Танымдық бейнелеу теориясы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қ.Жұбанов Атындағы Ақтөбе Мемлекеттік Университеті
Сырттай оқу бөлімі
Тарих-филология факультеті
Психология және педагогика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
3-4 жас аралығындағы балалардың танымдық әрекетін дамыту
Орындаған : сырттай оқу бөлімнің
Педагогика және психология
мамандығының 3- курс
Ғылыми жетекші: педагогика ғыылымдарының
кандидаты,
Ақтөбе-2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе
3
1 І тарау Танымдық іс-әрекетті дамыту мәселесінің теориялық 9
аспектілері
1.1 Танымдық іс-әрекеттің мәні, маңыздылығы, мазмұны
9
1.2 3-4 жастағы баланың танымдық іс- әрекетін дамыту ерекшеліктері 18
1.3 Ойын - танымдық іс-әрекет дамуының негізі 22
І тарау бойынша тұжырым 32
2 ІІ тарау. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін 33
психология-педагогикалық дамыту шарттарын
тәжірибелік-эксперименталдық тексеру
3 -4- жастағы балалардың танымдық іс-әрекетті дамытудың
құрылымдық-мазмұндық моделі
2.1 3-4 жастағы балалардың танымдық іс-әрекетін дамыту әдістемесі
44
2.2 3-4 жас аралығындағы балалардың танымдық іс-әрекетін дамытатын 55
ойындар. Тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстар нәтижелері
ІІ тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер 57
Қосымшалар 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде еліміздің экономикалық және
әлеуметтік-мәдени жағдайына сай, қоғам өмірінің барлық салаларында өзін-
өзі жетілдіріп, өзін жан-жақты дамытатын, білімді, барлық іс(әрекетінде
шығармашылық бағыт ұстанатын жеке тұлғаны тәрбиелеу өзекті мәселе
болып отыр.
Мұндай адамның қалыптасу шарты - оған табиғатпен берілген танымдық
әрекетін дамыту болып табылады. Таным әрекетінің дамуында тұғырнамалық саты
болып табылатын мектепке дейінгі жаста-ақ көрінеді. Мектепке дейінгі білім
беру мекемелерінің оны дамыту процесін ұйымдастыру қызметін жетілдіру
қажеттігін шарттайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным әрекетін
дамыту ақпараттық кеңістіктің кеңеюімен сипатталатын қазіргі кезеңде ерекше
маңызға ие. Ақпараттардың ұлғаюы балада өзіне қойылған талаптар шеңберінен
асып, өз ойын жүзеге асыруда ерекше шешімдер табуға мүмкіндік беретіндей
қасиеттерді қалыптастыруды талап етеді.
Еліміздің болашағы саналатын ұрпақ тәрбиесінде, оқу-тәрбие процесінде
өркениетті қоғам мен құқықтық мемлекеттің, нарықтық экономика кезеңінің
қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау
қабілетін, шығармашылық, кәсіби біліктілігі мен білімділігін керек ететіні
белгілі.
Мектепке дейінгі ұйым алдында заман, қоғам талабына сай жан-жақты
дамыған, белсенді тұлға қалыптастыру мәселесі тұр. Сонымен қатар әрбір
балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік
әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оның танымдық іс-
әрекетін, белсенділігін дамыту мәселесі алға қойылады. Мектеп жасына
дейінгі баланың танымдық іс-әрекетін зерттеу мәселесіне көп көңіл бөлінуде.
Өйткені, сол кезеңде ғана баланың алдағы дамуын анықтайтын көптеген
психикалық процестер (зейін, қабылдау, ес, қиял, ойлау, сөйлеу), қасиеттер,
қабілеттер қалыптасады.
Танымдық іс-әрекет – ерекше психологиялық құбылыс. Бұнда баланың
танымдық процестері қалыптасады, дамиды, жетіледі. Психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде таным іс-әрекеті, белсенділігі тұлғаның қоғамдық
белсенділігі ретінде былай анықталады:
-Интеллектуалды есептерді шешудегі бейнеленетін психикалық қалып (Д.В.
Вилькеев)
-Білімдерді игерудегі дайындық, ұмтылыс (Н.А. Половникова)
-Ақыл-ой әрекеті, яғни белгілі бір танымдық нәтижеге жетуге
бағытталған және танымдық қажеттіліктердің арқасында пайда болған жоғары
интеллектуалды бағдарлау реакциясы (Т.И Шамова)
-Таным объектісіне бағытталған тұлғаның шығармашылық қатынасы (Л.Н.
Аристова)
-Әрекет құрылымының ішкі сипаттамасы (А.Н. Леонтьев, А.К. Маркова)
Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуге өздерінің үлкен үлестерін
қосқан: Л.С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, В.С. Мухина, Ж.Пиаже, Н.Н.
Подьяков, Л.А. Венгер, Т.И. Шамова, Дж. Брунер, А.М. Матюшкин, С.М. Жақыпов
және басқалар.
Мектепке дейінгі 3-4 жастағы баланың таным әрекетін дамытудың танымдық
қырына жоғары талап қоюдың басты себебі осы жас аралығындағы баланың
дамуының қарқынды жүруі болса, екінші жағынан мектепке оқуға дайындаудың
алдыңғы сатысы болып табылады. Ой-сана тұрғысынан әрекет ету қабілеті
ретінде баланың әрекетінде танымдық шығармашылықтың пайда болуы мектепке
дейінгі 3-4 жаста-ақ басталады. Дегенмен, таным әрекетін ойдағыдай дамыту
шарты мектепке дейінгі мекемеде 3-4жастағы балалардың педагогикалық
процесінде әлі де толық айқындалмаған күйде қалып отыр.
3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту жағдайына жасалған талдау
мектепке дейінгілер ішкі тұрғыда әрекет етуге тырыспайтынын, өзінің таным
қызметінің тәсілдерін барлық кезде бірдей жеткізе алмайтынын, ойлауда
өзгешеліктері жеткіліксіздігін көрсетті. Осыған орай, мектепке дейінгі
мекемелерде 3-4 жастағы балалардың таным әрекетінің психологиялық-
педагогикалық проблемаларын зерттеу осы процестің ерекшеліктерін түсініп
қана қоймай, оны дамытуға бағытталған педагогикалық процесті ұйымдастыруда
болатын күрделі әрі өзекті проблемаларды шешуге де мүмкіндік береді.
Таным әрекетін дамыту проблемасына философияда, психологияда және
педагогикада біраз жұмыстар арналған.
Қоршаған ақиқатты танудың методологиялық негіздері философтар және
психологтар Г.С.Батищев, Л.С.Выготский, А.М.Коршунов, С.Л.Рубинштейн,
В.Н.Филипповтың еңбектерінде көрсетілген. Г.С.Батищев танымның қызметтік-
әрекеттік қырын анықтады. Л.С.Выготский сананы бір нәрсе арқылы дамыту
теориясын жасады. А.М.Коршунов жүйкеде ақиқатты бейнелеу белсенділігі
қағидасына назар аударды. С.Л.Рубинштейн адам жүйкесін дамытуға қызмет
етуге шартталған ұстанымды негіздеді. В.Н.Филиппов интеллекттің білім
қайшылықтарымен беттесуінің бастапқы қағидатын әзірледі.
Оқу әрекеті, оқу-танымдық әрекет, таным әрекеті проблемаларының
теориялық негіздері жетекші философтар, психологтар мен педагогтардың
(К.А.Абулханова-Славская, С.В.Герасимов, М.И.Лисина, А.М.Матюшкин,
Я.А.Пономарев, Т.И.Шамов, Г.И.Щукин) еңбектерінде берілген. А.М.Матюшкин
таным белсенділігі мен оның құрылымдарының түрлерін анықтады.
К.А.Абулханова-Славская мен М.И.Лисина таным белсенділігі мен таным қызметі
ұғымдарының арақатынасына талдау жасады. С.В.Герасимов қызмет пен
белсенділіктің ажырамас байланысын көрсететін таным белсенділігі мен
ұғынудың өзара байланыс түрлерін айқындады. Т.И.Шамова мен Г.И.Щукина таным
белсенділігі таным қызметіне қатысты пайда болатынына назар аударды.
Я.А.Пономарев адамның шығармашылық белсенділігін дамыту тетігін жасады. 3-4
жастағы балалардың таным әрекетін дамыту ерекшеліктерін біз Р.Буре,
Д.Б.Годовикова, Л.Р.Голубева, С.А.Козлова, В.А.Петровский, Н.Н.Подъяковтың
еңбектерінен таптық, оларда мектепке дейінгілердің таным әрекетіне тән
негізгі сипаттар, оның өту қарқыны мен бағыттылығы суреттелген. 3-4 жастағы
баланың таным әрекетін зерттеуде ойлауды дамытудың бір нәрсе арқылы болу
(опосредование) және бейнелік сипат идеясы айқын байқалады, бұл
Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, С.А.Лебедева, Н.Н.Подъяков, Е.Е.Сапогова
еңбектерінде көрсетілген. Сонымен бірге, Я.А.Пономарев, Н.А.Менчинская
еңбектерінде мектепке дейінгі жастағы бала танымдық міндет шешімін ішкі
тұрғыда жүзеге асыруға қабілетті екені көрсетіледі. Балалардың танымдық
әрекетін дамыту шарттарын зерттеу отандық та, шетелдік те әдебиеттерде
берілген. Қазақстандық ғалымдар балалардың танымдық әрекеті осы жас
кезеңіне тән саналуан қызмет түрлерінде: ойын, оқу дамитындығын көрсетеді.
Л.С.Выготский, Л.В.Занков, И.Я.Лернер, Г.П.Щедровицкий еңбектерінде дамыту
мен оқыту ұғымдарының арақатынасы талданады. Л.С.Выготский, В.В.Давыдова,
В.А.Лефевр, М.В.Кларин, В.А.Петровский, В.И.Слободчиков, Г.А.Цукерман,
Р.Бернс зерттеулерінде таным рефлексиясын, оның мәнін, міндетін,
процестерді, жастық пайда болу ерекшеліктерін қарастыратын авторлар
идеялары берілген.
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде танымдық іс-әрекетін
зерттеу мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Танымдық іс-әрекет –ерекше
психологиялық феномен, оның негізінде танымдық процестер қалыптасады,
дамиды, жетіледі.
Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуде үлкен үлестерін қосқан психолог-
ғалымдар: Л.С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, Ж.Пиаже, Н.Н. Подьяков, Л.А.
Венгер, Т.И. Шамова, Дж. Брунер, А.М. Матюшкин, С.М. Жақыпов, т. б. (18,
79, 109, 98,11,57,27(.
Сонымен бірге, ғылыми әдебиеттер талдауы көрсеткендей, мектепке дейінгі
мекемелерде 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту проблемасы, ғылыми
әдебиеттерде қозғалса да, жан-жақты және тұтас арнаулы зерттеуге алынбаған.
Атап өткеніміздей 3-4- жасар балалардың танымдық әрекеті мәселелерін жеке
ғалымдар қарастырғанымен әлі де болса шешімін таппаған келелі проблемалар
баршылық бұл мәселенің көкейкестілігін айқындай түседі. Өйткені соңғы
уақытқа дейін ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде мектепке дейінгі мекемеде 3-
4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту мәселесіне әдейі арналған
зерттеулер іс жүзінде болған емес, егер болса, таным әрекетін білім
мазмұнын игеру және осы мазмұндарды игерту тәсілдерін құру арқылы дамытудың
педагогикалық шарттары, ойын арқылы дамыту жолдары толық анықталмаған. Осы
аталғандардың барлығы біздең зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: 3-4- жасар
баланың танымдық іс-әрекетін дамыту деп алуымызға негіз болды. Осылайша,
баланың таным әрекетін дамытудың төмен деңгейі мен оны дамытудың
педагогикалық шарттарының жеткіліксіз әзірленуі арасында пайда болған
қайшылық байқалды.
Көрсетілген қайшылық зерттеу проблемасын айқындады, 3-4 жастағы
балалардың таным әрекетін дамытудың психологиялық-педагогикалық шарттарын
анықтау қажеттілігі ашылды. Осыған байланысты зерттеу мақсаты аталған
қайшылықтың шешімін табу үшін 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін
дамытудың моделін әзірлеу және соның негізінде әдістемелік ұсынымдар жасау
болып саналады.
Зерттеу объектісі – мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің
педагогикалық процесі.
Зерттеу пәні– 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту процесі.
Зерттеу мақсаты, объектісі мен нысанасына сәйкес келесі міндеттер
қойылды:
1. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамытудың теориялық негіздері
мен практикалық алғышарттарын теориялық көздер мен практикалық тәжірибеде
талдау және тұжырымдау;
2. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамытудың моделін құрастыру;
3. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың шығармашылық таным
белсенділігін дамытудың ұсынылған моделіне олардың ұтымдылық өлшемдеріне
сәйкестігі тұрғысынан тәжрибелік-сынақтық тексеру жүргізу;
4. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың шығармашылық таным
белсенділігін дамыту жөнінде әдістемелік ұсынымдарды әзірлеп, практикаға
енгізу.
Зерттеу болжамы, егер:
- 3-4 жастағы баланың танымдық іс-әрекетті ойын арқылы жүзеге
асырылса; таным әрекетін дамытудың міндеті, әдістері, формалары мен
күтілетін нәтижелері дәл айқындалса, педагогикалық өзара әрекет тиімді
ұйымдастырылса, таным әрекетін дамыту процесі неғұрлым табысты жүреді.
Зерттеудің методологиялық негізі:
Танымдық бейнелеу теориясы; жалпы ғылыми деңгейде: ғылыми зерттеу әдісі
ретінде модельдеудің теориялық негіздері; жүйелік ұстаным;
- жеке тұлғалық ұстаным; ұстаным;
Зерттеу әдістері зерттеудің мақсаттарымен және міндеттерімен
айқындалған. Олардың ішінде психологиялық-педагогикалық фактілер мен
құбылыстардың теориялық талдауы елеулі орын алды. Философиялық, психология-
педагогикалық әдебиеттерді зерттеу мен теориялық талдау, модельдеу,
педагогикалық эксперимент, сұхбаттасу, тестілеу, математикалық статистика
әдістері.
Зерттеудің тәжірибе-сынақтық базасы: Ақтөбе қаласының Бұлбұл
балабақшасы (мектепке дейінгі білім беру мекемесі).
Зерттеуді ұйымдастыру. Зерттеу бірнеше кезеңдермен өткізілді.
Бірінші кезеңде, зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психология-
педагогикалық әдебиеттерді талдау; зерттеудің теориялық және методологиялық
ережелерін зерделеу; зерттеу объектісі мен нысанын айқындау; гипотезалар
мен міндеттерді әзірлеу; тәжірибе-сынақтық бөлігінің бағдарламасын әзірлеу;
зерттеу әдістерін іріктеу; айқындаушы сынақ жүргізу; айқындаушы сынақ
материалдарын талдау.
Екінші кезеңде, –3-4жастағы балалардың таным әрекеті моделін
эксперименталдық әзірлеу, оны әдістемелік қамтамасыз ету, сынақтан өткізу,
тіркеу, практикада тексеруді қарастырды. Қалыптастырушы кезеңде алынған
деректердің бақылау диагностикасы мен коррекциясы; нәтижелерді компьютерлік-
статистикалық өңдеу. Суреттеу-қорытындылау– тәжірибе-сынақтық жұмысты
талдау, алынған нәтижелерді тұжырымдау және жүйелеу, өткізілген зерттеуді
дипломдық жұмыс түрінде ресімдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы сол, онда 3-4 жастағы балалардың таным
әрекетін дамыту моделі жасалып, осы процестің өтуін қамтамасыз ететін
сыртқы және ішкі шарттар; модельді әдістемелік қамтамасыз етудің негізгі
сатылары, олардың міндеттері, әдістері, формалары мен көзделетін нәтижелері
анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы онда таным әрекетінің мәні, оның 3-4
жастағы балаларда даму ерекшеліктері таным әрекетін дамыту жолдары
айқындалады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: 3-4 жастағы балалардың таным
әрекетін дамыту жөнінде әдістемелік ұсынымдар әзірленіп, сынақтан
өткізілген Бұлбұл бала бақшасының оқу процесіне енгізілді. жастағы
балалардың шығармашылық таным белсенділігін дамыту диагностикасына арналған
әдістеме жасалған.
Алынған нәтижелердің шынайылығы мен сенімділігі бастапқы методологиялық
тұғырдың теориялық және практикалық негізделуімен; зерттеу нысанасы мен
міндеттеріне бара-бар әдістер кешенін қолданумен; іріктеу көлемінің
репрезентативтілігімен; эксперименталдық мәліметтердің математикалық
статистика және статистикалық маңыздылық әдістерін қолданумен шартталады.
Қорғауға ұсынылған ережелер:
- жеке тұлғалық-бағдарланған білім мазмұнын игеру тек әлеуметтік
тәжірибені меңгеруге ғана емес, таным әрекетін дамытуға алып келеді;
- дәйекті ширығу, ізденіс басымдығы, ішкі әрекет жоспары негізінде, осы
операциялардың үстінен рефлексия құру арқылы білім мазмұнын игеру процесін
құру таным әрекетін даму деңгейін арттыруға әкеледі;
- оқу әрекет: дәйектілік, баланың сезім өрісін байыту, проблеманы қою
және шешу, рефлексивті, бұлардың әрқайсысында мақсаттар, әдістер, формалар
өзіне тән бейнеленеді, процесінде таным белсенділігін дамытуға мүмкіндік
береді.
Зерттеу нәтижелерін сынап, байқау және енгізу.
Зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалды.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу логикасын, мазмұны мен нәтижелерін
көрсетеді. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, тараулар бойынша
тұжырымнан, қорытындыдан, және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
зерттеу мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, әдістері мен міндеттері, ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық құндылығы, қорғауға ұсынылатын
тұжырымдар берілді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды.
Зерттеу жұмысымыздың нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті бейнеленген.
"Танымдық іс-әрекетті дамыту мәселесінің теориялық аспектілері"
аталатын бірінші тарауда қаралып отырған проблеманың қазіргі күйі
әдебиеттер негізінде талданып, таным әрекетінің психологиялық -
педагогикалық проблема ретіндегі ерекшеліктерінің болмысы ашылды,
Қазақстанда, Ресейде, ТМД елдерінде 3-4- жасар баланың таным әрекетін
дамыту мәселелерінің зерттелуі сөз болды. Танымдық әрекеттің
ұйымдастырылуындағы ойынның ролі айқындалды. Зерттеу барысында танымдық
әрекетін дамытудың негізгі тәсілі ретінде ойын түрлері, мазмұны мен
әдістемесі келтіріледі. Екінші тарау танымдық әрекетті дамытудың
педагогикалық негізі сипатталды, әрекетінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік
ойын, жұмыс түрлері көрсетілді. Айқындаушы және қалыптастырушы эксперимент
қорытындылары мен оның мазмұны, міндеттері баяндалды.
Қорытындыда зерттеу нәтижесі бейнеленді, ұсыныстар берілді.
І.ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1.Танымдық іс-әрекеттің мәні, маңыздылығы, мазмұны
Танымдық іс-әрекет арнайы ұйымдастырылған оқыту процесінде құрылады,
күрделі психологиялық білім бола отырып, оқыту процесінің өзімен қоса
өріледі. Танымдық іс-әрекет түсінігін таным, әрекет, іс-әрекет
ұғымдары анықтайды. Оларды жеке қарастырайық.
Ақыл-парасат, сана-сезім иесі ретінде адамның ең басты қасиеттерінің
бірі -өзін қоршаған ортаны танып білуге деген ерекше ұмтылыс. Дүниені танып
білудің негізінде құбылыстардың адам санасында бейнеленуі жатады.
Түйсіктердің, қабылдаудың, ақыл-ойдың арқасында біз заттарды, олардың
қасиеттерін танып-білеміз. Түйсіктер, қабылдау, ақыл – ой заттардың өзі
емес, олардың субъективті образы, бейнесі, алайда олар заттардың санаға
әсерінсіз тумайды, пайда болмайды. Осы тұрғыдан алғанда, таным дегеніміз
сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында
идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі
процесі.
Басқаша айтқанда, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді,
ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі; адамның заттар мен құбылыстар
туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі, шынайы білімге
айналады. Ендеше, танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы
деп есептеуге болады.
Таным адамның объективті құбылыстармен байланысына, оларға тигізетін
әсеріне және оларды өзгертуіне байланысты дамып отырады. Таным болмыстың
жай ғана бейнесі емес, ол адамның практикалық қызметі барысында іске асады.
Таным заттардың адаммен практикалық байланысының мәні мен қасиеттерін ғана
көрсетіп қоймай, заттардың өзара объективтік байланысын және заңдылықтарын
қоса анықтайды.
Психологтардың көзқарастары бойынша, таным бұл - қоршаған орта
жайындағы кез келген ой, бағдар, сенім. (Майк
Кордуэлл)
Таным- белгілі бір ақпаратты алу оны өңдеу жолымен алынатын, білімнің
барлық формаларын қамтитын жалпы термин. (А.Л. Свеницкий)
Таным бұл- сараланған суреттің, әлемнің құрылымын, адамның қоршаған
ортаданы бағдарлауын қамтамасыз ететін тұжырымдаманың, ұғымның,
категорияның жасалуын, әлеуметтік болмыстың формаларының қайта жаңғыртылуын
және түрлендірілуін керек ететін ерекше іс-әрекет түрі.
(Ф.Р. Филатов)
Таным бұл- танымдық белсенділіктің түрлері немесе білім алу мен оны
өңдеуге бағытталған белсенділік.
(Р.С. Немов)
Таным - адамның жаратылыс сырын, өмірдің мәнін, ақиқат әлемді,
объективті шындықты білу қабілеті. Таным адамның шығармашылық ізденісімен
тығыз байланыста дамып, оның білімі, адамгершілік мақсаттарының қалыптасып,
қоғамдық-тарихи процестегі өз орнын айқындауына ықпал етеді. Таным -
адамның жан құмары. А.Құнанбаевтің жетінші қара сөзінде білсем, көрсем,
үйренсем деген талпыныс жан құмары деп анықтап айтып, Дүниенің көрінген
һәм көрінбеген сырларын түгелдеп, ең болмаса дендеп білмесе, адамдықпен
орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай хайуан жаны
болғандығы - деп, адамның адамгершілік қасиетін де, адамдығының мәнін де
танымға құмарлықпен анықтайды. Адамның бала күніндегі жан тазалығымен тығыз
байланыстағы жан құмары, яғни танымға құштарлықтың, сәбилік шақтағы
күштілігі мен есейген шақта әлсіретіп алатындығын мысалға келтіріп, танымды
дұрыс бағыттап, жаңа деңгейде дамыта алмайтындығы адамның басты кемшілігі
деп біледі. Адамның жиған терген білімі мен рухани қазынасы - жанды өсіріп,
байытатын азығы. Сондықтан адам сәбилік шақтағы әр нәрсені білуге
құмарлықты жоғалтпай, ақылы толысқасын да таным көзін байламай, оны ғылым
табуға, ақиқатты танып білуге бағыттағаны абзал. Көрген нәрсенің сыртын
көргенге ғана қанағаттанып, ішкі сырына жаратылыс мәніне үңілмейтін ,
Көкіректе сәуле, көңілде сенім жоқ адамды Абай хайуаннан артықшылығы жоқ
десе, тіптен білмегенін білемін деп, надандығын білімділікке бермей
таласуды хайуаннан төмендік деп сөгеді.
Тән көретін бастағы көз,
Байқамайды жан сырын.
Көр де ақылға сал деген сөз.
Көз керек қой ойлырақ.
Хақиқатты дәл көруге ,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұқсат жоқ шырақ..
деген шумақтарда Ш.Құдайбердіұлы да адамға тән танымның басты сипаты
көкейкөздің сергектігі, сырт көрініске шоқынбай, ғалам сырына үңілу деп
біледі. Ақыл құсы адаспай аспандаса, әлемде нәрсе болмас одан таса деп
шын мәнінде жан құмары болған танымның шексіз ақиқатқа жетер мүмкіндігін
ұлықтайды.
Таным процесі нақты аңғарудан (сезімдік танымнан) басталады да,
абстрактілі ойлауға (ақыл-ой таразысы) өтеді, одан практикаға барады.
Танымның жолы осы. Енді осыны талдап көрелік. Нақты аңғару-белсенді
сезімдік таным. Сезімдік таным дегеніміз - сезім мүшелері: көру, есту,
сезіну және басқалар арқылы жүзеге асырылатын танып-білу. Сезім мүшелері
болса біздің айналамыздағы дүние туралы мәліметтер санамызға бірден-бір
кіретін арна болып табылады. Сондықтан таным процесі қандай да болсын
–материалдық заттардың сезім мүшелеріне ықпал етуі нәтижесінде туатын
негізгі үш формада: түйсік, қабылдау және елестету арқылы жүзеге асады.
Танымның абстрактілі ойлау, ақыл-ой таразысы немесе логикалық түрлері
арқылы аса маңызды байланыстар мен заңдылықтарды ашу үшін дүниені сезім
арқылы бейнелеуге ойлау қабілетін қосуды талап етеді.
Қоршаған әлем күрделі, өзгерістерге толы. Адам, жұртшылық- осы әлемнің
бөлігі. Әр адамның қалыптасқан белгілі бір бейнесі бар. Әлем бейнесі – бұл
күрделі, тұтас білім жүйесі және адамның әлем жайындағы, айналасындағылар,
өзі жайындағы, өзінің әрекеті туралы жалпы түсінігі. Адам өмірінде бұл жүйе
өзгеріп тұрады, жаңа мазмұнға толады.
Әлем бейнесі әр адамда қалай және қашан қалыптасады? Ол адамның
дүниеге келгенде оның танымдық сферасының қалыптасу кезінен басталады.
Мектеп жасына дейінгі шақта әлем бейнесінің алғашқы элементтері туады. Олар
өмір бойы жетілдіріледі. Сондықтан бұл кезеңде баланың танымдық сферасын
дамыту маңызды.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау, бала миының
физиологиясына, әр жастағы балаларға бақылау жасау танымдық процестің
көріністерін белгілеп, анықтауға және таным сферасының моделін құруға
мүмкіндік береді. Таным сферасының үш компонентін бөліп көрсетуге болады.
Олар: психикалық (танымдық) процестер, анықтама, анықтамаға қатынас. Бұл
компоненттер бір-бірімен тығыз байланысты. Психикалық (танымдық)
процестерге кіретіндер: қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау. Таным
процестерінің қалыптасу дәрежесі баланың таным мүмкіндіктерін анықтайды.
Таным процестерінің дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері
(қабілет, бейімділік, мінез) қалыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың
қабылдағыштық, бақылағыштық, білуге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық
сияқты болымды жақтары да жетіле түседі.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар
байланыстар жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт-бағдар
таңдауға қабілетті, яғни белсенділік көрсете алады. Тіршіліктің жалпылама
сипатын қамтитын адам қоғамындағы белсенділік өз ерекшелігіне орай айрықша
көрініске ие. Бұл белсенділік көрінісі әрекет деп аталады. Адам әрекеті -
күрделі құбылыс. Оның әр тарабын әртүрлі ғылымдар; физиологиялық
механизмдерін-физиология пәні; ал психология-әрекеттің психикалық болмысын
танумен шұғылданады. Әрекет психологиясын зерттеуде әдетте, назарға жеке
дара адамның әрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары психологиялық
зерттеулердің объектісіне бірлескен ұжымдық әрекет те алынып жүр.
Әрекет қоғамдық тарихи –категория. Шынында да, қалаған әрекет қоғам
қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға басқа адамдармен қарым-қатынаста
болады. Жеке әрекет қоғамдық әрекеттің тетігі, нақты көріністегі бөлігі
ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен қатынастардан тыс жеке дара
әрекет жасалмайды. Жеке әрекет қоғамдық әрекеттің құрылымды бөлігі
болғандықтан, оны зерттеп талдау да осы жеке әрекеттің қоғам өміріндегі
ролін білуден басталғаны жөн.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың әрекетінен тыс болуы мүмкін емес.
Керісінше, әрекеттің қайсысы болмасын қоғамдық қатынастардың іске асуын
байқататын негізгі формалардың бірі. Белгілі қоғамдағы әрекет түрлері сол
қоғамдағы өндірістік күштердің даму деңгейі және қалыптасқан қоғамдық
қатынастар жүйесімен анықталады. Әрекетте ғана адам қоғамдық тұлға , азамат
болып табылады.
Әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субъектінің
объектімен байланысы. Қандай да бір әрекетті орындау барысында бала бір
нәрсені қабылдауы, есінде қалдыруы, ойлауы, оған зейін аударуы қажет;
әрекет желісінде оның қандай да көңіл-күй шарпулары туындап, ерік сапалары
іске қосылады, ниет – ұстамдары қалыптасады. Бұларсыз ешбір әрекет болуы
мүмкін емес. Біз психикалық деп анықтап жүрген баладағы процестер, қалыптар
мен қасиеттердің бәрі осы әрекет барысында қалыптасады, дамиды, көрініс
береді.
Белгілі жағдайда баланы, нақты әрекетке бағыттайтын ықпал қандай
нәрсе? Баланы барша тіршілік иесі сияқты белсенді әрекетке келтіретін күш-
бұл қажетсіну, яғни индивидтің өзінің тіршілік және дамуының қажетті
жағдайларына тәуелділігінің көрсеткіші. Әрекет - түрлі қажеттерді өтеуге
байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекет –баланың,
кейде әлеуметтік топтың әлдебір істі атқаруға белсене кірісуі. Әрекет
қажеттіліктен, талпыныстан және мақсатқа жетуге керекті біліктілік пен
тәжірибелік дағдылардан құралады.
Бала қажеттіліктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан туындайды.
Егер жануарлар қажетсінуін табиғи деп есептесек, онда бала қажеттігі -
табиғи қажеттіке үстеме, тікелей заттық мәні мен әрекетінен алшақтап,
жанама түрге келген құбылыс. Мысалы, баланың үстел басында отырып, қасықпен
тағам қабылдауы оның жалғыз-ақ тамаққа деген қажетсінуінен емес. Үстелдің,
қасықтың да тіпті керегі жоқ. Бірақ, қоғамда қабылданған тәрбие талаптарына
орай аталған заттар негізгі табиғи қажеттілікті қамтамасыз ету үшін керек
болған қосымша, қоғамдық қажеттіліктер. Баланың қылық - әрекетінің формасы
тікелей қажеттіліктен емес, ал сол қажеттілікті қанағаттандыру үшін қоғам
тарапынан қабылданған әдістерге тәуелді.
Баланың өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан тәсілдерді пайдалануын осы қажеттілікті орындаудағы жеке және
қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Қажетсінудегі жеке және
қоғамдық мүдделердің байланысты болуын әрбір адамның жеке көптеген
қажеттіліктерінің өзі араласқан қоғам, ұжым, топ қажеттіліктерімен тығыз
байланыста болуынан деп түсіндірген орынды.Сондықтан да бір топқа саналы
біріккен балалардың қажеттіліктері де біріңғай келеді(мысалы, отбасында,
балабақша тобында).
Қажеттіліктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз
туындауына орай қажетсінулер табиғи және мәдени сипатқа ие. Табиғи
қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін
керек (тағам, ұйқы, суықтан, ыстықтан сақтану т.б.). Табиғи қажеттіліктер
қамтамасыз етілмесе адам тіршілігі күйзеліске түседі, не жойылады. Ал
мәдени қажеттіліктер объектісіне қандай да табиғи қажеттіліктерді іске
асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық, кесе т.б.), сондай-ақ басқа
адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін керекті мүліктер
болып бөлінеді. Мәдени қажеттіліктердің қамтамасыз етілмеуінен адам
өлмейді, бірақ оның әлеуметтік болмысы жойылады.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіліктер заттық құндылық (тағам, киім,
баспана, тұрмыстық мүліктер т.б.) және қоғамдық сана өнімдеріне тәуелдіктен
шығатын рухани құндылық - (ой пікір алмасу қажеттігі, ақпаратты қажетсіну,
ән-күй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі т.б.) құндылықтар болып бөлінеді.
Бала қажеттіліктерінің бәрі өзара тығыз байланысты. Заттық қажетсінулер
орнына келмей, рухани қажеттілік қанағатын таппайды.
Алайда қажеттілік саналы әрекет туындата алмайды, болған күнде де
инстинктік не ойсыз қылыққа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы әрекет
түзілуі үшін қажеттілік сол қажеттілікті қамтамасыз етуге керек болған
затпен сәйкестендірілуі тиіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік
әрекет-қылықтың түрткісіне айналады. Әрекеттің психологиялық тұрғыдан
талдануында түрткі және мақсат түсініктеріне үлкен мән беріледі. Түрткісі
болмаған, сондай-ақ мақсат бағдарсыз әрекет болуы тіпті мүмкін емес. Түрткі
мен мақсат әрекеттің бағдарын анықтайтын сілтеу көрсеткіш қызметін атқарып,
сол әрекетті орындауда субъектіге керек болған күш қуат мөлшерін де
айқындауға жәрдемін береді. Осы түрткі мақсатты әрекет барысында
өрістейтін, қалыптасатын психикалық процестер мен қалып қасиеттердің бәрін
жүйелестіріп , ұйымдастырады.
Бала әрекеті, қылығы жөнінде сөз қозғалғанда алдымен назарға алынатын
нәрсе -әрекетке итермелеуші субъективті толғаныс ықпалдары. Осы түрткі
ықпалдар бала әрекет – қылығының қозғаушы күші, себебі. Жалпыланған түрде
түрткі - объективті заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі.
Қажетсінуден бала әрекет-қылығы белгілі түрге, формаға енеді.
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бола тұрып, түрткі
әрекеттің нақты сипатын анықтап бере алмайды. Бір түрткінің әрқилы әрекетте
жүзеге асуы мүмкін емес. Қажеттілік пен оны қанағаттандыру әдістерінің
арасында бір жақты, қатып қалған байланыс жоқ. Қандай да бір белгілі
түрткіге орай туындаған әрекеттің қандай күйде болатынын мақсат анықтайды.
Естен шығармайтын жәйт: бір түрткі негізінде әрқилы мақсаттар қойылуы
мүмкін. Түрткі жалпы әрекетке итермелесе, мақсат нақты қызметті белгілейді.
Түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат әрекет
бағытталған және сол әрекет барысында өнімге айналатын затқа байланысты.
20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басында балалар психологиясында
генетикалық әдістемелер кең пайдаланылды (Л.С. Выготскийдің термині
бойынша). Онда процестердің туындауларын оқыта келе, танымдық іс-әрекет
негізінде жаңа білім құрылымының бағыттарын анықтады. Бұл әдістеме дамыта
оқыту мен тәрбие мәселесінде психикадағы жаңа білімді жоспарлаумен,
қалыптастырумен маңызды. Әл-Фараби еңбектерінде осы пікірді былай деп
қолдайды: қандай да бір ғылым болмасын, көңілге дербес ерекше мәндердің
кейбіреулерін ұғыну арқылы ұялайды. Бізге осы ерекше мәндердің
кейбіреулерін ұғыну ғана жеткілікті, ал қалған көпшілігін сезінудің өзі
тиімді. Осы жағдайларды біздің сезіміміз қабылдап, ұғынуымыз жинақталғаннан
кейін ғана барып, біздің санамыз өзіне тән ролді атқара бастайды.
Біз үшін,-деп жазды Д.Б. Эльконин,-негізге алатын - ойдың мәні, онда
оқыту өзінің ішкі ролін ақыл - ойдың дамуынан көрсетеді және ең алдымен,
меңгерілетін білім маңыздылығы арқылы көрінеді.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше, адамның білімі ойлау әрекетімен
(абстрактілі, талдап қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субъектінің
танымдық іс-әрекетінің қатынасынсыз туындамайды және танымдық іс-әрекетсіз
дәлелсіз болады. Сондықтан да білім, бір жағынан , ойлау әрекетінің
нәтижесі ретінде, екінші жағынан, осы нәтижені алған процесс ретінде
қарастырылады.
Кеңес психологтары Л.С. Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьевтің іс-
әрекет теориясында онтогенездегі психиканың дамуы заттық әрекеттің белгілі
формасын ұйымдастыруымен байланысты деп дәлелденген.
Іс-әрекет оның өз алдына қойған мақсатымен сипатталады. Егер мақсат
болмаса, іс-әрекет те болмайды. Іс-әрекеттің мақсаты дегеніміз –сол іс-
әрекеттің болашақ нәтижесін күні бұрын санада болжау. Осы болжау, яғни
мақсат заң ретінде адам әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап береді.
Мақсат, сонымен, алдын-ала бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалатын
қызметке тыстан келіп қосылмайды, оны сол әрекетті іске асырушы баланың өзі
белгілейді. Сонымен бірге іс-әрекеттің күрделілігі мақсат пен іс-әрекет
объектінің арасындағы жақын сәйкестікке, әрекетті орындауға қажет құрал-
жабдықтың болуына байланысты.
Баланы әрекетке ұмтылдыратын негізгі күш-ниет. Әрекеттің сыр-сипатын
дұрыс түсіну үшін ниетті мақсаттан ажырата білу керек. Мақсат дегеніміз
әрекет арқылы әлдебір нәтижеге жету болса, ал ниет сол нәтижеге жетуге
итермелейтін күш. Сондықтан әрекетке баға беру ниеттің сипатын айқындаудан
басталады, яки, ниет кез келген әрекет сырын ашудың кілті болып саналады.
Демек, әрекет қажеттіліктен, тек ниеттен ғана құралмайды. Әрекет кезінде
адам мақсатқа жетудің әр-алуан құралдары мен мәліметтерді пайдаланып, түрлі
амал-тәсілдер қолданады. Бұларды игере білу үшін әрекет ету барысында
қалыптасатын біліктілікті, кәсіби дағды мен шеберлікті иелену - басты шарт.
Психологияның зерттейтін міндеттерінің бірі-бұл сезімдік қабылдау,
саналық және басқа да психикалық процестердің нақты іс-әрекет жағдайындағы
жүрісін, өзгерісін бақылау. Осының нәтижесінде мақсат түрткі өте жетілген
әрекет-қылық реттегіші болып қана қоймай, сол әрекет процесіне араласатын
психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушысы да болады. Осы
мақсат пен түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі,
естегі қажет ақпаратты жіктеп алу т.б. іске асады.
Іс-әрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің
объектісі болған заттар, әрекет шарттары мен құрал-жабдықтары бала басында
бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға
қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалады.
Іс-әрекетті зерттей отырып, психология шындықты субъективті бейнелеудің
формаларын, деңгейін және қозғалыс - өзгерісін, сол әрекетті психикалық
реттеп отырудың механизмдерін айқындауы тиіс. Сонымен бірге психология
әрқандай іс-әрекеттің оны орындаушы субъектіге, психикалық процестерге,
қалыптарға, қасиеттерге және адамзаттың дамуына әсер, ықпалын зерттейді.
Жантану проблемалары қатарында өз түсініктемесін күтетін мәселе: іс-
әрекеттің санадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы
байланыстың іске асуы. Бұл үшін әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық
бейнелену табиғатын біліп алу қажет. Мұндай таным қоршаған дүниеде орны бар
құбылыстар заңдылықтарына орай топталады. Бала осы заңдылықтарды аша
отырып, өз іс-әрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттық әрекет ішкі
саналық әрекетке ауысады. Объектіге бағытталған заттық әрекет бір сәтке
идеалдық операцияларға келтіріледі. Сыртқы нақты іс-әрекетің саналық ішкі
әрекетке айналуы интериоризация деп аталады. Бұл құбылысты келесідей
көрнекілікке келтіруге болады: алдымен бала затпен әрекетке келеді; бұл
сырт әрекет, затты қолына алып, олай-бұлай қарастырады; кейін әрекет санаға
өтеді де, психикалық әрекетке айналады. Әрекет бұл жолда қысқарады,
жойылады не өзгеріске ұшырайды. Мысалы, баланың есеп-санаққа үйренуі:
алғашқыда таяқшаларға не басқа заттарға (ойыншықтар, суретттер т.б.) қарап
тұрып санайды, ақырында санақ нақты затпен де, оған байланысты әрекетпен де
қатысы жоқ дерексіз сана әрекетіне айналады. Енді әрекет объектісі – сан
мен сөз. Интериоризацияның арқасында бала психикасы нақты мезгілде көздің
алдында жоқ заттармен де әрекеттік байланысқа келе алады, яғни адам
сезімдік бейнеден саналық бейне түзу дәрежесіне өтеді.
Сонымен, бала іс-әрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны
тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты – қоршаған дүниеге ықпал
етудегі бала әрекеті ішкі (психикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.
Сыртқы заттық әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы
көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі бала өзінің нақты
әрекетінде алдын - ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет
ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне
не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып отырады. Міне, осыдан
жантану ғылымы іс-әрекеттің сырттай көрінісін зерттей отырып, оның ішкі
мазмұнын ашады, дәлірек айтсақ, психиканың іс-әрекеттегі нақты ролін
түсіндіреді.
Әрекет құрылымы жөніндегі проблема жантану теориясының дамуы мен
көптеген практикалық міндеттердің тиімді шешімін табуда үлкен маңызға ие.
Әрекет құрылымы жөніндегі алғашқа теориялық пайымдаулар әрекет
элементтерімен байланыстырылады. Оларға алу, көтеру, қою сияқты қарапайым
қозғалыстар жатады. Жалпы қозғалыс дегеніміз - адам ағзасының моторлық
қызметі. Адамның қозғалуы, яғни моторлық қызметі өте ерте байқалады. Затқа
бағытталған және белгілі мақсат көздеген қозғалысты-әрекет деп атайды.
Қозғалыстың орындалуы оның нәтижелері мен әрекеттің мақсатын салыстыру
арқылы үздіксіз қадағаланады. Әрекет қалай қадағаланады? Оның сезім
мүшелері арқылы (сенсорлық қадағалау) жүзеге асатыны анық. Қозғалыстарды
басқару кері байланыс принципі бойынша орындалады. Іс-әрекеттің әрбір
сәтінде талдағыштарға көптеген сигналдар-көру, есту, тактильдік келеді. Кез
келген іс-әрекет осы элементтердің бірізді тізбегі.
Әрекеттің құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың жүйесі кіреді. Бала
әрекетінің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады. Бала санасы мен
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші ролімен қатар, сана да іс-
әрекеттің күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Іс-
әрекеттің негізгі түрлері болып саналатын: ойын, оқу, еңбек әр уақытта
белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады.
Іс-әрекеттің қандайы болса да психо-физиологиялық процестердің күрделі
құрылымынан тұрады. Оның қарапайым элементі қозғалыс, оны біз ұйықтамаған
сергек кезімізде жасап тұрамыз. Жасалатын жеке қозғалыстардың күрделі кешен
болып бірігуін іс-әрекет деп атаймыз.
Іс-әрекеттің қандайына болса да бірқатар компонентттер кіреді. Ондай
құрылым: міндетті қоя білу, жұмысты жоспарлау, оның неғұрлым тиімді
әдістерін іріктеп алу, іс-әрекетті орындау, нәтижелерін тексеру, қателерді
түзеу, қорытындыны жасау - іс-әрекеттің көптеген басқа да түрлерінде де
болады.
Психологиялық тұрғыдан іс-әрекет өте күрделі , көп өлшемді, көп
деңгейлі, ұдайы даму, өзгерістегі құбылыс. Ал осы құбылысты әрқилы ғылыми
тұжырымдарға негізделген теориялық бағыттар, әдетте, жеке элементтерге
бөліп, өзара байланыссыз зерттеуде. Мысалы, бір тұжырым бойынша іс-әрекет
бірізді өзара ауысып отыратын қимылдар жиынтығы делінсе, екіншісі – іс-
әрекеттің түрткілік қырына үлкен мән береді, ал үшінші бірі - іс-әрекетті
реттеп беруші механизмдерді талдауға көп назар аударады. Іс-әрекетті онымен
қоса жүретін физиологиялық процестермен де байланыстыра талдау концепциясы
да жоқ емес. Әлбетте аталған ғылыми бағыттардың бәрінің де өзіндік
маңыздылығы орасан, әрбірі өте құнды нәтижеге жеткізіп, бірін-бірі
толықтырып отырады. Бірақ олардың әрқайсысы өз алдына әмбебап сипатқа ие
емес.
Материалдық және рухани өмірге қажеттердің бәрін алып өмір сүру үшін
адам қоршаған дүние жөнінде хабардар болуға, табиғат, қоғам туралы дұрыс
түсінігі болуға, айналадағы адамның және өткен ұрпақтардың тәжірибелерін
игеруге тиіс, оған іздену, ойлану, білу, зерттеу, танымдық іс-әрекетпен
шұғылдану қажет. Сезім мүшелері мен ми адамға қоршаған дүниені қабылдауға,
білгендерін есте сақтауға, оны түсінуге, ойлауға мүмкіндік береді.
Сондықтан психикалық процестер: қабылдау, ес, ойлау, қиял, сөйлеу - мұның
бәрі адамның танымдық іс-әрекетінің көрінісі.
Кез келген әрекет айналымды құрылымда болады. Ол үлгі түрінде былай
көрінеді:...объект-рецепторлар-сенс орлық біріктіру-мақсат бейнесімен
қиылысу- коррекция-бұлшық ет-объект.
Адамның кез келген әрекетінің үш тарабы, үш компоненті болады:
орындау, қадағалау, реттеу функцияларын атқаратын-моторлық, сенсорлық
орталық.
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс-қимылы нәтижесінде олардың
машықтандырылған әрекеті – дағдылары, іс-әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен икемділігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның
анатомиялық, физиологиялық, психикалық даму жағынан дамып жетілуіне әсер
етеді.
Баланың іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру үшін тәрбиеші кейбір қажетті
жалпы шарттарды орындау керек:
1. Іс-әрекет үшін жеткілікті уақыт бөлу: ол әдістемелік жағынан
дұрыс ұйымдастырылған тәртіп процесінің және біртіндеп орындау
принципінің негізінде іске асырылады, бұл кезде баланың өз
бетіндік әрекетіне біршама көп уақыт бөлінсе іске асады;
2. Қимыл-қозғалыс жасау үшін жеткілікті орын аумағын бөлу;
3. Барлық әрекет түрлері бойынша керекті материал таңдап алу,
дайындау. Ойын материалын кейде алмастырып тұру қажет. Бұл
баланың қызығушылығын арттырады. Егер тәрбиеші балалардың ірі
құрылыс материалдарымен немесе пирамидкалармен ойнау
қызығушылығы төмендеп бара жатқанын көріп тұрса, онда ол бұл
ойыншықтарды біршама уақытқа жинап алуы тиіс.
4. Топ ішіндегі материалды дұрыс орналастыру; әр әрекет түріне
белгілі бір орын бөлінуі керек: балалар материалдың сақталу
орнын жақсы білуі керек; өзіне қажетті ойыншықты қайдан алуын,
ойнап болғаннан кейін оны қайтадан орнына апаруын білуі шарт.
Бірақ, бұл бала материал орналасқан жерде ойнау тиісті дегенді
білдірмейді. Бала ұнаған ойыншықты алып бөлменің кез келген
ыңғайлы жерінде ойнауы мүмкін;
5. Іс-әрекет кезінде тәрбиеші баламен жеке сөйлесуі қажет. Бұл
кезде тәрбиеші ықпал етудің мынадай әдісін қолданылуы мүмкін,
яғни баланың жеке ерекшеліктерінің даму дәрежесіне сәйкес
тәсілдер;
6. Барлық әрекет түрлеріне дұрыс жетекшілік жасау.
1.2. 3-4 жасар баланың танымдық іс-әрекетін дамыту ерекшеліктері
3-4 жастағы сәбидің сүйкімділігінде шек жоқ. Оның қиялдары қызық,
тілдері бал десе де болады. Он екі мүшесі жетіліп, мың бұралып отырып-
тұрғанын былай қойғанда, құлындай құлдырап жүгіре алатын жағдайға жетеді.
Әрдайым қозғалыс үстінде жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да
бір қалыпты өсіп отырады.
Балалар еркін қозғалып, неше түрлі қимылдарды жайбарақат жасай алатын
жағдайға жетеді. Айналасындағы бар құбылыстарды ойын арқылы тануға
тырысады. Сол арқылы танымы мен тілі жетіліп, ойлау қабілеті мен түйсінуі
айқындала береді. Балалардың қол қимылы мен саусақ ептілігі жетіліп, ол
саусақтарының әрекеттерін еркін басқара алады. Сондықтан бала өз бетімен
киініп, жуынып-шайынып, сүртіне алады. Аяқ киімдерінің бауларын байлап,
киім түймелерін өзі салады. Саусақтарымен қарындашты оңтайлы ұстап, сурет
салуға талпынады. Олардың бет әлпетіндегі мимикалардың жетілгендігі сонша,
кез келген жануарлардың қимыл-әрекеттерін дәл келтіруге тырысады. Осы
кездерде олар өздерін айнадан көргенді ұнатады. Үнемі далада ойнап,
серуендеуден жалықпайды.
3-4 жасар балалардың сөздік қоры өте жылдам өседі. Бірақ,
әрқайсысынікі әр түрлі мөлшерде болады. Ең алғыр бала 1227 сөз білсе, өте
енжар, икемдері нашар жетілген балалардың сөздік қоры 45-тің төңірегінде
болады. Мәселен, Ш.Бюллердің зерттеулері бойынша 3-4 жастағы балалардың
кейбіреулері -2346 сөз білсе, кейбіреулерінің білетіні бар-жоғы 598 сөз
ғана.
Баланың сөздік қоры дамыған сайын, ауызекі сөйлеу барысында жалаң,
жайылма сөйлемдерді айта бастайды. Бірақ олар сөз дыбыстарын дұрыс айта
білмейді. Сөйлесу кезінде жиі байқалатын нәрсе - баланың л,с,р,ш,з,ж
дыбыстарын анық дұрыс айта білмейтіндігі.Осы жастағы балалар үшін бұл заңды
құбылыс.Өйткені балада сөйлеу мүшелерін дұрыс қолдана білу дағдылары дұрыс
қалыптаспаған. Бұл жасында балалар көптеген сұрауларды: Бұл кім?,
Қайда?, Қашан?, Неге?, Анау не?, Қолыңдағы не? дегендерді жақсы
түсінеді. Кейін Неліктен? сұрағы басым болады. Балалар бір нәрсені сұрап
жүріп, өздері жауап беретін жағдайлар да кездеседі. Өзінің азғантай
тәжірибесін қолданып өзінше қорытынды жасайды. Ойыншықтардың ішін ашып,
ішінде не бар екенін білгісі келеді.
Бұл фактілер балаға тән білуге құмарлықтың көрсеткіші ретінде
саналады. Бірақ та бала сұрақтарының көбісі қоршаған ортаны тану
қызығушылығынан тумайды, ересек адамның назарын өзіне аудару, онымен қарым-
қатынас жасап, өз ойлағанымен бөлісу мақсатын көздейді. Балалар үлкендердің
жауаптарын жиі соңына дейін тыңдамай, сөзін бөліп, басқа сұрақтарға көшеді.
Балалар үлкендердің беретін мәліметтерін өздеріне ойында, сурет салуда,
басқа практикалық әрекетте қажет болған жағдайда ғана тыңдап отырады. Түрлі
қызықты білім беретін үлкендердің ықпалымен балада қоршаған ортаны тану,
жаңа нәрсені білу талпынысы мен қызығушылығы қалыптасады. 3-4 жастағы бала
өз жетістіктерін құрбыларының жетістіктерімен салыстырмайды. Мәселен,
балаларға бір дидактикалық ойын ұсынылады. Ойын барысында жеңімпазға
жұлдызша берілетіні түсіндірілді. Бірақ ойын ережесі бойынша жекелеп әрекет
жасамай, бірігіп әрекеттенді. Өздеріне жауап белгілі болғанда құрбысына
көмектесіп айтып қалудан өздерін ұстай алмады. Ал жұлдызша беруді қол
жеткен жетістіктерінің нәтижесіне қарамай бәрі де талап етеді.
3-4 жас аралығындағы кезең екі жаңа ерекшеліктерімен
сипатталады. Бірінші ерекшелігі жеке тұлғаның қалыптасуымен, екіншісі оның
әрекетімен сипатталады. Бала өскен сайын өзі туралы білім алады (оның есімі
бар екендігі т.б). Бала сөйлеуінде мен есімдігі қолданыла басталысымен,
оның мінез-қылығында біршама өзгерістер байқалады, әрекетті өз бетімен
жасауға тырысады. Л.И Божович айтады: Мен жүйесінің қалыптасуымен бала
психикасында елеулі жаңалықтар байқала бастайды. Осының ішіндегі ең мәндісі
өзін-өзі бағалауы және осымен байланысты үлкендер талаптары бойынша жақсы
болуға тырысуы...
Осы бір уақыттағы бар, бірақ қарама-қарсы бағытталған тенденциялардың
болуы: өз қалауынша жасау, үлкендер талаптарына сай болу - балада ішкі
кикілжің туғызады, осыған орай оның ішкі психикалық өмірін қиындатады.
3-4 жас аралығы кризистік кезең делінеді. Бұл кезеңге негативизм,
қарсы болу, көңілдің құбылмалылығы сай келеді.
Екінші ерекшелік-баланың ойын, сурет салу, констукторлық әрекеті
белгілі бір анық сипатта болады, бұл балаға нақты бейне қалыптастыруға
көмектеседі (құрылыс тұрғызу, ойын ролін орындау т.б.)
Бала әрекеті бұл жаста тұрақсыз сипатта болады. Балаға , мысалы,
күтпеген өзгерістер кезінде санасында әрекеттің мақсатын сақтап қалуға
қиын. Баланың зейін ауыспалылығы сабақта да, ойында да зор. Педагогикалық
әдебиеттерде мынадай деректер келтірілген: кіші жастағы балалар зейіні ойын
кезінде 12-13 рет бөлінеді. Әрекет ұзақтығы дәл анықталмаған. Кейбір
зерттеулер бойынша, ойын ұзақтығы сабақ ұзақтығымен бірдей (15-20минут);
басқалары 50 минутқа дейін ойнай алады деп есептейді. 5 минуттан артық
ойнамайтындар да кездеседі.
Әр бала дүниеге танымдық бағыттылығымен келеді. Бұл танымдық
бағыттылық оған өмір шарттарының бірінші этаптарына бейімделуге
көмектеседі. Біртіндеп танымдық бағыттылық танымдық белсенділікке, яғни
танымдық іс-әрекетке ішкі дайындық қалпына ауысады.Ол айналадағы орта
туралы әсер алуға бағытталатын іздеу әрекетінде көрінеді. Бала жасының
өсуімен, дамуымен қатар оның танымдық белсенділігі танымдық іс-әрекетке
тартылады. Танымдық іс-әрекет белгілі бір жүйемен сипатталады. Оның
элементері: (А.Н Леонтьев бойынша) итермелеуші-мотивациялық бөлім
(қажеттіліктері, мотивтері, мақсаттары), заттық әрекет, заттың, әрекет
мотивінің және оны іске асыру құралдарының (әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов Атындағы Ақтөбе Мемлекеттік Университеті
Сырттай оқу бөлімі
Тарих-филология факультеті
Психология және педагогика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
3-4 жас аралығындағы балалардың танымдық әрекетін дамыту
Орындаған : сырттай оқу бөлімнің
Педагогика және психология
мамандығының 3- курс
Ғылыми жетекші: педагогика ғыылымдарының
кандидаты,
Ақтөбе-2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе
3
1 І тарау Танымдық іс-әрекетті дамыту мәселесінің теориялық 9
аспектілері
1.1 Танымдық іс-әрекеттің мәні, маңыздылығы, мазмұны
9
1.2 3-4 жастағы баланың танымдық іс- әрекетін дамыту ерекшеліктері 18
1.3 Ойын - танымдық іс-әрекет дамуының негізі 22
І тарау бойынша тұжырым 32
2 ІІ тарау. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін 33
психология-педагогикалық дамыту шарттарын
тәжірибелік-эксперименталдық тексеру
3 -4- жастағы балалардың танымдық іс-әрекетті дамытудың
құрылымдық-мазмұндық моделі
2.1 3-4 жастағы балалардың танымдық іс-әрекетін дамыту әдістемесі
44
2.2 3-4 жас аралығындағы балалардың танымдық іс-әрекетін дамытатын 55
ойындар. Тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстар нәтижелері
ІІ тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер 57
Қосымшалар 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде еліміздің экономикалық және
әлеуметтік-мәдени жағдайына сай, қоғам өмірінің барлық салаларында өзін-
өзі жетілдіріп, өзін жан-жақты дамытатын, білімді, барлық іс(әрекетінде
шығармашылық бағыт ұстанатын жеке тұлғаны тәрбиелеу өзекті мәселе
болып отыр.
Мұндай адамның қалыптасу шарты - оған табиғатпен берілген танымдық
әрекетін дамыту болып табылады. Таным әрекетінің дамуында тұғырнамалық саты
болып табылатын мектепке дейінгі жаста-ақ көрінеді. Мектепке дейінгі білім
беру мекемелерінің оны дамыту процесін ұйымдастыру қызметін жетілдіру
қажеттігін шарттайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным әрекетін
дамыту ақпараттық кеңістіктің кеңеюімен сипатталатын қазіргі кезеңде ерекше
маңызға ие. Ақпараттардың ұлғаюы балада өзіне қойылған талаптар шеңберінен
асып, өз ойын жүзеге асыруда ерекше шешімдер табуға мүмкіндік беретіндей
қасиеттерді қалыптастыруды талап етеді.
Еліміздің болашағы саналатын ұрпақ тәрбиесінде, оқу-тәрбие процесінде
өркениетті қоғам мен құқықтық мемлекеттің, нарықтық экономика кезеңінің
қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау
қабілетін, шығармашылық, кәсіби біліктілігі мен білімділігін керек ететіні
белгілі.
Мектепке дейінгі ұйым алдында заман, қоғам талабына сай жан-жақты
дамыған, белсенді тұлға қалыптастыру мәселесі тұр. Сонымен қатар әрбір
балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік
әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оның танымдық іс-
әрекетін, белсенділігін дамыту мәселесі алға қойылады. Мектеп жасына
дейінгі баланың танымдық іс-әрекетін зерттеу мәселесіне көп көңіл бөлінуде.
Өйткені, сол кезеңде ғана баланың алдағы дамуын анықтайтын көптеген
психикалық процестер (зейін, қабылдау, ес, қиял, ойлау, сөйлеу), қасиеттер,
қабілеттер қалыптасады.
Танымдық іс-әрекет – ерекше психологиялық құбылыс. Бұнда баланың
танымдық процестері қалыптасады, дамиды, жетіледі. Психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде таным іс-әрекеті, белсенділігі тұлғаның қоғамдық
белсенділігі ретінде былай анықталады:
-Интеллектуалды есептерді шешудегі бейнеленетін психикалық қалып (Д.В.
Вилькеев)
-Білімдерді игерудегі дайындық, ұмтылыс (Н.А. Половникова)
-Ақыл-ой әрекеті, яғни белгілі бір танымдық нәтижеге жетуге
бағытталған және танымдық қажеттіліктердің арқасында пайда болған жоғары
интеллектуалды бағдарлау реакциясы (Т.И Шамова)
-Таным объектісіне бағытталған тұлғаның шығармашылық қатынасы (Л.Н.
Аристова)
-Әрекет құрылымының ішкі сипаттамасы (А.Н. Леонтьев, А.К. Маркова)
Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуге өздерінің үлкен үлестерін
қосқан: Л.С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, В.С. Мухина, Ж.Пиаже, Н.Н.
Подьяков, Л.А. Венгер, Т.И. Шамова, Дж. Брунер, А.М. Матюшкин, С.М. Жақыпов
және басқалар.
Мектепке дейінгі 3-4 жастағы баланың таным әрекетін дамытудың танымдық
қырына жоғары талап қоюдың басты себебі осы жас аралығындағы баланың
дамуының қарқынды жүруі болса, екінші жағынан мектепке оқуға дайындаудың
алдыңғы сатысы болып табылады. Ой-сана тұрғысынан әрекет ету қабілеті
ретінде баланың әрекетінде танымдық шығармашылықтың пайда болуы мектепке
дейінгі 3-4 жаста-ақ басталады. Дегенмен, таным әрекетін ойдағыдай дамыту
шарты мектепке дейінгі мекемеде 3-4жастағы балалардың педагогикалық
процесінде әлі де толық айқындалмаған күйде қалып отыр.
3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту жағдайына жасалған талдау
мектепке дейінгілер ішкі тұрғыда әрекет етуге тырыспайтынын, өзінің таным
қызметінің тәсілдерін барлық кезде бірдей жеткізе алмайтынын, ойлауда
өзгешеліктері жеткіліксіздігін көрсетті. Осыған орай, мектепке дейінгі
мекемелерде 3-4 жастағы балалардың таным әрекетінің психологиялық-
педагогикалық проблемаларын зерттеу осы процестің ерекшеліктерін түсініп
қана қоймай, оны дамытуға бағытталған педагогикалық процесті ұйымдастыруда
болатын күрделі әрі өзекті проблемаларды шешуге де мүмкіндік береді.
Таным әрекетін дамыту проблемасына философияда, психологияда және
педагогикада біраз жұмыстар арналған.
Қоршаған ақиқатты танудың методологиялық негіздері философтар және
психологтар Г.С.Батищев, Л.С.Выготский, А.М.Коршунов, С.Л.Рубинштейн,
В.Н.Филипповтың еңбектерінде көрсетілген. Г.С.Батищев танымның қызметтік-
әрекеттік қырын анықтады. Л.С.Выготский сананы бір нәрсе арқылы дамыту
теориясын жасады. А.М.Коршунов жүйкеде ақиқатты бейнелеу белсенділігі
қағидасына назар аударды. С.Л.Рубинштейн адам жүйкесін дамытуға қызмет
етуге шартталған ұстанымды негіздеді. В.Н.Филиппов интеллекттің білім
қайшылықтарымен беттесуінің бастапқы қағидатын әзірледі.
Оқу әрекеті, оқу-танымдық әрекет, таным әрекеті проблемаларының
теориялық негіздері жетекші философтар, психологтар мен педагогтардың
(К.А.Абулханова-Славская, С.В.Герасимов, М.И.Лисина, А.М.Матюшкин,
Я.А.Пономарев, Т.И.Шамов, Г.И.Щукин) еңбектерінде берілген. А.М.Матюшкин
таным белсенділігі мен оның құрылымдарының түрлерін анықтады.
К.А.Абулханова-Славская мен М.И.Лисина таным белсенділігі мен таным қызметі
ұғымдарының арақатынасына талдау жасады. С.В.Герасимов қызмет пен
белсенділіктің ажырамас байланысын көрсететін таным белсенділігі мен
ұғынудың өзара байланыс түрлерін айқындады. Т.И.Шамова мен Г.И.Щукина таным
белсенділігі таным қызметіне қатысты пайда болатынына назар аударды.
Я.А.Пономарев адамның шығармашылық белсенділігін дамыту тетігін жасады. 3-4
жастағы балалардың таным әрекетін дамыту ерекшеліктерін біз Р.Буре,
Д.Б.Годовикова, Л.Р.Голубева, С.А.Козлова, В.А.Петровский, Н.Н.Подъяковтың
еңбектерінен таптық, оларда мектепке дейінгілердің таным әрекетіне тән
негізгі сипаттар, оның өту қарқыны мен бағыттылығы суреттелген. 3-4 жастағы
баланың таным әрекетін зерттеуде ойлауды дамытудың бір нәрсе арқылы болу
(опосредование) және бейнелік сипат идеясы айқын байқалады, бұл
Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, С.А.Лебедева, Н.Н.Подъяков, Е.Е.Сапогова
еңбектерінде көрсетілген. Сонымен бірге, Я.А.Пономарев, Н.А.Менчинская
еңбектерінде мектепке дейінгі жастағы бала танымдық міндет шешімін ішкі
тұрғыда жүзеге асыруға қабілетті екені көрсетіледі. Балалардың танымдық
әрекетін дамыту шарттарын зерттеу отандық та, шетелдік те әдебиеттерде
берілген. Қазақстандық ғалымдар балалардың танымдық әрекеті осы жас
кезеңіне тән саналуан қызмет түрлерінде: ойын, оқу дамитындығын көрсетеді.
Л.С.Выготский, Л.В.Занков, И.Я.Лернер, Г.П.Щедровицкий еңбектерінде дамыту
мен оқыту ұғымдарының арақатынасы талданады. Л.С.Выготский, В.В.Давыдова,
В.А.Лефевр, М.В.Кларин, В.А.Петровский, В.И.Слободчиков, Г.А.Цукерман,
Р.Бернс зерттеулерінде таным рефлексиясын, оның мәнін, міндетін,
процестерді, жастық пайда болу ерекшеліктерін қарастыратын авторлар
идеялары берілген.
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде танымдық іс-әрекетін
зерттеу мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Танымдық іс-әрекет –ерекше
психологиялық феномен, оның негізінде танымдық процестер қалыптасады,
дамиды, жетіледі.
Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуде үлкен үлестерін қосқан психолог-
ғалымдар: Л.С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, Ж.Пиаже, Н.Н. Подьяков, Л.А.
Венгер, Т.И. Шамова, Дж. Брунер, А.М. Матюшкин, С.М. Жақыпов, т. б. (18,
79, 109, 98,11,57,27(.
Сонымен бірге, ғылыми әдебиеттер талдауы көрсеткендей, мектепке дейінгі
мекемелерде 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту проблемасы, ғылыми
әдебиеттерде қозғалса да, жан-жақты және тұтас арнаулы зерттеуге алынбаған.
Атап өткеніміздей 3-4- жасар балалардың танымдық әрекеті мәселелерін жеке
ғалымдар қарастырғанымен әлі де болса шешімін таппаған келелі проблемалар
баршылық бұл мәселенің көкейкестілігін айқындай түседі. Өйткені соңғы
уақытқа дейін ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде мектепке дейінгі мекемеде 3-
4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту мәселесіне әдейі арналған
зерттеулер іс жүзінде болған емес, егер болса, таным әрекетін білім
мазмұнын игеру және осы мазмұндарды игерту тәсілдерін құру арқылы дамытудың
педагогикалық шарттары, ойын арқылы дамыту жолдары толық анықталмаған. Осы
аталғандардың барлығы біздең зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: 3-4- жасар
баланың танымдық іс-әрекетін дамыту деп алуымызға негіз болды. Осылайша,
баланың таным әрекетін дамытудың төмен деңгейі мен оны дамытудың
педагогикалық шарттарының жеткіліксіз әзірленуі арасында пайда болған
қайшылық байқалды.
Көрсетілген қайшылық зерттеу проблемасын айқындады, 3-4 жастағы
балалардың таным әрекетін дамытудың психологиялық-педагогикалық шарттарын
анықтау қажеттілігі ашылды. Осыған байланысты зерттеу мақсаты аталған
қайшылықтың шешімін табу үшін 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін
дамытудың моделін әзірлеу және соның негізінде әдістемелік ұсынымдар жасау
болып саналады.
Зерттеу объектісі – мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің
педагогикалық процесі.
Зерттеу пәні– 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту процесі.
Зерттеу мақсаты, объектісі мен нысанасына сәйкес келесі міндеттер
қойылды:
1. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамытудың теориялық негіздері
мен практикалық алғышарттарын теориялық көздер мен практикалық тәжірибеде
талдау және тұжырымдау;
2. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамытудың моделін құрастыру;
3. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың шығармашылық таным
белсенділігін дамытудың ұсынылған моделіне олардың ұтымдылық өлшемдеріне
сәйкестігі тұрғысынан тәжрибелік-сынақтық тексеру жүргізу;
4. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың шығармашылық таным
белсенділігін дамыту жөнінде әдістемелік ұсынымдарды әзірлеп, практикаға
енгізу.
Зерттеу болжамы, егер:
- 3-4 жастағы баланың танымдық іс-әрекетті ойын арқылы жүзеге
асырылса; таным әрекетін дамытудың міндеті, әдістері, формалары мен
күтілетін нәтижелері дәл айқындалса, педагогикалық өзара әрекет тиімді
ұйымдастырылса, таным әрекетін дамыту процесі неғұрлым табысты жүреді.
Зерттеудің методологиялық негізі:
Танымдық бейнелеу теориясы; жалпы ғылыми деңгейде: ғылыми зерттеу әдісі
ретінде модельдеудің теориялық негіздері; жүйелік ұстаным;
- жеке тұлғалық ұстаным; ұстаным;
Зерттеу әдістері зерттеудің мақсаттарымен және міндеттерімен
айқындалған. Олардың ішінде психологиялық-педагогикалық фактілер мен
құбылыстардың теориялық талдауы елеулі орын алды. Философиялық, психология-
педагогикалық әдебиеттерді зерттеу мен теориялық талдау, модельдеу,
педагогикалық эксперимент, сұхбаттасу, тестілеу, математикалық статистика
әдістері.
Зерттеудің тәжірибе-сынақтық базасы: Ақтөбе қаласының Бұлбұл
балабақшасы (мектепке дейінгі білім беру мекемесі).
Зерттеуді ұйымдастыру. Зерттеу бірнеше кезеңдермен өткізілді.
Бірінші кезеңде, зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психология-
педагогикалық әдебиеттерді талдау; зерттеудің теориялық және методологиялық
ережелерін зерделеу; зерттеу объектісі мен нысанын айқындау; гипотезалар
мен міндеттерді әзірлеу; тәжірибе-сынақтық бөлігінің бағдарламасын әзірлеу;
зерттеу әдістерін іріктеу; айқындаушы сынақ жүргізу; айқындаушы сынақ
материалдарын талдау.
Екінші кезеңде, –3-4жастағы балалардың таным әрекеті моделін
эксперименталдық әзірлеу, оны әдістемелік қамтамасыз ету, сынақтан өткізу,
тіркеу, практикада тексеруді қарастырды. Қалыптастырушы кезеңде алынған
деректердің бақылау диагностикасы мен коррекциясы; нәтижелерді компьютерлік-
статистикалық өңдеу. Суреттеу-қорытындылау– тәжірибе-сынақтық жұмысты
талдау, алынған нәтижелерді тұжырымдау және жүйелеу, өткізілген зерттеуді
дипломдық жұмыс түрінде ресімдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы сол, онда 3-4 жастағы балалардың таным
әрекетін дамыту моделі жасалып, осы процестің өтуін қамтамасыз ететін
сыртқы және ішкі шарттар; модельді әдістемелік қамтамасыз етудің негізгі
сатылары, олардың міндеттері, әдістері, формалары мен көзделетін нәтижелері
анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы онда таным әрекетінің мәні, оның 3-4
жастағы балаларда даму ерекшеліктері таным әрекетін дамыту жолдары
айқындалады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: 3-4 жастағы балалардың таным
әрекетін дамыту жөнінде әдістемелік ұсынымдар әзірленіп, сынақтан
өткізілген Бұлбұл бала бақшасының оқу процесіне енгізілді. жастағы
балалардың шығармашылық таным белсенділігін дамыту диагностикасына арналған
әдістеме жасалған.
Алынған нәтижелердің шынайылығы мен сенімділігі бастапқы методологиялық
тұғырдың теориялық және практикалық негізделуімен; зерттеу нысанасы мен
міндеттеріне бара-бар әдістер кешенін қолданумен; іріктеу көлемінің
репрезентативтілігімен; эксперименталдық мәліметтердің математикалық
статистика және статистикалық маңыздылық әдістерін қолданумен шартталады.
Қорғауға ұсынылған ережелер:
- жеке тұлғалық-бағдарланған білім мазмұнын игеру тек әлеуметтік
тәжірибені меңгеруге ғана емес, таным әрекетін дамытуға алып келеді;
- дәйекті ширығу, ізденіс басымдығы, ішкі әрекет жоспары негізінде, осы
операциялардың үстінен рефлексия құру арқылы білім мазмұнын игеру процесін
құру таным әрекетін даму деңгейін арттыруға әкеледі;
- оқу әрекет: дәйектілік, баланың сезім өрісін байыту, проблеманы қою
және шешу, рефлексивті, бұлардың әрқайсысында мақсаттар, әдістер, формалар
өзіне тән бейнеленеді, процесінде таным белсенділігін дамытуға мүмкіндік
береді.
Зерттеу нәтижелерін сынап, байқау және енгізу.
Зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалды.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу логикасын, мазмұны мен нәтижелерін
көрсетеді. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, тараулар бойынша
тұжырымнан, қорытындыдан, және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
зерттеу мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, әдістері мен міндеттері, ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық құндылығы, қорғауға ұсынылатын
тұжырымдар берілді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды.
Зерттеу жұмысымыздың нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті бейнеленген.
"Танымдық іс-әрекетті дамыту мәселесінің теориялық аспектілері"
аталатын бірінші тарауда қаралып отырған проблеманың қазіргі күйі
әдебиеттер негізінде талданып, таным әрекетінің психологиялық -
педагогикалық проблема ретіндегі ерекшеліктерінің болмысы ашылды,
Қазақстанда, Ресейде, ТМД елдерінде 3-4- жасар баланың таным әрекетін
дамыту мәселелерінің зерттелуі сөз болды. Танымдық әрекеттің
ұйымдастырылуындағы ойынның ролі айқындалды. Зерттеу барысында танымдық
әрекетін дамытудың негізгі тәсілі ретінде ойын түрлері, мазмұны мен
әдістемесі келтіріледі. Екінші тарау танымдық әрекетті дамытудың
педагогикалық негізі сипатталды, әрекетінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік
ойын, жұмыс түрлері көрсетілді. Айқындаушы және қалыптастырушы эксперимент
қорытындылары мен оның мазмұны, міндеттері баяндалды.
Қорытындыда зерттеу нәтижесі бейнеленді, ұсыныстар берілді.
І.ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1.Танымдық іс-әрекеттің мәні, маңыздылығы, мазмұны
Танымдық іс-әрекет арнайы ұйымдастырылған оқыту процесінде құрылады,
күрделі психологиялық білім бола отырып, оқыту процесінің өзімен қоса
өріледі. Танымдық іс-әрекет түсінігін таным, әрекет, іс-әрекет
ұғымдары анықтайды. Оларды жеке қарастырайық.
Ақыл-парасат, сана-сезім иесі ретінде адамның ең басты қасиеттерінің
бірі -өзін қоршаған ортаны танып білуге деген ерекше ұмтылыс. Дүниені танып
білудің негізінде құбылыстардың адам санасында бейнеленуі жатады.
Түйсіктердің, қабылдаудың, ақыл-ойдың арқасында біз заттарды, олардың
қасиеттерін танып-білеміз. Түйсіктер, қабылдау, ақыл – ой заттардың өзі
емес, олардың субъективті образы, бейнесі, алайда олар заттардың санаға
әсерінсіз тумайды, пайда болмайды. Осы тұрғыдан алғанда, таным дегеніміз
сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында
идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі
процесі.
Басқаша айтқанда, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді,
ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі; адамның заттар мен құбылыстар
туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі, шынайы білімге
айналады. Ендеше, танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы
деп есептеуге болады.
Таным адамның объективті құбылыстармен байланысына, оларға тигізетін
әсеріне және оларды өзгертуіне байланысты дамып отырады. Таным болмыстың
жай ғана бейнесі емес, ол адамның практикалық қызметі барысында іске асады.
Таным заттардың адаммен практикалық байланысының мәні мен қасиеттерін ғана
көрсетіп қоймай, заттардың өзара объективтік байланысын және заңдылықтарын
қоса анықтайды.
Психологтардың көзқарастары бойынша, таным бұл - қоршаған орта
жайындағы кез келген ой, бағдар, сенім. (Майк
Кордуэлл)
Таным- белгілі бір ақпаратты алу оны өңдеу жолымен алынатын, білімнің
барлық формаларын қамтитын жалпы термин. (А.Л. Свеницкий)
Таным бұл- сараланған суреттің, әлемнің құрылымын, адамның қоршаған
ортаданы бағдарлауын қамтамасыз ететін тұжырымдаманың, ұғымның,
категорияның жасалуын, әлеуметтік болмыстың формаларының қайта жаңғыртылуын
және түрлендірілуін керек ететін ерекше іс-әрекет түрі.
(Ф.Р. Филатов)
Таным бұл- танымдық белсенділіктің түрлері немесе білім алу мен оны
өңдеуге бағытталған белсенділік.
(Р.С. Немов)
Таным - адамның жаратылыс сырын, өмірдің мәнін, ақиқат әлемді,
объективті шындықты білу қабілеті. Таным адамның шығармашылық ізденісімен
тығыз байланыста дамып, оның білімі, адамгершілік мақсаттарының қалыптасып,
қоғамдық-тарихи процестегі өз орнын айқындауына ықпал етеді. Таным -
адамның жан құмары. А.Құнанбаевтің жетінші қара сөзінде білсем, көрсем,
үйренсем деген талпыныс жан құмары деп анықтап айтып, Дүниенің көрінген
һәм көрінбеген сырларын түгелдеп, ең болмаса дендеп білмесе, адамдықпен
орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай хайуан жаны
болғандығы - деп, адамның адамгершілік қасиетін де, адамдығының мәнін де
танымға құмарлықпен анықтайды. Адамның бала күніндегі жан тазалығымен тығыз
байланыстағы жан құмары, яғни танымға құштарлықтың, сәбилік шақтағы
күштілігі мен есейген шақта әлсіретіп алатындығын мысалға келтіріп, танымды
дұрыс бағыттап, жаңа деңгейде дамыта алмайтындығы адамның басты кемшілігі
деп біледі. Адамның жиған терген білімі мен рухани қазынасы - жанды өсіріп,
байытатын азығы. Сондықтан адам сәбилік шақтағы әр нәрсені білуге
құмарлықты жоғалтпай, ақылы толысқасын да таным көзін байламай, оны ғылым
табуға, ақиқатты танып білуге бағыттағаны абзал. Көрген нәрсенің сыртын
көргенге ғана қанағаттанып, ішкі сырына жаратылыс мәніне үңілмейтін ,
Көкіректе сәуле, көңілде сенім жоқ адамды Абай хайуаннан артықшылығы жоқ
десе, тіптен білмегенін білемін деп, надандығын білімділікке бермей
таласуды хайуаннан төмендік деп сөгеді.
Тән көретін бастағы көз,
Байқамайды жан сырын.
Көр де ақылға сал деген сөз.
Көз керек қой ойлырақ.
Хақиқатты дәл көруге ,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұқсат жоқ шырақ..
деген шумақтарда Ш.Құдайбердіұлы да адамға тән танымның басты сипаты
көкейкөздің сергектігі, сырт көрініске шоқынбай, ғалам сырына үңілу деп
біледі. Ақыл құсы адаспай аспандаса, әлемде нәрсе болмас одан таса деп
шын мәнінде жан құмары болған танымның шексіз ақиқатқа жетер мүмкіндігін
ұлықтайды.
Таным процесі нақты аңғарудан (сезімдік танымнан) басталады да,
абстрактілі ойлауға (ақыл-ой таразысы) өтеді, одан практикаға барады.
Танымның жолы осы. Енді осыны талдап көрелік. Нақты аңғару-белсенді
сезімдік таным. Сезімдік таным дегеніміз - сезім мүшелері: көру, есту,
сезіну және басқалар арқылы жүзеге асырылатын танып-білу. Сезім мүшелері
болса біздің айналамыздағы дүние туралы мәліметтер санамызға бірден-бір
кіретін арна болып табылады. Сондықтан таным процесі қандай да болсын
–материалдық заттардың сезім мүшелеріне ықпал етуі нәтижесінде туатын
негізгі үш формада: түйсік, қабылдау және елестету арқылы жүзеге асады.
Танымның абстрактілі ойлау, ақыл-ой таразысы немесе логикалық түрлері
арқылы аса маңызды байланыстар мен заңдылықтарды ашу үшін дүниені сезім
арқылы бейнелеуге ойлау қабілетін қосуды талап етеді.
Қоршаған әлем күрделі, өзгерістерге толы. Адам, жұртшылық- осы әлемнің
бөлігі. Әр адамның қалыптасқан белгілі бір бейнесі бар. Әлем бейнесі – бұл
күрделі, тұтас білім жүйесі және адамның әлем жайындағы, айналасындағылар,
өзі жайындағы, өзінің әрекеті туралы жалпы түсінігі. Адам өмірінде бұл жүйе
өзгеріп тұрады, жаңа мазмұнға толады.
Әлем бейнесі әр адамда қалай және қашан қалыптасады? Ол адамның
дүниеге келгенде оның танымдық сферасының қалыптасу кезінен басталады.
Мектеп жасына дейінгі шақта әлем бейнесінің алғашқы элементтері туады. Олар
өмір бойы жетілдіріледі. Сондықтан бұл кезеңде баланың танымдық сферасын
дамыту маңызды.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау, бала миының
физиологиясына, әр жастағы балаларға бақылау жасау танымдық процестің
көріністерін белгілеп, анықтауға және таным сферасының моделін құруға
мүмкіндік береді. Таным сферасының үш компонентін бөліп көрсетуге болады.
Олар: психикалық (танымдық) процестер, анықтама, анықтамаға қатынас. Бұл
компоненттер бір-бірімен тығыз байланысты. Психикалық (танымдық)
процестерге кіретіндер: қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау. Таным
процестерінің қалыптасу дәрежесі баланың таным мүмкіндіктерін анықтайды.
Таным процестерінің дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері
(қабілет, бейімділік, мінез) қалыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың
қабылдағыштық, бақылағыштық, білуге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық
сияқты болымды жақтары да жетіле түседі.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар
байланыстар жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт-бағдар
таңдауға қабілетті, яғни белсенділік көрсете алады. Тіршіліктің жалпылама
сипатын қамтитын адам қоғамындағы белсенділік өз ерекшелігіне орай айрықша
көрініске ие. Бұл белсенділік көрінісі әрекет деп аталады. Адам әрекеті -
күрделі құбылыс. Оның әр тарабын әртүрлі ғылымдар; физиологиялық
механизмдерін-физиология пәні; ал психология-әрекеттің психикалық болмысын
танумен шұғылданады. Әрекет психологиясын зерттеуде әдетте, назарға жеке
дара адамның әрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары психологиялық
зерттеулердің объектісіне бірлескен ұжымдық әрекет те алынып жүр.
Әрекет қоғамдық тарихи –категория. Шынында да, қалаған әрекет қоғам
қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға басқа адамдармен қарым-қатынаста
болады. Жеке әрекет қоғамдық әрекеттің тетігі, нақты көріністегі бөлігі
ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен қатынастардан тыс жеке дара
әрекет жасалмайды. Жеке әрекет қоғамдық әрекеттің құрылымды бөлігі
болғандықтан, оны зерттеп талдау да осы жеке әрекеттің қоғам өміріндегі
ролін білуден басталғаны жөн.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың әрекетінен тыс болуы мүмкін емес.
Керісінше, әрекеттің қайсысы болмасын қоғамдық қатынастардың іске асуын
байқататын негізгі формалардың бірі. Белгілі қоғамдағы әрекет түрлері сол
қоғамдағы өндірістік күштердің даму деңгейі және қалыптасқан қоғамдық
қатынастар жүйесімен анықталады. Әрекетте ғана адам қоғамдық тұлға , азамат
болып табылады.
Әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субъектінің
объектімен байланысы. Қандай да бір әрекетті орындау барысында бала бір
нәрсені қабылдауы, есінде қалдыруы, ойлауы, оған зейін аударуы қажет;
әрекет желісінде оның қандай да көңіл-күй шарпулары туындап, ерік сапалары
іске қосылады, ниет – ұстамдары қалыптасады. Бұларсыз ешбір әрекет болуы
мүмкін емес. Біз психикалық деп анықтап жүрген баладағы процестер, қалыптар
мен қасиеттердің бәрі осы әрекет барысында қалыптасады, дамиды, көрініс
береді.
Белгілі жағдайда баланы, нақты әрекетке бағыттайтын ықпал қандай
нәрсе? Баланы барша тіршілік иесі сияқты белсенді әрекетке келтіретін күш-
бұл қажетсіну, яғни индивидтің өзінің тіршілік және дамуының қажетті
жағдайларына тәуелділігінің көрсеткіші. Әрекет - түрлі қажеттерді өтеуге
байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекет –баланың,
кейде әлеуметтік топтың әлдебір істі атқаруға белсене кірісуі. Әрекет
қажеттіліктен, талпыныстан және мақсатқа жетуге керекті біліктілік пен
тәжірибелік дағдылардан құралады.
Бала қажеттіліктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан туындайды.
Егер жануарлар қажетсінуін табиғи деп есептесек, онда бала қажеттігі -
табиғи қажеттіке үстеме, тікелей заттық мәні мен әрекетінен алшақтап,
жанама түрге келген құбылыс. Мысалы, баланың үстел басында отырып, қасықпен
тағам қабылдауы оның жалғыз-ақ тамаққа деген қажетсінуінен емес. Үстелдің,
қасықтың да тіпті керегі жоқ. Бірақ, қоғамда қабылданған тәрбие талаптарына
орай аталған заттар негізгі табиғи қажеттілікті қамтамасыз ету үшін керек
болған қосымша, қоғамдық қажеттіліктер. Баланың қылық - әрекетінің формасы
тікелей қажеттіліктен емес, ал сол қажеттілікті қанағаттандыру үшін қоғам
тарапынан қабылданған әдістерге тәуелді.
Баланың өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан тәсілдерді пайдалануын осы қажеттілікті орындаудағы жеке және
қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Қажетсінудегі жеке және
қоғамдық мүдделердің байланысты болуын әрбір адамның жеке көптеген
қажеттіліктерінің өзі араласқан қоғам, ұжым, топ қажеттіліктерімен тығыз
байланыста болуынан деп түсіндірген орынды.Сондықтан да бір топқа саналы
біріккен балалардың қажеттіліктері де біріңғай келеді(мысалы, отбасында,
балабақша тобында).
Қажеттіліктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз
туындауына орай қажетсінулер табиғи және мәдени сипатқа ие. Табиғи
қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін
керек (тағам, ұйқы, суықтан, ыстықтан сақтану т.б.). Табиғи қажеттіліктер
қамтамасыз етілмесе адам тіршілігі күйзеліске түседі, не жойылады. Ал
мәдени қажеттіліктер объектісіне қандай да табиғи қажеттіліктерді іске
асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық, кесе т.б.), сондай-ақ басқа
адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін керекті мүліктер
болып бөлінеді. Мәдени қажеттіліктердің қамтамасыз етілмеуінен адам
өлмейді, бірақ оның әлеуметтік болмысы жойылады.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіліктер заттық құндылық (тағам, киім,
баспана, тұрмыстық мүліктер т.б.) және қоғамдық сана өнімдеріне тәуелдіктен
шығатын рухани құндылық - (ой пікір алмасу қажеттігі, ақпаратты қажетсіну,
ән-күй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі т.б.) құндылықтар болып бөлінеді.
Бала қажеттіліктерінің бәрі өзара тығыз байланысты. Заттық қажетсінулер
орнына келмей, рухани қажеттілік қанағатын таппайды.
Алайда қажеттілік саналы әрекет туындата алмайды, болған күнде де
инстинктік не ойсыз қылыққа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы әрекет
түзілуі үшін қажеттілік сол қажеттілікті қамтамасыз етуге керек болған
затпен сәйкестендірілуі тиіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік
әрекет-қылықтың түрткісіне айналады. Әрекеттің психологиялық тұрғыдан
талдануында түрткі және мақсат түсініктеріне үлкен мән беріледі. Түрткісі
болмаған, сондай-ақ мақсат бағдарсыз әрекет болуы тіпті мүмкін емес. Түрткі
мен мақсат әрекеттің бағдарын анықтайтын сілтеу көрсеткіш қызметін атқарып,
сол әрекетті орындауда субъектіге керек болған күш қуат мөлшерін де
айқындауға жәрдемін береді. Осы түрткі мақсатты әрекет барысында
өрістейтін, қалыптасатын психикалық процестер мен қалып қасиеттердің бәрін
жүйелестіріп , ұйымдастырады.
Бала әрекеті, қылығы жөнінде сөз қозғалғанда алдымен назарға алынатын
нәрсе -әрекетке итермелеуші субъективті толғаныс ықпалдары. Осы түрткі
ықпалдар бала әрекет – қылығының қозғаушы күші, себебі. Жалпыланған түрде
түрткі - объективті заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі.
Қажетсінуден бала әрекет-қылығы белгілі түрге, формаға енеді.
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бола тұрып, түрткі
әрекеттің нақты сипатын анықтап бере алмайды. Бір түрткінің әрқилы әрекетте
жүзеге асуы мүмкін емес. Қажеттілік пен оны қанағаттандыру әдістерінің
арасында бір жақты, қатып қалған байланыс жоқ. Қандай да бір белгілі
түрткіге орай туындаған әрекеттің қандай күйде болатынын мақсат анықтайды.
Естен шығармайтын жәйт: бір түрткі негізінде әрқилы мақсаттар қойылуы
мүмкін. Түрткі жалпы әрекетке итермелесе, мақсат нақты қызметті белгілейді.
Түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат әрекет
бағытталған және сол әрекет барысында өнімге айналатын затқа байланысты.
20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басында балалар психологиясында
генетикалық әдістемелер кең пайдаланылды (Л.С. Выготскийдің термині
бойынша). Онда процестердің туындауларын оқыта келе, танымдық іс-әрекет
негізінде жаңа білім құрылымының бағыттарын анықтады. Бұл әдістеме дамыта
оқыту мен тәрбие мәселесінде психикадағы жаңа білімді жоспарлаумен,
қалыптастырумен маңызды. Әл-Фараби еңбектерінде осы пікірді былай деп
қолдайды: қандай да бір ғылым болмасын, көңілге дербес ерекше мәндердің
кейбіреулерін ұғыну арқылы ұялайды. Бізге осы ерекше мәндердің
кейбіреулерін ұғыну ғана жеткілікті, ал қалған көпшілігін сезінудің өзі
тиімді. Осы жағдайларды біздің сезіміміз қабылдап, ұғынуымыз жинақталғаннан
кейін ғана барып, біздің санамыз өзіне тән ролді атқара бастайды.
Біз үшін,-деп жазды Д.Б. Эльконин,-негізге алатын - ойдың мәні, онда
оқыту өзінің ішкі ролін ақыл - ойдың дамуынан көрсетеді және ең алдымен,
меңгерілетін білім маңыздылығы арқылы көрінеді.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше, адамның білімі ойлау әрекетімен
(абстрактілі, талдап қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субъектінің
танымдық іс-әрекетінің қатынасынсыз туындамайды және танымдық іс-әрекетсіз
дәлелсіз болады. Сондықтан да білім, бір жағынан , ойлау әрекетінің
нәтижесі ретінде, екінші жағынан, осы нәтижені алған процесс ретінде
қарастырылады.
Кеңес психологтары Л.С. Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьевтің іс-
әрекет теориясында онтогенездегі психиканың дамуы заттық әрекеттің белгілі
формасын ұйымдастыруымен байланысты деп дәлелденген.
Іс-әрекет оның өз алдына қойған мақсатымен сипатталады. Егер мақсат
болмаса, іс-әрекет те болмайды. Іс-әрекеттің мақсаты дегеніміз –сол іс-
әрекеттің болашақ нәтижесін күні бұрын санада болжау. Осы болжау, яғни
мақсат заң ретінде адам әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап береді.
Мақсат, сонымен, алдын-ала бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалатын
қызметке тыстан келіп қосылмайды, оны сол әрекетті іске асырушы баланың өзі
белгілейді. Сонымен бірге іс-әрекеттің күрделілігі мақсат пен іс-әрекет
объектінің арасындағы жақын сәйкестікке, әрекетті орындауға қажет құрал-
жабдықтың болуына байланысты.
Баланы әрекетке ұмтылдыратын негізгі күш-ниет. Әрекеттің сыр-сипатын
дұрыс түсіну үшін ниетті мақсаттан ажырата білу керек. Мақсат дегеніміз
әрекет арқылы әлдебір нәтижеге жету болса, ал ниет сол нәтижеге жетуге
итермелейтін күш. Сондықтан әрекетке баға беру ниеттің сипатын айқындаудан
басталады, яки, ниет кез келген әрекет сырын ашудың кілті болып саналады.
Демек, әрекет қажеттіліктен, тек ниеттен ғана құралмайды. Әрекет кезінде
адам мақсатқа жетудің әр-алуан құралдары мен мәліметтерді пайдаланып, түрлі
амал-тәсілдер қолданады. Бұларды игере білу үшін әрекет ету барысында
қалыптасатын біліктілікті, кәсіби дағды мен шеберлікті иелену - басты шарт.
Психологияның зерттейтін міндеттерінің бірі-бұл сезімдік қабылдау,
саналық және басқа да психикалық процестердің нақты іс-әрекет жағдайындағы
жүрісін, өзгерісін бақылау. Осының нәтижесінде мақсат түрткі өте жетілген
әрекет-қылық реттегіші болып қана қоймай, сол әрекет процесіне араласатын
психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушысы да болады. Осы
мақсат пен түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі,
естегі қажет ақпаратты жіктеп алу т.б. іске асады.
Іс-әрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің
объектісі болған заттар, әрекет шарттары мен құрал-жабдықтары бала басында
бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға
қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалады.
Іс-әрекетті зерттей отырып, психология шындықты субъективті бейнелеудің
формаларын, деңгейін және қозғалыс - өзгерісін, сол әрекетті психикалық
реттеп отырудың механизмдерін айқындауы тиіс. Сонымен бірге психология
әрқандай іс-әрекеттің оны орындаушы субъектіге, психикалық процестерге,
қалыптарға, қасиеттерге және адамзаттың дамуына әсер, ықпалын зерттейді.
Жантану проблемалары қатарында өз түсініктемесін күтетін мәселе: іс-
әрекеттің санадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы
байланыстың іске асуы. Бұл үшін әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық
бейнелену табиғатын біліп алу қажет. Мұндай таным қоршаған дүниеде орны бар
құбылыстар заңдылықтарына орай топталады. Бала осы заңдылықтарды аша
отырып, өз іс-әрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттық әрекет ішкі
саналық әрекетке ауысады. Объектіге бағытталған заттық әрекет бір сәтке
идеалдық операцияларға келтіріледі. Сыртқы нақты іс-әрекетің саналық ішкі
әрекетке айналуы интериоризация деп аталады. Бұл құбылысты келесідей
көрнекілікке келтіруге болады: алдымен бала затпен әрекетке келеді; бұл
сырт әрекет, затты қолына алып, олай-бұлай қарастырады; кейін әрекет санаға
өтеді де, психикалық әрекетке айналады. Әрекет бұл жолда қысқарады,
жойылады не өзгеріске ұшырайды. Мысалы, баланың есеп-санаққа үйренуі:
алғашқыда таяқшаларға не басқа заттарға (ойыншықтар, суретттер т.б.) қарап
тұрып санайды, ақырында санақ нақты затпен де, оған байланысты әрекетпен де
қатысы жоқ дерексіз сана әрекетіне айналады. Енді әрекет объектісі – сан
мен сөз. Интериоризацияның арқасында бала психикасы нақты мезгілде көздің
алдында жоқ заттармен де әрекеттік байланысқа келе алады, яғни адам
сезімдік бейнеден саналық бейне түзу дәрежесіне өтеді.
Сонымен, бала іс-әрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны
тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты – қоршаған дүниеге ықпал
етудегі бала әрекеті ішкі (психикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.
Сыртқы заттық әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы
көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі бала өзінің нақты
әрекетінде алдын - ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет
ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне
не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып отырады. Міне, осыдан
жантану ғылымы іс-әрекеттің сырттай көрінісін зерттей отырып, оның ішкі
мазмұнын ашады, дәлірек айтсақ, психиканың іс-әрекеттегі нақты ролін
түсіндіреді.
Әрекет құрылымы жөніндегі проблема жантану теориясының дамуы мен
көптеген практикалық міндеттердің тиімді шешімін табуда үлкен маңызға ие.
Әрекет құрылымы жөніндегі алғашқа теориялық пайымдаулар әрекет
элементтерімен байланыстырылады. Оларға алу, көтеру, қою сияқты қарапайым
қозғалыстар жатады. Жалпы қозғалыс дегеніміз - адам ағзасының моторлық
қызметі. Адамның қозғалуы, яғни моторлық қызметі өте ерте байқалады. Затқа
бағытталған және белгілі мақсат көздеген қозғалысты-әрекет деп атайды.
Қозғалыстың орындалуы оның нәтижелері мен әрекеттің мақсатын салыстыру
арқылы үздіксіз қадағаланады. Әрекет қалай қадағаланады? Оның сезім
мүшелері арқылы (сенсорлық қадағалау) жүзеге асатыны анық. Қозғалыстарды
басқару кері байланыс принципі бойынша орындалады. Іс-әрекеттің әрбір
сәтінде талдағыштарға көптеген сигналдар-көру, есту, тактильдік келеді. Кез
келген іс-әрекет осы элементтердің бірізді тізбегі.
Әрекеттің құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың жүйесі кіреді. Бала
әрекетінің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады. Бала санасы мен
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші ролімен қатар, сана да іс-
әрекеттің күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Іс-
әрекеттің негізгі түрлері болып саналатын: ойын, оқу, еңбек әр уақытта
белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады.
Іс-әрекеттің қандайы болса да психо-физиологиялық процестердің күрделі
құрылымынан тұрады. Оның қарапайым элементі қозғалыс, оны біз ұйықтамаған
сергек кезімізде жасап тұрамыз. Жасалатын жеке қозғалыстардың күрделі кешен
болып бірігуін іс-әрекет деп атаймыз.
Іс-әрекеттің қандайына болса да бірқатар компонентттер кіреді. Ондай
құрылым: міндетті қоя білу, жұмысты жоспарлау, оның неғұрлым тиімді
әдістерін іріктеп алу, іс-әрекетті орындау, нәтижелерін тексеру, қателерді
түзеу, қорытындыны жасау - іс-әрекеттің көптеген басқа да түрлерінде де
болады.
Психологиялық тұрғыдан іс-әрекет өте күрделі , көп өлшемді, көп
деңгейлі, ұдайы даму, өзгерістегі құбылыс. Ал осы құбылысты әрқилы ғылыми
тұжырымдарға негізделген теориялық бағыттар, әдетте, жеке элементтерге
бөліп, өзара байланыссыз зерттеуде. Мысалы, бір тұжырым бойынша іс-әрекет
бірізді өзара ауысып отыратын қимылдар жиынтығы делінсе, екіншісі – іс-
әрекеттің түрткілік қырына үлкен мән береді, ал үшінші бірі - іс-әрекетті
реттеп беруші механизмдерді талдауға көп назар аударады. Іс-әрекетті онымен
қоса жүретін физиологиялық процестермен де байланыстыра талдау концепциясы
да жоқ емес. Әлбетте аталған ғылыми бағыттардың бәрінің де өзіндік
маңыздылығы орасан, әрбірі өте құнды нәтижеге жеткізіп, бірін-бірі
толықтырып отырады. Бірақ олардың әрқайсысы өз алдына әмбебап сипатқа ие
емес.
Материалдық және рухани өмірге қажеттердің бәрін алып өмір сүру үшін
адам қоршаған дүние жөнінде хабардар болуға, табиғат, қоғам туралы дұрыс
түсінігі болуға, айналадағы адамның және өткен ұрпақтардың тәжірибелерін
игеруге тиіс, оған іздену, ойлану, білу, зерттеу, танымдық іс-әрекетпен
шұғылдану қажет. Сезім мүшелері мен ми адамға қоршаған дүниені қабылдауға,
білгендерін есте сақтауға, оны түсінуге, ойлауға мүмкіндік береді.
Сондықтан психикалық процестер: қабылдау, ес, ойлау, қиял, сөйлеу - мұның
бәрі адамның танымдық іс-әрекетінің көрінісі.
Кез келген әрекет айналымды құрылымда болады. Ол үлгі түрінде былай
көрінеді:...объект-рецепторлар-сенс орлық біріктіру-мақсат бейнесімен
қиылысу- коррекция-бұлшық ет-объект.
Адамның кез келген әрекетінің үш тарабы, үш компоненті болады:
орындау, қадағалау, реттеу функцияларын атқаратын-моторлық, сенсорлық
орталық.
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс-қимылы нәтижесінде олардың
машықтандырылған әрекеті – дағдылары, іс-әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен икемділігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның
анатомиялық, физиологиялық, психикалық даму жағынан дамып жетілуіне әсер
етеді.
Баланың іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру үшін тәрбиеші кейбір қажетті
жалпы шарттарды орындау керек:
1. Іс-әрекет үшін жеткілікті уақыт бөлу: ол әдістемелік жағынан
дұрыс ұйымдастырылған тәртіп процесінің және біртіндеп орындау
принципінің негізінде іске асырылады, бұл кезде баланың өз
бетіндік әрекетіне біршама көп уақыт бөлінсе іске асады;
2. Қимыл-қозғалыс жасау үшін жеткілікті орын аумағын бөлу;
3. Барлық әрекет түрлері бойынша керекті материал таңдап алу,
дайындау. Ойын материалын кейде алмастырып тұру қажет. Бұл
баланың қызығушылығын арттырады. Егер тәрбиеші балалардың ірі
құрылыс материалдарымен немесе пирамидкалармен ойнау
қызығушылығы төмендеп бара жатқанын көріп тұрса, онда ол бұл
ойыншықтарды біршама уақытқа жинап алуы тиіс.
4. Топ ішіндегі материалды дұрыс орналастыру; әр әрекет түріне
белгілі бір орын бөлінуі керек: балалар материалдың сақталу
орнын жақсы білуі керек; өзіне қажетті ойыншықты қайдан алуын,
ойнап болғаннан кейін оны қайтадан орнына апаруын білуі шарт.
Бірақ, бұл бала материал орналасқан жерде ойнау тиісті дегенді
білдірмейді. Бала ұнаған ойыншықты алып бөлменің кез келген
ыңғайлы жерінде ойнауы мүмкін;
5. Іс-әрекет кезінде тәрбиеші баламен жеке сөйлесуі қажет. Бұл
кезде тәрбиеші ықпал етудің мынадай әдісін қолданылуы мүмкін,
яғни баланың жеке ерекшеліктерінің даму дәрежесіне сәйкес
тәсілдер;
6. Барлық әрекет түрлеріне дұрыс жетекшілік жасау.
1.2. 3-4 жасар баланың танымдық іс-әрекетін дамыту ерекшеліктері
3-4 жастағы сәбидің сүйкімділігінде шек жоқ. Оның қиялдары қызық,
тілдері бал десе де болады. Он екі мүшесі жетіліп, мың бұралып отырып-
тұрғанын былай қойғанда, құлындай құлдырап жүгіре алатын жағдайға жетеді.
Әрдайым қозғалыс үстінде жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да
бір қалыпты өсіп отырады.
Балалар еркін қозғалып, неше түрлі қимылдарды жайбарақат жасай алатын
жағдайға жетеді. Айналасындағы бар құбылыстарды ойын арқылы тануға
тырысады. Сол арқылы танымы мен тілі жетіліп, ойлау қабілеті мен түйсінуі
айқындала береді. Балалардың қол қимылы мен саусақ ептілігі жетіліп, ол
саусақтарының әрекеттерін еркін басқара алады. Сондықтан бала өз бетімен
киініп, жуынып-шайынып, сүртіне алады. Аяқ киімдерінің бауларын байлап,
киім түймелерін өзі салады. Саусақтарымен қарындашты оңтайлы ұстап, сурет
салуға талпынады. Олардың бет әлпетіндегі мимикалардың жетілгендігі сонша,
кез келген жануарлардың қимыл-әрекеттерін дәл келтіруге тырысады. Осы
кездерде олар өздерін айнадан көргенді ұнатады. Үнемі далада ойнап,
серуендеуден жалықпайды.
3-4 жасар балалардың сөздік қоры өте жылдам өседі. Бірақ,
әрқайсысынікі әр түрлі мөлшерде болады. Ең алғыр бала 1227 сөз білсе, өте
енжар, икемдері нашар жетілген балалардың сөздік қоры 45-тің төңірегінде
болады. Мәселен, Ш.Бюллердің зерттеулері бойынша 3-4 жастағы балалардың
кейбіреулері -2346 сөз білсе, кейбіреулерінің білетіні бар-жоғы 598 сөз
ғана.
Баланың сөздік қоры дамыған сайын, ауызекі сөйлеу барысында жалаң,
жайылма сөйлемдерді айта бастайды. Бірақ олар сөз дыбыстарын дұрыс айта
білмейді. Сөйлесу кезінде жиі байқалатын нәрсе - баланың л,с,р,ш,з,ж
дыбыстарын анық дұрыс айта білмейтіндігі.Осы жастағы балалар үшін бұл заңды
құбылыс.Өйткені балада сөйлеу мүшелерін дұрыс қолдана білу дағдылары дұрыс
қалыптаспаған. Бұл жасында балалар көптеген сұрауларды: Бұл кім?,
Қайда?, Қашан?, Неге?, Анау не?, Қолыңдағы не? дегендерді жақсы
түсінеді. Кейін Неліктен? сұрағы басым болады. Балалар бір нәрсені сұрап
жүріп, өздері жауап беретін жағдайлар да кездеседі. Өзінің азғантай
тәжірибесін қолданып өзінше қорытынды жасайды. Ойыншықтардың ішін ашып,
ішінде не бар екенін білгісі келеді.
Бұл фактілер балаға тән білуге құмарлықтың көрсеткіші ретінде
саналады. Бірақ та бала сұрақтарының көбісі қоршаған ортаны тану
қызығушылығынан тумайды, ересек адамның назарын өзіне аудару, онымен қарым-
қатынас жасап, өз ойлағанымен бөлісу мақсатын көздейді. Балалар үлкендердің
жауаптарын жиі соңына дейін тыңдамай, сөзін бөліп, басқа сұрақтарға көшеді.
Балалар үлкендердің беретін мәліметтерін өздеріне ойында, сурет салуда,
басқа практикалық әрекетте қажет болған жағдайда ғана тыңдап отырады. Түрлі
қызықты білім беретін үлкендердің ықпалымен балада қоршаған ортаны тану,
жаңа нәрсені білу талпынысы мен қызығушылығы қалыптасады. 3-4 жастағы бала
өз жетістіктерін құрбыларының жетістіктерімен салыстырмайды. Мәселен,
балаларға бір дидактикалық ойын ұсынылады. Ойын барысында жеңімпазға
жұлдызша берілетіні түсіндірілді. Бірақ ойын ережесі бойынша жекелеп әрекет
жасамай, бірігіп әрекеттенді. Өздеріне жауап белгілі болғанда құрбысына
көмектесіп айтып қалудан өздерін ұстай алмады. Ал жұлдызша беруді қол
жеткен жетістіктерінің нәтижесіне қарамай бәрі де талап етеді.
3-4 жас аралығындағы кезең екі жаңа ерекшеліктерімен
сипатталады. Бірінші ерекшелігі жеке тұлғаның қалыптасуымен, екіншісі оның
әрекетімен сипатталады. Бала өскен сайын өзі туралы білім алады (оның есімі
бар екендігі т.б). Бала сөйлеуінде мен есімдігі қолданыла басталысымен,
оның мінез-қылығында біршама өзгерістер байқалады, әрекетті өз бетімен
жасауға тырысады. Л.И Божович айтады: Мен жүйесінің қалыптасуымен бала
психикасында елеулі жаңалықтар байқала бастайды. Осының ішіндегі ең мәндісі
өзін-өзі бағалауы және осымен байланысты үлкендер талаптары бойынша жақсы
болуға тырысуы...
Осы бір уақыттағы бар, бірақ қарама-қарсы бағытталған тенденциялардың
болуы: өз қалауынша жасау, үлкендер талаптарына сай болу - балада ішкі
кикілжің туғызады, осыған орай оның ішкі психикалық өмірін қиындатады.
3-4 жас аралығы кризистік кезең делінеді. Бұл кезеңге негативизм,
қарсы болу, көңілдің құбылмалылығы сай келеді.
Екінші ерекшелік-баланың ойын, сурет салу, констукторлық әрекеті
белгілі бір анық сипатта болады, бұл балаға нақты бейне қалыптастыруға
көмектеседі (құрылыс тұрғызу, ойын ролін орындау т.б.)
Бала әрекеті бұл жаста тұрақсыз сипатта болады. Балаға , мысалы,
күтпеген өзгерістер кезінде санасында әрекеттің мақсатын сақтап қалуға
қиын. Баланың зейін ауыспалылығы сабақта да, ойында да зор. Педагогикалық
әдебиеттерде мынадай деректер келтірілген: кіші жастағы балалар зейіні ойын
кезінде 12-13 рет бөлінеді. Әрекет ұзақтығы дәл анықталмаған. Кейбір
зерттеулер бойынша, ойын ұзақтығы сабақ ұзақтығымен бірдей (15-20минут);
басқалары 50 минутқа дейін ойнай алады деп есептейді. 5 минуттан артық
ойнамайтындар да кездеседі.
Әр бала дүниеге танымдық бағыттылығымен келеді. Бұл танымдық
бағыттылық оған өмір шарттарының бірінші этаптарына бейімделуге
көмектеседі. Біртіндеп танымдық бағыттылық танымдық белсенділікке, яғни
танымдық іс-әрекетке ішкі дайындық қалпына ауысады.Ол айналадағы орта
туралы әсер алуға бағытталатын іздеу әрекетінде көрінеді. Бала жасының
өсуімен, дамуымен қатар оның танымдық белсенділігі танымдық іс-әрекетке
тартылады. Танымдық іс-әрекет белгілі бір жүйемен сипатталады. Оның
элементері: (А.Н Леонтьев бойынша) итермелеуші-мотивациялық бөлім
(қажеттіліктері, мотивтері, мақсаттары), заттық әрекет, заттың, әрекет
мотивінің және оны іске асыру құралдарының (әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz