Қазіргі жастардың бойында рухани құндылықтарды қалыптастыру жолдары
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазіргі жастарды рухани құндылықтар негізінде әлеуметтендіру ... ... ...
1.2 Қазіргі жастардың бойында рухани құндылықтарды қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Рухани адамгершілік негізінде жастардың өзін-өзі дамытудың
педагогикалық шарттары.
2 ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МҮМКІНДІКТЕРІН ІС-ТӘЖІРИБЕ
АРҚЫЛЫ КӨРСЕТУ ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Әртүрлі танымдық іс шаралар арқылы жастардың рухани құндылықтарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.2 Жастардың рухани құндылықтарын қалыптастыру деңгейін
диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТІРКЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында қоғам
өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім мен тәрбие жүйесінде мол өзгерістер туындап
отыр.
“2010-жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы” ұсынылып, “Мәдени
мұра” бағдарламасы талқыланып жатқан тұста,тәрбиеге жаңа қөзқарастармен
қарау қажеттігі туындады.
Сондықтан да ХХІ ғасырдың жаһандану мен ұлттық тенденциялардың бірлігі
мен күресі, үйлесімі мен текестірген елдің, ұлттың, жеке адамның
адамгершілік қасиет сапаларын, ар- намысын жаңа қырынан саралауды талап
етіп отыр.
Өйткені жаңа ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы
шиелене түсті. Бұл бір жағынан, барша саланың ғаламдануы, ал екінші жағынан
рухани азғындаудың бас көтеріп, үдеу үрдісімен түсіндіріледі. Бүгінгі таңда
республикамызда күннен күнге нашақорлық, маскүнемдік, жұмыссыздық пен
тастанды балалар санының көбеюі, Қазақстан сәбилерінің жер жүзіне таралып,
қолды болуына, жалпы тәрбие процесін күрделенгенін байқатты.
Қазіргі жаһандану заманында әркімнің ісінің өнімді табысының толымды
болуы, әлемдік бәсекеге төтеп беруі қай кіснің болса да өзінің қабілеті
мен тапқырлығына, білім-біліктілігіне байланысты екендігі –ақиқат аксиомаға
айналды.Осы ғаламдық үдеріске сай адам ресурс адам факторы,“адам капиталы”
деген сияқты жаңа әлеуметтік – педагоикалық ұғымдардың пайда болуы да заңды
құбылыс. “Адам капиталы” өркениетке өрлеудің, жаһандану бәсекеге қабілетті
болудың шешуші факторына айналғаны мәлім.Қазіргі қарыштап қарқынды даму
кезеңде адамның жай қабілеттілігі мен ебдейлігі әлемдік бәсекелестік
жарыста,озып шығу үшін жеткілігсіз болып отырғаны белгілі.Мұндай аламан
бәйгеде басқадан қалып қалмас үшін кәдімгі қазақы үйреншікті пысықтық пен
ептілікті творчествалық және бәсекелестік қабілеттілікпен толықтырумыз
тиіс.Сондықтан қабілеттіліктің мән-мағынасына, қабілетіңе қарай кәсіп
таңдай білуге,творчествалық қабілеттіліктің сыр-сипатына, педагогикалық
творчествалық қарекетке,кәсіпкерлік бәсекелестікке,бәсекеге қабілетті тұлға
тәрбиелеу мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Демек, қоғамдық, әлеуметтік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын
яғни адамгершілік құндылықтарының жоғары болуын қамтамасыз етіп, азамат
тәрбиелеудің жаңа бағыттарын ойластырудың қажеттігі туындады.
Осы ретте, жастардың бойында адамгершілікке бағытталған жүйе
қалыптастыруды, тәрбие жұмысын ұтымды жоспарлай білуді және жаңа
технологиялық негіздерді оңтайлы ұйымдастыруды жүзеге асыру, тәрбие
процесін жаңа ғылыми – педагогикалық тұрғыда зерттелуін де талап етеді.
Жастардың рухани құндылықтарының қалыптастыру мәселесі барлық
кезеңдерде де өзектілігін жоймай,педагогика ғылымының зерттеу нысаны
болудан тайған емес.Оның өнеге үлгілерін өскелең ұрпақ тәрбиесінде
пайдалану қажеттілігі мен теориялық педагогикалық негіздері Аристотель,
Сократ, Платоннан басталып, бұны алыс жақын шетел педагогтары
Б.С.Гершунский, И.П. Подласый, Н.Е. Щуркова т.б жалғастырып, психологтар В.
Франкл Л.И.Божович,С.Л Рубинштейн,Ж.Ы. Намазбаев,Қ.Б. Жарықбаев т.б.
ғылыми теориялық тұрғыдан тереңдетті.
Қазақ даласының ойшылдары Әл-Фараби,Ж.Б.Баласұғын, М.Қашқари, ғұлама
ағартушылар Ш. Уалиханов ,Ы. Алтынсарин,А.Құнанбаев ,ХХ-ғасырдың бірінші
жартысындағы педагог ағартушылар тобы М.Жұмабаев,Ш.
Құдайбердиев,М.Дулатов,А.Байтұрсыно в,С.Торайғыров ұлттық адамгершілік
құндылықтарының негізін салған философтармен мәдениеттанушылар Ә.
Нысанбаев, Л. Кішібеков, Ғ. Есім,Т. Ғабитов т.б. ары қарай жалғастырды.
Рухани құндылықтың қайнар көзі, алтын арнасы ұлттық байлықта, яғни,
ұлттың рухани, мәдени байлығын ұлттық байлықпен ұштастыру, оның озық
үлгілерімен байланыстыру-жас ұрпақты жан- жақты дамыту жеке тұлға
қалыптастырудың бірден-бір жолы болып табылады.
Сонымен бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай біз жұмысымыздың
тақырыбын “Қазіргі жастардың рухани құндылықтарын қалыптастыру” деп
таңдаумызға негіз болды. .
Зерттеу жұмысының мақсаты:Қазіргі жастардың бойында рухани
құндылықтарды қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі:Жоғарғы оқу орындағы тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Жалпы жоғарғы оқу орынындағы жастардың рухани
құндылықтарын қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
“Құндылық”,“рухани құндылық”, “Жалпы адамзаттық құндылық”ұғымдарының
ғылыми–теориялық мәнін, әлеуметтік– педагогикалық маңызын ашып көрсету.
- рухани құндылық мазмұнына сипаттама беру;
-жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықтау;
-жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың модульдік технологиясын
жасап, оның тиімділігін тәжрибелік педагогикалық эксперимент арқылы
көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық
негіздері анықталса, сонда ғана өркениетті ортада жастардың рухани
құндылықтарын қалыптастырудың мүмкіндіктері артып,қойылып отырған қазіргі
заман талаптары жүзеге асады.
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жастарды рухани құндылықтар негізінде әлеуметтендіру
ХХ -ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен
қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді.Бұл кезеңде рухани адамгершілік
дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр.Сондықтан да бүгінгі таңда
барлық әлемде,сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының
қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау айқындалуда.
Жастарға рухани–адамгершілік тәрбие беру–қазіргі қоғамның ең
маңызды міндеттерінің бірі.Бұл заңды да,өйткені ,біздің қоғам өмірінде
адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моральдік фактордың
ықпал аясы кеңейіп келеді.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат- міндеттердің
ең бастысы-өзінің ісін,өмірін жалғастыратын салауатты,саналы ұрпақ тәрбиесі
келешек қоғам қамын ойлау болып табылады.
Әрбір қоғам алдына қойған мақсаты-сол келешек қоғам иелерін жан- жақты
жетілген,ақыл–парасаты мол мәдени ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу.
Ендеше жаңа дәуірде жаңашыл адамды қалыптастыру қажеттілігі туып
отыр.Бұл кезеңде ғасырлар бойы жинақталған іс-тәжірибелерімізге,бай
мұраларымызға талдау жасалып, жіктеліп ойларымыз қорытылып, нәтижесінде
белгілі бір жүйеге келу өмір талабы.
Заман ағымына лайықты қазіргі кезде алдымызда тұрған міндет-
халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай отырып ,елімізді өркениетті елдер
қатарына қосу. Сол өркениетті елдер санатына қосылуына ықпал жасайтын
еліміздің ертеңгі болашағы-өзге елді де, өз елін де сыйлайтын жан -жақты
азамат қалыптастыру қоғамның басты міндеті.
Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе тұлғаны рухани дамыту.
Рухани даму дегеніміз - өзінің өміріндегі орынын жауапкершілігін түсініп,
өзін- өзі жетілдіру. Қазақ даласының ойшылдары Әл-Фараби, Ж.Б. Баласұғын,
М. Қашқари,ғұлама ағартушыларШ.Уалиханов,Ы.Алтынсарин ,
А.Құнанбаев,
ХХ-ғасырдың бірінші жартысындағы педагог ағартушылар тобы
М. Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев , М .Дулатов , А.Байтұрсынов, С.Торайғыров
ұлттық құндылықтарының негізін қарастырған.
Рухани даму жеке тұлғаны қалыптастырудың негізі болып табылады. Рухани
дамыған тұлғаның көрсеткіштері басқаларға жақсылық жасау, жақсылыққа
ұмтылу,өзін-өзі дамыту,жетілдіру.
Қазіргі уақытта халқымыздың әдет–гұрып салт-сана дәстүр, рухани
және мәдениет мұраларын сақтау, қалыптастыру, жетілдіру жөнінде Елбасымыз
ұдайы айтады. Бұл орайда іске асырылып жатқан нақты іс-шаралар баршылық
болғанмен тоқмейілсуге әлі ерте.Егер жастарға ең алдымен саналы тәрбие
керек десек,оны түбегейлі қалыптастыратын тағы да сол ұлттық әдет-
ғұрып,салт-дәстүрлер ғана болмақ.
Біз зерттеу барысында қарастырып отырған мәселелерінің теориялық
әдіснамалық негізін дәлелдеу мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау
арқылы “құндылық”, “рухани құндылық”, “адамгершілік құндылық”, “жалпы
азаматтық құндылық” ұғымдардың өзара байланысына, олардың анықтамаларына,
құрастырылған жүйелерге мазмұндық сипаттама беруге талпындық.
Сондықтан құндылықтарға теориялық тұрғыдан талдауды өзекті мәселесі деп
қарастырамыз. Осыған орай, біз зерттеу тақырыбына байланысты аксиологиялық
теориясына сүйендік. Бұл мәселені құндылықтар теориясы немесе аксиология
(грек тілінде “ахіс” – құндылық және “Іоgоs” – ілім) қарастырады.
Аксиология-құндылықтар жаратылысы туралы, оның нақтылықтағы орны мен
құндылықтың әлемдегі құрылымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар
мен тұлғаның құрылымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім
деп түсіндіріледі.
Қазақ тілінің терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме
сөздігінде,жалпы адамзаттық құндылық-барша адамдарға,әлеуметтік асқын жүйе
ретіндегі бүкіл адамзатқа ортақ, дүние жүзі халықтарының ғасырлар бойы
тәжрибесін қорыту нәтижесінде тұжырымдалған, қазіргі заманғы өркениеттің
дамуын анықтайтын мұраттар деп көрсетіледі.Осы мәселе бойынша педагог
ғалымдар М.А.Гусаковский, М.В.Богуславский, Г.Б.Корнетов сияқты әдіснамалық
зерттеуші ғалымдар мынандай ең жоғарғы құндылықтар иерархиясын
ұсынады:Адам, Денсаулық, Өмір, Жанұя, Отан, Жер,Адамзат,Бейбітшілік,
Еңбек, Білім, Мәдениет , Даму.Ресейлік ғалым Н.Е. Щуркова, педагогикада
құндылықтар құндылықтары иерархиясын төмендегі пирамида түрінде ұсынды.
Сурет1- Н.Е. Щуркова ұсынған құндылықтар “пирамидасы”.
Осы жұмыс негізінде ғалысм Р.К.Төлеубекованың жаңа әлеуметтік–мәдени
жағдайда тұлғаны адамгершілікке тәрбиелеу тұжырымсдамасын қарастырдық.
Қазақстан Республикасының қоғам дамуының жаңа кезеңіндегі адамгершілік
тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізін, ғалым өзіндік жаңа ұстанымға
сүйене отырып, жалпы адамзаттық құндылықтардың ішінен, Адам, Жер, Ұлт,
Отан,Білім,Бейбітшілік,Мәдениет, Еңбек,Білім, Отбасы деген құндылықтарды
іріктеп жүйелеген.
Жоғарыда айтылған көзқарастардан байқағанымыз, берілген бұл жүйелер бірдей
болмағанмен, олардағы құндылықтар тізіміне ортақ көзқарас бар және оларды
біріктіріп тұрған – гуманистілік бағыттылық: үш жүйеде де “Адам” ең маңызды
құндылық болып табылады.
Қазақстандық зерттеуші ғалым Г.К. Нұрғалиева 90-жылдардың басында, жеке
адамның құндылық бағдар жүйесінің психологиялық-педагогикалық негізін
анықтаған.Әлеуметтік- мәдени ортада тұлғаны адамгершілікке тәрбиелеуге,
олардың әлемдік өркениеттің субьектісі болатындығын жан-жақты көрсетеді.
Сондықтан, жалпы адамзаттық құндылықтар жүйесін негізге ала отырып,
адамгершілік құндылыққа өз анықтамамызды береміз.“Адамгершілік
құндылық–жастарда адамгершілік құндылық қалыптастыруда ол дүние жүзілік
адам баласы жасаған бағалы бағдарламалық білімін құндылық ретінде іс-
әрекетте, қарым-қатынаста меңгерген өмірлік тәжрибесінде, өзінің табиғи
болмысын байыта алатын,мәдени байлықтарды меңгерген,соған сәйкес әр түрлі
іс-әрекеттер, сезім, сана, мінез-құлықта, қоғамдық қатынаста тұлғаға тірек
болатын сенім”-тұжырымдаймыз.
Құндылықтар –жоғарыда аталған анықтаманың ең маңызды белгілері,ол
адамдарды біріктіретін негізгі тірек. Адамның рухани әрекетінің саласы,
тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның адамгершілік санасы.Адам
болмысының әр түрлі формаларына деген қатынасты білдіретін адамзат
мәдениеті болып табылады.
Сондықтан философиялық тұрғыдан қарастырғанда мынадай топтарға
бөлуге болады.Қоғам және адам ең жоғарғы құндылық: табиғат, еңбек, т.б.
материалдық қажетті өмір құндылығы; отбасы, ғылым, мемлекет т.б. әлеуметтік
өмір құндылығы;ғылыми білім,норма,көзқарас,идеал,т.б. рухани өмір мен
мәдениет құндылығы;шындық, толеранттық, жанашарлық, махаббат достық,
қанағаттану-адамгершілік құндылық.
Демек біздің пайымдауымызша осы құндылықтардың жиынтығы “Жалпы адамзаттық
құндылықтарды ”анықтайды.Адамның жеке басының тұлғалық құндылығы жалпы
адамзаттық құндылықпен сәйкес келіп жатса,онда әлеуметтік болмыста
үйлесімді ахуал қалыптасар еді.
Айтылған пікірлерді талдай отырып,жүйелей негіздеуге мүмкіндік
бар.Бұл негізде шетел философы Р.Вильямстың еңбегіне ерекше көңіл бөлу
керек. Ол құндылықтарды мақсат-құндылық (терминалды) , құрал- құндылық
(инструментальды) болатынын,оларға бағынышты құндылықтар болады деген
пікірді білдіреді де ,мақсат құндылыққа-Ақиқатты, Еркіндікті, Әсемдекті,
Әділдікті, Жақсылықты жатқызады.Ал құрал-құндылықтарға-Әлеуметтік, Саяси,
Экономикалық құбылыстарды жатқызады.Бұлардың барлығы қоғамдық тарихи
үрдістің жалпы адамзаттық құндылық кеңістігіндегі алдына қойған
мәселелермен байланысты құндылықтар болып табылады.
Терминальды құндылықтардың ішінде интраперсональді, яғни адамның жеке
басына байланысты (жанды құтқару,өмір мәні,т.б)және интерцерсональды, яғни
әр түрлі топтарға бағытталған (әділдік,бауырмалдық) салалар бар.Біздің
ойымызша осы терминальды құндылықтар қоғамдағы адамгершілік құндылықтар
жүйесін құрайды.
Жоғарғыда айтылған ғалымның тұжырымынан біз,тұлғаға адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыруда жеке тұлғаның бойындағы ішкі мәдениетінің ірге
тасы бола алады.
Бөбек қорының президенті С.А. Назарбаева “Адамгершілік-адамдардың
күнделікті қарым-қатынасына қатынасына қатысты гуманизм принциптерін
бейнелейтін моральдық қасиет.Адамдарға деген ізгі ниеттілік
құрмет,жанашырлық пен сенім ,кеңпейілділік,басқалардың мүддесі үшін жан
аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды,”- деген ойды айтады. Осы орайда
,гуманизмді адамға тән адамгершіліктің, парасаттылықтың және ой шабыттың
ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамды еркін ойлаудың, әділдік пен
теңдік принциптерін құрметтейтін адамшылықтың шынайы белгісі деп
қарастырамыз.
Адамның бойында жеке тұлғалық қасиеттерінің пайда болуы, ізгілік
мәдениеттің негізін құрайтын адамгершілік құндылықтар жүйесін меңгерумен
тікелей байланысты.
Адам жер бетіндегі тіршілік әрекетінің жоғарғы формасы болғандықтан,
жануарлардан ерекше. Адам “Мәдениет ” сөзімен тікелей байланыста.
“Мәдениет”- бұл адамның өмір-әрекетінің мазмұны, оның түрлі әдістері мен
түрлерінің пайда болуы.Егер адам өмірдің осы түрін пайдаланбаса онда оның
жануарлардан айырмашылығы болмайды.
Қазақтың ойшылы Абай Құнанбаев өз кезеңінде айтқан :“Егер адам білімге
ұмтылмаса,онда ол жануарларға теңеседі,немесе егер бір адам өзге адамға
қатыгездік , жаманшылық жасаса,онда ол адами қасиетін жоғлтып,жануардан
айырмашылығы болмай қалады.Сондықтан адам болып дүниеге келу емес оның
адами қасиеті,мәдениеті болуы қажет. Адамның пайда болуы мен қалыптасуына
қажетті түсінік материалды мәдениет бұл пәндік шарттар- адам дамуы мен
қалыптасуының физикалық биологиялық мәні негізінде, тамаққа,
киімге,баспанаға және т.б материалдық қажетіліктерді қажетсінуі.Бұл затты
өңдеудің негізгі міндеті адамдардың экономикалық, өндірістік әрекеті және
адам өмірі онсыз мүмкін емес.
Материалдық мәдение - бұл тек қана өмірдің өндірістік тәсілі емес,
сонымен бірге техникалық құрлыс,ғимарат,тарихи ескерткіштер және т.б.
Сонымен қатар адамның рухани адамгершілік мәдениеті пайда
болады.Руханилық – адамгершілік екі түрлі көрініс, бірақ бір –бірімен
байланысты. Адамгершілік бұл тек руханилықтың элементі, оның бір көрінісі.
Руханилық – бұл адамның өзіндік ашылуы және өзіндік дамуының әр түрлі
түрлері, әдістері, адамзаттық өмірлік әрекетінің түрлері.
Философиялық, педагогикалық, психологиялық шолу жасай келе адами
қасиеттерді белгілейтін, адамгершілікке бағытталған құндылықтарды жалпы
талдау жасай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарға анықтама беруге
талпындық.
Сонымен, “рухани-адагершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің табиғи
жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы түсіп дамыған сыртқы
ортаның қалыптасқан, тұлғаның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, қоғамдағы
орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе”-деп
білеміз.
Руханилықтың бір көрінісі –қоршаған әлемді тану мәдениеті және өзін-
өзі тану.Сондықтан адамның білімге құштарлығы жануарлардан айырмашылығын
көрсетеді. Х.Шельски ХХ ғасыр жастарының тарихи үш толқынын даралап
көрсетеді.Оның ойынша, біріншісі-романтикалық.Бар болмысы идиолистік
философияға негізделген,бұл ұрпақта ең алдымен адамға тән ақыл-параст,
ізгілік және түсініктілік қасиеттер басым болады.Екіншісі- уайымшыл деген
шартты атқа ие болған ұрпақ.
Жастардың бұл толқыны
әр түрлі саяси
бірлестіктерде,қозғалыстарда,партия ларда,өздерінің құқықтарын қорғау үшін
саналы түрде бірігіп,алға қойған мұраттарын жүзеге асыруға ұмтылады.Соңғы
үшіншісі – қоғамдық мұраттар мен құндылықтарға деген сенімділікті бойына
сіңіріп өскен күдікшіл ұрпақ.
Қазіргі кезде теледидардан тұрпайы фильмдер шектеусіз көрсетіледі.Алдын
артын танып үлгірмеген жастарымыз оған еліктейді.Ал кейбіреулер
“демократияны” ойына келгенін істеу деп түсінеді.Жастарға“қазір жастар
арасында жағымсыз істер көп,айтуға ұят,ондай қылықтар біздің қазаққа жалпы
адамзат баласы ондай іс -әрекеттерден аулақ болу керек,ертең өздерің
дейсіңдер”деп айтса, әп-әжептәуір,парасатты деген азаматтар “Қазір
демократия, кім немен айналысам деседе өз еркінде, егер жаман болса
киноларды бүкіл халыққа неге көрсетеді? ” деп айтады.Мұның өзі біздің
рухани мәдениетіміздің азғындалып бара жатқанымызды байқатады.Сондықтанда
соған тосқауыл қойатын уақыт жеткен сияқты.
Қазіргі кезде жастар бойындағы рухани байлығымыздың жоғалып бара
жатқаны.Бәрінен де күшті осы.Себебі рухани бай адам елікпейді де,бәрін
ақылмен ойлап,жүз толғанып өзіне қажеттісін ғана ,керегін ғана бойына
дарытады.Ұрпақ тағдыры дегеніміз-ұлт тағдыры.Әрбір ұлт болашағы,оның
білімді де іскер,талантты да мәдениетті,адамгершілік асыл қасиеттерді
бойына сіңірген тәрбиелі ұрпақтың қолында.Жалпы жастарды, салауатты өмір
салтына тәрбиелемей ел мәдениеті көтерілмейді.Толық мәдениетті ел болу үшін
алдымен өз мәдениетімізді,өз тарихымызды,бойымызға сіңіріп содан кейін өзге
дүнйені игеруге ұмтылғанымыз жөн.
Сондықтан оп-оңай айта салатын жалаң сөздерге, үгіт насихатқа қарағанда
маскүнемдік пен нашақорлықтың,жезөкшеліктің адам өміріне қандай азап
әкелетіні, аз күнгі “қызық”ажалмен аяқталатыны жастар санасына жеткізу
керек.Олай дейтін себебіміз,егер олар көретін азабын көз алдына елестете
алатын дәрежеге жетсе,өз өмірлеріне балта шаппай,одан бойын аулақ салар
еді,себебі кімнің тірі өлік болғысы келеді,көпшілік жастар соны білмей опық
жейді ғой.Көптеген жастарымыз“Нашақорлық дегеніміз деген не ?”деген
сұрақтарға,ол рахат кәйіп деп жауап бертіндерде аз емес.
Қазақ халқының қыз перезентін ерекше тәлім-тәрбиеде ұстағаны тарихтан
белгілі.Сыпайылылық, ұялшақтық, әдептілік пен ұстамдылық қазақ қыздарының
бойына тараған, қанына сіңген ұлттық қасиет.Бірақ қазір жезөкшелікті кәсіп
айналдырып, арын аяққа басып, ақша үшін бәріне барып жүрген қыздар
қаншама?Өкініштісі,олар оның зардабынан ұрпақсыз қалатынын,неше түрлі
жазылмайтын, жан азабын тарттыратын жыныстық ауруға ұшырайтыны маңдайларына
тигенде бір-ақ біледі.Бұл дегеніміз -келешек қоғамға ұлтқа ұрпаққа қауіп
төнді деген сөз.
Біреулер жастардың жағымсыз әрекеттерімен айналысуын жұмыстың
жоқтығынан, күн көрудің қиындығынан, тұрмыстың нашарлығынан деп ойлайды.Ал
қазақ басынан талай небір қиын заманды өткізді,аштықты да,ашаршылықты
да,тұрмыстың қйындығын да,жетіспеушілікті де, соғысты да небір зобалан
заманды да.Сонда да арын сатып бала асырап, арақ ішіп қайғысынан азайып
көрген емес.Қйындықтар мен қйыншылықтарды жеңу әр адамның дүние танымдық
мүмкіндігіне, мұратына, рухани деңгейіне байланысты.Рухы күшті ұлт озады.
Рухы жоғары адам тіршіліктің қиыншылығымен тұйықталынып қалмай, өзгенің
адамгершілігін құрметтеп, оған ілтипатпен қарап, көмектесуге бейім
болады.Адамнның рухани сұлулығының басты белгілері-адамгершілік. Оған
қайырымдылықпен бірге басқаның қайғысына ортақтасу,шыншылдық,
адалдық,сияқты жалпы адам баласына тән жақсы қасиеттер жатады.
Рухани қажеттілік – адамның жеке тұлғалық ,шұығармашылық тәлімдік
-әлеуметтік қажетін қанағаттандыратын құндылықтарға ынталылық.
Руханилық ең жоғарғы құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті.
Руханилық ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі,ізгі сезімі махаббат пен
жанашырлық сананы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі.Руханилық- жеке
тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші.Руханилықтың негізі адамның мінез-құлқы
қалыптасады, ар-ұят,өзін-өзі бдағалау және адамгершілік сапалары дамиды.
Мұның өзі мейірімділікке,ізгілікке шақырады.
Үлкенді сыйлау – адамгершіліктің бір негізі. Қазақ халқының әлеуметтік
өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық-дәстүрге айналған отбасында,бала-
бақшада,мектепте, қоғамдық орындарда бұл дәстүрді сақтау әрбір адамнан
талап етіледі.Егер кісіге кісілік көрсете білмесең,сенің адамгершілігің өз
дәрежесінде болмаған.Мұны түсініп жатқан қазақ жастары сирек.Ал қазіргі
кезде дөрекі қазақ жастарын қоғамдық көліктерде жиі көреміз.Безірейген
пақырлар әкесінен үлкен кісілерге орын беруді қажет санамайды,ыржақтап
күліп отырады.
“ Ұятсыз,арсыз салтынан,қанғып кетер арынан ”- деп ұлы Абай ұятсыз, арсыз
адамды мінейді.Халқымыздың тәлім–тәрбиелік мұрасына үңілсек,ол
адамгершілікті,қайырымдылықты,мейір бандықты дәріптейді.Баланы бесігінде
жатқаннан бастап жақсы әдептерге баулыған.“Үлкенді сыйлау ”,“Сәлем бер,
жолын кесіп өтпе”деген ұлағатты сөздердің мәні зор.Жастардың жадында “Сіз
деген сыпайлық,сен деген анайлық”,“Адамдықтың белгісі иіліп сәлем
бергені”деген ұстанымдарды үнемі уағыздаған.
Сондықтанда басқаларға қарағанда жастар әлеуметтік топ ретінде өзгеше
қасиеттерге ие екені белгілі.Бұл не қасиеттер ? Ең әуелі,олардың “рухының
беймазалығы”,болмысқа сын көзбен қарайтындығы, ешкімге кіріптар болғысы
келмейтін “өзімшілдігі” ақиқаттан тіпті қоғамнан іргесін аулақ салуға
ұмтылуы,саяқ жүріп, қара басының қамын бәрінен биік қоюы.Яғни, көңіл деген
– көк дөнен,өз ерік – жігерінен қиялы ұшқыр.
Жастар қанша өзгеше қасиеттерге ие болмасын,ол таптан,әлеуметтік топтан
тысқары өмір сүре алмайды.Сондықтан да жастар мәселесі күллі қоғамға қозғау
салатын кең көлемдегі әлеуметтік проблемалардан да ауқымды күрделі.
Бүгінгі таңда қоғам өзгерістерінің шешуші факторы-жастар. Жастар
қарым-қатынасының үйлесімділігін қамтамасыз етуде рухани құндылық жетекші
орын алады. Жалпы “Адам-Қоғам”, “Адам-Әлем” қатынасының адамның дүниеге
деген көзқарасы қандай ұстанымдарға, принциптерге арқа сүйетінінен
құндылықтарды анықтауға үлкен маңыздылыққа ие болғанын көреміз. Әлемді
рухани–адамгершілікті игеру процесі барысында адам болмысты өз құндылықтары
арқылы қарастырады. Бұл қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар тұлғаның
сезімдеріне, қызығушылық ұмтылыстарына сәйкес келетін әлемге деген ерекше
эмоционалдық реңкке ие болатын қатынасты білдіреді
ХХ ғасырдың ұлы ойшылы исламтанушы ғалым Бәдуйя Заман Сайд Нурси
“Адам кім?” деген сауалға былай дейді:
“Адам жолаушы. Балалық шақтан жастық шаққа, жастық шақтан кәрілікке,
кәріліктен қабірге, қабірден тірілуге, тірілгеннен кейін мәңгілікке дейін
осы саяхаты жалғаса береді. Адамның иесі бар. Бұл әлемге келуі де, бұл
әлемнен кетуі де өз қолында емес.Адам жаратылысының екі қыры бар.Оның бірі-
тәні, оның материалдық қажеттілігі бар, ал екіншісі-руханияты (ақылы,
жүрегі, рухы, ұжданы)”. Сонымен қатар Сайд Нурсидің: “Өте жоғары дәрежеде
жаратылған адам осы дүние өмірін ғана ойласа, ол хайуаннан жүз дәреже
төмен болады” деуінің мәні де сонда. Осы орайда араб философы, ислам діні
философияның ірі өкілі Зайнуддин Мухаммед Имам Ғазали “Бақытқа жету
әліппесінде” өз ойына былай түйіндейді:“Сенің қалыбың екі нәрседен
құрылады. Бірі- көзіңе көрініп тұрған дене құрылысың, мұны тән деп атайды,
оны көзбен анық көруге болады; екіншісі-ішкі жан дүниең, оны жан деп те,
тіл деп те атайды, бұл көзге көрінбейтін, ішкі жан дүниеңе жасырын
жайғасқан, мұны көкірек көзімен ғана тануға болады. Тілдің мұрат мақсаты,
ақиқаты тек адамға тән. Адамның иманы жоғары дәрежеде болуы жүрек пен
ақылдың үйлесім табуына, ұждан тазалығына байланысты”.
Өмірдегі бағытың да,іс-қаректіңде өз бойыңа үңілуден басталады.Әркімде
ерекше көзге түсетін бір қасиет болады.Сол қасиет қастерленсе оның қолынан
келмейтін нәрсе жоқ,өзінің көздеген мақсатына жетеді.Талантсыз адам жоқ,өз
орнын таппайтын адам бар .Қабілеттіліктің көзге көрінуіне септігін
тигізетін отбасы, жолдастар, ұжым.Ал негізінде бәріне ізденпаз адамның өзі
түрткі болуы керек.Адам басқа нәрсеге бейімделу үшін ең әуелі өз шамасын
өзі білуге тиіс.Ықыластылығын шаршағыштығын,бірдеңенің қисыны
келтіргіштігін,зер салғыштығын сұрақ қою жолымен байқауға болады.Сұрақтар
арқылы ойдың айқындығы,зеректігі байқалады.
Қабілеттілік жетіледі,бірақ әр кісіде оның кез келген түрі жетіле
бермеиді.Алдын ала жағдай жасалған нәрсе ғана дамиды.Өзіңнің көңілің
қалаған,қалыптасқан психологиялық ерекшеліктеріңе,дене бітіміңе сай
бейімделмеген кәсіп табуға тырысу керек
Шығыс философы Әл-Фараби:“Ер жүректілік жақсы адамшылық қасиет дейміз
және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы
немесе ұстамдылық жасау арқылы жетуге болады дейміз.Бұл істерде болатын
шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады,ал батылдықтың жетіспеуі
қорқақтыққа соқтырады, бұл – жаман адамгершілік сапа.Міне,осы адамгершілік
сапалар қалыптасқан кезде,олардан осыларға сәйкес әрекеттер туады”,-деп
жастардың рухани және адамгершілік қасиеттерінің дамуына баса көңіл
аударған.Сондықтанда болар қай заматта болмасын болаттан берік серті,айбары
мықты ант болмаса,оның жер басып жүргенінде еш пәтуа жоқ.Біздің қазақ
қашанда болмасын адамды сертіне қарап сынаған. Сертіне. адам деп сөзіне
тұрақты,ойға алғанын орындамай тынбайтын,ар-намысын жібермейтін адамды
айтады.
Нағыз адамға тән қасиеттер:1)ұғымды, ойлы ететін зерде-зейінің, 2)сені
өрге сүйрейтін өнер-өрісің, 3)тек ілгері бастайтын-талабың, 4)ешқашан
алдамайтын –тапқырлығың, 5)қиындықта сыналатын-қайратың, 6)бәрінен де күшті
ететін білімің.Сонымен қатар адамның жолын кесіп, аяғына тұсау болатын
жаулары:
1)Жалқаулық, 2)аңқаулық, 3)жасқаншақтық, 4)жасықтық пен пасықтық,5)су
жұқпас суайттық,6)өсекшілдік, 7)мылжыңдық.
Өзі жас еліне бас боларлық адамның асыл мінезі –шыншылдығы, аңқылдақ
адалдығы, қара қылды қақ жарған әділдігі. Адамды бағала, озбырлығы қатал
қара, тайсалма, біреудің ықпалына түспе, қол астындағы адамдардың тілегін
орындауға ниеттен, оларды жаманшылықтан қорға.Адам істейтін қылықтың ең
сұмпайысы–опасыздық.Құлық пен өтірік жақсылыққа апармайды.Жауыздықтың
кесірі әрқашан істеушінің өзіне тиеді.
Мына нәрселерге ынтық бол:
Емін-еркін өмір сүруге, жұрттың құрметіне бөленуге, келешекке пайдасы
тиетін игі еңбектің пайдасын біл.
1.2 Қазіргі жастардың бойында рухани құндылықтарды қалыптастыру жолдары
Қазақстан республикасының Президенті Н.Назарбаев республика Білім және
ғылым қызыметкерлерінің ІІІ сьезінде сөйлеген сөзінде: білім беру ісін
реформалаудың стратегиялық міндеттерінің шығармашылық тұрғыдан ойлай
білетін, жеке тұлғаны мәдениетті, рухани-биік деңгейде тәрбиелеу болып
отырғандығына назар аударып, жалпы білім берумен қатар адалдық, адамдық,
ізгілік Отанын сүйе білу сияқты асқақ сезімдерге,тәрбиелеу қажеттігі өзекті
мәселе болып отырғандығын ерекше атап көрсетті.
Жастарды рухани дүниесі бай, ой парасаты кемелденген, бойында
адамгершілік, ұлтжандылық қасиеттері дарыған, жан-жақты дамыған білімді де
мәдениетті етіп тәрбиелеу қазіргі кезеңдегі ең келелі мәселе.
Жалпы парасатты тұлға рухани құндылығымыздың бет бейнесі. Парасат-
жеке тұлғаның қадір-қасиетін, кісілік кемелдігін білдіретін жйынтық
ұғым.Әдетте,бұл сөз тілімізде ақыл,пайым сөздерімен қосарлана,қос сөз
жасайтын ақыл-парасат, парасат-пайым түрінде айтылады.Соған байланысты
терминологиямызда парасат сөзі орыстың разум атауының орнына алынып
жүргенімен,олардың мағыналары барлық уақытта бірдей бір-біріне сәйкес
келе бермейді.Парасат ол жеке тұлғаның интелектуалдық және мінез-құлық
жағынан жетілгендігін,жоғары мәдениеттілігін көрсетеді.Француз философы
Г.Мабли(1709-1785),“Біздің бойымызға біткен қасиеттердің ішіндегі ең
маңыздысы және ең ізгісі-парасат”,-дейді.
Парасатты адамға істейтін ісін,сөйлейтін сөзін қабылдайтын шешімін
алдымен ақыл таразысынан өткізіп алу,әдеп-инабат,адамгершілігі жағынан
кінаратсыздық,салиқалықпен мейірімділік,ізгілікпен кең мінезділік
тән.Сондықтан парасат даналық ұғымына жақын,көптеген авторлар сол мәндеде
қолдана береді.Басқа қандай артықшылығы
болғанымен,ұшқалақ,күйгелек,шәмкес, шәлкес мінезді адамдарды парасатты
демейді.Сонда парасат ұғымы жеке адамның толысқан кемелдігінің белгісі
ретінде үлкен сана мен келісті әдет инабаттылығының,кең,бай мінезінің
жарасты тұтастығын білдіреді.
Мынау сан құбылып,кейде алай-дүлей, бұрқ-сарқ қайнап жататын тіршілікте
адамның парасат биігінде қалуы үшін,ақыл мен мінезге қоса,үлкен ерік-жігер
керек.
Даналардың тұжырымдауынша,ақыл-парасаттылық мынадай он
нәрседен:біріншіден,адамдарға кіші пейіл һәм нәзік сезімталдықпен
қараудан;екіншіден,өзінің кім екенін біліп,соған орай әрект жасаудан;
үшіншіден,өзінің және басқаның сырын сақтаудан;төртіншіден,қатесін бірден
мойындап кешірім сұраудан;бесіншіден,біреудің ісіне араласпаудан,басыңа
пайдасы жоқ сөзді сөйлемеуден тұрады.
Адам парасатты болу үшін,сондай-ақ терең ілім-білім болу керек.Білім
адамды надандық тұмшалаған қараңғы қапастан жарық,кең әлемге алып
шығады.Бұл жағынан алғанда, ақыл парасаттың өзі білім-миуа ағашының жемісі
іспеттес.Білім парасаттың ішкінәрі,сыртқы шырай,әрі деуге болады.
Оның жемісі–көптің игілігі,оның жарығы айналасына түседі,оның нәрі
қайырымдылық,қамқорлық тамырлары арқылы төңірегіне тарайды,оның биікте
мығым діңі,яғни әулетті тұлғасы-көптің сүйеніші.
Білім әрине,тек басқаларға үйрету үшін қажет емес,қызығын иесі көрмеген
білімнің мәні болмайды.Сондықтан шығар,бұрынғының ақылмандары;“Адам білім
мен дәулетін әуелі өзі пайдаланып,содан кейін басқаларға үлестіріп беруі
керек”дейді екен.
Парасатты адам әрқашан да алды-артын бағамдап алып,әрект жасайды.Қолға
алған ісінің ақыры қалай аяқталатынын,сөйлеген сөзінің түбі неге соғатынын
ойлап болжап алады. Яғни,тәмсіл сөзде айтылатындай,кірер есігін ғана
емес,шығар есігін де біліп алып табалдырықтарын содан кейін аттайды.
Парасатты адам тарих тағылымын, ата-бабалардан қалған өмір сабақтарын,
жол-жосынды,үлгі-өнегені зердесіне ұстап,өз кезінің ерекшеліктерін ескере
отырып, пайдаланады.Ол әрқашан өзінің іс-қылығына сын көзбен қарап,өзім
білермендіктен сақтанады.Білімді парасатты адамға тән ерекше қасиет-зиянды
нәрсенің өзінен пайдалы сабақ ала білу,яғни пайымшылдық жасампаздық.
Парасатты кісі жанына қанша ауыр тисе де, өз қатесін еркін
мойындап,қисығын түзеп, теріс жолдан қайта біледі.Тек жетесіз,тәрбиесіз
адамдар ғана тоң мойындық жасап,өзін-өзі тексермейді,өмір бойы қатесіне
қате жамап,адасқан үстіне адаса береді.
Осы орайда орыстың ұлы суреткері Л.Н.Толстой “Даналық білмеуден
қорықпайды,күдіктенуден,еңбектен,зе рттеуден қорықпайды,бір ғана нәрседен-
білмейтінін білем деуден қорқады”,-дейді.Бұл яғни аса мол білім-білікке ие
бола отырып,болдым-толдым демеу-парасаттылықты басты белгілерінің бірі.
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы – бүгінгі жастардың тәрбиесімен тығыз
байланыста.Сондықтанда жастарды тәрбиелеу ісінде оларды рухани дамытуға
баса назар аударғанымыз жөн.
Радио мен телеарналарда біраз ұлттық болмысымызға сай бағдарламалардың
жүргізілуін үлкен игіліктің бастауы деп санауға болады.Мәслен “Мың бір
мақал жүз бір жұмбақ”,“Күлтөбе”,“Дода”,“Тіл т.б. бағдарламалардың тәлім-
тәрбиелік құндылығы өте зор.
Жастардың бүгінгі таңдағы өміріне қатысты ең өзекті мәселе-ол олардың бос
уақыттарын дұрыс пайдалана білмеу мәселесі болып отыр.Жастардың бос
уақыттарын дұрыс пайдалана білмеу басты өзекті бола түсуде.Бос уақыттың
қаншалықты қызықты өтуі үйренуге, шығармашылық мазмұндағы ізденіске,дене
тәрбиесін жетілдіруге бағытталса, ол денені жетілдіруге ғана емес сонымен
бірге рухани баюға да мұрындық болады.Жастардың бос уақытының сипаты оның
оқуы мен өндірістік қызметіндегі мүделеріне байланысты болуы керек.Егер жас
адам енжар,ешқандай ақыл-ой және іс-қимымылын жұмсаусыз демалыс күннің
негізгі уақытын теледидар алдында өткізіп,уақытты босқа өткізуге
салынса,оның еңбектегі белсендігі де азаяды.Жастардың бос уақытын дұрыс
пайдалана білу өндірістік қызмет кезіне істерімен байланысты жүргізілсе
тұлғаны сипаттайтын моральдық, рухани және физикалық сапалардың да сапалығы
арта түседі.Жастарға оқу, махаббат,бос уақыт т.б. мейлінше
қызықты.”Сондықтан жастардың уақыт тынысын нәзік сезінуге қабілеттілігіне
таң қалуға болмайды.
Жеке адамның рухани адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге
келген күнінен басталады.Рухани адамгершілік мәселесіндегі ең басты мәселе
ол тұлғаны құрметтеу.
Ұлт тағдыры білімге байланысты болған соң, ең алдымен,білім берудің
ұлттық моделін жасаумыз қажет.Бұл мәселеге неге сонша үлкен мән беріп
отырмыз?Оның себебі, біз әлі жоғары білімнің ұлттық жүйесін қалыптастырып
үлгермеген елміз.Сондықтан да білім саласына да көп көңіл бөлгеніміз жөн.
“Ұлтты жою үшін ең алдымен оның жастарын аздыру керек”- дейді екен
батыстың саясатшылары. Ендеше біздің алдымызға қойған ең алғашқы шарт білім
және тәрбие саласынағы ұлттық тәрбие ісін мемлекеттік деңгейге көтеру болып
отыр. Ал біліммен тәрбиенің түпкі мақсаты- ұлтымыздың рухани өмірін сақтап
қана қоймай оны байытып, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихи құндылықтарын,
әсіресе сана-сезімін қазіргі адамзат өркениетінің биігіне көтеру қажет.
Осындай біліммен тәрбиені жастардың бойына ұялату керек.
Әдептілік,имандылық,мейірімділік,қа йырымдылық ізеттілік,құндылықтары
қалыптасқан халқымыздың абыройлы қасиеттері жастардың ақыл парасатына азық
ете білу үшін әрбір ұстаз, әдет-ғұрыптарды, білумен қатар өз бойына адамдық
құндылықтарды терең сіңірген рухани таза адам болуы керек.Ол адамгершілік –
рухани тағылымдары өркениетті өмірмен байланыстыра отырып,білім беруде оныы
негізге алғанымыз қалағанымыз жөн.
Қазір көп шулап айтып жүрген технология талаптары да білім мен тәрбиені
жеке тұлғаға қарай бағыттай беру ісі болып отыр. Адамның “Мен” деген
менталитетін қалыптастыру, өзін-өзі тану, өмірден өз орнын таба білуге
баулу мәселелерінің маңызы ерекше.
Жеке тұлға, индивид туралы ғалымдар ізденісіне назар аударсақ, мына
мәселелерге ерекше көңіл бөлуге болады. Қазіргі педагогика баланы оқу
тәрбие ісінде субьекті ретінде қарастырды.
Ол өзін-өзі тануға, өзін- өзі дамытуға мақсатты түрде ұмтылуы
керек. Ал жеке тұлға бойында рухани құндылық тәрбиелеу жайлы Эльконин,
Давыдов, Платоновтар ізденісі баршамызға аян. Олар әрбір жеке тұлғада
шыққан тегіндегі қасиеттердің болуымен қатар, олардың жан- жақты мәдени
жағынан дамуы жайлы айтып кеткен. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, дарынсыз,
мүлде қабілетсіз адам болмайды. Сол қабілеттің көзін ашу, оны ары қарай
дамыту әрбір ұстазыдың қасиетті борышы. Жалпы оқытушылар эстетикалық сезімі
жетілген, рухани құндылық тәрбиелеудің қайнар көзі десек қателеспейміз. Тек
қана оңтайлы технологияда іздену жүйесімен жұмыс істеу ұстазды осы мақсат
биігіне жеткізбек. Оқытушы іс- тәжірибесінде қандай шығармашылық тұлға
қалыптастыруға болады деген болжам моделін көрсетейік, осы арқылы
жастардың бойында рухани құндылықты нығайту көздеуде:
Әрине бұл болжамның жүзеге асуы үшін диагностиканы меңгере отырып,
әр студентті оқытушы жан-жақты зерттеу қажет.
Сондықтан жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың деңгейі мына
төмендегідей педагогикалық шарттарды ескеріп сақтағанда ғана көтеріледі.
Егер:
тәрбие үрдісі жастардың бойында рухани құндылықтарын қалыптастыруға
бағытталса;
жастардың рухани құндылықтарды бойында қалыптастыру мақсатында рефлективтік
іскерлік дағдыларды игерсе;
жастардың жеке тұлғаның әлеуметтік мәні бар рухани құндылықтарды өз іс-
әрекеттерінде, мінез-құлқы мен тіршілік әрекетінде көрсете алу мүмкіндігін
таңдаса.
Ұлттық адамгершілік тәрбие бесіктен басталса, жастар аңшы, зергер, ақын,
жырау, ержүрек, батыл, еңбекшіл болып өсер еді. Өз ұлтының рухын таныта
алмаса, оны кім таниды. Бір ғалым айтқандай, экономикалық азғындалудан
рухани азғындалудың апаты қауіпті екені рас. Соғыс, аштық кезеңдердегі
адамдардың бауырмалдық, ынтымақ берекесінің мәні неде? Ұлт рухының
күштілігінде. Ұлттық сана мен сезім тәрбие арқылы сіңеді. Олай болса,
балабақша мен мектеп кештері арқылы қалыптасатын рухани құндылық жетілудің
маңызы күшті.
Жастардың бойында бала кезден бастап рухани құндылық тәрбиесінің негізі,
мәдениеттілік, адамгершілік сана, адамгершілік сезім, рухани байлығы,
мәдени жағынан адамның өзіндік рұхани құндылықтарын дамыту. Қазіргі
қоғамдық жағдайда адамның рухани-адамгершілік тәрбиелілікті, адамгершілік
сана, адамгершілік сезім, адамгершілік мінез-құлық, адамгершілік дамуды
қалыптастыруда ЖОО-да қоғамдық жұмыстардың орны ерекше.Осыған байланысты,
біздерге жастарда рухани құндылықтарын тәрбие берудің мазмұнын құру қажет.
Жастар оқу барысындағы жұмыстар арқылы рухани құндылығын, тәрбиелікті
меңгерту, адамгершілік қарым-қатынас, қоғамның жасөспірім ішкі дүние, яғни
рухани құндылығының жетілуіне әкеледі.
Республикамыздың егемендігі жарияланғаннан бастап рухани
адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері қоғам назарын өзіне аудара бастады,
мұның өзі Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Білім министрлігінің
директивалары мен нормативтік құжаттарында өз көрінісін тапты. Мәселен,
ғалым М.Х. Балтабаевтың Үздіксіз білім беру жүйесінде жасөспірімдерге
рұхани-өнегелі тәрбие берудің концепсиясының 2002 жылғы жобасында
оқушыларды рухани құндылыққа тәрбиелеудің тұжырымдамалық негіздері, рухани
құндылық тәрбиесінің болмысы мен шарттары туралы мәселелер қарастырылған.
Кейде айтамыз,теледидардың кесірінен бәрі оқуды азайтады
деп.Онысы раста шығар,адамды жалқаулыққа тәрбиелейді ғой,бірақ кітаптың
орны мүлдем басқа.Кітап адамды қиялға жетелейді,талғамға үйретеді.Әртүрлі
пікір болады.Соның бәрінен ой түйсігінен өткізіп,санасына сіңіреді.Ал
теледидар сезімге тәрбиелемейді.Ойыңды,қиялыңды нәзіктікке қалай
тәрбиелейді?Ол әншейін көзіңмен көретұғын,оқиғаның дамуын ғана бере алатын
құрал.Тіпті ол білімділікке де тәрбиелей алмайды.Ол тек ақпараттың қорын
жинайды.Бірақ дүниенің бәрін көп білу деген сөз-білімділік пен
мәдениеттілікке жатпайды. Мәдениеттілік деп сезімталдық пен нәзіктікке адам
жанын тәрбиелеуді айтады. Осы тұрғыдан біз үлкен олқылықтамыз.
Ресей сияқты үлкен мемлекетте кітап шығару жақсы жолға қойылған.Олар о
бастан кітап шығару жағынан әлемдік дәрежеге көтерілді.
Ғалымдардың пікірінше балаларға арнап әлемдік таралыменг жылына 300
кітап шығару керек... Сонда ғана олар мектептен бастап қазақ тіліне жарып
өседі. Ал адам жанының жайсаңдығы, мәдениеттігі, кеңдігі, ілтипаттылығы,
кісілігі, кішілігі кітәап арқылы беріледі..
Оқырман 4-5 жыл кітап оқымағаннан кейін оқу әдісінен айрылады. Оны қайта
тәрбиелеу мүмкін болмайды. Яғни баяғы қалпына келмейді деген сөз. Бұл бір
жола орныққан олқылық. Осы кемістік ұрпағымыздың да бойында қалады деп
ойлаймын. Кітап оқу адамның жеке басының рухани байлығының негізгі көзі
болғандықтан бұл істі әрбір оқырман өзінің жеке дара ерекшелік
қасиеттерімен лайықты ұйымдастырады. Ол үшін әр адам (жоғарғы деңгейдегі
оқырман) кітаппен жұмыс істеудің мынандай жалпы оқрмандық ебдейліктерінің
жүйесін игеруі тиіс:
1. Өздігінен кітап оқуды белгілі мақсат бойынша жоспарлай білу
(ұйымдастырушылық) ебдейліктері.
2. Белгілі тақырыпқа байланысты қажетті кітапты таңдай біл,
каталогпен жұмысістей білу ебдейліктері.
3. Кітаптың мазмұнының байланысын ашатын негізгі компоненттерін
тауып оқи білу ебдейліктері.
4. Кітаптың басты идеасын түсініп, оның композициялық құрылысы мен
байланысын анықтай білу ебдейліктері.
5. Оқыған кітапты конспектілей (немесе тезистерін жасау) білу
ебдейліктері.
6. Оқыған кітапты сын көзбен қарай, бағалай білу ебдейліктері.
Мұндай ебдейліктер оқырманға өте қажет.
Қазіргі кезде Америка, Англия сияқты өркениетті елдерде балаларға
компьютерде ойнауға күніне екі сағаттан артық отыруға мүлдем тиым салынған.
Оның орнына, оларда кітап оқуға дағдыландыруға күшті бетбұрыс жасауда.
Олардың мектептеріндегі тәлім-тәрбиенің негізгі арқауы-кітап оқуға баулу
болып отыр.Кітап АҚШ мектептерінде кітап оқу деген ұғым нан жеу, су
ішу сияқты күнделікті жиі пайдаланылатын ұғымдармен бірдей деп түсінеді
екен. Шетелдегі кітапханалар ең қасиетті, қастерлі де, сүйікті орындарға
айналған.
Әйгілі неміс ақыны Гете өзі туралы айтқанда, мен 80 жыл бойы кітап
оқыдым, бірақ әлі оқып бітпегенім көп, тағы да оқи бергім келеді,- деп
жазған екен.
Кітап... Кітап оқи білу... Бұл құретті ұғымдарға қатысты небір асыл
сөздердің айтылғаны мәлім. Себебі, кітап информацияның қайнар көзі,
тәрбиеші, адамдардың ақылшы досы, сырласы, кітап- мәдениет пен өнердің,
ғылым мен техниканың озық жетістіктерімен дер кезінде таныстыратын өзінше
бір әлем, саяси шыңдалу құралы,адамдардың белсенді өмірлік позициясын
қалыптастыратын рухани ұлы күш кітап-өмірдегі қандайда болсын кедергілерді
қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін творчестволық күшті құрал, творчестволық
білім бұлағы А.С.Макаренконың айтуынша Кітап дегеніміз мұқабамен тысталған
адам. Дер кезінде оқылған кітап оңынан келген сәтттілік.Ол өміріңе
өзгеріс енгізе алады. Ең асыл досың мен ұстазың өйте алмас,-деп совет
жазушысы П.Павленко қандай орынды айтқан. Ештеңе оқымаған ештеңені
ойламайды да, кітап оқуды қойған адам ойлауды да тоқтатады,-дейді Д.Дидро.
Өмірдің рухани және материалдық игіліктердің негізгі азығы болып саналатын
кітап адамзат мәдениетінің жинақтаушы компоненті болып табылады. Әрине,
өздігінен кітаппен жұмыс істеудің нәтижелігі, әр адамның кітапты таңдап ала
білуіне тікелей байланысты. Мысалы, мамандығы техникамен байланысты
адамдардың техникалық кітаптарды ғана, ал тарихты сүйетіндердің тарих
әдебиеттерді ғана оқып, басқа салалардағы басылымдардың қармаын осы заманғы
мәдениетті адамға жараспайтын қасиет деу керек. Өз айналысатын кәсібі
немесе өзі қызығатын мәселелер төңірегіндегі жазылған кітаптардан басқа да
әрбір оқырманның мерзімді баспасөз, қоғамдық-саяси, ғылыми көпшілік журнал
материалдарын, сондай-ақ көркем әдебиет шығармаларын т.б.
М.Горькийдің кітапты жақсы көрсеңіз, ол сіздің өміріңізді
жеңілдетеді...Ол адамды және өзіңізді құрметтеуді үйретеді, ол ақыл ойыңыз
бен жүрегіңізді,дүниеге және адамға деген махаббат сезіміне бөлеп
қанағаттандырады...Бойымда небір жақсылық болса, соның барлығы үшін мен
кітапқа борыштымын,-деген сөздері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазіргі жастарды рухани құндылықтар негізінде әлеуметтендіру ... ... ...
1.2 Қазіргі жастардың бойында рухани құндылықтарды қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Рухани адамгершілік негізінде жастардың өзін-өзі дамытудың
педагогикалық шарттары.
2 ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МҮМКІНДІКТЕРІН ІС-ТӘЖІРИБЕ
АРҚЫЛЫ КӨРСЕТУ ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Әртүрлі танымдық іс шаралар арқылы жастардың рухани құндылықтарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.2 Жастардың рухани құндылықтарын қалыптастыру деңгейін
диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТІРКЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында қоғам
өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім мен тәрбие жүйесінде мол өзгерістер туындап
отыр.
“2010-жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы” ұсынылып, “Мәдени
мұра” бағдарламасы талқыланып жатқан тұста,тәрбиеге жаңа қөзқарастармен
қарау қажеттігі туындады.
Сондықтан да ХХІ ғасырдың жаһандану мен ұлттық тенденциялардың бірлігі
мен күресі, үйлесімі мен текестірген елдің, ұлттың, жеке адамның
адамгершілік қасиет сапаларын, ар- намысын жаңа қырынан саралауды талап
етіп отыр.
Өйткені жаңа ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы
шиелене түсті. Бұл бір жағынан, барша саланың ғаламдануы, ал екінші жағынан
рухани азғындаудың бас көтеріп, үдеу үрдісімен түсіндіріледі. Бүгінгі таңда
республикамызда күннен күнге нашақорлық, маскүнемдік, жұмыссыздық пен
тастанды балалар санының көбеюі, Қазақстан сәбилерінің жер жүзіне таралып,
қолды болуына, жалпы тәрбие процесін күрделенгенін байқатты.
Қазіргі жаһандану заманында әркімнің ісінің өнімді табысының толымды
болуы, әлемдік бәсекеге төтеп беруі қай кіснің болса да өзінің қабілеті
мен тапқырлығына, білім-біліктілігіне байланысты екендігі –ақиқат аксиомаға
айналды.Осы ғаламдық үдеріске сай адам ресурс адам факторы,“адам капиталы”
деген сияқты жаңа әлеуметтік – педагоикалық ұғымдардың пайда болуы да заңды
құбылыс. “Адам капиталы” өркениетке өрлеудің, жаһандану бәсекеге қабілетті
болудың шешуші факторына айналғаны мәлім.Қазіргі қарыштап қарқынды даму
кезеңде адамның жай қабілеттілігі мен ебдейлігі әлемдік бәсекелестік
жарыста,озып шығу үшін жеткілігсіз болып отырғаны белгілі.Мұндай аламан
бәйгеде басқадан қалып қалмас үшін кәдімгі қазақы үйреншікті пысықтық пен
ептілікті творчествалық және бәсекелестік қабілеттілікпен толықтырумыз
тиіс.Сондықтан қабілеттіліктің мән-мағынасына, қабілетіңе қарай кәсіп
таңдай білуге,творчествалық қабілеттіліктің сыр-сипатына, педагогикалық
творчествалық қарекетке,кәсіпкерлік бәсекелестікке,бәсекеге қабілетті тұлға
тәрбиелеу мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Демек, қоғамдық, әлеуметтік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын
яғни адамгершілік құндылықтарының жоғары болуын қамтамасыз етіп, азамат
тәрбиелеудің жаңа бағыттарын ойластырудың қажеттігі туындады.
Осы ретте, жастардың бойында адамгершілікке бағытталған жүйе
қалыптастыруды, тәрбие жұмысын ұтымды жоспарлай білуді және жаңа
технологиялық негіздерді оңтайлы ұйымдастыруды жүзеге асыру, тәрбие
процесін жаңа ғылыми – педагогикалық тұрғыда зерттелуін де талап етеді.
Жастардың рухани құндылықтарының қалыптастыру мәселесі барлық
кезеңдерде де өзектілігін жоймай,педагогика ғылымының зерттеу нысаны
болудан тайған емес.Оның өнеге үлгілерін өскелең ұрпақ тәрбиесінде
пайдалану қажеттілігі мен теориялық педагогикалық негіздері Аристотель,
Сократ, Платоннан басталып, бұны алыс жақын шетел педагогтары
Б.С.Гершунский, И.П. Подласый, Н.Е. Щуркова т.б жалғастырып, психологтар В.
Франкл Л.И.Божович,С.Л Рубинштейн,Ж.Ы. Намазбаев,Қ.Б. Жарықбаев т.б.
ғылыми теориялық тұрғыдан тереңдетті.
Қазақ даласының ойшылдары Әл-Фараби,Ж.Б.Баласұғын, М.Қашқари, ғұлама
ағартушылар Ш. Уалиханов ,Ы. Алтынсарин,А.Құнанбаев ,ХХ-ғасырдың бірінші
жартысындағы педагог ағартушылар тобы М.Жұмабаев,Ш.
Құдайбердиев,М.Дулатов,А.Байтұрсыно в,С.Торайғыров ұлттық адамгершілік
құндылықтарының негізін салған философтармен мәдениеттанушылар Ә.
Нысанбаев, Л. Кішібеков, Ғ. Есім,Т. Ғабитов т.б. ары қарай жалғастырды.
Рухани құндылықтың қайнар көзі, алтын арнасы ұлттық байлықта, яғни,
ұлттың рухани, мәдени байлығын ұлттық байлықпен ұштастыру, оның озық
үлгілерімен байланыстыру-жас ұрпақты жан- жақты дамыту жеке тұлға
қалыптастырудың бірден-бір жолы болып табылады.
Сонымен бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай біз жұмысымыздың
тақырыбын “Қазіргі жастардың рухани құндылықтарын қалыптастыру” деп
таңдаумызға негіз болды. .
Зерттеу жұмысының мақсаты:Қазіргі жастардың бойында рухани
құндылықтарды қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі:Жоғарғы оқу орындағы тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Жалпы жоғарғы оқу орынындағы жастардың рухани
құндылықтарын қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
“Құндылық”,“рухани құндылық”, “Жалпы адамзаттық құндылық”ұғымдарының
ғылыми–теориялық мәнін, әлеуметтік– педагогикалық маңызын ашып көрсету.
- рухани құндылық мазмұнына сипаттама беру;
-жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықтау;
-жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың модульдік технологиясын
жасап, оның тиімділігін тәжрибелік педагогикалық эксперимент арқылы
көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық
негіздері анықталса, сонда ғана өркениетті ортада жастардың рухани
құндылықтарын қалыптастырудың мүмкіндіктері артып,қойылып отырған қазіргі
заман талаптары жүзеге асады.
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жастарды рухани құндылықтар негізінде әлеуметтендіру
ХХ -ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен
қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді.Бұл кезеңде рухани адамгершілік
дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр.Сондықтан да бүгінгі таңда
барлық әлемде,сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының
қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау айқындалуда.
Жастарға рухани–адамгершілік тәрбие беру–қазіргі қоғамның ең
маңызды міндеттерінің бірі.Бұл заңды да,өйткені ,біздің қоғам өмірінде
адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моральдік фактордың
ықпал аясы кеңейіп келеді.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат- міндеттердің
ең бастысы-өзінің ісін,өмірін жалғастыратын салауатты,саналы ұрпақ тәрбиесі
келешек қоғам қамын ойлау болып табылады.
Әрбір қоғам алдына қойған мақсаты-сол келешек қоғам иелерін жан- жақты
жетілген,ақыл–парасаты мол мәдени ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу.
Ендеше жаңа дәуірде жаңашыл адамды қалыптастыру қажеттілігі туып
отыр.Бұл кезеңде ғасырлар бойы жинақталған іс-тәжірибелерімізге,бай
мұраларымызға талдау жасалып, жіктеліп ойларымыз қорытылып, нәтижесінде
белгілі бір жүйеге келу өмір талабы.
Заман ағымына лайықты қазіргі кезде алдымызда тұрған міндет-
халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай отырып ,елімізді өркениетті елдер
қатарына қосу. Сол өркениетті елдер санатына қосылуына ықпал жасайтын
еліміздің ертеңгі болашағы-өзге елді де, өз елін де сыйлайтын жан -жақты
азамат қалыптастыру қоғамның басты міндеті.
Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе тұлғаны рухани дамыту.
Рухани даму дегеніміз - өзінің өміріндегі орынын жауапкершілігін түсініп,
өзін- өзі жетілдіру. Қазақ даласының ойшылдары Әл-Фараби, Ж.Б. Баласұғын,
М. Қашқари,ғұлама ағартушыларШ.Уалиханов,Ы.Алтынсарин ,
А.Құнанбаев,
ХХ-ғасырдың бірінші жартысындағы педагог ағартушылар тобы
М. Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев , М .Дулатов , А.Байтұрсынов, С.Торайғыров
ұлттық құндылықтарының негізін қарастырған.
Рухани даму жеке тұлғаны қалыптастырудың негізі болып табылады. Рухани
дамыған тұлғаның көрсеткіштері басқаларға жақсылық жасау, жақсылыққа
ұмтылу,өзін-өзі дамыту,жетілдіру.
Қазіргі уақытта халқымыздың әдет–гұрып салт-сана дәстүр, рухани
және мәдениет мұраларын сақтау, қалыптастыру, жетілдіру жөнінде Елбасымыз
ұдайы айтады. Бұл орайда іске асырылып жатқан нақты іс-шаралар баршылық
болғанмен тоқмейілсуге әлі ерте.Егер жастарға ең алдымен саналы тәрбие
керек десек,оны түбегейлі қалыптастыратын тағы да сол ұлттық әдет-
ғұрып,салт-дәстүрлер ғана болмақ.
Біз зерттеу барысында қарастырып отырған мәселелерінің теориялық
әдіснамалық негізін дәлелдеу мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау
арқылы “құндылық”, “рухани құндылық”, “адамгершілік құндылық”, “жалпы
азаматтық құндылық” ұғымдардың өзара байланысына, олардың анықтамаларына,
құрастырылған жүйелерге мазмұндық сипаттама беруге талпындық.
Сондықтан құндылықтарға теориялық тұрғыдан талдауды өзекті мәселесі деп
қарастырамыз. Осыған орай, біз зерттеу тақырыбына байланысты аксиологиялық
теориясына сүйендік. Бұл мәселені құндылықтар теориясы немесе аксиология
(грек тілінде “ахіс” – құндылық және “Іоgоs” – ілім) қарастырады.
Аксиология-құндылықтар жаратылысы туралы, оның нақтылықтағы орны мен
құндылықтың әлемдегі құрылымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар
мен тұлғаның құрылымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім
деп түсіндіріледі.
Қазақ тілінің терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме
сөздігінде,жалпы адамзаттық құндылық-барша адамдарға,әлеуметтік асқын жүйе
ретіндегі бүкіл адамзатқа ортақ, дүние жүзі халықтарының ғасырлар бойы
тәжрибесін қорыту нәтижесінде тұжырымдалған, қазіргі заманғы өркениеттің
дамуын анықтайтын мұраттар деп көрсетіледі.Осы мәселе бойынша педагог
ғалымдар М.А.Гусаковский, М.В.Богуславский, Г.Б.Корнетов сияқты әдіснамалық
зерттеуші ғалымдар мынандай ең жоғарғы құндылықтар иерархиясын
ұсынады:Адам, Денсаулық, Өмір, Жанұя, Отан, Жер,Адамзат,Бейбітшілік,
Еңбек, Білім, Мәдениет , Даму.Ресейлік ғалым Н.Е. Щуркова, педагогикада
құндылықтар құндылықтары иерархиясын төмендегі пирамида түрінде ұсынды.
Сурет1- Н.Е. Щуркова ұсынған құндылықтар “пирамидасы”.
Осы жұмыс негізінде ғалысм Р.К.Төлеубекованың жаңа әлеуметтік–мәдени
жағдайда тұлғаны адамгершілікке тәрбиелеу тұжырымсдамасын қарастырдық.
Қазақстан Республикасының қоғам дамуының жаңа кезеңіндегі адамгершілік
тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізін, ғалым өзіндік жаңа ұстанымға
сүйене отырып, жалпы адамзаттық құндылықтардың ішінен, Адам, Жер, Ұлт,
Отан,Білім,Бейбітшілік,Мәдениет, Еңбек,Білім, Отбасы деген құндылықтарды
іріктеп жүйелеген.
Жоғарыда айтылған көзқарастардан байқағанымыз, берілген бұл жүйелер бірдей
болмағанмен, олардағы құндылықтар тізіміне ортақ көзқарас бар және оларды
біріктіріп тұрған – гуманистілік бағыттылық: үш жүйеде де “Адам” ең маңызды
құндылық болып табылады.
Қазақстандық зерттеуші ғалым Г.К. Нұрғалиева 90-жылдардың басында, жеке
адамның құндылық бағдар жүйесінің психологиялық-педагогикалық негізін
анықтаған.Әлеуметтік- мәдени ортада тұлғаны адамгершілікке тәрбиелеуге,
олардың әлемдік өркениеттің субьектісі болатындығын жан-жақты көрсетеді.
Сондықтан, жалпы адамзаттық құндылықтар жүйесін негізге ала отырып,
адамгершілік құндылыққа өз анықтамамызды береміз.“Адамгершілік
құндылық–жастарда адамгершілік құндылық қалыптастыруда ол дүние жүзілік
адам баласы жасаған бағалы бағдарламалық білімін құндылық ретінде іс-
әрекетте, қарым-қатынаста меңгерген өмірлік тәжрибесінде, өзінің табиғи
болмысын байыта алатын,мәдени байлықтарды меңгерген,соған сәйкес әр түрлі
іс-әрекеттер, сезім, сана, мінез-құлықта, қоғамдық қатынаста тұлғаға тірек
болатын сенім”-тұжырымдаймыз.
Құндылықтар –жоғарыда аталған анықтаманың ең маңызды белгілері,ол
адамдарды біріктіретін негізгі тірек. Адамның рухани әрекетінің саласы,
тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның адамгершілік санасы.Адам
болмысының әр түрлі формаларына деген қатынасты білдіретін адамзат
мәдениеті болып табылады.
Сондықтан философиялық тұрғыдан қарастырғанда мынадай топтарға
бөлуге болады.Қоғам және адам ең жоғарғы құндылық: табиғат, еңбек, т.б.
материалдық қажетті өмір құндылығы; отбасы, ғылым, мемлекет т.б. әлеуметтік
өмір құндылығы;ғылыми білім,норма,көзқарас,идеал,т.б. рухани өмір мен
мәдениет құндылығы;шындық, толеранттық, жанашарлық, махаббат достық,
қанағаттану-адамгершілік құндылық.
Демек біздің пайымдауымызша осы құндылықтардың жиынтығы “Жалпы адамзаттық
құндылықтарды ”анықтайды.Адамның жеке басының тұлғалық құндылығы жалпы
адамзаттық құндылықпен сәйкес келіп жатса,онда әлеуметтік болмыста
үйлесімді ахуал қалыптасар еді.
Айтылған пікірлерді талдай отырып,жүйелей негіздеуге мүмкіндік
бар.Бұл негізде шетел философы Р.Вильямстың еңбегіне ерекше көңіл бөлу
керек. Ол құндылықтарды мақсат-құндылық (терминалды) , құрал- құндылық
(инструментальды) болатынын,оларға бағынышты құндылықтар болады деген
пікірді білдіреді де ,мақсат құндылыққа-Ақиқатты, Еркіндікті, Әсемдекті,
Әділдікті, Жақсылықты жатқызады.Ал құрал-құндылықтарға-Әлеуметтік, Саяси,
Экономикалық құбылыстарды жатқызады.Бұлардың барлығы қоғамдық тарихи
үрдістің жалпы адамзаттық құндылық кеңістігіндегі алдына қойған
мәселелермен байланысты құндылықтар болып табылады.
Терминальды құндылықтардың ішінде интраперсональді, яғни адамның жеке
басына байланысты (жанды құтқару,өмір мәні,т.б)және интерцерсональды, яғни
әр түрлі топтарға бағытталған (әділдік,бауырмалдық) салалар бар.Біздің
ойымызша осы терминальды құндылықтар қоғамдағы адамгершілік құндылықтар
жүйесін құрайды.
Жоғарғыда айтылған ғалымның тұжырымынан біз,тұлғаға адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыруда жеке тұлғаның бойындағы ішкі мәдениетінің ірге
тасы бола алады.
Бөбек қорының президенті С.А. Назарбаева “Адамгершілік-адамдардың
күнделікті қарым-қатынасына қатынасына қатысты гуманизм принциптерін
бейнелейтін моральдық қасиет.Адамдарға деген ізгі ниеттілік
құрмет,жанашырлық пен сенім ,кеңпейілділік,басқалардың мүддесі үшін жан
аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды,”- деген ойды айтады. Осы орайда
,гуманизмді адамға тән адамгершіліктің, парасаттылықтың және ой шабыттың
ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамды еркін ойлаудың, әділдік пен
теңдік принциптерін құрметтейтін адамшылықтың шынайы белгісі деп
қарастырамыз.
Адамның бойында жеке тұлғалық қасиеттерінің пайда болуы, ізгілік
мәдениеттің негізін құрайтын адамгершілік құндылықтар жүйесін меңгерумен
тікелей байланысты.
Адам жер бетіндегі тіршілік әрекетінің жоғарғы формасы болғандықтан,
жануарлардан ерекше. Адам “Мәдениет ” сөзімен тікелей байланыста.
“Мәдениет”- бұл адамның өмір-әрекетінің мазмұны, оның түрлі әдістері мен
түрлерінің пайда болуы.Егер адам өмірдің осы түрін пайдаланбаса онда оның
жануарлардан айырмашылығы болмайды.
Қазақтың ойшылы Абай Құнанбаев өз кезеңінде айтқан :“Егер адам білімге
ұмтылмаса,онда ол жануарларға теңеседі,немесе егер бір адам өзге адамға
қатыгездік , жаманшылық жасаса,онда ол адами қасиетін жоғлтып,жануардан
айырмашылығы болмай қалады.Сондықтан адам болып дүниеге келу емес оның
адами қасиеті,мәдениеті болуы қажет. Адамның пайда болуы мен қалыптасуына
қажетті түсінік материалды мәдениет бұл пәндік шарттар- адам дамуы мен
қалыптасуының физикалық биологиялық мәні негізінде, тамаққа,
киімге,баспанаға және т.б материалдық қажетіліктерді қажетсінуі.Бұл затты
өңдеудің негізгі міндеті адамдардың экономикалық, өндірістік әрекеті және
адам өмірі онсыз мүмкін емес.
Материалдық мәдение - бұл тек қана өмірдің өндірістік тәсілі емес,
сонымен бірге техникалық құрлыс,ғимарат,тарихи ескерткіштер және т.б.
Сонымен қатар адамның рухани адамгершілік мәдениеті пайда
болады.Руханилық – адамгершілік екі түрлі көрініс, бірақ бір –бірімен
байланысты. Адамгершілік бұл тек руханилықтың элементі, оның бір көрінісі.
Руханилық – бұл адамның өзіндік ашылуы және өзіндік дамуының әр түрлі
түрлері, әдістері, адамзаттық өмірлік әрекетінің түрлері.
Философиялық, педагогикалық, психологиялық шолу жасай келе адами
қасиеттерді белгілейтін, адамгершілікке бағытталған құндылықтарды жалпы
талдау жасай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарға анықтама беруге
талпындық.
Сонымен, “рухани-адагершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің табиғи
жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы түсіп дамыған сыртқы
ортаның қалыптасқан, тұлғаның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, қоғамдағы
орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе”-деп
білеміз.
Руханилықтың бір көрінісі –қоршаған әлемді тану мәдениеті және өзін-
өзі тану.Сондықтан адамның білімге құштарлығы жануарлардан айырмашылығын
көрсетеді. Х.Шельски ХХ ғасыр жастарының тарихи үш толқынын даралап
көрсетеді.Оның ойынша, біріншісі-романтикалық.Бар болмысы идиолистік
философияға негізделген,бұл ұрпақта ең алдымен адамға тән ақыл-параст,
ізгілік және түсініктілік қасиеттер басым болады.Екіншісі- уайымшыл деген
шартты атқа ие болған ұрпақ.
Жастардың бұл толқыны
әр түрлі саяси
бірлестіктерде,қозғалыстарда,партия ларда,өздерінің құқықтарын қорғау үшін
саналы түрде бірігіп,алға қойған мұраттарын жүзеге асыруға ұмтылады.Соңғы
үшіншісі – қоғамдық мұраттар мен құндылықтарға деген сенімділікті бойына
сіңіріп өскен күдікшіл ұрпақ.
Қазіргі кезде теледидардан тұрпайы фильмдер шектеусіз көрсетіледі.Алдын
артын танып үлгірмеген жастарымыз оған еліктейді.Ал кейбіреулер
“демократияны” ойына келгенін істеу деп түсінеді.Жастарға“қазір жастар
арасында жағымсыз істер көп,айтуға ұят,ондай қылықтар біздің қазаққа жалпы
адамзат баласы ондай іс -әрекеттерден аулақ болу керек,ертең өздерің
дейсіңдер”деп айтса, әп-әжептәуір,парасатты деген азаматтар “Қазір
демократия, кім немен айналысам деседе өз еркінде, егер жаман болса
киноларды бүкіл халыққа неге көрсетеді? ” деп айтады.Мұның өзі біздің
рухани мәдениетіміздің азғындалып бара жатқанымызды байқатады.Сондықтанда
соған тосқауыл қойатын уақыт жеткен сияқты.
Қазіргі кезде жастар бойындағы рухани байлығымыздың жоғалып бара
жатқаны.Бәрінен де күшті осы.Себебі рухани бай адам елікпейді де,бәрін
ақылмен ойлап,жүз толғанып өзіне қажеттісін ғана ,керегін ғана бойына
дарытады.Ұрпақ тағдыры дегеніміз-ұлт тағдыры.Әрбір ұлт болашағы,оның
білімді де іскер,талантты да мәдениетті,адамгершілік асыл қасиеттерді
бойына сіңірген тәрбиелі ұрпақтың қолында.Жалпы жастарды, салауатты өмір
салтына тәрбиелемей ел мәдениеті көтерілмейді.Толық мәдениетті ел болу үшін
алдымен өз мәдениетімізді,өз тарихымызды,бойымызға сіңіріп содан кейін өзге
дүнйені игеруге ұмтылғанымыз жөн.
Сондықтан оп-оңай айта салатын жалаң сөздерге, үгіт насихатқа қарағанда
маскүнемдік пен нашақорлықтың,жезөкшеліктің адам өміріне қандай азап
әкелетіні, аз күнгі “қызық”ажалмен аяқталатыны жастар санасына жеткізу
керек.Олай дейтін себебіміз,егер олар көретін азабын көз алдына елестете
алатын дәрежеге жетсе,өз өмірлеріне балта шаппай,одан бойын аулақ салар
еді,себебі кімнің тірі өлік болғысы келеді,көпшілік жастар соны білмей опық
жейді ғой.Көптеген жастарымыз“Нашақорлық дегеніміз деген не ?”деген
сұрақтарға,ол рахат кәйіп деп жауап бертіндерде аз емес.
Қазақ халқының қыз перезентін ерекше тәлім-тәрбиеде ұстағаны тарихтан
белгілі.Сыпайылылық, ұялшақтық, әдептілік пен ұстамдылық қазақ қыздарының
бойына тараған, қанына сіңген ұлттық қасиет.Бірақ қазір жезөкшелікті кәсіп
айналдырып, арын аяққа басып, ақша үшін бәріне барып жүрген қыздар
қаншама?Өкініштісі,олар оның зардабынан ұрпақсыз қалатынын,неше түрлі
жазылмайтын, жан азабын тарттыратын жыныстық ауруға ұшырайтыны маңдайларына
тигенде бір-ақ біледі.Бұл дегеніміз -келешек қоғамға ұлтқа ұрпаққа қауіп
төнді деген сөз.
Біреулер жастардың жағымсыз әрекеттерімен айналысуын жұмыстың
жоқтығынан, күн көрудің қиындығынан, тұрмыстың нашарлығынан деп ойлайды.Ал
қазақ басынан талай небір қиын заманды өткізді,аштықты да,ашаршылықты
да,тұрмыстың қйындығын да,жетіспеушілікті де, соғысты да небір зобалан
заманды да.Сонда да арын сатып бала асырап, арақ ішіп қайғысынан азайып
көрген емес.Қйындықтар мен қйыншылықтарды жеңу әр адамның дүние танымдық
мүмкіндігіне, мұратына, рухани деңгейіне байланысты.Рухы күшті ұлт озады.
Рухы жоғары адам тіршіліктің қиыншылығымен тұйықталынып қалмай, өзгенің
адамгершілігін құрметтеп, оған ілтипатпен қарап, көмектесуге бейім
болады.Адамнның рухани сұлулығының басты белгілері-адамгершілік. Оған
қайырымдылықпен бірге басқаның қайғысына ортақтасу,шыншылдық,
адалдық,сияқты жалпы адам баласына тән жақсы қасиеттер жатады.
Рухани қажеттілік – адамның жеке тұлғалық ,шұығармашылық тәлімдік
-әлеуметтік қажетін қанағаттандыратын құндылықтарға ынталылық.
Руханилық ең жоғарғы құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті.
Руханилық ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі,ізгі сезімі махаббат пен
жанашырлық сананы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі.Руханилық- жеке
тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші.Руханилықтың негізі адамның мінез-құлқы
қалыптасады, ар-ұят,өзін-өзі бдағалау және адамгершілік сапалары дамиды.
Мұның өзі мейірімділікке,ізгілікке шақырады.
Үлкенді сыйлау – адамгершіліктің бір негізі. Қазақ халқының әлеуметтік
өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық-дәстүрге айналған отбасында,бала-
бақшада,мектепте, қоғамдық орындарда бұл дәстүрді сақтау әрбір адамнан
талап етіледі.Егер кісіге кісілік көрсете білмесең,сенің адамгершілігің өз
дәрежесінде болмаған.Мұны түсініп жатқан қазақ жастары сирек.Ал қазіргі
кезде дөрекі қазақ жастарын қоғамдық көліктерде жиі көреміз.Безірейген
пақырлар әкесінен үлкен кісілерге орын беруді қажет санамайды,ыржақтап
күліп отырады.
“ Ұятсыз,арсыз салтынан,қанғып кетер арынан ”- деп ұлы Абай ұятсыз, арсыз
адамды мінейді.Халқымыздың тәлім–тәрбиелік мұрасына үңілсек,ол
адамгершілікті,қайырымдылықты,мейір бандықты дәріптейді.Баланы бесігінде
жатқаннан бастап жақсы әдептерге баулыған.“Үлкенді сыйлау ”,“Сәлем бер,
жолын кесіп өтпе”деген ұлағатты сөздердің мәні зор.Жастардың жадында “Сіз
деген сыпайлық,сен деген анайлық”,“Адамдықтың белгісі иіліп сәлем
бергені”деген ұстанымдарды үнемі уағыздаған.
Сондықтанда басқаларға қарағанда жастар әлеуметтік топ ретінде өзгеше
қасиеттерге ие екені белгілі.Бұл не қасиеттер ? Ең әуелі,олардың “рухының
беймазалығы”,болмысқа сын көзбен қарайтындығы, ешкімге кіріптар болғысы
келмейтін “өзімшілдігі” ақиқаттан тіпті қоғамнан іргесін аулақ салуға
ұмтылуы,саяқ жүріп, қара басының қамын бәрінен биік қоюы.Яғни, көңіл деген
– көк дөнен,өз ерік – жігерінен қиялы ұшқыр.
Жастар қанша өзгеше қасиеттерге ие болмасын,ол таптан,әлеуметтік топтан
тысқары өмір сүре алмайды.Сондықтан да жастар мәселесі күллі қоғамға қозғау
салатын кең көлемдегі әлеуметтік проблемалардан да ауқымды күрделі.
Бүгінгі таңда қоғам өзгерістерінің шешуші факторы-жастар. Жастар
қарым-қатынасының үйлесімділігін қамтамасыз етуде рухани құндылық жетекші
орын алады. Жалпы “Адам-Қоғам”, “Адам-Әлем” қатынасының адамның дүниеге
деген көзқарасы қандай ұстанымдарға, принциптерге арқа сүйетінінен
құндылықтарды анықтауға үлкен маңыздылыққа ие болғанын көреміз. Әлемді
рухани–адамгершілікті игеру процесі барысында адам болмысты өз құндылықтары
арқылы қарастырады. Бұл қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар тұлғаның
сезімдеріне, қызығушылық ұмтылыстарына сәйкес келетін әлемге деген ерекше
эмоционалдық реңкке ие болатын қатынасты білдіреді
ХХ ғасырдың ұлы ойшылы исламтанушы ғалым Бәдуйя Заман Сайд Нурси
“Адам кім?” деген сауалға былай дейді:
“Адам жолаушы. Балалық шақтан жастық шаққа, жастық шақтан кәрілікке,
кәріліктен қабірге, қабірден тірілуге, тірілгеннен кейін мәңгілікке дейін
осы саяхаты жалғаса береді. Адамның иесі бар. Бұл әлемге келуі де, бұл
әлемнен кетуі де өз қолында емес.Адам жаратылысының екі қыры бар.Оның бірі-
тәні, оның материалдық қажеттілігі бар, ал екіншісі-руханияты (ақылы,
жүрегі, рухы, ұжданы)”. Сонымен қатар Сайд Нурсидің: “Өте жоғары дәрежеде
жаратылған адам осы дүние өмірін ғана ойласа, ол хайуаннан жүз дәреже
төмен болады” деуінің мәні де сонда. Осы орайда араб философы, ислам діні
философияның ірі өкілі Зайнуддин Мухаммед Имам Ғазали “Бақытқа жету
әліппесінде” өз ойына былай түйіндейді:“Сенің қалыбың екі нәрседен
құрылады. Бірі- көзіңе көрініп тұрған дене құрылысың, мұны тән деп атайды,
оны көзбен анық көруге болады; екіншісі-ішкі жан дүниең, оны жан деп те,
тіл деп те атайды, бұл көзге көрінбейтін, ішкі жан дүниеңе жасырын
жайғасқан, мұны көкірек көзімен ғана тануға болады. Тілдің мұрат мақсаты,
ақиқаты тек адамға тән. Адамның иманы жоғары дәрежеде болуы жүрек пен
ақылдың үйлесім табуына, ұждан тазалығына байланысты”.
Өмірдегі бағытың да,іс-қаректіңде өз бойыңа үңілуден басталады.Әркімде
ерекше көзге түсетін бір қасиет болады.Сол қасиет қастерленсе оның қолынан
келмейтін нәрсе жоқ,өзінің көздеген мақсатына жетеді.Талантсыз адам жоқ,өз
орнын таппайтын адам бар .Қабілеттіліктің көзге көрінуіне септігін
тигізетін отбасы, жолдастар, ұжым.Ал негізінде бәріне ізденпаз адамның өзі
түрткі болуы керек.Адам басқа нәрсеге бейімделу үшін ең әуелі өз шамасын
өзі білуге тиіс.Ықыластылығын шаршағыштығын,бірдеңенің қисыны
келтіргіштігін,зер салғыштығын сұрақ қою жолымен байқауға болады.Сұрақтар
арқылы ойдың айқындығы,зеректігі байқалады.
Қабілеттілік жетіледі,бірақ әр кісіде оның кез келген түрі жетіле
бермеиді.Алдын ала жағдай жасалған нәрсе ғана дамиды.Өзіңнің көңілің
қалаған,қалыптасқан психологиялық ерекшеліктеріңе,дене бітіміңе сай
бейімделмеген кәсіп табуға тырысу керек
Шығыс философы Әл-Фараби:“Ер жүректілік жақсы адамшылық қасиет дейміз
және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы
немесе ұстамдылық жасау арқылы жетуге болады дейміз.Бұл істерде болатын
шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады,ал батылдықтың жетіспеуі
қорқақтыққа соқтырады, бұл – жаман адамгершілік сапа.Міне,осы адамгершілік
сапалар қалыптасқан кезде,олардан осыларға сәйкес әрекеттер туады”,-деп
жастардың рухани және адамгершілік қасиеттерінің дамуына баса көңіл
аударған.Сондықтанда болар қай заматта болмасын болаттан берік серті,айбары
мықты ант болмаса,оның жер басып жүргенінде еш пәтуа жоқ.Біздің қазақ
қашанда болмасын адамды сертіне қарап сынаған. Сертіне. адам деп сөзіне
тұрақты,ойға алғанын орындамай тынбайтын,ар-намысын жібермейтін адамды
айтады.
Нағыз адамға тән қасиеттер:1)ұғымды, ойлы ететін зерде-зейінің, 2)сені
өрге сүйрейтін өнер-өрісің, 3)тек ілгері бастайтын-талабың, 4)ешқашан
алдамайтын –тапқырлығың, 5)қиындықта сыналатын-қайратың, 6)бәрінен де күшті
ететін білімің.Сонымен қатар адамның жолын кесіп, аяғына тұсау болатын
жаулары:
1)Жалқаулық, 2)аңқаулық, 3)жасқаншақтық, 4)жасықтық пен пасықтық,5)су
жұқпас суайттық,6)өсекшілдік, 7)мылжыңдық.
Өзі жас еліне бас боларлық адамның асыл мінезі –шыншылдығы, аңқылдақ
адалдығы, қара қылды қақ жарған әділдігі. Адамды бағала, озбырлығы қатал
қара, тайсалма, біреудің ықпалына түспе, қол астындағы адамдардың тілегін
орындауға ниеттен, оларды жаманшылықтан қорға.Адам істейтін қылықтың ең
сұмпайысы–опасыздық.Құлық пен өтірік жақсылыққа апармайды.Жауыздықтың
кесірі әрқашан істеушінің өзіне тиеді.
Мына нәрселерге ынтық бол:
Емін-еркін өмір сүруге, жұрттың құрметіне бөленуге, келешекке пайдасы
тиетін игі еңбектің пайдасын біл.
1.2 Қазіргі жастардың бойында рухани құндылықтарды қалыптастыру жолдары
Қазақстан республикасының Президенті Н.Назарбаев республика Білім және
ғылым қызыметкерлерінің ІІІ сьезінде сөйлеген сөзінде: білім беру ісін
реформалаудың стратегиялық міндеттерінің шығармашылық тұрғыдан ойлай
білетін, жеке тұлғаны мәдениетті, рухани-биік деңгейде тәрбиелеу болып
отырғандығына назар аударып, жалпы білім берумен қатар адалдық, адамдық,
ізгілік Отанын сүйе білу сияқты асқақ сезімдерге,тәрбиелеу қажеттігі өзекті
мәселе болып отырғандығын ерекше атап көрсетті.
Жастарды рухани дүниесі бай, ой парасаты кемелденген, бойында
адамгершілік, ұлтжандылық қасиеттері дарыған, жан-жақты дамыған білімді де
мәдениетті етіп тәрбиелеу қазіргі кезеңдегі ең келелі мәселе.
Жалпы парасатты тұлға рухани құндылығымыздың бет бейнесі. Парасат-
жеке тұлғаның қадір-қасиетін, кісілік кемелдігін білдіретін жйынтық
ұғым.Әдетте,бұл сөз тілімізде ақыл,пайым сөздерімен қосарлана,қос сөз
жасайтын ақыл-парасат, парасат-пайым түрінде айтылады.Соған байланысты
терминологиямызда парасат сөзі орыстың разум атауының орнына алынып
жүргенімен,олардың мағыналары барлық уақытта бірдей бір-біріне сәйкес
келе бермейді.Парасат ол жеке тұлғаның интелектуалдық және мінез-құлық
жағынан жетілгендігін,жоғары мәдениеттілігін көрсетеді.Француз философы
Г.Мабли(1709-1785),“Біздің бойымызға біткен қасиеттердің ішіндегі ең
маңыздысы және ең ізгісі-парасат”,-дейді.
Парасатты адамға істейтін ісін,сөйлейтін сөзін қабылдайтын шешімін
алдымен ақыл таразысынан өткізіп алу,әдеп-инабат,адамгершілігі жағынан
кінаратсыздық,салиқалықпен мейірімділік,ізгілікпен кең мінезділік
тән.Сондықтан парасат даналық ұғымына жақын,көптеген авторлар сол мәндеде
қолдана береді.Басқа қандай артықшылығы
болғанымен,ұшқалақ,күйгелек,шәмкес, шәлкес мінезді адамдарды парасатты
демейді.Сонда парасат ұғымы жеке адамның толысқан кемелдігінің белгісі
ретінде үлкен сана мен келісті әдет инабаттылығының,кең,бай мінезінің
жарасты тұтастығын білдіреді.
Мынау сан құбылып,кейде алай-дүлей, бұрқ-сарқ қайнап жататын тіршілікте
адамның парасат биігінде қалуы үшін,ақыл мен мінезге қоса,үлкен ерік-жігер
керек.
Даналардың тұжырымдауынша,ақыл-парасаттылық мынадай он
нәрседен:біріншіден,адамдарға кіші пейіл һәм нәзік сезімталдықпен
қараудан;екіншіден,өзінің кім екенін біліп,соған орай әрект жасаудан;
үшіншіден,өзінің және басқаның сырын сақтаудан;төртіншіден,қатесін бірден
мойындап кешірім сұраудан;бесіншіден,біреудің ісіне араласпаудан,басыңа
пайдасы жоқ сөзді сөйлемеуден тұрады.
Адам парасатты болу үшін,сондай-ақ терең ілім-білім болу керек.Білім
адамды надандық тұмшалаған қараңғы қапастан жарық,кең әлемге алып
шығады.Бұл жағынан алғанда, ақыл парасаттың өзі білім-миуа ағашының жемісі
іспеттес.Білім парасаттың ішкінәрі,сыртқы шырай,әрі деуге болады.
Оның жемісі–көптің игілігі,оның жарығы айналасына түседі,оның нәрі
қайырымдылық,қамқорлық тамырлары арқылы төңірегіне тарайды,оның биікте
мығым діңі,яғни әулетті тұлғасы-көптің сүйеніші.
Білім әрине,тек басқаларға үйрету үшін қажет емес,қызығын иесі көрмеген
білімнің мәні болмайды.Сондықтан шығар,бұрынғының ақылмандары;“Адам білім
мен дәулетін әуелі өзі пайдаланып,содан кейін басқаларға үлестіріп беруі
керек”дейді екен.
Парасатты адам әрқашан да алды-артын бағамдап алып,әрект жасайды.Қолға
алған ісінің ақыры қалай аяқталатынын,сөйлеген сөзінің түбі неге соғатынын
ойлап болжап алады. Яғни,тәмсіл сөзде айтылатындай,кірер есігін ғана
емес,шығар есігін де біліп алып табалдырықтарын содан кейін аттайды.
Парасатты адам тарих тағылымын, ата-бабалардан қалған өмір сабақтарын,
жол-жосынды,үлгі-өнегені зердесіне ұстап,өз кезінің ерекшеліктерін ескере
отырып, пайдаланады.Ол әрқашан өзінің іс-қылығына сын көзбен қарап,өзім
білермендіктен сақтанады.Білімді парасатты адамға тән ерекше қасиет-зиянды
нәрсенің өзінен пайдалы сабақ ала білу,яғни пайымшылдық жасампаздық.
Парасатты кісі жанына қанша ауыр тисе де, өз қатесін еркін
мойындап,қисығын түзеп, теріс жолдан қайта біледі.Тек жетесіз,тәрбиесіз
адамдар ғана тоң мойындық жасап,өзін-өзі тексермейді,өмір бойы қатесіне
қате жамап,адасқан үстіне адаса береді.
Осы орайда орыстың ұлы суреткері Л.Н.Толстой “Даналық білмеуден
қорықпайды,күдіктенуден,еңбектен,зе рттеуден қорықпайды,бір ғана нәрседен-
білмейтінін білем деуден қорқады”,-дейді.Бұл яғни аса мол білім-білікке ие
бола отырып,болдым-толдым демеу-парасаттылықты басты белгілерінің бірі.
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы – бүгінгі жастардың тәрбиесімен тығыз
байланыста.Сондықтанда жастарды тәрбиелеу ісінде оларды рухани дамытуға
баса назар аударғанымыз жөн.
Радио мен телеарналарда біраз ұлттық болмысымызға сай бағдарламалардың
жүргізілуін үлкен игіліктің бастауы деп санауға болады.Мәслен “Мың бір
мақал жүз бір жұмбақ”,“Күлтөбе”,“Дода”,“Тіл т.б. бағдарламалардың тәлім-
тәрбиелік құндылығы өте зор.
Жастардың бүгінгі таңдағы өміріне қатысты ең өзекті мәселе-ол олардың бос
уақыттарын дұрыс пайдалана білмеу мәселесі болып отыр.Жастардың бос
уақыттарын дұрыс пайдалана білмеу басты өзекті бола түсуде.Бос уақыттың
қаншалықты қызықты өтуі үйренуге, шығармашылық мазмұндағы ізденіске,дене
тәрбиесін жетілдіруге бағытталса, ол денені жетілдіруге ғана емес сонымен
бірге рухани баюға да мұрындық болады.Жастардың бос уақытының сипаты оның
оқуы мен өндірістік қызметіндегі мүделеріне байланысты болуы керек.Егер жас
адам енжар,ешқандай ақыл-ой және іс-қимымылын жұмсаусыз демалыс күннің
негізгі уақытын теледидар алдында өткізіп,уақытты босқа өткізуге
салынса,оның еңбектегі белсендігі де азаяды.Жастардың бос уақытын дұрыс
пайдалана білу өндірістік қызмет кезіне істерімен байланысты жүргізілсе
тұлғаны сипаттайтын моральдық, рухани және физикалық сапалардың да сапалығы
арта түседі.Жастарға оқу, махаббат,бос уақыт т.б. мейлінше
қызықты.”Сондықтан жастардың уақыт тынысын нәзік сезінуге қабілеттілігіне
таң қалуға болмайды.
Жеке адамның рухани адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге
келген күнінен басталады.Рухани адамгершілік мәселесіндегі ең басты мәселе
ол тұлғаны құрметтеу.
Ұлт тағдыры білімге байланысты болған соң, ең алдымен,білім берудің
ұлттық моделін жасаумыз қажет.Бұл мәселеге неге сонша үлкен мән беріп
отырмыз?Оның себебі, біз әлі жоғары білімнің ұлттық жүйесін қалыптастырып
үлгермеген елміз.Сондықтан да білім саласына да көп көңіл бөлгеніміз жөн.
“Ұлтты жою үшін ең алдымен оның жастарын аздыру керек”- дейді екен
батыстың саясатшылары. Ендеше біздің алдымызға қойған ең алғашқы шарт білім
және тәрбие саласынағы ұлттық тәрбие ісін мемлекеттік деңгейге көтеру болып
отыр. Ал біліммен тәрбиенің түпкі мақсаты- ұлтымыздың рухани өмірін сақтап
қана қоймай оны байытып, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихи құндылықтарын,
әсіресе сана-сезімін қазіргі адамзат өркениетінің биігіне көтеру қажет.
Осындай біліммен тәрбиені жастардың бойына ұялату керек.
Әдептілік,имандылық,мейірімділік,қа йырымдылық ізеттілік,құндылықтары
қалыптасқан халқымыздың абыройлы қасиеттері жастардың ақыл парасатына азық
ете білу үшін әрбір ұстаз, әдет-ғұрыптарды, білумен қатар өз бойына адамдық
құндылықтарды терең сіңірген рухани таза адам болуы керек.Ол адамгершілік –
рухани тағылымдары өркениетті өмірмен байланыстыра отырып,білім беруде оныы
негізге алғанымыз қалағанымыз жөн.
Қазір көп шулап айтып жүрген технология талаптары да білім мен тәрбиені
жеке тұлғаға қарай бағыттай беру ісі болып отыр. Адамның “Мен” деген
менталитетін қалыптастыру, өзін-өзі тану, өмірден өз орнын таба білуге
баулу мәселелерінің маңызы ерекше.
Жеке тұлға, индивид туралы ғалымдар ізденісіне назар аударсақ, мына
мәселелерге ерекше көңіл бөлуге болады. Қазіргі педагогика баланы оқу
тәрбие ісінде субьекті ретінде қарастырды.
Ол өзін-өзі тануға, өзін- өзі дамытуға мақсатты түрде ұмтылуы
керек. Ал жеке тұлға бойында рухани құндылық тәрбиелеу жайлы Эльконин,
Давыдов, Платоновтар ізденісі баршамызға аян. Олар әрбір жеке тұлғада
шыққан тегіндегі қасиеттердің болуымен қатар, олардың жан- жақты мәдени
жағынан дамуы жайлы айтып кеткен. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, дарынсыз,
мүлде қабілетсіз адам болмайды. Сол қабілеттің көзін ашу, оны ары қарай
дамыту әрбір ұстазыдың қасиетті борышы. Жалпы оқытушылар эстетикалық сезімі
жетілген, рухани құндылық тәрбиелеудің қайнар көзі десек қателеспейміз. Тек
қана оңтайлы технологияда іздену жүйесімен жұмыс істеу ұстазды осы мақсат
биігіне жеткізбек. Оқытушы іс- тәжірибесінде қандай шығармашылық тұлға
қалыптастыруға болады деген болжам моделін көрсетейік, осы арқылы
жастардың бойында рухани құндылықты нығайту көздеуде:
Әрине бұл болжамның жүзеге асуы үшін диагностиканы меңгере отырып,
әр студентті оқытушы жан-жақты зерттеу қажет.
Сондықтан жастардың рухани құндылықтарын қалыптастырудың деңгейі мына
төмендегідей педагогикалық шарттарды ескеріп сақтағанда ғана көтеріледі.
Егер:
тәрбие үрдісі жастардың бойында рухани құндылықтарын қалыптастыруға
бағытталса;
жастардың рухани құндылықтарды бойында қалыптастыру мақсатында рефлективтік
іскерлік дағдыларды игерсе;
жастардың жеке тұлғаның әлеуметтік мәні бар рухани құндылықтарды өз іс-
әрекеттерінде, мінез-құлқы мен тіршілік әрекетінде көрсете алу мүмкіндігін
таңдаса.
Ұлттық адамгершілік тәрбие бесіктен басталса, жастар аңшы, зергер, ақын,
жырау, ержүрек, батыл, еңбекшіл болып өсер еді. Өз ұлтының рухын таныта
алмаса, оны кім таниды. Бір ғалым айтқандай, экономикалық азғындалудан
рухани азғындалудың апаты қауіпті екені рас. Соғыс, аштық кезеңдердегі
адамдардың бауырмалдық, ынтымақ берекесінің мәні неде? Ұлт рухының
күштілігінде. Ұлттық сана мен сезім тәрбие арқылы сіңеді. Олай болса,
балабақша мен мектеп кештері арқылы қалыптасатын рухани құндылық жетілудің
маңызы күшті.
Жастардың бойында бала кезден бастап рухани құндылық тәрбиесінің негізі,
мәдениеттілік, адамгершілік сана, адамгершілік сезім, рухани байлығы,
мәдени жағынан адамның өзіндік рұхани құндылықтарын дамыту. Қазіргі
қоғамдық жағдайда адамның рухани-адамгершілік тәрбиелілікті, адамгершілік
сана, адамгершілік сезім, адамгершілік мінез-құлық, адамгершілік дамуды
қалыптастыруда ЖОО-да қоғамдық жұмыстардың орны ерекше.Осыған байланысты,
біздерге жастарда рухани құндылықтарын тәрбие берудің мазмұнын құру қажет.
Жастар оқу барысындағы жұмыстар арқылы рухани құндылығын, тәрбиелікті
меңгерту, адамгершілік қарым-қатынас, қоғамның жасөспірім ішкі дүние, яғни
рухани құндылығының жетілуіне әкеледі.
Республикамыздың егемендігі жарияланғаннан бастап рухани
адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері қоғам назарын өзіне аудара бастады,
мұның өзі Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Білім министрлігінің
директивалары мен нормативтік құжаттарында өз көрінісін тапты. Мәселен,
ғалым М.Х. Балтабаевтың Үздіксіз білім беру жүйесінде жасөспірімдерге
рұхани-өнегелі тәрбие берудің концепсиясының 2002 жылғы жобасында
оқушыларды рухани құндылыққа тәрбиелеудің тұжырымдамалық негіздері, рухани
құндылық тәрбиесінің болмысы мен шарттары туралы мәселелер қарастырылған.
Кейде айтамыз,теледидардың кесірінен бәрі оқуды азайтады
деп.Онысы раста шығар,адамды жалқаулыққа тәрбиелейді ғой,бірақ кітаптың
орны мүлдем басқа.Кітап адамды қиялға жетелейді,талғамға үйретеді.Әртүрлі
пікір болады.Соның бәрінен ой түйсігінен өткізіп,санасына сіңіреді.Ал
теледидар сезімге тәрбиелемейді.Ойыңды,қиялыңды нәзіктікке қалай
тәрбиелейді?Ол әншейін көзіңмен көретұғын,оқиғаның дамуын ғана бере алатын
құрал.Тіпті ол білімділікке де тәрбиелей алмайды.Ол тек ақпараттың қорын
жинайды.Бірақ дүниенің бәрін көп білу деген сөз-білімділік пен
мәдениеттілікке жатпайды. Мәдениеттілік деп сезімталдық пен нәзіктікке адам
жанын тәрбиелеуді айтады. Осы тұрғыдан біз үлкен олқылықтамыз.
Ресей сияқты үлкен мемлекетте кітап шығару жақсы жолға қойылған.Олар о
бастан кітап шығару жағынан әлемдік дәрежеге көтерілді.
Ғалымдардың пікірінше балаларға арнап әлемдік таралыменг жылына 300
кітап шығару керек... Сонда ғана олар мектептен бастап қазақ тіліне жарып
өседі. Ал адам жанының жайсаңдығы, мәдениеттігі, кеңдігі, ілтипаттылығы,
кісілігі, кішілігі кітәап арқылы беріледі..
Оқырман 4-5 жыл кітап оқымағаннан кейін оқу әдісінен айрылады. Оны қайта
тәрбиелеу мүмкін болмайды. Яғни баяғы қалпына келмейді деген сөз. Бұл бір
жола орныққан олқылық. Осы кемістік ұрпағымыздың да бойында қалады деп
ойлаймын. Кітап оқу адамның жеке басының рухани байлығының негізгі көзі
болғандықтан бұл істі әрбір оқырман өзінің жеке дара ерекшелік
қасиеттерімен лайықты ұйымдастырады. Ол үшін әр адам (жоғарғы деңгейдегі
оқырман) кітаппен жұмыс істеудің мынандай жалпы оқрмандық ебдейліктерінің
жүйесін игеруі тиіс:
1. Өздігінен кітап оқуды белгілі мақсат бойынша жоспарлай білу
(ұйымдастырушылық) ебдейліктері.
2. Белгілі тақырыпқа байланысты қажетті кітапты таңдай біл,
каталогпен жұмысістей білу ебдейліктері.
3. Кітаптың мазмұнының байланысын ашатын негізгі компоненттерін
тауып оқи білу ебдейліктері.
4. Кітаптың басты идеасын түсініп, оның композициялық құрылысы мен
байланысын анықтай білу ебдейліктері.
5. Оқыған кітапты конспектілей (немесе тезистерін жасау) білу
ебдейліктері.
6. Оқыған кітапты сын көзбен қарай, бағалай білу ебдейліктері.
Мұндай ебдейліктер оқырманға өте қажет.
Қазіргі кезде Америка, Англия сияқты өркениетті елдерде балаларға
компьютерде ойнауға күніне екі сағаттан артық отыруға мүлдем тиым салынған.
Оның орнына, оларда кітап оқуға дағдыландыруға күшті бетбұрыс жасауда.
Олардың мектептеріндегі тәлім-тәрбиенің негізгі арқауы-кітап оқуға баулу
болып отыр.Кітап АҚШ мектептерінде кітап оқу деген ұғым нан жеу, су
ішу сияқты күнделікті жиі пайдаланылатын ұғымдармен бірдей деп түсінеді
екен. Шетелдегі кітапханалар ең қасиетті, қастерлі де, сүйікті орындарға
айналған.
Әйгілі неміс ақыны Гете өзі туралы айтқанда, мен 80 жыл бойы кітап
оқыдым, бірақ әлі оқып бітпегенім көп, тағы да оқи бергім келеді,- деп
жазған екен.
Кітап... Кітап оқи білу... Бұл құретті ұғымдарға қатысты небір асыл
сөздердің айтылғаны мәлім. Себебі, кітап информацияның қайнар көзі,
тәрбиеші, адамдардың ақылшы досы, сырласы, кітап- мәдениет пен өнердің,
ғылым мен техниканың озық жетістіктерімен дер кезінде таныстыратын өзінше
бір әлем, саяси шыңдалу құралы,адамдардың белсенді өмірлік позициясын
қалыптастыратын рухани ұлы күш кітап-өмірдегі қандайда болсын кедергілерді
қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін творчестволық күшті құрал, творчестволық
білім бұлағы А.С.Макаренконың айтуынша Кітап дегеніміз мұқабамен тысталған
адам. Дер кезінде оқылған кітап оңынан келген сәтттілік.Ол өміріңе
өзгеріс енгізе алады. Ең асыл досың мен ұстазың өйте алмас,-деп совет
жазушысы П.Павленко қандай орынды айтқан. Ештеңе оқымаған ештеңені
ойламайды да, кітап оқуды қойған адам ойлауды да тоқтатады,-дейді Д.Дидро.
Өмірдің рухани және материалдық игіліктердің негізгі азығы болып саналатын
кітап адамзат мәдениетінің жинақтаушы компоненті болып табылады. Әрине,
өздігінен кітаппен жұмыс істеудің нәтижелігі, әр адамның кітапты таңдап ала
білуіне тікелей байланысты. Мысалы, мамандығы техникамен байланысты
адамдардың техникалық кітаптарды ғана, ал тарихты сүйетіндердің тарих
әдебиеттерді ғана оқып, басқа салалардағы басылымдардың қармаын осы заманғы
мәдениетті адамға жараспайтын қасиет деу керек. Өз айналысатын кәсібі
немесе өзі қызығатын мәселелер төңірегіндегі жазылған кітаптардан басқа да
әрбір оқырманның мерзімді баспасөз, қоғамдық-саяси, ғылыми көпшілік журнал
материалдарын, сондай-ақ көркем әдебиет шығармаларын т.б.
М.Горькийдің кітапты жақсы көрсеңіз, ол сіздің өміріңізді
жеңілдетеді...Ол адамды және өзіңізді құрметтеуді үйретеді, ол ақыл ойыңыз
бен жүрегіңізді,дүниеге және адамға деген махаббат сезіміне бөлеп
қанағаттандырады...Бойымда небір жақсылық болса, соның барлығы үшін мен
кітапқа борыштымын,-деген сөздері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz