ретінде қарастырылуы
керек, ал оқу мәдениетін оқу қызметінің жеке категорияльды аппараты ретінде
айқындалады.
Оқу – психологиялық қызметтің күрделі түрі, яғни мәтінді қабылдау мен
қайта өңдеу процестері арқылы жүзеге асады, нәтижесінде мәтінді толық
түсіну қамтамасыз етіледі. Екінші бір тұрғыдан алып қарастыратын болсақ,
оқу -әлеуметтік функция, яғни атқарушы қызмет. Осы кезде оқу қызметінің
мына функцияларын бөліп көрсетуге болады: коммункативті, танымдық,
ақпараттық-тұтынушылық, ақпараттық-ізденушілік т.б. Оқу қызметі барлық
әрекет түрлері секілді жеке адамның белсенділігімен, өз қажеттілігін
қанағаттандыру үшін саналы түрде қойылған мақсатқа жету әрекетімен тығыз
байланысты.
Осындай әдіснамалық ұстанымдарды есепке ала отырып, оқу қызметінің
анықтамасын төмендегіше бере аламыз. Оқу –мәтін мазмұнын әлеуметтік
субъектінің түрлі қажеттіліктерімен бағындыру және мәнділігі белсенді,
мақсатты –бағытты түрлендірумен анықталатынын танымдық-коммуникативті
қызмет түрі болып табылады.
Бүгінгі таңда оқу теориясына қатысты қалыптасқан ағымдардың ішінде
фазалар бойынша оқу ерекше назарға алынып отыр. Оқу фазалар түрлі аттармен
белгіленгенімен, олардың негізгілерін үш топқа бөледі, алайда олардың
мазмұндары әртүрлі болады. М.С.Каганның оқуды ұйымдастыру құрылымын
әлеуметтік психологиялық және тіл қызметтері түрі ретінде қарастыру,
А.А.Леонтьевтің оқу қызметінің тілдік әрекетін төрт кезеңге бөліп қарастыру
керектігі жөніндегі, сол сияқты психологтар: И.А.Зимняя, Л.И. Беляев,
С.А.Трубников, О.М.Масловтардың оқу қызметінің тілдік функциясын үш фазада
ұйымдастыру оқушының мәтінмен жұмысын сапалы ететіні туралы теориялық
ұстанымдары оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыруды нәтижелі етеді деп
санаған. Түрлі айырмашылықтар мен толымсыз түсініктемелердің болуынаа
қарамастан оқу қызметін фаза бойынша ұйымдастырудың ортақ белгілері бар
екендігіне назар аударылды: біріншіден, оқырманды оқуға итермелейді;
екіншіден, оқу процесі мәтінмен тікелей байланысты болады; үшіншіден, оқу
қызметі оқу үдерісі арқылы белгілі нәтижелерге қол жеткізеді. Оқу
нәтижелерін бағалау негізінде оқырмандарды келесі оқу қызметіне жетелейтін
және оның өзіндік ұғымдық-түсіністік аппараты дайындалып, оқу қызметін
ұйымдастыру нақты нұсқа немесе нобайы бойынша жүргізудің тиімділігі дұрыс
деп табылады.
Оқу қызметін ұйымдастырудың өзара тығыз байланысқан үш фазасы бар: олар
– мотивациялық-қызықтырушы; әрекеттік-нәтижелілік; нәтижені бағалау. Бұл
компоненттер бірін-бірі толықтырушы және бірінсіз-бірі әрекет ете алмайтын
құрылымдық компонеттер болып саналады.
Оқу мәдениеті оқу қызметінің құрамдас бөлігі бола отырып, оқушыларда
оқу дағдыларын қалыптастырудың ғылыми негіздерін қалыптастыра білуі тиіс.
Қазіргі оқу процесінің теориясында ақпараттарды қабылдау жылдамдығы мен
сапасы, мағыналық өңдеу, шешім қабылдау, кері байланыстың нәтижелілігі
секілді оқудың сапалы қасиеттеріне әсер етуші факторлары анықталынады және
оқу қызметінде оларды мақсатты түрде басқару әрекеттері айқындалды.
Оқу мәдениеті - оқу қызметінің мазмұндық құрылымында шешуші элемент
ретінде қарастырылады. Е.Решетников, С.А. Трубников, М.И. Губанова, М.Д.
Смородинская, Ю.П.Маркова, Р.Рахманалиев, Ю.М.Тогов, А.П.Куликовалардың
талдауларында оқу мәдениетін – бұл, ең алдымен, кітап немесе материал
беретін мазмұнды түсіну және оны түрлендіре алу дей келе, мәтінде оқуда
оның мазмұнды-мағыналық ерекшелігін жеткізе білуді басты мәселе деген ортақ
түсініктеме алынған. М.А.Зигано, С.И.Повариннің пайымдауынша: Оқу
мәдениеті, - деген ұғым адамның жеке өзінің жалпы мәдениетімен астасып
жатады, оқу ісінің өзі – еңбек мәдениетінің, білім алудың әсіресе, өз
бетімен білімін көтерудің құрамдас бір бөлігі болып, оқу үрдісі арқылы
тәрбиелеуде – оқуда басшылық жасау ісінің негізгі міндеттерінің бірі болып
саналады.
Тағы бір ерекше мәселе оқушы бойында оқу мәдениеті дағдысын
қалыптастырумен айналысатын мұғалім ең алдымен оқу сапасына әсер етуші
басты факторларға (ақпараттарды қабылдау жылдамдығы мен сапасы, мағыналық
өңдеу, шешім дайындау, кері байланыстың нәтижелілігі); оқу процесінің типті
кемшіліктеріне (артикуляция, көру алаңының тарылуы, регрессия, оқудың
қолайлы стратегиясының болмауы, зейіннің төмендеуі О.А.Андреев пен
Л.И.Хромов бойынша) көңіл аудару керектігі айтылады. Мұғалім оқушыларға оқу
мәдениетін қалыптастыру үшін оларға оқудың динамикалық тереңдетіп оқыту,
таңдап оқу, көз жүгіртіп оқу әдістерун қолданудың тиімділігіне назар аудару
керек.
Зерттеу тақырыбындағы негізгі ұғымдардың бірі оқу мәдениетін
қалыптастыру ұғымы күрделі құрылымдық мазмұнға ие болғандықтан, мектеп
мұғалімдері оны түрлі мағыналық категорияда қолданылатынын, оқу мәдениетін
қалыптастыру қызметінің түрлі фазаларының ерекшеліктеріне сәйкес бірнеше
терминдерді қатар пайдаланатынын және олардың айырмашылықтарын көрсете
келе, психологтар Л.И.Беляева, В.А.Артемов, А.А.Леонтьевтар ұсынған
түсініктемелер келтірілді, онда Түрлі әдебиеттерді оқу барысында
қалыптасатын оқу қабілеттерін, дағдыларын, психикалық әрекеттің оңтайлы
құрылымын зерттеу – кітап пен оқырманның өзара әрекеттенуінің басты
звеносына – оқу процесінің ұйымдастырылуының, оқығанды қабылдаудың негізгі
мәселе екендігін көрсетеді, дей келе, оқушылардың оқу мәдениеті оқушының
психикалық процестерінің даму және қалыптасу ерекшеліктерін есепке алу
қажеттігін көрсетті. Сол процестердің ішінде қабылдау оқу мәдениетін
қалыптастырудың басты компоненті болып отыр. Сондықтан бастауыш мектеп
мұғалімдері оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру үшін олардың қабылдау
ерекшеліктерін жете білуі тиісті.
Жоғарыда айтылған теориялық ұстанымдар негізінде оқу қызметі процесінде
мәтін мазмұнының бейнесі қалыптасатыны, ал оның қалыптасуы оқу қызметінің
нәтижесі немесе оқу мәдениетінің көрінісі болады деген тұжырымдама
жасалынды және бастауыш сынып мұғалмдері оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруда сүйенетін басты педагогикалық заңдылықтар анықталды: баланың
жасы мен рухани даму қарқыны өзара кері пропорциональдық тәуелділікте
жүреді: жасы неғұрлым кіші болса, соғұрлым рухани даму қарқыны жоғары
болады; жас өскен сайын рухани дамудың қарқыны баяулайды; балалардың рухани
дамуы біртекті өтпейді.
Жекленген кезеңдерде нақты бір қасиеттердің, сапалардың дамуына қолайлы
жағдай туындайды, кейбір сапалар тез, кейбіреулер баяу қалыптасады;
Бастауыш мектеп жасындағы балаларда психикалық қасиеттің жекеленген
түрлерінің қалыптасуының және өсуінің оңтайлы мерзімі болады. Бұл кезеңде
мидың және жүйке жүйесінің бірқалыпсыз жетілуі барысында баланың тұлғалық
қасиеттері негізінде тұрақталуы мүмкін. Мұғалімдер осы кезеңде балада
интеллектуалдық, адамгершілік, әлеуметтік сапалардың қалыптасуын қатты
қадағалау керек. Бұл кезеңнің осындай мүмкіндігін дер кезінде пайдаланбау
балада жоғары деңгейде шығармашылықпен ойлау тәсілдерін меңгеру мүмкіндігін
төмендетеді. Адамның психикалық процестерінің даму мүмкіншіліктеріне сәйкес
оның рухани сапаларының тұрақтылық, беріктік қалыптасады, әрі икемделу,
яғни өзгеру мүмкіндігі сақталады. Жоғарыда талқыланған педагогикалық
заңдылықтар бастауыш мектеп мұғалімінің оқушының оқу мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтауға мүмкіндік береді және
оның басты түрі ретінде мектепте оқу–тәрбие процесіне басшылық ету шартын
негізгі ұйымдастыру қызметі деңгейіне көтеретіні жұмысымыздың негізгі
арқауы.
Бастауыш мектеп оқушысының оқу қызметінің оқу мәдениеті деңгейіне
көтерілуі тек психикалық қызмет түрлерінің жас ерекшелігі мен тұлғалық
ерекшелігіне байланысты ғана емес, сонымен бірге оқу–тәрбие процесінде
оқушы тұлғасын әлеуметтендіруге тікелей қатысты. Ол үшін 6-12 жасар баланың
оқу мәдениетін қалыптастыруда арнайы педагогикалық шарт туғызылуы тиіс. Осы
жастағы баланың рухани дамуының тұрақтылық, беріктілік және өзгергіштік
заңдылықтарына байланысты және оқытудағы саналылық пен белсенділік
принциптері негізінде мынадай екі педагогикалық шарт бастауыш мектеп
мұғалімінің оқушы бойында оқу мәдениетін қалыптастыру қызметін қамтамасыз
етеді деп тұжырымдалды:
1. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру үшін мектептегі оқу–тәрбие
процесіне басшылық жасауды ұйымдастыру;
2. Бастауыш мектеп мұғалімдерін оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру және оның тиімділігін көрсету.
Жалпы білім беретін мектептерде оқу мәдениетін қалыптастыру процесінде
мұғалімдердің оқушылардың таным процесіне басшылық жасауы әрбір бастауыш
сынып мұғалімдеріне қойылатын басты талаптардың бірі ретінде қарастырылады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде педагогикалық процесті басқару
және оқушылардың оқу–танымдық қызметіне басшылық ету туралы еңбектерде
(М.И.Кондаков, Ю.А.Конаржевский, Т.И.Шамова, В.И.Бондарь, В.Ю.Кричевский,
Н.Д.Хмель, Қ.Ж.Қарақұлов, т.б.) оқу–тәрбие процесін жоспарлау,
педагогикалық талдау, мектепішілік бақылау, мұғалімдердің ғылыми еңбегіне
жетекшілік ету, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастыру,
оқу–тәрбие процесінде демократиялық қатынас орнату мәселелері
қарастырылғанымен мұғалім қызметі деңгейінде педагогикалық процесті
басқару, оқу–тәрбие процесіне пән мұғалімінің басшылық ету мәселесі соңғы
жылдары ғана қолға алынып келеді. [10].
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
жұмыстары белгілі бір технологиялық жүйе бойынша ғылыми–педагогикалық
білімдерді қолдануға бағытталған. Оқу мәдениеті көп компонентті
болғандықтан оқытудың саналылық және бірізділік принциптері мұғалімнің
педагогикалық білімдері мен практикалық әрекеттері және оқушының қабылдау,
меңгеру әрекеттері арасындағы коммуникативті байланысқа негізделген.
Сондықтан оқу–тәрбие процесін оқушының рухани–адамгершілік, ақыл–ой және
ерік–жігер қасиеттерінің бірлігін қамтамасыз ететін оқытудың гуманитарлық,
іргелілік және әрекеттік принциптер негізінде ұйымдастыруға мүмкіндік
беретін, бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыру нобайы
ұсынылады(1-сурет).
1-сурет – Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру нобайы
Ұсынылған модель бойынша оқу мәдениетін қалыптастыру мақсаты (М)
педагогикалық эксперименттің мазмұнымен анықталынады: анықтаушы
эксперимент арқылы бүгінгі бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастыруға даярлық жайын көрсету; айқындалған кемшіліктер
негізінде тұжырым жасау және мұғалімдерге оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру жолдарын нұсқау және қалыптастырушы эксперименттің мазмұнын
анықтайтын теориялық және әдістемелік ұстанымдар кешенін дайындау. Ал
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі (Ә) бастауыш
мектеп оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыру қызметінің тиімді мазмұны,
оны ұйымдастыру формасы және қалыптастыру қызметінің тиімді мазмұны, оны
ұйымдастыру формасы және қалыптастыру әдіс-тәсілдерін арнайы сынақтан
өткізу арқылы әзірленді. Бұл қалыптастырушы кезеңде бастауыш сынып
мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру критерийлері
анықталып, зерттеу нәтижелері сандық және сапалық талдаудан өтеді.
Мұғалімдердің бастауыш мектеп оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыру
нәтижесі (Н) олардың педагогикалық қызметтерінің даярлық критерийлерін
қанағаттандыру дәрежесі бойынша анықталынады және арнайы математикалық
өңдеуден өтіп, алынған нәтижелер мен жасалынған тұжырымдардың шындыққа
жақындығы тексеріледі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
жұмыстары бірнеше кезеңдерді қамтиды. Әрбір кезең белгілі бір дидактикалық
міндеттерді шешеді және оларды жүзеге асыруда саналылық пен бірізділік,
жүйелілік принциптерін пайдалануды міндеттейді. Оқушының оқу мәдениетін
қалыптастыруда мына кезеңдердің қажеттілігі біз ұсынып отырған даярлық
моделінде баяндалған:
1. Оқушыларды қалыптастыратын оқу мәдениетінің мазмұны мен маңызымен
таныстыру және оларды меңгеруге деген ықыласын туғызу;
2. Негізгі оқу мәдениеті жөніндегі ереже заңдылықтарды түсіндіру;
3. Жалпы оқу мәдениетінің орындалу тәртібі үлгісін көрсету, оны машыққа
айналдыру;
4. Оқу мәдениетін меңгеру үшін жеңіл жаттығулар орындату;
5. Меңгерілген тәсілдерді іс жүзінде қолдану мақсатында жеке және
топталған жаттуғаларды бір жүйемен орындау;
6. Оқу мәдениетін қалыптастыруға бақылау жасау және байқалған
кемшіліктерді жою.
Зерттеу мәселесі бойынша мұғалім қызметінің өлшемдік, кезеңдік,
әрекеттік, белгі –таңбалық мазмұны көрсетілді. Мұғалім қызметінің өлшемдері
және белгілері арасындағы қатынасының оқу мәдениетін қалыптастыру
қызметіне тәуелділігін анықтау үшін мұғалім қызметіне жетекшілік ететін
белгілер мен өлшемдер кестесі әзірленді (1-кесте).
1-кесте – Мұғалім қызметіне жетекшілік ететін белгілер мен өлшемдер
Белгілер Өлшемдер
1. Бастауыш сыныпта оқылатын пәндер Бастауыш сыныпта оқылатын пәндер
бойынша білім бойынша терең де жан-жақты білімі
бар, оқу бағдарламасынан тыс ғылым
түрлерінен арнаулы, әдістемелік және
ғылыми-көпшілік әдебиеттерді еркін
меңгерген.
2. Бастауыш сыныпта оқылатын Сабақты бап ынтасын сала оқытады,
пәндерге қатысты оқу материалын жақсы біледі.
3. Өз жұмысында жаңаны сезіне білу Жаңа идеялардан үнемі хабардар
болып, педагогикалық міндеттердің
жаңаша шешілуін қолдайды.
4. Оқу жұмысын және өз жұмысын Белгілі бір тақырыпқа арналған сабақ
жоспарлай білу процесін творчестволықпен
жоспарлайды, оқытудың түрі мен
әдісін сынып оқушыларының
ерекшелігін ескеріп, түрлендіріп
отырады.
5.Оқытудың Қазіргі психологиялық-педагогикалық
психологиялық-педагогикалық талаптарды, жаңалықтарды жақсы
негіздері біледі және өз қызметінде
пайдаланады.
6. Педагогикалық әдептілік Оқушыларға талап қоюдың, олармен
қарым-қатынас жасаудың шама-шарқын
біледі, шектен шықпайды.
7. Оқыту процесінде және оқудан тыс Әрқашан оқушылардың жеке ерекшелігін
кездерде оқушылармен жеке жұмыс жүйелі түрде зерттеп, соған сай
істеу жұмыс жасайды. Тапсырманың көлемі
мен қиындығын анықтап, нашар
үлгіретін оқушыға тұрақты көмек
береді.
8. Оқушылардың оқу мәдениетін Оқушылардың оқу мәдениетін тиімді
мектепте және мектептен тыс дамытып ұйымдастыру үшін әр оқушымен жеке
отыру жұмыс жасап, оқу мәдениетінің
талаптарын мақсатқа сай,
табандылықпен қалыптастырады.
9. Оқушылардың ойлау белсенділігін Оқытудың формасы мен тәсілдерін,
дамыту мазмұнын дамыту жолында еңбектенеді,
оқушыларды материалды салыстырып,
талдап, жинақтап, қорытынды жасай
білуге үйретеді.
10. Оқушыларды кітап оқуға қызықтыраОқушылардың кітап оқуға деген
білу ынтасын арттыру үшін түрлі
тәсілдерді қолданады, олардың мәнін
түсіндіреді, түрлі сыныптан тыс
жұмыстар ұйымдастырады.
11. Оқушылардың білімі мен дағдысын Оқушылар біліміне қойылатын
қалыптастыру және бағалау күнделікті бағаны қадағалап отырады.
Оқу мәдениеті туралы білімдер деп оқу қызметінің теориялық негіздерін, оқу
мәдениетін қалыптастыру іскерлігі деп мұғалімдердің оқу мәдениеті туралы
білімдерді тәжірибеде қолдану қабілетіне ие болуын айтамыз.
1.3. Бастауыш сынып мұғалімнің жұмысындағы оқушылардың үлгерімін көтерудегі
жолдары.
Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, ұстаз
олармен топтық немесе жеке дара жұмыс істей білуі абзал. Бәріне мәлім,
оқытуды сабақта ұйымдастырудың әр түрлі ұйымдастырудың әр түрлі формаларына
ұжымдык, топтык, жұп және дербес формалары жатады.
Барлық мұғалімдердің барынша күшті, қабілеті барлығын
жұмысқа тарта және қызықтыра білетін педагогикалық құралы –бастауыш сынып
ұжымы. Ол балаларды зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу
іс-әрекетыне қатыстырады. Сондықтан, сабақ мұғалым мен балалардың ұжымдық
енбегі. Оқытудың ұжымдық мәні әрбір баланы оқытады, тәрбиелейді, ал әрбір
бала жолдастарымен белсене қатысады. Әрбір бала сабақта кезек бойынша әр
баламен жұмыс істей отырып, кейде үйретуші, кейде үйренуші болып барлық
балаларды, ал олар әрбір баланы оқытады және тәрбиелейді.
Оқудың ұжымдық формасы динамикалық (қозғалғыш жұп немесе
ауыспалы жұп түрінде өтеді. Бұл жерде окушылар бір-бірінен жұптасып қана
қоймайды, әрбір бала кезек бойынша әр баламен кездесіп жұмыс істейді.
Демек, барлығы жұптасып жұмыс істейді, бірақ жұптардың құрамы үнемі өзгеріп
отырады.).
Бұл жағдай сабақ кезінде қалай іске асырылады?
Әрбір минут сайын балалардың ішінен біреуі тез жан-жаққа
қарап бір оқушыны табады, серігімен жұмысты аяқтаған немесе бітіре
бастаған оқушы қолын көтеріп, оған белгі береді. Осыдан кейын екеуы
бірігіп, жұмысты жалғастырады. Бұл жөнінде жанашыл мұғалім В.Ф.Шаталовтың
тізбек және десант әдістерын тиімді қолдануға болады.
Оқытуды ұйымдастырудың топтық формасы сабақта қолданылады,
бірнеше топқа бөлінеді. Әрбір топта 4-5 оқушы болады. Оқушылар белгілі оқу
тапсырмаларын орындайды. Мысалы: а) талдауды және материалды салыстыруды
қажет ететін тапсырмалар а) жаттығуды қажет ететін тапсырмалар б) теориялық
материал негізінде есептер шығару.
Барлық тапсырмалардың сұрақтарына барынша жауап үшін
оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі қажет. Осыдан кейін әрбір оқушы топтық
тапсырманың бөлігін өз бетімен орындайды. Әрбір топтың жұмыс қорытындысы
ұжымдык түрде талқыланады. Жұмыстың нәтижесін жолдастарының ұсынысы бойынша
бір оқушы баяндайды. Мұғалім жеке жетістіктерды бағалайды және топтың әрбір
мүшесінің бағасын жинактайды.
Сабақта жұмыстың мұндай формасы оқушылардың өзара
әрекеттесу тәсілдеріне себепші болады. Мысалы, олар топтық айтыс,
ынтымақтастық, өзара жәрдем, өзара түсінісу, оқушылардың тұйық
мінезділігін, тұйық оңашалануын, бөлектенуын болдырмау.
Оқытуды ұйымдастырудын дербес формасы бойынша әрбыр окушы
тапсырма алады, оны өз бетымен орындайды. Тапсырманың түрлері : тіл
сабағында жаттығулар, математика сабақтарында есептер шыгару, оку
кабинеттерынде тажырибе жасау, оку-тарбие учаскесынде жеке оку
тапсырмаларын орындау, уйырмелер сабактарында дербес жумыстарды, саяхат
жеке тапсырмаларды, уйге берген оку тапсырмаларын орындау т.б.
Оқушылардың өз бетімен орындайтын дербес жұмысы білімді
терең және берік игеруге ғана мүмкіндік туғызбайды, ол жеке адамның құнды
қасиеттерін – өзін-өзі билеушілікті, ұйымшылдықты, өзінің түпкі ойына жету
мақсаттылығын қалыптастырады.
Сонымен, оқыту формаларын тандап алып, біріншіден, оқу-
тәрбие жұмысының міндеттеріне, екіншіден, оқу материалының көлемі мен
күрделілігіне, үшіншіден, ұжымдағы оқушылардың оқу мүмкіншілігіне
байланысты.
Оқыту процесіндегі ең басты тұлға – бала. Егер мұғалім
әрбір балаға сабақта дербес назар аударып, дер кезінде көмектессе, зер
салса, онда әрбыр оқушы өзін мұғаліммен енмін деп сезінеды, оның
адамгершілік көмегын шын ниетпен қабылдайды. Осындай ынтымақтастық
педагогикасы жағдайында барлық балалар жұмыс істей білуді, ойлауды сүйеді,
қуаныш етеды.
Оқушылардың дүниетанымын дамытудын баска формалары да бар:
- Саяхат пәндер бойынша жоспарланып, мектептын жалпы іс-жоспарларына
кіреді. Саяхатты ұйымдастыру үшін түрлы объектілер пайдаланылады. Оларға
музей, көрме, табиғат, өндіріс жатады.
Оқу саяхаты окытудың дидактикалық және политехникалық
принциптерін іске асырады, окушылардың техникалық ой-өрісін кенейтеды,
өсімдіктер дүниесін, тірі организмдерді зерттеуге мүмкіндік туғызады,
танымдық ынтасын дамытады. Оқу саяхатының түрлеры:
А) кіріспе саяхат – жана тақырыпты ( оқу материалдарын түсіндіру алдында
оқушылардың қажетты білімді жинастыруы).
Б) кезектегі саяхат – ұзак мерзімде оқушылардың үлкен тақырыппен жұмыс
істеуі, кейбір мәселерді иллюстрациялау.
В) қорытынды саяхат курстың белгілі тарауы аяқталғаннан кейін өткызыледы.
Мақсаты: сыныпта өтілген оқу материалдарын терендету және бекіту.
Саяхатты өткізу үшін жоспар жасалады, онда мынадай
мәселелер бейнеледі:
1. Саяхаттың мақсаты мен объектісі
2. Оқушылармен алдын-ала объектіге байланысты түрлы жұмыстар жүргізіледі:
әнгіме, бақылау, тәжірибе т.б.
3. Саяхат барысында істелетын жұмыстар: бақылау, өлшеу, сурет салу,
есептеу, жазып алу, объектыны толык қарау.
4. Оқушыларды бірнеше топқа бөліп, оларға нақты тапсырмалар беру. Мысалы,
бірінші топ – бақылау, өлшеу, екінші топ – сурет салу, сызу, үшыншы топ –
есептеу, жазып алу жұмыстарын орындайды.
5. Кіріспе сабақта мұғалім оқушыларды саяхат жоспарымен таныстырады,
олармен ұйымдастыру мәселерін талқылайды.
Саяхат біткеннен кейін оқушылармен оқу конференциясы
өткізіледы. Онда окушылар алған тапсырмалары бойынша баяндама жасап, сөз
сөйлейды. Конференцияны бірнеше қатар сыныптар оқушыларымен өткізу өте
тиімді болады.
Сондай-ак, оқушылардын білімін және дүниетанымын дамытуда осындай
факторлар өз үлесын қосады:
- Сөз бен корнекілікті үйлестіру, қазыргы технологиялык куралдарды, асыресе
ЭВМ, компютерлерды, багдарламалап оқыту машиналарын қолдану. Осылардың
бәрі оқу енбегінің өнімділігін арттырады, уакытты үнемдеуге мүмкіндік
береді, оқыту процесін басқаруды женілдетеді.
- Оқушылардың білімді терең ұғуын, сонымен бірге сабақта олардың зейінін,
есін, байқағыштығын, әуестігін, елігушілігін үнемі бақылап есепке алу.
- Сабақты ұйымдастыруды ширақ, дер кезінде бастап, сабақ уақытын тиімды,
нәтижелі пайдалану.
Сонымен, негізгі талаптарды кешенді турде жүзеге асыруды
окыту процесін жақсы өткізудің, сабақтың сапасын арттырудын кажетты
шарттарынын бірі.
Осы талаптардың негізінде қарастырсак. Сабақ – бұл бір-
бірімен өзара байланысқан тұтас жүйе, мақсат, оқу материалынын ашу денгейі,
қолданылатын әдістер, сабақтың құрылымы, окытудың нәтижелері. Т.б.
Сабақ құрылымындағы басты элементтердің бірі – жалпы
дидактикалық мақсат. Оны үшке бөлуге болады:
1. білім (білім, іскерлік, дағды) жүйесін қалыптастыру.
2. Даму – оқушылардын оз бетымен танымын ынталандыру олардын дидактикалық
ойлауын, шығармашылық қабілетін дамыту.
3. Тәрбие – ғылыми танымын, кұнды құлықтык қасиеттерін, өмірге орайлык
көзкарасын калыптастыру.
Сонымен, дамыта окыту окушыларды білім жуйесімен каруландырып
коймайды, ол тарбиелеушы мындеттерін де аткарады.
Оқушы білімін есепке алу мен бағалаудың бір жүйеге түсірілген, ғылыми
негізделген критерийлер жасалмағандықтан есепке ала отырып, мектепте қазақ
тілін оқытуда жинақталған біраз тәжірибелер мен зертеу- сараптау жұмыстары
туралы ой.
Білім бағалудың бұлжымас төрт түрі бар. Біріншіден, бағалау және баға – оқу
үрдісінің ажырамас біртұтас құрамдас бөлігі. Бұл үш дәйектемеден тұрады:
а) Бағалау- ынталандыру әдісі мен құралы, оқыту мен оқудың қозғаушы
факторы;
ә) Бағалау- емтихан мен сынақ алу- білім сапасын жетілдірудің,
оқушының басқа да қасиеттерін дамытудың, ұштаудың кепілі;
б) Бағалау мұғалім мен оқушының жан-жақты ынтымақтастық қарым-
қатынасын қалыптастырады, жағымды ықпал етеді.
Екіншіден бағалау және баға оқушыларды өмірге үйретеді , дайындайды ,
бейімдейді . Бұл ұстаным да өзара сабактас үш дәйектемеден тұрады.
а) Үлгірімді жоғарлату ісіне ықпал етеді;
ә) Тәрбиенің маңызды құралы;
б) Оқушылардың белсенділігі мен ынтасын арттырудын құралы .
Үшіншіден , бағалау мен барлық оқушылардың дамуына ықпал етеді .
Төртіншіден , бағалау әрқашан әділетті сипатта болуы керек , сонда
ғана оның ғылыми дидактикалық тұрғыдан нәтижелілігі қамтамасыз етіледі
.
Біріншіден, бағалау және баға – оқу үрдісінің ажырамас біртұтас
құрамдас бөлігі. Бұл үш дәйектемеден тұрады: бағалау – ынталандыру әдісі
мен құралы, оқыту мен оқудың қозғаушы құралы; бағалау емтихан не сынақ алу
– білім сапасын жетілдірудің, оқушының басқа да қасиеттерін дамытудың,
ұштаудың кепілі; бағалау мұғалім мен оқушының жан – жақты ынтымақтастық
қарым-қатынасын қалыптастырады, жағымды ықпал етеді.
Екіншіден , бағалау және баға оқушыларды өмірге үйретеді, дайындайды,
бейімдейді. Бұл ұстаным да өзара сабақтас үш дәйектемеден тұрады: үлгірімді
жоғарылату ісіне ықпал етеді; тәрбиенің маңызды құралы; оқушылардың
белсенділігі мен ынтасын арттырудың құралы.
Үшіншіден, бағалау мен баға барлық оқушылардың дамуына ықпал етеді.
Төртіншіден, бағалау әрқашан әділетті сипатта болуы керек, сонда ғана оның
ғылыми – дидактикалық тұрғыдан нәтижелілігі қамтамасыз етіледі.
Оқушылардың тиісті жауап алып, олардың білімдерін тексеруде фронтальды
(жаппай ) сұрақ және оған жауап алу өтілген материалды пысықтауда, өткен
тақырыпты еске түсіруде қолданылады.
Оқушы білімін тексеру мен бағалаудың бір тиімді әдісі – Оқушы білімін
тақырыптық есепке алу әдісі.
Оқушы білімін тақырыптық есепке алудың мынадай қолайлы жақтары бар.
1.Мұғалім жыл бойы өтілген материал бойынша әр оқушының қай
тақырыпты қаншалықты меңгергенін біледі.
2.Өзіндегі есепке алу дәптеріне қарап мұғалім оқушыдан нені сұрау
керектігін тез табады.
3.Оқу жылы бойы сұралмаған тақырып қалмайды.
4.Сұралмаған не білмеген тақырыпты мұғалімнің түбінде сұрамай
қоймайтынына көзі жеткен оқушы жыл бойы өтілген материалдан бір
тақырып қалдырмай оқып, сабаққа мұқият әзірленуге дағдыланады.
5.Уақытша оқытқан не жаңадан келген мұғалім есеп жүргізу дәптеріне
қарап, оқушы білімін байқауына болады.
6.Ең негізгісі - өткен материалды қайталау арқылы оқушы білімінің олқы
жері жан – жақты толығады.
Мұғлімнің кәсіби даярлығын жетілдіруде екі негізгі міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz