Демеулік шылаулардың семантикалық түрлері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім жӘне Ғылым министрлігі
Е.А. БӨкетов атындАғы Қарағанды Мемлекеттік Университеті

Филология факультеті

Қазақ тіл білімі кафедрасы

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор
___________ Ш.М.Мажитаева
____ ____________ 2008 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Демеулік шылаулардың логика-
грамматикалық түрлері

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент
Пірімбетов Т.Т.

Орындаған:
КОу-53 тобының
студенті
Тоқсанбаева Ж.

ҚАРАҒАНДЫ-2008

Қазақстан Республикасы Білім жӘне ғылым министрлігі

Е.А. БӨкетов атындАғы Қарағанды Мемлекеттік Университеті

Филология факультеті

Қазақ тіл білімі кафедрасы

Тоқсанбаева Жеңісгүл

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Демеулік шылаулардың логика-
грамматикалық түрлері

Мамандығы: 030740 - қазақ тілі мен әдебиеті

ҚАРАҒАНДЫ-2008

МАЗМҰНЫ

I Кіріспе. ШЫЛАУ СӨЗ ТАБЫ ТҰРАСЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6

IІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Демеулік шылаулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7-9
2.2. Демеулік шылаулардың семантикалық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-10
а) Сұраулық демеуліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 11-15
ә) Шектік демеуліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .16-19
б) нақтылау демеуліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .19-21
в) Күшейткіш демеуліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...21-34
г) Салыстыру, қомсыну демеуліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34-36
ғ) Күдіктік демеулігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .36-37
ж) Болжалдық, сенімсіздік, кекесін демеулігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
з) Тілектік демеуліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37-39
2.3.Демеуліктердің кейбір грамматикалық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-49

ҚорЫтынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-51

Пайдаланылған Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
І КІРІСПЕ
Шылау сөз табы тұрасындағы жалпы мәселелер

Филология ғылымдарының докторы, профессор Н.Оралбай: ... шылаулар деп
сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын, сөзге әр түрлі
грамматикалық мағына қосатын, сөздің грамматикалық тұлғасын түрлендіретін
көмекші сөздердің бір түрі аталады. Шылаулардың мағынасы да сөзге тіркесу
қабілеті де, атқаратын қызметі де алуан түрлі. Осымен байланысты шалаулар
үш түрге бөлінеді: 1) септеуліктер, 2) жалғаулықтар, 3) демеуліктер -деп
көрсетеді [1:350].
Демеулік шылауларын арнайы зерттеген ғылым. Ф.Кенжебаева бұл мәселе
жөнінде мына сенімді пікір қосады: қазіргі қазақ тілінде шылау сөздер
деп аталып, сөз таптарының бірі боп саналып жүрген септеулік, демеулік,
жалғаулық категориялары орыс тілінде және біздің тілімізге туыстас түркі
тілдерінде бұл категориялардың әрқайсысы өз алдына жеке-жеке алынып, жеке
сөз тобы ретінде қаралып жүр. Мысалы, қарақалпақ тіліндегі көмекші сөздер
грамматикалық мағыналарына, сөйлемдегі қызметіне қарай: 1) демеулік, 2)
септеулік, 3) жалғаулық болып дербес үш көмекші сөз табына бөлінеді. Орыс
тілінде бұл үш көмекші сөздердің ішінде предлог (біздің септеулік) пен
жалғаулықты ерекше қалыптасқан сөздер деп қарап, демеуліктерді бір жағынан
үстеу мен модаль сөздердің екінші жағына жалғаулықтардың аралығындағы,
жартылай грамматикалық. жартылай лексикалық дәрежедегі сөздер деп
көрсетіледі де үшеуі көмекші сздердің тобымен бөлінген үш түрлі сөз табы
ретінде қаралады, - дейді [2:82].
Қазақ тіліндегі шылау сөздер деп аталып жүрген көмекші сөздердің
ішіндегі жалғаулық категориясы өз алдына щерттеліп, сипатталынған болатын
[3:95]. Септеулік пен демеуліктердің жалғаулықтардан айтарлықтай
айырмашылықтарының бар екенін аңғарылады. яғни септеулік пен демеуліктердің
дербес сөздерге тіркесе келулері шартжәне жай ғана тіркесіп қоймай, оның
септеулік түрі сол тіркескен сөзінің белгілі бір септік тұлғада келуін
тілеп меңгереді де, сол септік тұлғаны жетілдіріп, негізгі сөздің мағынасын
да сөйлемдегі қызметін де анықтайды. Сол тіркескен сөзін сөйлемдегі келесі
сөзбен грамматикалық байланысқа келтіреді. Сол сияқты демеуліктер де дербес
қолданылмайды. Жеке лексикалық мағынасы бар сөздердің құрамына еніп, оны
күрделендіріп, сол сөзге үстеме ұғым қосады. Осы қасиетті ескерген
Ф.Кенжебаева былай дейді: Олай болса, септеулік те, демеулік те өздері
тіркескен сөздердің шылауында жүрмейді, қайта сол сөздердің мағыналарына өң
беріп, оларды мағыналық жағынан сүйемелдеп демеп тұрады. Сондықтан әр
нәрсені өзінің ұғымына, атқаратын қызметіне сәйкес атайтын болсақ,
септеулік пен демеуліктерді шылау сөздер демей, демеу сөздер десек жөн
болар еді дегіміз келеді де, шылау сөздердің тобында қаралып жүрген
жалғаулықтарда бөліп алып жеке қарау керек. Өйткені жалғаулықтар деп
жүрген сөздеріміз өзінің қызметі жағынан да, басқа сөздерге қатысы жағынан
да септеуліктер мен демеуліктерден мүлдем басқаша [3:84].
Септеулік пен демеуліктер жай сөйлемнің ішіндегі бір сөзге ғана қатысты
болса, жалғаулықтар жеке сөзге емес, жай сөйлемнің ішіндегі бірыңғай
мүшелерге және күрделі сөйлемдерге қатысты болып келеді және қатысты
сөздерді мен сөйлемдерінің соңынан емес, аралығынан немесе алдынан
орналасады. Мысалы: Сондай қағаздардың саны жиырмадан артық және әр уақытта
жазылған қағаздар (С.М.). Боранбектің жер бауырлап жатқан шекпені мен
тымағын ол аяғымен теуіп жіберді (С.С). Ілгері жүруге болмады. Сондықтан
қарт мұғалім бірнеше жерлестерімен жеріне қайта оралған еді (Ә.Ш.).
Сонда шылаулар деп өзінің шыққан сөз табынан байланысын жоғалтқан,
грамматикалық дамудың нәтижесінде лексикалық мағынасынан айырылып,
грамматикалық мағынаға көшкен, түрлі грамматикалық қызметі атқаратын тілдік
бірліктер аталады [1:550]. Мысалы: Аса қадірлес ағасы Абай оның алдынан
шықпайды және ешкімге бетінен қақтырмайды (М.Ә.). Жігіттің әдепсіздігі үшін
қызарып кетті (М.Ә.). Келе ғой күнішегім, - деді әжем (С.М.). Бұл
сөйлемдердегі және жалғаулықты шылауы екі сөйлемді байланыстырып тұр. Үшін
шылауы атау септіктегі сөзге тіркесіп, оған себеп мәнін қосып тұр. Ғой
шылауы тілек мағынасын қосқан. Бұдан шылау байланыстыру, түрлі
грамматикалық мағына қосу қызметін атқаратыны анықталды.
Шылаулар – грамматикалық мағынаны білдіруі жағынан, дыбыстық құрамы
жағынан көмекші сөздердің ішінде қосымшаларға жақын тілдік бірліктер.
1. Бірсыпыра шылаулар қосымшалар сияқты дыбыстық вариантқа түрленіп
қолданылады. Мысалы: да, де, та, те, ма, ме, па, пе, ба, бе;
қой, ғой, ды, ді, ты, ті; қана, ғана; құрлы, ғұрлы, ғұрлым;
бойы, бойымен; әйтсе де, әйткенмен, әйткенде, әйтпегенде; я,
яки, яғни; бірде, біресе; не, немесе; болмаса, не болмаса, мен,
бен, пен, менен, пенен т.б.
2. Шылаулардың біразы тіркесетін лексикалық мағыналы сөздің
тұлғасын таңдайды. Яғни олардың бірсыпырасы тіркесетін сөзінің
тұлғасын таңдап, белгілі грамматикалық категорияның
көрсеткіштерімен ғана қолданылып, сол категорияға қызмет етеді.
Мәселен сетік шылаулар септік категориясына ғана қызмет етеді
[4:557-559].
Жинақтай айтқанда, ғалымдар пікірінше шылаулар жеке қолданылмайды,
себебі олардың дербес мағыналары жоқ. Дегенмен лексикалық дербес мағыналары
болмағанымен – сөйлемде грамматикалық қызметтері ерекше. Олар сөзбен сөзді
және сөйлем мен сөйлемді байланыстыра алады. біз жұмысызда шылаулардың
демеулік түрін ғана сөз етпекпіз.
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Демеулік шылаулар

Демеулік шылаулар деп тіркесетін сөздеріне әр түрлі грамматикалық
мағына қосатын шылаудың түрі аталады. Мысалы: Алданғанын сезіп, кейін
қайтса да, есі әлі кірген жоқ. Содан бергі атағы үшін де қарыздарсың (Ә.Ә).
Бұл мысалдардағы бірінші демеулік шылау шартты райлы етістікке тіркесіп,
оған қарсылық мән қосөан, екінші мысал дербес сөзге үшін септеулік
шылауынан кейін тіркесіп, күшейту мәнін қосқан [1:365].
Демеулік шылаулар мыналар: ма, ме, ба, бе, па, пе, ше, ай, да, де,
та, те, қой, ғой, ды, ді, ты, ті, қана, ғана, ақ, мыс, міс, ау, түгіл,
тұрсын, тұрмақ, екеш, құрлым. Мысалы: келе ме? айтса ше? жақсы – ау, құдай
– ай, кетті де, бала ғой, білетін – ді, кеше ғана, мықты – ақ, батыр – мыс,
келді – ау, ол түгіл, апаң тұрсын, туыс тұрмақ, бала екеш, сен құрлым.
Демеулік шылаулардың бірсыпыра өзіндік ерекшелігі бар: 1) Демеулік
шылаулардың дыбыстық құрамы өте шағын, көбі бір буынды, екі буынды
демеуліктер өте аз, олар – ғана, екеш, түгіл, тұрсын, тұрмақ.
2) Демеулік шылаулардың қосымшаларының дыбыстық варианттары бар. Олар –
да, де, та, те, ма, ме, ба, бе, па, пе, ғана, қана, қой, ғой.
3) Сзден бөлек жазылмай дефис арқылы жазылатын демеуліктер бар. Олар –
ды, ді, ты, ті, тын, тін, мыс, міс.
4) Басқа шалауларға қарағанда, демеулік шылаулар қолданыста мағыналық
түрленіске бейім. Күшейткіш мәнді –ау демеулігі қолданыста таңдануды да
білдіреді. Мысалы: Ғажап-ау, мен кімді көріп тұрмын?! (Ә.Ә.). Бұл сияқты
қолданыстағы мағыналық түрленіс демеулік шылауда жиі кездеседі.
5) Демеулік шылаулардың дербес лексикалық сөзге тіркесуінде де өзіндік
ерекшелік бар. Демеулік шылаулар негізінен түрлі сөз таптарына сөзтұлғасын
таңдамай тіркесе береді. Мысалы: оқытушы да, жақсы да сен де, кім де, бүгін
ше, келген-тін, ойпырым-ау, сен ғой, Асқар ма? көрсе-дағы. Алайда –мыс, міс
демеулік жіктік жалғаулы етістікпен тіркеседі: біліпті-мыс, айтыпшы-мыс,
көріпті-міс, жазыпты-мыс.
6) Одағайлармен тіркесте қолданылатын демеулік шылаулар азғантай.
Мысалы: Ойбай – ай, құдайым – ау, бәрекелді –ай, япырым – ау, ойпырым – ай,
құдай – ай, әттеген – ай.
7) Демеулік шылаулар түрлі сөйлем мүшесімен тіркесе береді. Мысалы:
Құнанбайға ғана тіл бітті (М.Ә.). Осыны да үнсіз, жауапсыз тыңдап шыққан –
ды (М.Ә.). Сен ғой Кереймін дедің (С.М.). Осы мысалдарда демеулік шылау
бастауышқа (сен ғой), толықтауышқа (Құнанбайға ғана, осыны да), баяндауышқа
(шыққан - ды) тіркескен.
Қазақ грамматикасында демеулік шылаулардың мына сенімді ерекшеліктері
аталып көрсетілген:
Демеулік шылаулардың ішінде белгілі сөйлем мүшесімен қолданылатын,
басқа сөзбен тіркеспейтін демеуліктер де бар. Олар баяндауышпен ғана
тіркесетін –ды, -ді, -ты, -ті, -мыс, -міс, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
демеуліктері. Олар сөз талғап қолданылады. Мысалы: Жел қуған қаңбақ
бөгелсін бе? (Ертегіден). Әкем заводта түрлі техника құралдарын сақтайтын
қоймада істейтін-ді (З.Ш.). Сол кезде қайық аударылып кетіп, үстіндегі
адамдар суға батады-мыс (З.Ш.).
Жалпы шылаулар қосымша қабылдамайтыны белгілі. бірақ демеуліктердің
ішінде кейбіреулері сөйлемде қосымшамен түрленіп те қолданылады. Мысалы:
ауылдан ертерек келген мен ғанамын. Ал инженер – мелиоратор жалғыз сіз
ғанасыз (З.Ш.). Үндемей жүргенде жақсы-ақсың. Мен оның қамқоршысыдамын,
баласы-дамын (С.С.).
Бұл мысалдарда –ғана, -ақ демеулік шылаулар жіктік жалғауын қабылдап
қолданылған [4:559-564].

2. Демеулік шылаулардың семантикалық түрлері

Демеуліктер – семантика-грамматикалық жағынан адам ойының әр түрлі
логикасына байланысты сезім жайытарын нақтылайтын көмекші сөздер: Айтып-
айтпай не керек, Құсалықпен етті ғой Махамбеттің көп ісі (Мах.). Олай
болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой, - деді ол (Ы.А.). Туысқан ол
түгіл, бетен жәркеге де жазығым жоқ (М.Ә.). Мақтандық кісідей-ақ көріп
келген (Ақан). Ұрандап жауға тигенде, кім женері талай-ды (Мах.). Бет
бергенде шырайың сондай жақсы. Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың (А.Қ.).
Бауырымы тым болмаса Қысып қана кетейін (С.Мәу.). Тегі Алексей айта барған-
ау деймін (С.М.). – Ит-ай, жастың шаруа қоры-ау! – деп, Әлжан анадайдан
сүйсіне-сүйсіне. Сыздықтың қасына келді (Ғ.Мүс.). Жүрген шығар алысып,
Шұнақ ала қарменен (С.С.).
Осы жоғарыда келтірілген сөйлемдерде ұшырасатын әр түрлі демеуліктердің
әр қилы логикалық мәні бар. Мысалы, бірінші сөйлемдегі ғой демеулігі
өкінішті білдірсе, екінші сөйлемде сол ғой сөзі таңырқай мақылдауды
білдіріп тұр. Үшінші сөйлемде түгіл демеулігі сілтеу нұсқау, бағыттауды
білдірсе, осы сөйлемдегі де, төртінші сөйлемдегі ақ демеуліктері ерекше
эмоциялық күшейту ұғымын істейді. Бесінші сөйлемдегі ды көмекшісі
күмәнділік мән білдіреді. Алтыншы сөйлемде ғана - таңырқауды. Жетінші
сөйлемдегі қана сөзі сәл болмашы әрекетті бейнелейді. Сегізінші
сөйлемдегі ау - күмәнділікті, тоғызыншы сөйлемдегі ай, ау
демеуліктері сүйсінуді, онышы сөйлемде шығар күмән дана топшылауды
білдіріп тұр.
Адамның осындай әр қилы көңіл күйін нақтылауына қарай демеуліктер өзара
бірнеше топқа бөлінеді. Мұны біз ғалымдар пікірлерін ескере отыра
төмендегіше жіктеп отырмыз.
1. Сұраулық демеуліктер: ма – ме, ба – бе, па – пе, ше.
2. Шектік (мөлшерлік) – тежеу демеуліктері: қана – ғана (ау, ақ).
3. Нақтылау демеуліктері: қой – ғой (ды – ді, ты - ті).
4. Күшейткіш демеуліктері: -ақ, -ау, -ай, да – де, та – те.
5. Болымсыздық – салыстыру демеуліктері: түгіл, тұрсын, тұрмен, құрлы,
ғұрлы, екеш (сымақ).
6. Күдіктік демеулігі: шығар, болар (ау), -ды, -ді, -ты, -ті.
7. Болжалдық, кекесін демеуліктері: -мыс, -міс (-ау), сымақ.
8. Тілектік - өтініш демеуліктер: шы –ші, қой, ғой).
Бұлайша бөлгеннің өзінде де демеуліктердің семантикалық түрлерін
түгелдей қамтылды деуге болмайды. Себебі демеуліктер өздері қатысты
сөздерімен біріге отырп тудыратын ұғымдарына орай алуан түрлі нәзік мәнде
қолданылады. Бірақ осы демеуліктердің осы алуан түрлі нәзік ұғымдарын
түгелдей қамту оңай да емес. Сондықтан демеуліктердің түрлерін жоғарыда
көрсетілгендей біз шартты түрде ғана бірнеше топқа бөліп отырмыз.
Демеуліктердің осы жоғарыда көрсетілген топтарының өзінде кейбір
демеуліктер (-ақ, -ау) өзді өзінің бірнеше түрлеріне ортақ болып оты. Олай
болуы: сол демеуліктердің мағына өрістерінің кеңдігіне және сол демеулікті
қоршап тұрған өз маңындағы сөздердің мағыналарының грамматикалық формалары
өзгешелігіне, жалпы сөйлем логикасына байланысты – деген пікірі өте орынды
[5:12].
Демеуліктердің логика-грамматикалық мағынасын оның әрбір топтарына жеке-
жеке бөліп анықтағанда төмендегідей талдау жасауға болады.

а) Сұраулық демеуліктер
Тіліміздегі сөйлемдер мақсаты мен айтылу сазына қарай хабарлы, лепті,
бұйрықты және сұраулы болып бөлінетіні мәлім. Сұраулы сөйлем жасауға
белсенді қатысатын көмекші құралдың бірі – сұраулық демеулік шылаулар.
Олар: ма – ме, ба - бе, па – пе, ше ші кейде ғой демеулігінің де қатысы
бар. Мысалы: Бойыңдай боп білімің де өсті ме? (М.Ә.) - Шын тани алмадың ба?
(Ғ.Мұс.). Ақыл айтпай ма ағасы? (А.Қ.) – Завод пен фабрика дегенді естіп пе
ең? (С.М.) – Атым Қайырғали, өзіннің атың ше? (Ғ.Мұс.). Оқу бөліміне
отырғызасың ғой? (Б.М.).
Бұл мысалдардағы сұраулық демеуліктер тыңдаушыдан жауап алу мақсатымен
айтылған сөйлемдерді жасауға қатысып тұр. Мұндай жағдайда олар көбінесе
баяндауышты тиянақтап тұрады. бірақ сұраулық демеуліктермен құралған
сөйлемдер тек басқа біреуден жауап алу үшін ғана айтыла бермейді [6:371].
Сұраулық демеуліктермен келген сөйлемдер, жалпы сұраулы сөйлемдердің сұрақ
түріне бөлінетіні тәрізді, бірнеше ұғымда айтылады. Соған орай сұраулы
демеуліктермен келетін сөйлемдердің өзін сол сөйлемдердің сұраулық мәні мен
мағынасына қарай бірнеше жікке бөліп қарауға болады. Олар мыналар:
1. Ашық сұрақ. Сұраулық демеуліктер тыңдаушыдан жауап алу мақсатымен
айтылатын сұраулы сөйлем жасауға қатысады. Мысалы: Балтабек деген
жігіттікін білесіз бе? (С.М.). Барлық байлау осы болғаны ма? (М.Ә.).
2. Қарсы сұрақ. Сұраулық демеулікпен келген сөйлем жауап түрінде
беріледі. Мысалы: - Білсем әлдеқашан айтпайым ба? (Ғ.Мұс.). Бас-басына би
болған өңкей қиқым. Мінекей, бұзған жоқ па елдің сиқын? (А.Қ.) – Кімге
айтасын? – Саған ше?! (Б.М.).
3. Құманды сұрақ. Сұраулық демеулікпен келген сөйлем, сөйлеушінің өзіне
өзі құмандана сұрау қоюын білдіреді. Мысалы: Бүгін хат-мат бар ма екен деп,
Кенжетайға еріп қалаға келген еді (С.М.). Отырдым, көрсем жекіп тастар ма
деп. Кесені қолыма алып қарай бердім: Ішінде нақақ көзден қас бар ма деп
(С.Тор.).
4. Таңырқаулы сұрақ. Сұраулы сөйлем сөйлеушінің әлде неге таңырқануын
білдіреді. Мысалы: Жаным-ау, мынау біздің төреміз бе? Шынымен ақтық көрмей
өлеміз бе?! (С.Д.) ...Түйенің өркеші төртеу болған шақта, мең-зең болған
басқа білім қона қоя ма екен, балам-ай? (М.Ә.).
5. Өкінішті сұрақ. Сұраулы сөйлем адамның өкінішті көңіл-күйін
білдіреді. Мысалы: оқылай болар деп ойлап па едім? (Б.М.). Бишара-ай, шырт
түкірініп жатпас па едіңі Қымызды ішіп, насыбайды атпас па едің (С.Тор.).
6. Талғаулы сұрақ. Сұраулы сөйлем белгілі бір нәрсені саралап, талғап,
қадағалап көрсетеді. Мұндай жағдайда сөйлемге кім, білсін, айтеуір
сөздері қатысады. Мысалы: қарағаның түсіпті әбден жүрісіне Кім білсін шыны
сол ма, күн үшін бе? (С.Д.). Дөңгелек, қараторы, сұлу беті, Кім білсін
қоныр ма, ақ па қандай еті (С.Тор.). Шыны ма, тас па, әйтеуір осылардың
тегі өзі (Ғ.Мұс.).
7. Тілекті сұрақ. Сұраулы сөйлем адамның арман-тілегін білдіреді.
Мысалы: Қартаймайтын, өлмейтін өмір тауып, Шат қылар ма кетпестік бақыт
қонып? (С.Тор.).
8. Риторикалық сұрақ. Ма – ме, ба – бе, па – пе демеуліктерімен
жасалған сөйлемдер кейде риторикалық-шешендік ме әлде ненің жайын хабарлау,
алыстан орағыта шолу үшін де айтылады [6:372]. Мысалы: Драма ма, құрама да,
Сөз осылай құрала ма? Сен жазушы болса екен деп, Өмір бетін бұра ала ма?
(С.Д.). Қолдан келе бере ме жұрт меңгермек? Адалдық, арамдықты кім
теңгермек?! (А.Қ.). ...Басын шайқады ма, жоқ әлдеқалай қозғалды ма,
әйтеуір Олжабектің тымағының құйрығы шошаң еткенін Жамал анық көрді
(Ғ.Мұс.).
Сұраулық демеуліктердің осы жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерінен өзге
де әр қилы көптеген көңіл-күйі құбылыстарын білдіруге логика-грамматикалық
қатыстықтары бар екені сөзсіз. Сұраулық демеуліктердің адамның әр алуын
қуаныш, күйініш сезімін білдіретін, талғам-қалау сезімдерін, әзіл қалдыңын
өзінің үнімен, әуенімен ғана нәзік сездіретін жәйттері де болады.
Сұраулық демеуліктер сөйлем ішіндегі сөздерге өзінің қатысына қарай,
көбінесе баяндауыштың құрамында келеді: кейбір жағдайда баяндауышты
тиянақтап тұрады да, кейбір жағдайда күрделі баяндауышқа енген сөздердің
аралығында келеді. Сұраулық демеуліктер сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің
аралығында да келеді. Мұндай жағдайда өзара ыңтайласып тұрған сөйлем
мүшелерімен бірге айтылып келіп, оларды талдап-саралап көрсетеді. Осы
айтылған жайттардың қай түрінде болса да бұл сұраулық демеуліктер өзі
қатысты сөздерінің құрамына еніп, сол сөздердің семантика-грамматикалық
мағыналарына ортақтас болып отырады. Сондықтан олар сол сөздің мүшелік
құрамына да енеді. Мысалы: - Қалай, құлағың ашылды ма? (М.Ә.). – Балтабек
деген жігіттікін білесіз бе? (С.М.). Көз алдымда жасыл көктем жаз жатыр.
Әлде мұнар, әлде тұман елес пе? (Ас.Т.). Тумағанда сен анадан, Сарғаяр ма
еді күткен таң (С.Дөн.). Ағайын айдыныңа ермес пе еді. Жиылып жыпылдақтар
көлмес пе еді? (С.Тор.). білмей таң боп отырсың. Алтыны ма, жезі ме...
(С.Дөн.) – Ремонт бітті ғой? – Бітті, - Тұқым ше? (Ғ.Мұс.).
Демеулік шылау сөздер тіркесетін сөздерін талғамайтыны сияқты, сұраулық
демеуліктер де сөзді және сөз тұлғаларын талғамайды, бірақ демеуліктердің
өзін талғайды, яғни сұраулық демеуліктер тек қана, -ақ, да, де түрлерінен
кейін келеді. Мысалы: Өмір шіркін осы-ақ па? деп керек емес уайым (С.С.).
Әлтиден тепкі көрген сибан мен Нұралы ғана ма? (С.М.). Ал, ше сұраулық
демеулігі көбінесе атау тұлғалы есім сөздерден кейін келеді [6:355].
Мысалы: Көл ше?! Алуа ше?! Алуаның арғы жағы ше?! (С.М.).
Ма – ме, па – пе, ба – бе демеуліктері қолдану барысында
морфологиялық өзгеріске ұшырайды. Бұл шылаулар кейде 2-жақ жіктік
жалғауынан бұрын келіп, мы – мі, бы – бі, пы - пі түрінде айтылады [8:5].
мысалы: Соны көрмей отырмысың? (М.Ә.) – Абайжан, осы сен түн бойы
ұйықтамағанбысың? (М.Ә.) – Неге көрмейін, қарағым?! Алтын айдарым
емеспісің? (Ғ.Мұс.).
Сұраулық демеуліктің қысаңданған түрінің ерекшелігі басқа жұрнақтардай
белгілі бір сөз табына ғана жалғанбай, баяндауыш болған барлық сөз табына
да жалғана береді. Мысалы: -Жасаған-ау! Абаймысың? Қатарыма алғаным
сенбісің? (М.Ә.).
Сұраулық демеуліктердің қысанданып мы – мі, бы – бі, пы - пі болып
өзгеріске түсуі тілдің ішкі заңына сәйкес өзгеріске ұшырап тұратындағын
және осы сұраулық демеуліктердің өздері де әуел баста дербес сөздерден
ықшамдалып қалыптасқандығын дәлелдейді.
Сұраулық сөйлемге қатысы бар ә сөзі көп уақытқа дейін тіл
құралдарында (оқулықтарда) сөздердің ешбір тобына жатқызылмай, тек сөз
деп қана аталып жүр. Тек қазіргі қазақ тілі курсының 1961 жылы шыққан
синтаксис бөлімінде ол ә шылау деп аталынған (9-бет). Шынынды ә сөзінің
негізгі ұғымы – сұраулық мен бар. Ә сөзі сөйлемнің алдынан да, соңынан да
келе береді. бірақ бұл екі орында әр түрлі жағдайда келеді. Мысалы: - Ә,
бірдене дедің бе? – десек, ә сөзі не сұраулық есімдігіне синоним
ретінде келіп тұр. - Ә, келген екен... (С.М.) дегенде. одағай ретінде
құптау мәнінде келіп тұр. – Сонда оның болғаны, ә? (Б.М.) дегенде, сұраулы
сөйлемнің соңында келіп таңдану сияқты ұғым беріп тұр. Сөйлемнің соңында
қолданылғанда, көбінесе, -ау, шығар, ғой демеуліктерінен кейін келіп
отырады және жағдайда сірә, тегі, бәлкім, мүбада сөздерімен де ауыстыруға
болады. Мысалы: Мақтап жүремін-ау, ә? (Б.М.) дегенде. Ә сөзінің орнына
сірә сөзін қойып, мақтап жүремін-ау, сірә? деуге болады. Немесе: Астан
қалып қойдың, жамандап жүресің-ау, сірә (Ә?). Сонымен Ә сөзі сөйлемде қай
орында келсе де дауыс ырғағымен кідіріспен айтылады да, жазылғанда үтірмен
бөлініп алынады. Ал, демеуліктердің қай түрі болса да өздері қатысты
сөздерінен бөлек айтылмайтыны, жазуда үтірмен бөлінбейтіні бізге мәлім.
Сондықтан ә өзінің барлық қолданылу жағдайларына сәйкес әр түрлі
модальдық мағынада қолданылып отырылатын одағай сөзге жатқызылуы дұрыс
дегіміз келеді.
Сұраулы сөйлем жасауға ғой, -ау демеуліктерінің де қатысы бар. бірақ
бұлар тікелей сұраулық демеуліктердің қатарына жатпайды. Ғой, -ау
демеуліктері сұраулы сөйлем жасауға қатысы бар өзге құралдар есебінде, үн,
әуен екпіні тәрізді дауыс ырғағының да көмегі қосылады. мысалы: - Ол ауылда
Мұқан деген кісі жоқ еді ғой? (С.М.). Осыны да совет мектебінде өскен
дейміз-ау? (Ә.Әб.).
Егер бұл сөйлемдер белгілі бір дауыс ырғағымен, үн әуенімен айтылмаса,
сұраулы сөйлем болмауы да мүмкін.
Сонымен шын мағынасындағы сұраулық демеуліктер – ма – ме, па – пе, ба
– бе, ше ші демеуліктері. Ал ғой, -ау демеуліктері сұраулы сөйлем
жасауға қосымша келтірінді ұғымда қолданылады.
Ал, па – пе, ба - бе сұраулық демеуліктері негізінде ма – ме
демеулігінен өрбіген. Бұлар сол ма демеулігінің сөйлемде қолданылу
барысында тіркесетін сөзімен сингармонияға түсіп қалыптасқан дыбыстық
варианттары.

ә) Шектік тежеу демеуліктері
Бір нәрсеге, оқиғаға, мерзімге, амалға шек қоя, тежеу, ойды тұжырымдау
тәрізді көңіл күйімен байланысты айтылатын сөйлемдерде ғана, қана кейде
-ақ, -ау демеуліктері жиі қолданылады. Себебі, бұл демеуліктердің
семантика-грамматикалық мағыналары әлденеге шек қоя айтудың әр түрлі
жайттарымен қабысады. Яғни, бұл демеуліктер өздері қатысты сөздерімен
қосыла келіп, әлдеқандай бір жағдайды көңіл-күйін сипатына лайық күшейте
кейде шағындап, іркіп айтуды білдіреді [4:562-569].
Сөйтіп, шектік дегеніміз бір нәрсенің, не жағдайдың, мерзімнің шама-
шарқын, қаша-жағдайын кейде шақтап, кейде күшейте мөлшерлеп, кейде таңырқай
тұжырымдап, кейде шарықтап әсірелей көрсеті болады. Мысалы: Ішкі сырды
мысал етіп. Біз аз ғана жырлайын (С.С.). Лиза шахтадан таң бозарып атқанда
ғана шықты (С.Ер.). Шығанақ оған тек бала оқытушы деп қана қарамайды
(Ғ.Мұс.). Жүрегіңмен тыңдамай, Құлағыңмен қармарсын. Соны көріп, соларға
Қайтып қана сарнарсың (А.Қ.). Қоста асқар-ақ қалды (С.М.). Асыл жыр адал
көңілден ғана шығады (Ә.Ә.). Кейбір мақалдарын ғана таңдана шешіп отыр
(М.Ә.). Осы қауыпты-ау дегендерге ұзамай тұзақ салынатын болды... (Б.М.).
Темір жол Қарағандыға жетіп қойған жоқ-ты (Ғ.Мұс.).
Шектік демеуліктерді өзара логика-грамматикалық мағына ерекшеліктеріне
қарай нақтылағанда бұлардың әр түрлі ерекшелік сипаттары, әуен ырғағы
анықталады. ойымыз түсінікті болу үшін жекелеп талдау жасайық.
1. Анықтамалық шегі. Түрліше септік формадағы сөздермен келген ғана,
қана демеуліктері сол тіркескен сөзінің ұғымы анықтай мөлшерлейді. Мұндай
жағдайда тіркестің алдынан кейде ашық, кейде жасырын болса да тек сөзінің
келуі де қажет. Бұл тек сөзі көбінде жазылмайды, кейде айтылмайды да,
бірақ сөйлемге қатысы көрініп, сезіліп тұрады. Мысалы: - Бізше, бұл біздің
елде ғана болатын. Біздің адамдардың ғана қолынан келетін керемет күш
(Ә.Ә.). Оралдан шыққан орыс жұмыскерлерінің ортасына ғана ой жарығын
жағамын деп келген әйел сол жарықты қазақ жұмыскерлері не де ортақ етуді
арман етті (Ғ.Мұс.). Жамал нанарын да, нанбасын да білмей шындықты Айбастың
бетінен ғана күтіп, қадалып жатыр (Ғ.Мұс.). Алыс жердегі мектепке
(гимназияға), Ғазиза атпен ғана барады (С.М.). Бұл сөйлемдерде ғана
демеулігі ерекше көңіл-күйімен кейде мақтаныш (біздің елде ғана, біздің
адамдардың ғана), кейде ықшамдау (жұмыскерлердің ортасына ғана, бетінен
ғана, маған ғана), кейде дағдыны (атпен ғана) нақтылау шегін анықтап тұр.
2. Амалдық-жағдай шегі: Ғана, қана демеуліктері жай-жапсарды
білдіретін сөзбен келіп, сөйлемдегі амалдың, жағдайдың, хал-ақуалдың қандай
дәрежеде, нендей күйде екеніне, қалай екеніне шек қоя айтуды білдіреді.
Мысалы: Жолаушылардың алдынан жұмсақ қана қоныр салқын соғады (М.Ә.).
Рақмет жай ғана даусын шығарды (С.Ер.). Отырып тершіп қана шайын ішіп
(С.Д.). Жамалда да дәрмен жоқ, ақырын ғана күрсінеді (Ғ.Мұс.). Сөйлегендер
болса, сыбырмен ғана сөйлейді (М.Ә.).
Ғана, қана демеуліктерінің бұл сөйлемдердегі амал дәрежесіне синоним
ретінде -ақ демеулігімен келген сөз тіркестері де жұмсалады. Мысалы:
Мақтамай-ақ әркімге Жұпардың өзі-ақ білдірер. Үндемей-ақ теңірекке Тәтті
исін жайып сіңдірер (С.С.). Қай момынның малы бар бұл аяқта? Демейінше
болмады, қарап жай-ақ (С.Тор.). бір кісі емес, жазғаным жалпақ жұрт қой,
Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар (А.Қ.).
3. Тежеу шегі. Мұнда демеулік өзі тіркескен сөзімен келіп бір нәрсенің
мөлшерін тежеп, шамалап, болдалдап, шек қоя айтуды білдіреді. Көбінесе
бір, аз, жалғыз сөздерімен тіркеседі. Мысалы: Сіздер үйді босатып, аз
ғана кісі қалыңдар (С.М.). Қажет болған соң жолда бір ғана электровоз жүр
(Ғ.Мұс.). Сәтбала бір-ақ сөз айтты (Ғ.Сл.).
4. Шағындық шегі. Көбінесе атау тұлғалы сөздермен тіркесіп келіп ғана,
қана демеуліктері бір нәрсені жекелеп, даралап, шағындап көрсету мөлшеріне
шек қоюды білдіреді. Мұнда да тіркес алдынан тек сөзінің келуі аңғарылып
отырады. Мысалы: Ботакөздің бұл халін Асқар ғана жақсы түсінген еді (С.М.).
Ішкі қалпың өзгермей, Сыртың ғана өзгерсе, Сыртын ғана бояпты деп өсекке
ілмес пе? (С.С.). Бүгін дем алмаған тек Жәнібек қана (Ғ.Мұс.). Кәрілігін
тесамай шаштыра ғана жариялап тұр (Ә.Ә.). Жан беретін тән беретін Мейірімді
ана, сен ғана (С.С.). Осы шағындық мағынада ғана демеулігіне синонис
болып -ақ көмекшісі де қолданылады (қоста Асқар-ақ қалды).
5. Мезгіл шегі. Ғана демеулігі мезгіл мәнді сөздерге тіркесіп, істің,
әрекеттің мерзіміне шек қоя айтуды білдіреді. Мысалы: Күн ұясынан жаңа ғана
шыққан (Ғ.Мұс.). Әлгінде ғана күн толас еді ғой (С.М.). Әлі де үнсіз тұрған
жұрт енді ғана қайтуды ойға алды (М.Ә.). Жерде шұғыла қалмағанын сәуле
сонда ғана сезеді (Ә.Ә.). Жер тойғанда ған тоқ екеніңді білесің бе?
(Ғ.Мұс.). Жер алыс болмаса да кешке ғана қайтты (М.Ә.).
6. Таңырқау. Ғана, қана демеуліктері қайдан, қайтып, қалайша
сөздерімен тіркесіп келіп, істің, әрекеттің, айла-амалдың болуына таңырқау,
екіну, оның жеу шегін білдіреді. Мысалы: Қайдан ғана біледі, Ауыр менен
жеңілдің Арасынан өтерді (А.Қ.). Жан біткеннің бәріне, біреу болсаң, Қайдан
ғана келеді шамең сенің? (С.Дөн.). Жүрегіңмен тыңдамай, Құлағыңмен
қармарсың. Соны көріп, соларға Қайтып қана сарнарсың?! (А.Қ.).
Сөйтіп, қана, ғана (-ақ) демеуліктерінің өздері қатысты сөздерімен
тіркесте келіп, әр қилы ұғымға шек қоя айтудың әр түрлі логика-
грамматикалық мәні жағынан өте нәзік жік болжаулары бар демекпіз. Оны схема
нобайымен көрсетсек, мынадай кесте түсіруге болады:

б) Нақтылау демеуліктері
Сөйлемдегі ойдың алуан түрлі жайттарын нақтылауда ғой, қой, ды - ді,
ты - ті демеуліктерінің атқаратын қызметі өте зор.
Басқа демеуліктердей ғой, қой, -ды, -ді демеуліктері де өзінен бұрын
айтылатын сөзге тіркесе келіп, сол сөздің лексикалық мағынасына түрліше
үстеме логика-грамматиккалық ең беріп тұрады. Жоғарыда айтқанымыздай,
сөйлемдегі ойды нақтылау қызметінде бұл демеуліктер адамның көңіл-күйіне
орай түрліше нәзік ұғым ерекшеліктерін анықтай түседі.
1. Тұжырымдылық демеуліктері бір нәрсені немес сол туралы өзінің ойын
растап, нақтылай тұжырымдайды, хабарлай баяндауды кейде құптап мақұлдауды
білдіреді. Мысалы: а) Растау, нақтылау. Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат.
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат (А.Қ.). Жайқалып тұр егінің. Еңбегі ғой
көгерген Егіншідей еріңнің (І.Ж.). Ерболдың жетек аты бар-ды (М.Ә.). ә)
Хабарлай нақтылау. ауыл оны Ақбота деп кетіп еді ғой (Ғ.Мұс.). Білім де,
жақсылық та орыста ғой... (С.М.). Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар
екен ғой (Ы.А.). Не қағаз екенін былай да естідік қой (С.М.). б) Құптап
мақұлдау. Сыйлы қонақ сенсін ғой (Ауыз.әдебиетінен) – Бәсе, жасың кіші
көрінеді ғой, шырағым (Ғ.Мұс.) – Сорлы көрінің кеңіліне о да болса демеу
ғой (М.Ә.). Біз тек куәлік етеміз. Солай ғой Байжан? – деп оған бір қарады
(Ғ.Мұс.).
2. Таңырқау. Ғой демеулігі сөйлеушінің болған іске таңырқап,
толғануын білдіреді. Мысалы: Зуылдап тұр ғой өзі! Шашыңыздың ағы көбейіпті
ғой, кәрілік пе, көңіл ағартқандық па? (Ғ.Мұс.). Жаңағы жоғалып табылған
қағаз сол екен ғой (С.М.). Абай, тегі, Құнанбайдың Абайы емес, халықтың
Абай бопты ғой, мүлде! (М.Ә.). Өтірік тағым толды ғой, өкінер уақтың болды
ғой (А.Қ.).
3. Күмәнділік. Сөйлеуші бір нәрсенің, істің болуына, орындалуына
күмәндана қарауды айтқысы келеді. Мұндай жағдайда ғой демеулігімен келген
тіркесіне қатысты болып кейле ашық, кейде жасырын түрде тегі сөзі келуі
қажет. Мысалы: Жүргенде жөргем... бар ғой бұрыннан-ақ. Қиын ғой жұрт
болуың қолға қарап (А.Қ.). Тегі осы жұмысты Көзге де сезеді ғой деймін
(С.М.). Бұл күніме бір күні, Боламын ғой деймін зар (А.Қ.) дегенде бар ғой,
қиын ғой, боламын ғой тіркестеріне тегі сөзі жасырын тұрса да өзінің
үлесін қосып тұрған тәрізді.
4. Сұраулық. бір нәрсе жайында іс, әрекеттің болуы, туралы кейде
нақтылау, кейде шүбәлана сұрауды білдіреді. Мысалы: Ал, Абай аға! Осы билік
байлау ғой! (М.Ә.). Саған Балтабек керек екен ғой (С.М.). Ол ауылда Мұқан
деген кісі жоқ еді ғой (С.М.) – Жүресің ғой? – Жүрейін (Б.М.).
Бұлардың мағына ерекшеліктерін кестеден көрсеткенде мынандай:

6. Нақтылау. -Ақ демеулігі дай, дей түрімен келген сын есімге тіркесіп
салыстыру, теңеу ұғымын кейде күшейте мадақтай, кейде қомсына әлсіретіп
нақтылай анықтайды. Мысалы: Осы кісінің денесі колхоздың қара бурасындай-ақ
бар емес пе! (Ғ.Мұс.). Жерсоғарды, сіңірді, аяғы тік, Жаурыны етсіз жалпақ
тақтайды-ақ (А.Қ.). Анау үшеуінің қасында қазақы сиыр бұзаудай-ақ боп
көрінеді (Ғ.Мұс.). Көбіміздің сек жасындай-ақ жасымыз қалды (Б.М.).
Сондай Сөзімен тіркесіп келген ақ демеулігі сөйлемнің басында келгенде,
сол сөйлемдегі ойды өзінен бұрын айтылған сөйлемдегі оймен ұштастырады да,
күрделі жалғаулық қызметін атқарады. Мұндай форма (сондай-ақ) негізінен
кейінгі кездерде публицистикада, газет очерктерінде жиі ұшырасады. Мысалы:
Сондай-ақ мұнаралы кран, автокран және басқа құрылыс машиналарының босқа
тұруы жиі кездеседі. (Газетттен) – дегенде, сондай-ақ сөзін сол сияқты,
сол тәрізді деп ауыстыруға да болады.
-Ау демеулігі. Бұл -ау демеулігі де – күшейткіш ұғым үстейтін
демеуліктердің бірі. Ол өзі тіркесетін сезінің контекстегі ұғымына қарай,
жалпы сөйлем мағынасының сарынына, әуеніне қарай -ау күшейткіші өзінің
үстейтін логика-грамматикалық ұғымына сай дәлдеңкі регенде бірнеше мағынада
қолданылады.
1. -Ау демеулігі баяндауыш қызметіндегі етістік және басқа сөздерге
тіркескен күмәнділік кейде үміт ұғымын үстей түседі. Мысалы: Түскен жобасы
осы еді-ау деп мөлшерлеген тұсыма келсем, ағаштын жиегі екен (С.М.).
Әріден келе жатқан деседі-ау, балам бұның түбін (М.Ә.). Бұларды егіс
бригадирі етіп тағайындаса, іс ілгері басар еді-ау, шіркіні (Соц. Қаз.).
2. -Ау демеулігі етістіктерге және баяндауыш қызметіндегі басқа
сөздерге тіркесіп, қайғыра, арман етіп өкінуді, жәбірлене ызалануды,
қысылып абыржуды, назалануды күшейте көрсетеді. Мысалы: Құлагер, жануарым,
пырағым-ай, Қалдың-ау Ерейменде, шырағым-ай! (І.Ж.). Ұят-ау, жәбірленер ау
деп ешкім ойламайды да... (Ғ.Мұс.). Сөйлесіп ебін табатын да одан жоқ-ау...
(Б.М.) – Жоқ, әлгі антұрғанды айтамын-ау, әншейін (Ғ.Мұс.) – балам-ай,
жоққа қыстадың-ау! – деп қысылып қалды (С.М.).
3. -Ау демеулігі баяндауыш сөздерге тіркескенде ерекше көңіл күйімен
айтылып әлде неге сұқтана, қатерлене таңдануды білдіреді. Мысалы: Өзіңе ат
бітіпті-ау, байғұсым-ай (І.Ж.) – Кәкітай, сенің орысша сауатың бәрімізден
артық ашылып келеді-ау өзі! (М.Ә.) – Айтуын білсе... өлең құйқылжып
құйылады-ау! – деп қояды жұрт (М.Ә) – Біздің Ақтөбеден де үлкен болды-ау
ол? (Ғ.Мұс.). Бұл сөйлемдердегі -ау демеулігін алып тастап айтсақ, тек
жай хабарлау болып шығар еді де, сөйлемнің мағыналық реңкі жабайыланып,
әсерсіз болып қалар еді, яғни Біздің Ақтөбеден де үлкен болды ол десек,
жай хабарлау болып қана қояр еді.
4. Қаратпа сөздерге тіркесіп келгенде -ау демеулігі ерекше көтеріңкі
айтылып, көңіл аударады да, одағайға бейім келеді. Оның бұлай айтылуы
сөздің негізіне байланысты болуы мүмкін. Мысалы: Қазақ естімеген сөзді
қайдан сүйреп әкелдің, Кәке-ау? – деді (М.Ә.) - Әлтиге өш қой, Сәрсеке-ау,
әлгілерің? – деді мен. – Олжеке-ау, енді алдымызда ауыл көрінбейді ғой...
(Ғ.Мұс.).
5. -Ау демеулігі баяндауыш қызметіндегі сөздерге тіркесіп, кейде
құптау, ұнату ұғымы үстемелейді. Ондайда бұл -ау сөзі ғой демеулігінің
синонимі ретінде келеді. Мысалы: Рас-ау, неге барады (З.Ш.) Адам өзіне әділ
көзбен қарай алмайды-ау (Ғ.Мұс.) – дегендегі Рас-ау, қарай алмайды-ай
тіркестеріндегі -ау көмекшісінің орнына қой, ғой сөздерін келтіріп,
рас қой, қарай алмайды ғой деп айтуға әбден болады.
-Ай демеулігі. Сөйлем ішінде қолданылу тәсіліне, амалына қарай-ай
демеулігі көңіл күйінің әр түрлі құбылыстарын білдіруде белсенді қатысатын
қосымша күшейткіш құралдың бірі. Шамамен болса да дәлдеңкіреп талдағанда
бұл демеуліктің үстейтін эмоциялық мәнерін әлденеше түрге бөліп қарауға
болады.
1. -Ай демеулігі етістік пен атау тұлғалы есім сөздерге тіркесіп бір
нәрсеге көтеріңкі шабытты көңілмен сүйсіне разы болуды, қызыға әсірелей
таңдануды білдіреді. Мысалы: Құлаң біл дүлдүл екен жануар-ай! (І.Ж.).
Жүйрікке қолы жеткен жарығандай. – Алда бақыр, есіл ер-ай! – дейді
Абылғазы. – Паһ, паһ, данышпаным-ай, бұдан артық қалай айтсын! (Ғ.Мұс.) –
Мына баланың ауылға асығуын-ай! (М.Ә.) – Шіркін, байлық-ай, - деп таңданады
Боршабай, - үйлерді, қора-жайларды салуын-ай! (С.М.).
2. -Ай сөзі болымсыз дара, күрделі етістіктер мен одағай сөздерге
тіркесіп аяушылықты, өкінішті кейде қомсынуды, кемсінуді нақтылай түседі.
Мысалы: ...Әттең, ұл боп тумағаны-ай! (С.М.) Қап, білмей қалғаным-ай!
(Ғ.Мұс.) - Әттеген-ай, жыланнан айырылып қалғанымызды қарашы! (Ғ.Мұс.)
Жасаған-ай жапан далада қақсатайын дедің бе? (Ғ.Мұс.) Тәйірі-ай малды
байлық дегенің не қылғаның? (С.М.).
3. -Ай демеулігі сөйлемдегі қаратпа сөздерге тіркесіп, қарата айтудың
үстіне жалыныштың, өкініштің нәзік тебіренісін үстейді. Мысалы: - Апа-ай,
енді бақсы-құшынаш боп, елтірі сеңсең жинағанша, Тонтекеңе тартқаным көш
ілгері емес пе? – деп, Абай іле жауап берді (М.Ә.) – Балам-ай, әжеңде қуыс
кеуде болмаса, не сымбат қалды? (М.Ә.) – Бәйтеке-ай, талай қызықтар бар еді-
ау! (Ғ.Мұс.) – Айтжан-ай! – деді Ержан, бұл кезде түндікті ашып үйге кіріп
кеткен Айжанға дауыстап (С.М.).
Да, де, та, те демеуліктері. Бұл көмекшілер тілімізде әрі демеулік, әрі
жалғаулық қатарында кездесіп отырады. Кейбір жағдайларда қызметі жағынан
жалғаулықтар демеулікке де ауысып отырады. Сол сияқты демеуліктерден де
жалғаулыққа ауысып отыруы заңды құбылыс [3:129].
Да, де, та, те көмекшілері көпшілік жағдайда жалғау делініп, кейбір
жерлерде демеулік делініп жүр. Шынында бұлардың жалғаулықтан гөрі
демеулікке бейімділігі басымырақ. Бұл демеуліктердің дыбыстық жағынан
түрленуі өзінен бұрынғы сөздің дыбыстық ықпалына түсуімен байланысты. Яғни,
олар өздері тіркесетін сөздердің алдыңғысына (өзінен бұрынғы) жапсарласып,
соның ықпалымен да, де, та, те болып құбылып отырады. Осыған орай
Н.К.Дмитриев да, де, та, те көмекшілерінің сингармонизм заңына
бағынатындығынан да жалғаулықтар қатарына жатуы мүмкін емес [9:129] деп
түйеді. бізше де осы пікір дұрыс сияқты. Осы ережені басшылыққа алсақ, да,
де, та, те көмекшілері өздері тіркесетін сөздерінің бірден ықпалына кеніп,
екіден, сол сөздің ішкі мағынасына да қатысты болып тұрады. Яғни, сол
сөздің мағынасын үстемелеп, күшейтіп тұрады.
Да, де, та, те көмекшілері демеулік қызметінде негізінен өздері
тіркескен сөзінің мағынасына күшейту, қарсылық, таңдану, құптау, күмәнділік
тәрізді үстеме ұғымдар қосып, сөзге әр түрлі реңк береді. Мәселен отау және
басқа да септіктегі сөздерге тіркесіп келгенде, да, де, та, те
демеуліктері сол сөздерді өзге сөздермен байланыстырғаннан гөрі, оны ерекше
жекелеп көрсетуге күшейте көңіл аудартады. Ондайда бұл демеуліктер сөйлем
ішінде аталмаған басқа бір сөзбен ыңғайлас екенін білдіреді [3:43] деген де
пікір бар. Балалық тақтан еске алатынымыз да көп (Ғ.Мұс.) – деген
сөйлемдегі еске алатынымыз сөзіне басқа ыңғайлас сөз керек боп тұрған жоқ
сияқты. Сондай-ақ Жас та келіп қалды (С.М.). Жасқа да көп туысынан өзі
үлкен (М.Ә.) деген сөйлемдер орыстың и годы подошли, и погодам он
старше... деген сөйлемдермен парапар емес пе? Сонда біздің та, да
көмекшіміз орыстың и частицасымен тең түсіп тұрған жоқ па? Олай болса,
тіліміздегі бар құралды өз орнына қолданбай оның қызметін, беретін
мағынасын тарылта беруіміз жөн емес қой деп ойлаймыз. Сөйтіп, есім және
есім орнындағы сөздер мен бір-ақ рет тіркесіп келгенде да, де, та, те сол
сөзге ерекше көтеріңкі реңк беріп, ол сөздің мәнін күшейтіп тұратындықтан
бұл (да, де, те, те) көмекшілерді күшейткіш демеуліктердің тобына
жатқызғанымыз дұрысырақ болар дейміз. Жоғарыда келтірілген: да, де есім
сөздермен бір-ақ рет тіркесіп келгенде, мұнда айтылмаған басқа бір сөзбен
ыңғайлас екенін білдіреді дейтін пікірмен келісе қою қиын. Өйткені
көңілдегі сөз сыңарлары сөйлемде ашық келгенде, ол сөз да, де
көмекшілері тіркескен сөзбен және, мен жалғаулықтары арқылы байланысады
да, да, де бұрынғы өз күшінде, яғни өзі тіркескен сөзіне күшейтпелі
дәрежесінде сақтала беріледі. Мысалы: Анау кәрі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.