Информатиканы тұлғаға - бағытталған оқыту
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Садуақасов Р.С.
Информатиканы жеке-тұлғаға бағытталған технологиялық достық әдісін қолданып
оқыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050111 – Информатика мамандығы
Қарағанды 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
ф.-м.ғ.к., доцент
_________________ Д.Б.Алибиев.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Информатиканы жеке-тұлғаға бағытталған технологиялық
достық әдісін қолданып оқыту
050111 – информатика мамандығы
Орындады
Р.С.Садуақасов
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
А.Б.Серикбаева
Қарағанды 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1 Информатиканы тұлғаға-бағытталған оқыту 8
1.1 Білім беру – тұлғаның даму негізі 8
1.2 Информатикада тұлғаға-бағытталған оқыту технологиясы 13
1.3 Сабақ – білім беру ортасының элементі ретінде 19
1.4 Білім беру процесінде оқушыны тұлғалылыққа үйрету 29
2 Достық әдісін қолданып оқыту 32
2.1 Достық әдісін қолданып оқыту деген не 32
2.2 Оқыту әдістерінің нұсқалары 34
2.3 Шағын топтарда оқытуды ұйымдастыру 39
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 44
Қосымша 45
Кіріспе
Қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту,
дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің
жаңа жүйесі құрылып жатыр. Осыған орай Қазакстан Республикасының Президенті
Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында бізге экономикалық қоғамдық
жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет
делінген. Сол білім беруді дамыту ісі жеке тұлғаға мәдени-тарихи
құндылықтарды, нормалар мен дәстүрлерді , білім берудің арнайы таңдап
алынған мазмұны мен нысандарын беру болып табылады. Нәтижелі білім алудың
мәнісі сол, мұнда оқушының іс-әрекеті оның жеке басының әлеуметін іске
асыруға негізделген және оның оқытылатын пәндер мен салаларға сәйкес
келетін білім алуын талап етеді.
Сондықтан оқытушылардың алдында өмірге жан - жақты дайындалған, еңбек
сүйгіш, ынталы, шығармашылықпен ойлайтын, интеллектуалдық және адамгершілік
тұрғысынан бай, жоғары білімді жеке тұлғаны оқытып, тәрбиелеу қажеттігін
дамыту мәселесі тұр.
Қазіргі таңдағы өзгерістер қоғамның шығармашыл әрекет пен шығармашыл
тұлғаға мұқтаж екенін күнделікті өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Сондай басым
бағыттардың бірі - жеке тұлғаға бағытталған білім беру.
Тұлғаға бағытталған білім беру дегеніміз педагогикалық іс әрекеттің
әдіснамалық жаңа бағыты, яғни баланың қайталанбас дара тұлға ретінде өзін-
өзі тануын, өзін - өзі жетілдіре отырып дамытуын қамтамасыз ететін өзара
тығыз байланысты идеялар, түсініктер және іс - әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезеңдегі қоғамды ақпараттандыру процесі педагогикалық ғылымның
алдына оқушыларды сапалы түрде қалай дайындау және олар өзінің кәсіби
қызметінде ақпараттық технологияларды, шығармашылықты пайдалана білулері
туралы мәселелерін қойып отыр. Мұндай дайындықты жүзеге асыру үшін, баланың
тұлғалық дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасау керек.
Информатиканы осындай жағдайларды жүзеге асыру үшін қолдануға болады,
яғни, оның құрамында көптеген білім беру аймақтары (физика, математика
сонымен қатар шығармашылық зерттеу (сурет салу, әдебиет) және т.б.
(информатиканы қай бағытта оқытуына байланысты)). Бала өзінің
мүмкіндіктерін білмейді, оның өзіндік даму траекториясы оған әлі белгісіз.
Бұл жөнінде асығыстық жасау қажет емес. Баланың тұлға ретінде ашылуына
информатиканың фундаменталды негіздерін оқу көп көмек береді (теориялық
информатика, ақпараттандыру құралдары, ақпараттық технологиялар және
әлеуметтік информатика).
Ұстаздың негізгі және жауапты мәселесі баланың тұлғасының ашылуына көмек
беру, өз-өзін көрсетуге, түсінуге, таңдауының дамуына және әлеуметтік
жерлерге тұрақтылығын дамытуға көмектесу. Сондықтан талаптары бойынша
таңдаудан емес, әрбір оқушыны тұлға ретінде кәсіби педагогикалық оқытудан
бастау керек. Педагог пен оқушының тұлғалық даму ерекшеліктері белгілі
болғанда оқушыны әрі қарай оқыту формаларын анықтауға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – информатика сабағында тұлғаға бағытталған
оқытудың құрылу технологиясын ашу, тұлғаға бағытталған сабақта баланың
қабылдауы қаншалықты тұрақты және әсерлі екенін көрсету. Нақты мысалда
практикада тұлғаға бағытталған сабақтың жүзеге асу мүмкіндігін сипаттау.
Бұл жұмыста ең алдымен баланың тұлғасымен, оның құрылуымен, жүзеге
асумен қызығатын психологтың көзқарасы бойынша жалпы білім беретін
мектептегі информатика сабағында тұлғаға бағытталған оқыту қарастырылған,
сонымен, информатиктің көзқарасы бойынша оқушыларды толық әлемнің
көрінісінің, әдістемелік білімді игеру бағытының дамуында, мазмұнды
есептерді шешуді қалыптастыруында, формализация және модельдеу
принциптерімен танысуда үлкен қосымша инструмен болып табылады.
Жұмыстағы мәселелердің актуалдығы білім беру мазмұнында ғана емес,
сонымен, білім беру процесінің технологиясында информатика білім
аймағындағы, сабақтарды жүргізу қажеттіліктерімен негізделген.
Бұл жұмыста информатикаға, тұлғаға-бағытталған оқытуды түсіну үшін, яғни
оның мектепте практика жұмысында жобалануын, жүзеге асуын түсіну үшін
маңызды позициялар тізімі бар.
Бұл позициялар келесілер болып табылады:
– тұлғаға бағытталған оқыту жеке ерекшеліктерінің пайда болуын ескере
отырып баланың тұлғасының дамуы мен өзіндік дамуын қамтамассыз етуі
керек;
– информатиканы тұлғаға-бағытталған оқытудың білім беру процесі әрбір
оқушыға оның қабілетіне, көзқарасына, бағалау бағытына және
субъектілік тәжірибесіне сүйене отырып өзін-өзі тануда, оқуда,
тәрбиеде жүзеге асыруға мүмкіндік береді;
– информатика мазмұны, оның әдістері мен құралдары оқушы пәндік
материалға, оның түріне, формасына шығармашылығын көрсете алатындай
ұйымдастырылады және таңдалады; (информатикада оқытылатын
материалды әр түрлі интерпретацияда көрсететінде мүмкіндіктері бар);
– информатиканы тұлғаға-бағытталған оқытудың критериалды бағасы
жиналған білім, дағды, шеберлік деңгейін ғана емес сонымен белгілі
интелекті құруды (оның қасиеті, сапасы, пайда болу сипаты) ескереді.
1 Информатиканы тұлғаға-бағытталған оқыту
1.1 Білім беру – тұлғаның даму негізі
Соңғы кездері барлық әлемдегі білім беру жеке тұлға ретінде тұлғаның
дамуы мен құрылуының негізгі факторы ретінде қарастырылды. Бұл адам өмір
сүретін күрделі әлеуметтік-мәдени ортаның негізгі бөлігі болып табылады.
Мұндай ортадағы адам бір жағынан оның құндылықтарын, талаптарын игереді,
осы ортаға үйренеді, екінші жағынан - өзіне қоғамның мәдениетіне тұлғасының
ерекшелігімен, тұлғалық құрылымымен кіруге қажетті жағдайлар жасайды.
Білім әлемді ғана тануды ғана емес, сонымен оның жеке тұлғасының дамуын
қамтамассыз етеді. Бұл білім беру процесімен қамтамассыз етілуі керек, оның
негізгі функциясы – таныммен жеке дамудың жалғыз кеңістігін ұйымдастыру.
Информатиканы оқытудағы тұлғаға-бағытталған жүйесі дегеніміз не? Осы
жүйені жобалаудағы инновациялық жақындау не болып табылады? Осылардың
түсінігін қарастырайық.
Кез келген оқыту тұлғаны дамыту үшін құрған шартының мәні бойынша
дамитын, тұлғаға-бағытталған болып табылады. Мәселе басқасында болып
табылады: тұлғаны қалай түсіну керек, оның даму көздерін қайдан табу керек.
Мектеп пен ұстаздар тұлғаның дамуын мақсат етіп қойған жоқ деп есептеуге
болмайды. Керісінше, бұл мақсат жан-жақты гармоникалық даму мәселесі
ретінде әрдайым декларацияланып отырған. Бұл дамудың модельдері болған,
олар игеруді талап ететін әлеуметтік мәдени үлгілер түрінде сипатталған.
Тұлға осы үлгілердің құраушысы, олардың мазмұнының көрсеткіші ретінде
түсінілген.
Тұлғаға-бағытталған педагогика оқыту және тәрбиелеу процесін құра отырып
сыртқы әсерлердің жетекші ролін қабылдаумен негізделген. Ол негізінен
қатысушыларды күштілерге, орташаларға, әлсіздерге бөлуге негізделген;
педагогикалық коррекцияға оқу материалдарының арнайы ұжымы арқылы
объективті күрделі дәрежесі бойынша, осы материалдарды игеру талаптарының
деңгейі (программалау, проблемалық (мәселелік) оқыту). Мұндай жеке жақындау
шеңберінде пәндік дифференциациясы жүргізілді, мұнда бұл жалғыз әлеуметтік
институтқа ЖОО-ға қажет болады. Адам өмірінің басқада аймақтарында мұндай
дифференциацияның маңызы болмады. Жалпы білім беретін мектеп негізінде ЖОО
дайындады, бұл әлеуметтік сұраныс пәндік дифференциация арқылы орындады,
бұдан рухани дифференциация жойылды (жеке ерекшеліктер, отбасылық
дәстүрлерге байланысты, өмірдің орналасуына, дінге деген қатынасқа және
т.б. байланысты).
Тұлғаға-бағытталған оқытудың модельдері танымдық (интелектуалды)
қабілеттердің даму мәселелеріне бағынған. Осы қабілеттердің дамуы туралы
өзіндік мазмұны мен құрылымы бойынша құрылатын оқу қызметі болып табылады.
Жеке қабілеттілік білімді игеру қабілеттілігі ретінде анықталатын оқу
арқылы қарастырылған. Жүйедегі білім жақсы ұйымдасуына қарай, оқу да жоғары
ұйымдасады. Мазмұнына байланысты оқу материалын арнайы құрылымдау, сонымен
қатар оқу жеке қарастырылған жоқ. Бұл модельдер келесілерді біріктіреді.
– тұлға дамуының негізгі қайнар көзін оқу кезінде анықтайтын түсінік.
– алдын ала белгіленген (жоспарланған) қасиеттермен,
қабілеттіліктермен тұлғаның қалыптасуы;
– түсініктер, идеалдар тәрбиенің үлгілері түрінде дамуды білімнің,
біліктіліктің, дағдылардың және әлеуметтік маңызды эталонды игерудің
өсуі ретінде түсіну;
– тұлға сипатын ұжымдық субъекті өнімі ретінде белгілеу және өңдеу;
– оқытатын әсерлердің механизмін игеруді, тұлға дамуының негізгі
қайнар көзі ретінде анықтау.
Қазіргі уақытта тұлғаға-бағытталған оқытуды ұйымдастырудың және
түсінудің басқа да жолдары бар. Оның негізінде әрбір адамның жекешелігін,
өзара тұрмыстығын, өзін-өзі бағалауын, түсіну жатыр. Субъективті тәжірибені
жеке, меншікті, тұлғалық, өткен, тұрмыстық, стихиялық және т.б. деп атайды.
Субъективті тәжірибе терминін қолдана отырып өзіндік өмір баяны бар нақты
адамға негізделгенін ескеру керек.
Осы әдіс шеңберінде оқушы жеке және қоғамдық тәжірибесімен бағалы
болады. Келесі жағдайларға сүйенейік.
– білім беру – бұл оқу (тәрбие) ғана емес, сонымен оқушының ерекше
жеке қызметі ретінде уйрену;
– үйрену оқудың тура проекциясы емес;
– оқушы оқудың субъектісі болмайды, ол бастапқыдан субъектілік
тәжірибені қолданушы болады;
– субъектілік (жеке тұлғалық) әлемді танудағы таңдаушылықта, осы
таңдаудағы тұрақтылықта, объектілік танымға деген эмоцияналдық
тұлғалық қарым-қатынаста көрінеді.
Оқығандық және білімділік. Таным процесі кезіндегі субъектілік
тәжірибенің жүзеге асуы оқығандық және білімділік сияқты түсініктердің
ерекшеліктерін анықтайды. Кез-келген адамды, кез-келген нәрсеге үйретуге
болады. Ал білімді болу үшін оқыған кезде әрбір адам өз қызметін
ұйымдастыру жолымен оқу жұмысының жеке тәсілдерін қолдану керек және оған
деген жеке қатынасымен жетекшілік ету керек.
Білім мен ақпаратты білім мен ақпаратты айыра білу керек. Ғылыми ақпарат
оқу материалының мазмұны арқылы беріледі. Оқушы осы ақпараттарды игерген
кезде оны өзінің субъективті тәжірибесі арқылы тексереді және тұлғалық
білімге айналдырады. Кейде білімнің қалыптасу жолдары болмайды. Бірақ ұстаз
да ғылыми ақпаратты хабардар ете отырып оның мазмұнына деген өзінің
қатынасын білдіреді, өзіндік субъективті әдісін қолданады. Осы кезде оқушы
мен ұстаздың арасында білімдерінің күрделі сәйкес келуі пайда болады.
Сонымен оқығандық пен білімділік өзара байланысты, бірақ тең емес.
Мазмұны арқылы оқыған кезде танымның, барлығына бірдей тәрбиенің әлеуметтік-
мәдени үлгілері беріледі.
Үйрену кезінде баланың табиғи белсенділігіне қарай ерте қалыптасатын
жеке танымдық қызметі жүзеге асады. Бала мектепке барған кезде өзіндік
танымдық тәжірибенің қолданушысы болып табылады. Мұғалімнің негізгі мақсаты
баланың тәжірибесін көрсетуге, қолдануға көмектесуболып табылады.
Тұлғаға-бағытталған оқытуды жүзеге асыру педагогикадағы векторларды
ауыстыруды талап етеді, яғни, оқудан оқушының тұлғалық қызметі ретінде
үйренуден, оның коррекциясы мен педагогикалық мүмкіндігінен ауыстыруды
талап етеді.
Оқыту барлық қажетті жағдайларды құрғандай даму векторын құрмайды.
Сонымен бірге оқыту функциясы өзгереді. Оның мақсаты барлығы үшін
психикалық даму түзуін жалпы міндетті және жалпы түрде жоспарлау болып
табылмайды, керісінше, бойында таным тәжірибесі бар әрбір оқушыға өзінің
тұлғалық қажеттіліктерін, тұлға ретінде дамуын жүзеге асыруға көмектесу
болып табылады. Бұл жағдайда оқытудың бастапқы моменттері – жоспарланатын
нәтижелерді жүзеге асыру емес, әрбір оқушының танымдық мүмкіндіктерін ашу
және оларды қанағаттандыруға қажет болатын педагогикалық жағдайларды
анықтау болып табылады. Оқушының қабілеттілігінің дамуы – тұлғаға-
бағытталған оқытудың негізгі мәселесі және даму векторы оқытудан үйренуге
дейін құрылмайды, ал керісінше, оқушыдан оның дамуына көмек беретін
педагогикалық әсерлерді анықтаумен құрылады. Бұған информатиканы оқудағы
барлық білім процесі бағытталуы керек.
Тұлғаға-бағытталған оқытудың негізсіз жобалауы және жобалауы. Нағыз
модельді құру мүмкін емес, яғни, материалдар кедергісін ескерместен жалпы
мақсаттарды және соңғы нәтижелерді белгілеу. Бұл жерде негізсіз жобалау
(ойша бір нәрсені нақты құру) және жобалау (жобаның пайда болуы және
практиканың жүзеге асуы) терминін ерекшелеуге болады.
Тұлғаға-бағытталған оқытумен құру және басқару әсері ұйымдастыруға ғана
байланысты болмайды, сонымен, оқу процесінің негізгі субъектісі ретінде
оқушының жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Бұл жобалауды, қолайлы,
вариативті және көпфакторлы етеді.
Информатикаға оқытудағы тұлғаға-бағытталған жүйені жобалау келесілерді
тұжырымдайды:
– оқушыны оқу процесінің негізгі субъектісі ретінде мойындау;
– оқушының жеке ерекшеліктерінің жобалану, даму мақсаттарын анықтау;
– оқушының субъектілік тәжірибесін құру және аша отырып қойылған
мақсатты жүзеге асыруды қамтамассыз ететін құралдарды анықтау;
– оқушының информатикаға деген қызығушылығының жоғарылауы;
– тұрақты дамып отырған технологияларға байланысты қажетті техникалық
және программалық қамтамассыз етумен оқу процесін жинақтау;
– оқушының тұлғасын зерттеген кезде компьютерлік технологияларды
қолдану;
– қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар базасы негізінде оқу
процесін жаңарту және т.б.
Информатикаға тұлғаға-бағытталған оқытуды жүзеге асыру құрамына ғылыми
және мета білімдерді қосатын білімді өңдеуді талап етеді (танымның
әдістемелері мен амалдары). Ең маңыздысы болып оқу процесінің
қатысушыларының өзара арнайы формаларын өңдеу болып табылады.
Сонымен қатар оқушының дамуының бағыттылығы мен мінезін бақылайтын
ерекше тәсілдер қажет; оның тұлғасы мен қабылдауының дамуына қажет болатын
қолайлы жағдайларды құру.
Информатика сабақтарында тұлғаға-бағытталған оқыту моделдерін жүзеге
асыру. Мектепте информатика сабағында тұлғаға-бағытталған оқыту модельдерін
жүзеге асыру үшін не қажет?
Біріншіден – информатиканың білім беру процесін оқыту мен тәрбиелеуді
біріктіру ретінде емес, оқыту мен тәрбие бір болатын қабілеттің құрылуы,
тұлғаның дамуы ретінде қабылдау қажет.
Екіншіден – білім беру процесінің негізгі қатысушыларының: басқарушылар,
ұстаздар, оқушылар, ата-аналар өзара қарым қатынас сипатымен көрсету.
Үшіншіден – білім беру процесінің әсерлілік критерийлерін анықтау. Білім
беру терминдері және оқу процесі мағынасына қарай бірдей емес.
Тұлғаға-бағытталған оқыту теориясындағы оқу процесі. Оқу процесі толық
дидактикалық жүйе ретінде білімді ұйымдастыруға және беруге, оларды игеру
жағдайларын тиімді құруға бағытталған. Мазмұны, формасы, құралдары, оқыту
әдістері бұл жерде өзара тығыз байланысты және негізгі білім беру мақсатқа
оқушылардың қоршаған ортасын шынайы тануға бағынған. Осы мақсатқа
байланысты оқу процесі танымдық, өз мазмұнында әлемнің ғылыми көрінісін
көрсету сияқты құрылады.
Мектепте оқылатын Информатика оқу пәні өзінің мазмұнына қарай қандай
да бір ғылыми білімнің (информатика, математика, физика, геометрия) өзіндік
проекциясы болып табылады. Оның оқыту әдістемесі көбінесе логика
заңдылығы бойынша құрылған оқушының ғылыми білім жүйесіндегі алға
жылжығанын көрсетеді.
Тұлғаға-бағытталған оқыту теориясындағы информатиканың оқу бағдарламасы.
Оқу бағдарламасы өз мазмұнында оқу мақсаттарында арнайы таңдалған және
игеру үшін берілген ғылыми білімдер (түсініктер) жүйесін жүзеге асырады.
Бұл барлық қатысушылар үшін жалғыз және міндетті болып табылады.
Жалпы білім беретін мектептегі информатика бойынша оқу бағдарламасының
құрамында осы пән бойынша білім берудің міндетті минимумы бар.
Білім беру процесі. Білім беру процесі – бұл тұлғаны жекеше дамуды
қамтамассыз ететін оқу мен үйренудің өзара байланысын құру жүйесі болып
табылады. Оның құрамы, әдістері, амалдары техникасы ең алдымен әрбір
оқушының субъектілік тәжірибесін ашуға және қолдануға бағытталған және
толық оқу қызметін ұйымдастыру арқылы танымның тұлғалық маңызды әдістерін
құруға бағынған.
Білім беру процесінде мақсаттан білімді игеру өмірлік қажеттіліктерді,
нақты тұлғалық мүмкіндіктерді ескере отырып оқушының даму құралына
айналады.
Оқушының тұлғалық дамуын жобалау, білім беру процесінде адам қызметінің
негізгі сфераларын ерекшелеуді тұжырымдайды; оларды игерудегі талаптардың
құрылуы, жеке ерекшеліктерді (интеллектің сипаты мен түрі, даму деңгейі
және т.б.) ескеру және сипаттау.
Адам қызметінің аймағын анықтау олардың психологиялық мазмұнының,
интеллектінің жеке ерекшеліктерін, белгілі қызмет түріне (біздің жағдайда
информатикаға) адекваттылық (адекваттылық емес) дәрежесінің ерекшеліктерін
тұжырымдайды.
Білім беру бағдарламасының оқу бағдарламасына қарағанда жеке сипаты бар,
ең алдымен, оқушының тұлға ретінде білімнің ерекшелігіне негізделген.
Бағдарлама оқушының мүмкіндігіне қолайлы болуы керек, сонымен оқудың әсері
кезінде оның дамуының динамикалығына негізделген.
Білім беру процесінде оқушы мен ұстаздың арасындағы оқу диалогының
құрылу формалары өзгеріп отырады.
Сонымен, егер оқу процесін құру білім мазмұнын өңдеуге бағынса, онда
білім беру процесін құру ең алдымен оқушының жеке дамуына, яғни, тұлғаға-
бағытты дамуына есептелген.
Тұлғаға-бағытталған оқыту әдісі. Тұлғаға-бағытталған оқытуды жүзеге
асыру жаңа педагогикалық идеяларды өңдеуді тұжырымдайды. Қазіргі уақытта
оқудағы тұлғаға-бағытталған әдіс қазіргі мектептердегі өзіндік көрініс
болып табылады. Кейбіреулері оны тұлғамен теңестіреді, ал басқалары –
дифференциялданған әдіспен теңестіреді.
Тұлғаға-бағытталған оқыту әдісі келесі бастапқы жағдайларға сүйенеді:
– тұлғаның, өзіндік бағалаудың, баланың өзіндік тұрмысының приоритеті
(оқушы болып құрылмайды; ол бастапқыдан танымның субъектісі болып
табылады);
– білім беру екі өзара байланысты құраушылардың: оқу және үйрену
бірлігі болып табылады;
– білім беру процесін жүзеге асыру және игеру кезінде оқушының
әлеуметтануының тәжірибенің пайда болуы бойынша ерекше жұмыс қажет
болады; оқу жұмысының орналасу әдістерін бақылау; әр түрлі
тәжірибенің мазмұнын алмастыруға бағытталған оқушы мен ұстаздың
өзара серіктес болуы; барлық оқу процесстері арасындағы ұжымдық
таралған қызметті арнайы ұйымдастыру;
– білім беру процесінде оқушы тәжірибесімен қоғамдық тарихи
тәжірибені оқумен кездесулер жүреді;
– екі түрлі тәжірибенің өзара байланысы тұлғалық толықтырғышты
түзумен ығыстыру бойынша емес, әрдайым келісу бойынша жүргізілуі
керек;
– оқушының тұлға ретінде дамуы нормативті қызметті игеру бойынша ғана
емес, сонымен, әрдайым толықтыру, субъектілік тәжірибенің өзіндік
дамудың маңызды қайнар көзі ретінде түрлену арқылы жүруде;
– танымды (игеруді) қамтамассыз ететін оқушының қызметі ретінде
үйрену процесс сияқты анықталу керек, табиғатын, психологиялық
мазмұнын ашатын сәйкес терминдерде сипатталуы керек;
– үйренудің негізгі нәтижесі сәйкес білім мен үйренуді игеру
негізінде танымдық қабілеттердің құрылуы болу керек;
Осы тұжырымдарға сүйене отырып оқу дамуды түзетеді дегенге негізделеміз,
мұнда оқушының танымдағы өзін-өзі анықтауын және өзін-өзі дамуын
мойындаймыз. Оқу жұмысының әдісі – бұл білім бірлігі ғана емес, сонымен,
мативациялық қажеттілікті, эмоционалдық және операционалдық компоненттер
біріктірілген тұлғалық білім болып табылады.
Үйрену әділ таным емес. Бұл оқушы үшін тұлғалық мәнімен,
құндылықтарымен, қарым-қатынастарымен толықтырылған әлемнің субъектілік
мәнді жетістігі. Бұл тәжірибенің мазмұны ашылу, максимальды қолданылуы,
ғылыми мазмұнмен толықтырылуы және қажет болған жағдайда білім беру процесі
кезінде түрлендірілуі керек.
Информатикадағы тұлғаға-бағытталған оқыту қандай болу керектігіне, оның
негізінде қандай принциптер жатқанына көшейік.
1.2 Информатикада тұлғаға-бағытталған оқыту технологиясы
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқытуды өңдеудің негізгі принципі
оқушының өзіндік қасиетін мойындау, оның дамуына қажетті және жеткілікті
шарттарды құру болып табылады.
Жекелік (өзіндік қасиет) өз өмірін субъекті ретінде дамуда жүзеге
асыратын әр адамның қайталанбас өзгешелігі қарастырылады. Бұл өзгешелік кез
келген адамның психикалық, анатомо-физиологиялық ұйымдастыруын қамтамассыз
ететін әр түрлі факторлардың әсері кезінде қалыптасатын психикалық
қасиеттерінің жиынтығымен анықталады.
Жекелік – адам ерекшеліктерінің жалпыланған сипаттамасы, оның тұрақты
көрінісі қызметтің жеке стилін тұлғалық білім беру ретінде анықтайды.
Информатикаға оқытуда жекелікті ескеру әрбір оқушының максимальды даму
мүмкіндігінің ашылуын, даму жағдайының пайда болуын білдіреді.
Бірақ әрбір оқушымен жеке жұмыс жасау үшін барлық білім беру процесін
басқаша құру керек болады.
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқытуды технологияландыру оқу мазмұнын
арнайы құрылымдауды, дидактикалық материалды, оны қолданудағы әдістемелік
нұсқауларды, оқу диалогының типтерін, білімді игерген кезде оқушының
тұлғалық дамуын бақылау формасын ұсынады.
Тұлғаға-бағытталған оқытуды ұйымдастырудағы қысқаша талаптар.
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқытудың дидактикалық қамтамассыз етуін
өңдеудегі негізгі қажеттіліктерді қысқаша құрайық:
– оқу материалы (оны көрсету сипаты) информатиканы оқытудағы
тәжірибені қоса отырып оқушының тәжірибесінің мазмұнын көрсетуді
қамтамассыз ету керек;
– оқулықтағы білімді түсіндіру оның көлемін кеңейтуге, құрылымдауға,
интегралдауға, пәндік мазмұнды жалпылауға ғана емес, сонымен, әрбір
оқушының тәжірибесін түрлендіруге бағытталған;
– оқыту кезінде оқушының тәжірибесінің берілетін білімнің ғылыми
мазмұнымен әрдайым сәйкес келуі қажет болды;
– оқушының білім беру қызметіне белсенді қалыптасуы оған өз бетімен
жаңаруға, дамуға, білімді игерген кезде өз-өзін көрсете білуге
мүмкіндігін қамтамассыз ету керек;
– оқу материалы оқушы тапсырманы орындаған кезде, мәселені шешкен
кезде таңдау мүмкіндігі болатындай ұйымдастырылуы керек.
– қатысушыларды өз бетімен таңдауға және оқу материалын өңдеу
әдістері үшін маңызды болатындарды қолдануға үйрету;
– оқу іс-әрекеттерін орындау амалдары жөнінде білімді енгізген кезде
тұлғалық дамудағы олардың функцияларын ескере отырып оқу
материалының жалпы логикалық және ерекше пәндік амалдарын ерекшелеу
қажет;
– нәтиженің ғана бақылауымен бағасын қамтамассыз етпеуі керек,
сонымен, ең бірінші үйрену процесінікін, яғни, оқушы оқу материалын
игере отырып трансформацияны жүзеге асыру керек;
– білім беру процесі құрылуды, жүзеге асуды, рефлекцияны, оқу бағасын
субъективті қызмет ретінде қамтамассыз етуі керек. Ол үшін оқу
бірліктерін, олардың сипатталуын, жеке жұмыста ұстазбен
пайдаланылуын ерекшелеу керек.
Енді әртүрлі оқу материалдарын құрған кезде осы талаптарды қалай жүзеге
асыруға болатынын қарастырайық.
Оқу сөйлемін құрған кезде оны ғылыми мазмұны, игеру мақсаты, орналасу
сипаты бойынша таңдағаннан бұрын, осы сөйлеммен жұмысқа деген тұлғалық
қарым-қатынасты ескеру керек.
Құрылымдаған кездегі оқу текстінің тұлғалық маңызды қатынасын көрсету
үшін текстке енгізілген ғылыми ақпарат түрін ескеру керек:
Жалпылай таңдалған, ережелері келтірілген, дәлелдеуді, аргументацияны талап
етпейтін тәртіп болған (1байт = 8 бит = 256, 0 ден 255-ке дейінгі әртүрлі
сандар; монитор – шығару құрылғысы және т.б.) анықтамалық ақпарат. Бұл
ақпарат ешқайсысына жатпайды, оның аты жоқ дегенмен міндеті ретінде
барлық оқушылармен игеріледі;
Біреудің тәжірибесінің нәтижелерін көрсететін ақпарат. Оқушымен айтылған
мұндай ақпарат оқушының тәжірибесінің нәтижелерімен сәйкес келуі не келмеуі
мүмкін. Мұндағы көрсетілген білім әртүрлі қабылдануы мүмкін, яғни, олардың
атаулары тар. Мұнда оқушы көзқарасымен әрдайым сәйкес келе бермейтін
оқулық авторының көзқарасы бекітіледі. Оқулықта келтірілген бір ғылыми
ақпаратты оқушылар сипатына және ондағы субъектілік тәжірибенің жеке
бағыттылығына байланысты әр түрлі қабылдайды.
Көп жағдайда оқушының оқулықтағы ақпаратты қабылдамауы мұғаліммен оқу
материалдарын қабылдамаумен бағаланады. Бірақ бұл жағдайда субъективті
тәжірибеге негізделген ерекше тұлғалық позиция пайда болуы мүмкін. Оқушының
оқулықтағы ақпаратты қабылдамауы оқулықтың текстіне байланысты өз
тәжірибесін қорғауға байланысты болуы мүмкін. Тұлғаға-бағытталған білім
беру процесінде оқулықтың материалын игеруді бақылау мен бағалау кезінде
игерудің қор критерийлерін қарастыру қажет болады.
Оқулықтың текстімен жұмыс жасаудағы тұлғаға-бағытталған әдісті
ұймдастыру ең алдымен естің дамуына емес, ол ойлаудың өз бетімен дамуына
бағытталуы керек. Бұл жағдайда проблематизация, ішкі қарама-қайшылық, оқу
текстінің жетіспеушілігі қамтамассыз етілуі керек. Өкінішке орай оқулық
анықтама принципі бойынша құрылса, ал түсініктің критерийі текстті жүзеге
асыру болып табылады. Түсіну - күрделі процесс, мұнда әрдайым объектілік
тәжірибе негізінде берілген тексттің тұлғалық түрлендірілуі бар.
Өз бетімен дамуға көмектесетін информация. Бұл кітапша бар текстік
түсіндірулер, нұсқаулар, ескертулер, коментарийлер, мәндік кестелер, оның
түсініктері болып табылады.
Кез келген оқу текстінде біреудің және өзімнің ойларының ерекше
бірігуі мен сипаты бар. Оны игеру атаусыз болуы мүмкін емес. Мұнда біз үшін
ең маңыздысы оқу және білім беру материалын ерекшелеу болып табылады.
Дидактикалық материалды өңдеген кезде тапсырманың пәндік мазмұнының
объективті күрделілігін ғана емес, сонымен, оларды орындап әр түрлі
амалдарды ескеру керек. Тапсырманың мазмұнына тікелей және өз бетімен
іздеуді ұйымдастыру жолымен беріле алатын оларды орындау амалдарының
сипаттамасы болуы керек.
Дидактикада қолданылатын барлық амалдарды үш топқа бөлуге болады.
Бірінші түрге жататын амалдар игерілетін білімдер мазмұнына кіреді. Олар
ережелер, білімнің пәндік мазмұнымен жазылымдар түрінде сипатталады.
Екінші түрдің амалдары пән бойынша білім мазмұнынан тікелей шықпайды.
Бұл оқу материалын қабылдауды ұйымдастыруға, бақылауға, есте сақтауға,
үлгілерді құруға бағытталған ойлау қызметінің амалдары болып табылады. Олар
жеке қызмет ретінде оқудың негізгі мазмұнын құрады. Оның базасы негізінде
танымдық қабілетке айналатын оқу материалын өңдеуде жеке қабілеттер
қалыптасады. Осы әдістердің оқу кезінде тұрақты жүзеге асуы танымдық
қабілеттерінің дамуының негізгі жолы болып табылады.
Оқушы көп жағдайда осы әдістерді пайдаланушы болып табылады; ол оларды
өз бетімен тауып, қолдана алады. Дидактика бұл әдістерді көрсету керек.
Оның негізінде пәндік мазмұн емес, ал психикалық қызметтің ұйымдасуы
болғандықтан, әдістердің құрылуы бойынша жұмысты ұстазбен бірге психолог
жүргізу керек, ал дидактикалық материалдар бұл жағдайда психодидактикалық
болады.
Мұндағы қиындық пәндік білімнен тікелей пайда болмайтын оқу жұмысы
әдісінде келтірілетін психикалық процестерді ұйымдастыруда болып табылады.
Мысалы, үлгілерді құру қабілеттілігі жеке түрде пайда болады, бірақ оның
пайда болуы материалдың мазмұнына байланысты. Әдістің құрылуы үлкен
мөлшерде пәндік мазмұнға байланысты болады.
Оқу жұмысының әдісінің құрылу көзі оқушы болып табылады. Бірақ оны
жүзеге асыруды нақты пәндік мазмұнсыз мүмкін емес. Барлық қиындық осы
жерде. Әдісті пәндік мазмұннан шығара алмаймыз, бірақ оны ескермеуде дұрыс
болмайды, сырттан бірінші типті қабылдау ретінде енгізу мүмкін емес. Онымен
жұмыс жасау үшін мұғалімде психологпен дидактикамен бірге өңделген
психодидактикалық материал болу керек. Егер әдіс болашақта өнімді болса,
онда ол дидактикамен бекітілуі керек және рационалды амал ретінде ұсынылуы
керек.
Интелектінің қалай жұмыс істеуі жөнінде анализі бар екінші типті амалдар
процестегідей үйрену кезінде жүзеге асады және оның өнімінде жоғалады.
Интелектінің жұмыс істеу анализі (оқу материалында) тапсырманы сәтті
аяқтау үшін қандай операцияларды орындау қажет, олардың нақты мазмұны
қандай болу керек және орындалуы қандай болу керек деген сияқты білімдерді
ұсынады. Бұл білімдер ең алдымен ұстазда болу керек. Бірақ өзіндік
интеллектің қызмет анализі негізінде ол есептің шешімін қандай қолайлы
жолмен табуға болады, қандай әрекеттер жасау керек деген сияқты жолдарды
түсіну керек.
Мұғалім, сонымен қатар; ғылыми материалдарды өңдеудегі әдістердің
қоданушысы болып табылады. Оқушылармен өзінің әдістерімен алмаса отырып, ол
олардың құрылуының қайнар көзі бола алады, оқушыларға оны игеруге қолайлы
жағдайлар тудыра отырып көрсете алады.
Оқушының оқу материалдары әдістерімен жұмыс жасауы оқу процесінің
тұлғаға-бағытталған ұйымдастыруда болу керек.
Амалдардың үшінші типі бірінші типтегі сияқты оқуменен беріледі, бірақ
біріншіге қарағанда білімнің пәндік мазмұнымен шығу байланысты. Бұл амалдар
үйренудің ұйымдасуын қамтамассыз етеді, оны белсенді, мақсаттылы және өз
бетінше етеді.
Осылайша оқу жұмысының әдісі игерілген амал ғана емес, сонымен оқуға өз
бетімен әсер ететін, оны оқудан еркін ететін тұлғалық білім беру болып
табылады. Оқу мен үйрену арасындағы байланыс өзара қайтымды бола бастайды,
үйренуге ғана әсер етпейді, сонымен үйрену оқудың әсерлілігінің
жоғарылауына мүмкіндік береді.
Үш түрдегі амалдарды қолдану негізінде дидактикалық материалдарды өңдеу
осы материалдармен мұғалімнің ерекше дайын болуын тұжырымдайды. Олардың
біреулері пәндік білімнің мазмұнын ашқан кезде ерекше қолдануды
тұжырымдайды. Ал басқалары оқу жұмысының әдістерін белгілеу мен сипаттау
мақсатында оқушылардың өздерінің субъектілік тәжірибесін көрсету болып
табылады.
Әр түрлі дидактикалық материалдарды қолдану критерийлі – бағыттылы
текстерді құру үшін негіз бола алады. Сонымен қатар ұстаз оқу процесінде
оқушылар қолданатын амалдар анализіне әрдайым бағыттаған кезде сабақтың
ерекше ұйымдастырылғаны қажет.
Игеруге жататын материалды оқушыға ұсынған кезде оқу жұмысының
ұйымдасуын анықтайтын нақты мақсат қойылуы өте қажет. Мысалы, үйге тапсырма
берген кезде, не талап етілетінін тура көрсету керек; жаттау, өз сөзімен
айтып беру, реферат жазу және т.б. Үйде тапсырманы орындаған кезде оқушыда
игеру қызметін ұйымдастыру бойынша нақты мақсатты құрылым болуы керек.
Бір оқу материалы әр түрлі (көру, есту, моторика, сөздің жиілігі,
семантикалық кодтар және т.б.) игерілуі мүмкін.
Субъектілік тәжірибе әр түрлі болған сайын, мұғалімнің оны оқуда
қолдануға мүмкіндігі көп болады, бірақ ол оқушыға оқу материалының түрімен
формасын таңдау арқылы осы тәжірибемен қолдану мүмкіндіктерін ұсыну керек.
Мұғаліммен ұсынылатын әрбір тапсырманың сөздік, графикалық, пәндік-
иллюстрациялық шешімдері болуы керек. Оқушы осылардың біреуін таңдай алады
және оның оқу мотивациясын күшейтеді дегенге сенеді. Бұл көбінесе жоғарғы
сыныптарда маңызды болып табылады, мұнда дидактиканың материал формасы,
мазмұны және көлеміне қарай әртүрлі болады.
Тұлғаға-бағытталған білім процесін ұйымдастыру үшін ең маңыздысы
бастапқы қайнар көздермен жұмыс жасау болып табылады. Мысалы, тарихи
фактілерді, оқиғаларды игеру әртүрлі құжаттармен (информатикада суреттер,
көрнекілік құралдар, және т.б. Сонымен сабақты құру кезінде ақпараттық
технологияларды презентацияларды, сабақ бойынша ақпараттары бар web
сайттарды кең қолдануға болады). Оқушыға өзіне ұнайтын, маңызды эмоционалды
қызықтыратын әдебиеттермен таңдау арқылы жұмыс жасау мүмкіндігін беру
керек, әсіресе, ол ақпарат объектісі ретінде болғанда белгілі болады.
Психологиялық зерттеу балаларда өте жас кезінде (3-4 сынып) оқу
материалының мазмұнына, түріне және формасына деген жеке таңдаушылықтың
қалыптаса бастағанын көрсетеді.
Өсе келе бұл таңдаушылық жоғалуы мүмкін немесе керісінше күшеюі мүмкін,
бұл ұстазбен бекітілетін динамикада көрінуі және зерттелуі керек. Бұл әрине
күрделі жұмыс, бірақ ол міндетті түрде тұлғаға-бағытталған оқыту жүйесінде
жүргізілуі керек.
Әрбір балаға даму мен өзара жаңару үшін құрамына төмендегілерді қосатын
білім беру ортасы болу керек:
– әр түрлі мазмұнды, типті және формалы оқу материалдарын ұйымдастыру
және пайдалану;
– оқушыға оқу тапсырмаларын орындау әдістерін таңдау еркіндігін ұсыну
(қорқынышына байланысты эмоционалды қысымнан айырылуы кезінде өз іс-
әрекеттерінде қателесу);
– балалардың шығармашылығын жүзеге асыру мақсатында топтық және жеке
сабақтарды дәстүрлі емес формаларын құру;
– өзіндік және ұжымдық қызметте шығармашылық үшін жағдайлар жасау;
– педагогтың оқушыны оқу процесін және нәтижесін түсінуге
итермелейтін оқу жұмысының индивидтік әдістерін бағалауға және
талдауға әрдайым көңіл бөлуі. Оқушылар сабақта не жасағандарын, өз
жұмысын қалай ұйымдастырғанын, қандай әдістер қолданғандарын және
т.б. айта білуге маңызды болып табылады;
– сабақта мұғалімнің жүйелік жүзеге асыруға жеке тапсырмаларды
ұйымдастыру кезінде ерекше дайындығы;
– зерттеушілік ойын модельдейтін жеке оқыту бағдарламаларын қолдану
және өңдеу;
– оқушылардың өздерінің таңдауы бойынша зерттеушілік жобалар
әдістерін жүзеге асыру үшін пәндік тапсырманы құрылымдау. Білім
ортасы бай болған сайын әрбір оқушының жеке мүмкіндіктерін ашу
соншалықты жеңіл болады.
Мұндай орта белгілі жастағы балалар үшін бастапқы мектепте бірдей болуы
керек. Мазмұны бойынша әр түрлі болғанына қарай ол әрбір балаға өз-өзін
ашуға және дамытуға мүмкіндік береді. Ішкі құрылымы әр түрлі, бірақ барлығы
үшін бірдей болатын, ол баланың нақты жағдайларда нағыз тұлғасын көрсетуге
мүмкіндік береді. Мұндай ортаны ұйымдастыру, бір жағынан, орта оқушыдан
дәстүрлі хабардарлықты жояды; ал екінші жағынан әрбіреуіне ашылуға көмек
береді.
Ұстаз әрбір оқушыны бақылай отырып тұлғалық даму тенденциясын
қарастырады, білімнің пәндік мазмұнына таңдаушылығын көрсетеді.
Мектеп білім беру институты ретінде әрбір оқушыға қоршаған ортасын, өзін
тани алатын, өзін басқаруға, өзінің мүмкіндіктерін бағалауға, олардың
дамуын болжауға үйренетін мекеме болып табылады.
Оқытушы әрбір оқушыны пәндік қызметі кезінде бақылайды және бірте-бірте
оның оқу қызметінің эмоционалдық, операциялық және мотивациялық
қажеттіліктерінің ерекшеліктерінің сипаты бар танымдық портретін құрайды.
Бұл жағдайда оқыту мәселесі (оқытушының) толығымен өзгереді. Даму
векторы оқытумен анықталмайды. Ол үшін әртүрлі орта ұйымдастырылады, әрбір
оқушы өзінің жеке танымдық қабілеттіліктеріне қарай дамиды. Оқытушы білім
процесін ұйымдастыра отырып тұлғалық мүмкіндіктерін бақылайды.
Неге бұл жұмыс психологқа және мұғалімге емес, ал оқушыға негізделген?
Оқытушы оқушыны әдеттегі мектеп өмірінде комплексті жағдайда көреді, пәндік
мазмұн бойынша жұмыс жасайды, яғни, педагогикалық симптоматика арқылы
оқушының тұлғалық даму сипаттамасын береді, және басқа мамандармен (дәргер,
логопед, психолог, дефектолог) кеңесуі мүмкін. Бұл оқытуға дифференциялдық
жақындау деп аталады.
Соншалықты маңызды емес екінші мәселе – оқушының танымдық профилін
сипаттау және оқу болып табылады. Әдетте практика бұл терминді ғылыми-
пәндік мазмұнмен (гуманитарлық, физика-математикалық, жаратылыстану
профилі) бекітеді.
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқыту жүйесінде білім беру процесін
жобалау әрине, оқу материалын арнайы құрумен шектелмеуі керек.
1.3 Сабақ – білім беру ортасының элементі ретінде
Сабақ білім беру процесінің негізгі элементі болған және болып қала
береді, бірақ тұлғаға-бағытталған білім беру жүйесінде оның функциясы,
формасы және ұйымдасуы өзгереді. Бұл жағдайда сабақ білімді тексеру мен
хабардар етуге бағынбайды, керісінше оқытушының түсіндіру мазмұнына
байланысты оқушылардың тәжірибелерін көрсетуге бағынады. Ол үшін оқытушы
сыныппен біріге жұмыс жасай отырып әртүрлі жеке семантикалық
кодтардыерекшелейді және осыларға сүйене отырып игеруге жататындарын
жинақтайды.
Түсінікте бекітілген логикалық белгілер көп жағдайда оқушы үшін тұлғалық
маңызды бола бермейді. Кей жағдайларда оқушы мен оқытушы бір мазмұнды әр
түрлі қабылдайды. Ол үшін оқушы игерген мазмұнның аудармасы болу қажет,
яғни, оқушының субъектілік тәжірибесінің окульттік ерекшелігі.
Әрине, сабақтағы оқушылардың субъектік тәжірибемен жұмыс жасауы
оқытушыдан арнайы дайындықты талап етеді: өз пәнін түсіндіру ғана емес,
сонымен оқушының сабақ тақырыбы бойынша мазмұнды талдай алу керек.
Бұл жағдайда сабақтың жүруі өзгереді. Оқушылар оқытушының айтқанын
тыңдаудан басқа, олармен диалог кезінде әрдайым келісіп отырады, өз ойларын
айтады, өз мазмұндарымен бөліседі, сыныптастарының ұсынғанын талқылайды,
ғылыми біліммен бекітілгендердіоқытушыдан алып отырады. Оқытушы әрдайым
сыныпқа келесі түрдегі сұрақтарды қояды: бұл жөнінде не білесіңдер, қандай
қасиеттерді көрсете, айта аласындар және т.б.; олар сендердің ойларың
бойынша олар қайда қолданылуы мүмкін; олардың қайсысын кездестірдіңдер және
т.б. Мұндай әңгіме кезінде дұрыс емес (дұрыс) жауаптар болмайды, тек әр
түрлі позициялар, көзқарастар болады. Оқытушы оқушыны қинамау керек,
керісінше оқушыларды ғылыми позициясымен ұсынылатын мазмұнды қабылдау
керек. Оқушылар дайын үлгілерді игеріп қана қоймайды, сонымен, олардың
қалай алынғанын, неге олардың құрамында қандай да бір мазмұнның бар екенін
түсінеді. Мұндай жұмыс мазмұны мен контекстісі қатаң берілген сабақта ғана
жүргізілуі мүмкін, бірақ олардың берілуі осы мазмұнның әр түрлі түсінігінің
кездесуі ретінде ұйымдастырылады. Ғылыми мазмұн білім ретінде пайда
болады, өзара білімдер алмасуы жүреді. Оқушы осы білімді жасаушы болады;
ал қатысушы оны жүзеге асырушы болады.
Дәл осындай сабақ тұлғаға-бағытталған деп аталады. Оның жүзеге асуында
оқытушы балаларға жұмсақ болып қана қоймау керек, сонымен, игеруге
негізделген ғылыми білім мазмұнын іздеу және таңдау бойынша тең тәртіпті
жұмыс жүргізуі керек.
Тұлғаға-бағытталған сабақтардың талартары. Тұлғаға-бағытталған
сабақтардың негізгі талаптарын құрайық. Мақсаты – оқушылардың танымдық
белсенділігін көрсету үшін жағдайлар жасау болып табылады.
Оқытушының осы мақсатқа жету тәсілдері:
– қатысушылардың субъектілік тәжірибесін ашуға мүмкіндік беретін оқу
қызметін ұйымдастырудың әр түрлі формалары мен әдістерін қолдану;
– сынып жұмысында әрбір оқушыны қызықтыратын ортаны құру;
– оқушылардың әңгімелей алуын, қорықпастан тапсырманы орындауда әр
түрлі әдістерін қолдануын және т.б. қалыптастыру;
– оқушыға өзіне маңызды оқу мазмұнын таңдауға мүмкіндік беретін сабақ
кезінде дидактикалық материалдарды қолдану;
– оқушының өзінің жұмыс әдісін табуға ұмтылуын мадақтау; сабақ
кезінде басқа оқушылардың жұмыс әдістерін талдау, ең қолайлыларын
таңдау және игеру;
– жұмыс әдістерін оқушыларға өз таңдауын,жауапкершілігін көрсетуге
мүмкіндік беретін қарым-қатынастың педагогикалық жағдайларын құру.
Келтірілген тұлғаға-бағытталған сабақты ұйымдастырудың жолын мақсаттары
мен құралдары оқушының ұсынысына байланысты оқушымен нақтылануы керек.
Оқытушы қызметінің критерийлері. Сабақта оқытушы жұмысын бағалау үшін
баға бірдей бола бермейді. Оқытушы сыныптың дайындығына, тақырыпқа,
мақсатты құрылымға, сабақты жүргізу уақытына және т.б. байланысты сабақтың
жоспарын құру керек. Сондықтан, сабақтың түріне байланысты оны жүргізудің
әсерлі әр түрлі критерийлері болу керек. Бәріне бірдей критерийлер
болмайды. Тұлғаға-бағытталған негізделген сабақтағы оқытушының қызметін
талдауға мүмкіндік беретіндерін қарастырайық:
– сыныптың дайындығына байланысты оқытушының сабақты жүргізу, оқу
жоспарының болуы;
– проблемалық шығармашылық жоспарларды қолдану;
– оқушыға өз бетімен материалдық (сөздік, графикалық, шартты-
символдық) түрін, формасын таңдауға мүмкіндік беретін тапсырмаларды
қолдану;
– сабақ кезінде барлық оқушылардың жұмысқа деген оң эмоционалдық
дайындығын жасау;
– сабақ кезінде тақырыпты ғана емес, сонымен, оқу процесін
ұйымдастыруды хабардар ету;
– балалармен сабақтың соңында не білгендерін, не ұнағандарын және
неліктен; не нәрсені қайтадан жасау керектігі жөнінде талдау
жүргізу;
– тапсырманы орындауда оқушыларды өз бетімен әр түрлі әдістерді
қолдануға үйрету;
– сабақта оқушының дұрыс жауап бергенін бағалау және оқушының қалай
әңгімелегенін, қандай әдіс қолданғанын, қай жерде қателескенін
талдау;
– үй тапсырмасын бергенде тапсырманың тақырыбы мен көлемі ғана
аталмайды, сонымен, үй жұмысын орындағанда өзінің оқу жұмысын қалай
тиімді қолдану керектігі айтыла кету керек.
Информатиканың тұлғаға-бағытталған сабағын ұйымдастыру. Сабақ оқу
процесінің көпфункционалды бірлігі болып табылады; мұнда барлық
педагогикалық әсерлер жинақталады және жүзеге асады; белсенді танымдық
мүмкіндіктерге, әрбір оқушының тұлғалық қабілетін мақсатты игеруге
бағытталған оқушы мен оқытушы арасында өзара қарым-қатынас жүреді.
Сабақта оқытушы барлық сыныппен жұмыс жасайды, бірақ, ол барлығын көріп,
түсінуі керек. Бұл өте күрделі мәселе, бірақ оны орындау, тұлғаға-
бағытталған сабақты құру және жүргізу қажет.
Мұндай әртүрлі бағытты мәселелерді қалай жүзеге асыруға және
сәйкестендіруге болады; бір жағынан ғылыми білімді игерудің әсерлілігін
тексеру, бекіту, хабардар ету, екінші жағынан, әрбір оқушыны жеке
ерекшеліктерін қолдана отырып сабақ процесіне қосу жолдарын табу керек. Бұл
мүмкін бе? Қандай жағдайларда мүмкін болады? Осыларға жауап беруге
тырысайық.
Соңғы кездері сабаққа деген қызығушылықты тудыру үшін оқытушылар кейбір
жағдайларда төмен бағалар қоймайды. Әлсіздерге көмектесе отырып, ол кей
жағдайда тәртіпсіздікті байқамауға тырысады. Әр түрлі көңіл аударатын
сәттерді қолданады: әр түрлі кроссвордттар, тесттер түріндегі
интеллектуалдық ойындар; сабақта жарысу элементтерін қосу және т.б. Бұл
әрине сабақты қызықты, нәтижелі етеді, бірақ оны тұлғаға-бағытталған деп
есептей алмаймыз.
Балалар сабақта тәртіп сақтау ережелерімен, топтың әсер ету формаларымен
танысады; сабақ кезінде қолданылатын рефлексивті жағдайларға үйренеді:
өзінің жолдастарының жұмысын белгілі критерийлер бойынша бағалауға үйрену,
қателікті байқау және түзету. Сабақта оқытушы кейін осы шеберлікке
үйренеді, оларды дамытуды және өсіруді жалғастырады. Ең бастысы бұл
ережелер оқушы үшін оқу жұмысының қажетті элементі болуы керек. Бұнымен
таныса отырып, балалар оқытушы қандай критерийлер қолданатынын түсіне
бастайды. Бұл өте маңызды болып табылады. Себебі, оқытушымен қойылатын
бағада, тәртіп бойынша, критерийлер болады. Оқушы сабақта қандайда баға не
үшін, қандай критериймен қойылғанын білуі керек. Себебі, көп жағдайда оқушы
бағаның не үшін қойылғанын біле бермейді.
Тұлғаға-бағытталған сабақ. Тұлғаға-бағытталған сабақ – оқытушымен
құрылған қолайлы шығармашылық атмосфера ғана емес, сонымен оқушылардың
субъектілік тәжірибесіне өз өмірлерінің тәжірибесі ретінде әрдайым көңіл
бөлу болып табылады. Сабақта субъектілік тәжірибемен жұмыс жасау оқу жұмысы
процесінің өзара анализіне бағытталған әр түрлі қарым-қатынас формаларын
қолдануды ұсынады. Оқушы субъектілік тәжірибені қолданушы ретінде
оқытушының айтқанын қабылдаудан бұрын оны максимальды түрде қолдана білу
керек.
Тұлғаға-бағытталған сабақтың негізгі мәні қарастырылатын тақырып бойынша
оқушылардың субъектілік тәжірибесінің мазмұнын ашуда, оны берілетін
біліммен сәйкестендіруде, сәйкес ғылыми білімге ауыстыруды және игерілетін
материалды оқуда болып табылады. Оқытушы сабақта оқушыға оның субъектілік
тәжірибесінің шектеулілігінің алдын алуға көмектеседі.
Оқытушының кәсіби позициясы талқыланатын тақырыптың мазмұны бойынша
оқушының әрбір айтқанын білуде және сыйлауда болып табылады. Ол сабақта
қандай материал оқитынын ғана емес, сонымен, осы материал бойынша қандай
мазмұнды сипаттамалар оқушылардың субъектілік тәжірибесінде мүмкіндік
болатынын ойластыру керек.
Тұлғаға-бағытталған сабақтың негізгі ерекшелігі оқушыға бағдарламалық
материалды жақсы игеруге мүмкіндік беретін психофизикалық сілтемелерге
тіреу болып табылады. Ол үшін жеке карточкалық тапсырмалар (сурет,
таратылатын материалдар) қажет болады.
Мұндай карточкалық тапсырмалардың жіктелуі, сабақта оларды тиімді
пайдалану педагог тарапынан қосымша күш жұмсауын талап етеді, бірақ бұл
болмаса сабақ нағыз тұлғаға-бағытталған болмайды.
Сабақта субъектілік тәжірибемен жұмыс жасау оқушының оқытушымен ерекше
қарым-қатынас формаларын талап етеді. Ол әрбір оқушының интеллектуалды,
эмоционалды-еркіндік, мотивациялық-қажеттілік ерекшеліктерін ескеру керек.
Ең бастысы болып оқу тапсырмаларын шешудің тиімді жағдайларын өзара
талдау және іздеу болып табылады. Бұл дегеніміз сабақта білімін, шеберлігін
талдау ғана емес, сонымен олар оқу материалын игеруіне қарай өз жұмысын
құрады.
Игерудің процесті жағына көшу, яғни, оқушының қалай оқитыны және
оқытушымен қалай қарым-қатынас жасайтыны тұлғаға-бағытталған сабақтың
негізгі құндылығы болып табылады. Оны құрған және жүргізген кезде оқытушы
өзінің функцияларының бөлігін оқушыларға береді. Мықты оқушылар бір-бірінің
немесе әлсіз оқушылардың жұмысын тексереді. Кітап бойынша өз бетімен жұмыс
жасаған оқытушы жаңа материалды түсіндірмеседе болады, керісінше,
оқушылардың әңгімесіне сүйене отырып оқығандары бойынша әңгіме ұйымдастыруы
керек. Сабақта бақылау жұмысының нәтижесін талдай отырып, оқытушы қойылған
бағаларды ғана айтпау керек, сонымен қатар оқушылар жұмысты жасаған кезде
қандай тәсілдер қолданғандарын талдау керек. Оқытушы функциясы басқарушылық
(есепті шығар, материалды қайтала, үлгіге қара және т.б.) қана емес,
сонымен ұсынушылық (бірге ойланайық, тапсырманы қай тәсіл бойынша
шешкеніңді айтып бер және т.б.) болып табылады.
Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Садуақасов Р.С.
Информатиканы жеке-тұлғаға бағытталған технологиялық достық әдісін қолданып
оқыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050111 – Информатика мамандығы
Қарағанды 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
ф.-м.ғ.к., доцент
_________________ Д.Б.Алибиев.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Информатиканы жеке-тұлғаға бағытталған технологиялық
достық әдісін қолданып оқыту
050111 – информатика мамандығы
Орындады
Р.С.Садуақасов
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
А.Б.Серикбаева
Қарағанды 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1 Информатиканы тұлғаға-бағытталған оқыту 8
1.1 Білім беру – тұлғаның даму негізі 8
1.2 Информатикада тұлғаға-бағытталған оқыту технологиясы 13
1.3 Сабақ – білім беру ортасының элементі ретінде 19
1.4 Білім беру процесінде оқушыны тұлғалылыққа үйрету 29
2 Достық әдісін қолданып оқыту 32
2.1 Достық әдісін қолданып оқыту деген не 32
2.2 Оқыту әдістерінің нұсқалары 34
2.3 Шағын топтарда оқытуды ұйымдастыру 39
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 44
Қосымша 45
Кіріспе
Қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту,
дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің
жаңа жүйесі құрылып жатыр. Осыған орай Қазакстан Республикасының Президенті
Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында бізге экономикалық қоғамдық
жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет
делінген. Сол білім беруді дамыту ісі жеке тұлғаға мәдени-тарихи
құндылықтарды, нормалар мен дәстүрлерді , білім берудің арнайы таңдап
алынған мазмұны мен нысандарын беру болып табылады. Нәтижелі білім алудың
мәнісі сол, мұнда оқушының іс-әрекеті оның жеке басының әлеуметін іске
асыруға негізделген және оның оқытылатын пәндер мен салаларға сәйкес
келетін білім алуын талап етеді.
Сондықтан оқытушылардың алдында өмірге жан - жақты дайындалған, еңбек
сүйгіш, ынталы, шығармашылықпен ойлайтын, интеллектуалдық және адамгершілік
тұрғысынан бай, жоғары білімді жеке тұлғаны оқытып, тәрбиелеу қажеттігін
дамыту мәселесі тұр.
Қазіргі таңдағы өзгерістер қоғамның шығармашыл әрекет пен шығармашыл
тұлғаға мұқтаж екенін күнделікті өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Сондай басым
бағыттардың бірі - жеке тұлғаға бағытталған білім беру.
Тұлғаға бағытталған білім беру дегеніміз педагогикалық іс әрекеттің
әдіснамалық жаңа бағыты, яғни баланың қайталанбас дара тұлға ретінде өзін-
өзі тануын, өзін - өзі жетілдіре отырып дамытуын қамтамасыз ететін өзара
тығыз байланысты идеялар, түсініктер және іс - әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезеңдегі қоғамды ақпараттандыру процесі педагогикалық ғылымның
алдына оқушыларды сапалы түрде қалай дайындау және олар өзінің кәсіби
қызметінде ақпараттық технологияларды, шығармашылықты пайдалана білулері
туралы мәселелерін қойып отыр. Мұндай дайындықты жүзеге асыру үшін, баланың
тұлғалық дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасау керек.
Информатиканы осындай жағдайларды жүзеге асыру үшін қолдануға болады,
яғни, оның құрамында көптеген білім беру аймақтары (физика, математика
сонымен қатар шығармашылық зерттеу (сурет салу, әдебиет) және т.б.
(информатиканы қай бағытта оқытуына байланысты)). Бала өзінің
мүмкіндіктерін білмейді, оның өзіндік даму траекториясы оған әлі белгісіз.
Бұл жөнінде асығыстық жасау қажет емес. Баланың тұлға ретінде ашылуына
информатиканың фундаменталды негіздерін оқу көп көмек береді (теориялық
информатика, ақпараттандыру құралдары, ақпараттық технологиялар және
әлеуметтік информатика).
Ұстаздың негізгі және жауапты мәселесі баланың тұлғасының ашылуына көмек
беру, өз-өзін көрсетуге, түсінуге, таңдауының дамуына және әлеуметтік
жерлерге тұрақтылығын дамытуға көмектесу. Сондықтан талаптары бойынша
таңдаудан емес, әрбір оқушыны тұлға ретінде кәсіби педагогикалық оқытудан
бастау керек. Педагог пен оқушының тұлғалық даму ерекшеліктері белгілі
болғанда оқушыны әрі қарай оқыту формаларын анықтауға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – информатика сабағында тұлғаға бағытталған
оқытудың құрылу технологиясын ашу, тұлғаға бағытталған сабақта баланың
қабылдауы қаншалықты тұрақты және әсерлі екенін көрсету. Нақты мысалда
практикада тұлғаға бағытталған сабақтың жүзеге асу мүмкіндігін сипаттау.
Бұл жұмыста ең алдымен баланың тұлғасымен, оның құрылуымен, жүзеге
асумен қызығатын психологтың көзқарасы бойынша жалпы білім беретін
мектептегі информатика сабағында тұлғаға бағытталған оқыту қарастырылған,
сонымен, информатиктің көзқарасы бойынша оқушыларды толық әлемнің
көрінісінің, әдістемелік білімді игеру бағытының дамуында, мазмұнды
есептерді шешуді қалыптастыруында, формализация және модельдеу
принциптерімен танысуда үлкен қосымша инструмен болып табылады.
Жұмыстағы мәселелердің актуалдығы білім беру мазмұнында ғана емес,
сонымен, білім беру процесінің технологиясында информатика білім
аймағындағы, сабақтарды жүргізу қажеттіліктерімен негізделген.
Бұл жұмыста информатикаға, тұлғаға-бағытталған оқытуды түсіну үшін, яғни
оның мектепте практика жұмысында жобалануын, жүзеге асуын түсіну үшін
маңызды позициялар тізімі бар.
Бұл позициялар келесілер болып табылады:
– тұлғаға бағытталған оқыту жеке ерекшеліктерінің пайда болуын ескере
отырып баланың тұлғасының дамуы мен өзіндік дамуын қамтамассыз етуі
керек;
– информатиканы тұлғаға-бағытталған оқытудың білім беру процесі әрбір
оқушыға оның қабілетіне, көзқарасына, бағалау бағытына және
субъектілік тәжірибесіне сүйене отырып өзін-өзі тануда, оқуда,
тәрбиеде жүзеге асыруға мүмкіндік береді;
– информатика мазмұны, оның әдістері мен құралдары оқушы пәндік
материалға, оның түріне, формасына шығармашылығын көрсете алатындай
ұйымдастырылады және таңдалады; (информатикада оқытылатын
материалды әр түрлі интерпретацияда көрсететінде мүмкіндіктері бар);
– информатиканы тұлғаға-бағытталған оқытудың критериалды бағасы
жиналған білім, дағды, шеберлік деңгейін ғана емес сонымен белгілі
интелекті құруды (оның қасиеті, сапасы, пайда болу сипаты) ескереді.
1 Информатиканы тұлғаға-бағытталған оқыту
1.1 Білім беру – тұлғаның даму негізі
Соңғы кездері барлық әлемдегі білім беру жеке тұлға ретінде тұлғаның
дамуы мен құрылуының негізгі факторы ретінде қарастырылды. Бұл адам өмір
сүретін күрделі әлеуметтік-мәдени ортаның негізгі бөлігі болып табылады.
Мұндай ортадағы адам бір жағынан оның құндылықтарын, талаптарын игереді,
осы ортаға үйренеді, екінші жағынан - өзіне қоғамның мәдениетіне тұлғасының
ерекшелігімен, тұлғалық құрылымымен кіруге қажетті жағдайлар жасайды.
Білім әлемді ғана тануды ғана емес, сонымен оның жеке тұлғасының дамуын
қамтамассыз етеді. Бұл білім беру процесімен қамтамассыз етілуі керек, оның
негізгі функциясы – таныммен жеке дамудың жалғыз кеңістігін ұйымдастыру.
Информатиканы оқытудағы тұлғаға-бағытталған жүйесі дегеніміз не? Осы
жүйені жобалаудағы инновациялық жақындау не болып табылады? Осылардың
түсінігін қарастырайық.
Кез келген оқыту тұлғаны дамыту үшін құрған шартының мәні бойынша
дамитын, тұлғаға-бағытталған болып табылады. Мәселе басқасында болып
табылады: тұлғаны қалай түсіну керек, оның даму көздерін қайдан табу керек.
Мектеп пен ұстаздар тұлғаның дамуын мақсат етіп қойған жоқ деп есептеуге
болмайды. Керісінше, бұл мақсат жан-жақты гармоникалық даму мәселесі
ретінде әрдайым декларацияланып отырған. Бұл дамудың модельдері болған,
олар игеруді талап ететін әлеуметтік мәдени үлгілер түрінде сипатталған.
Тұлға осы үлгілердің құраушысы, олардың мазмұнының көрсеткіші ретінде
түсінілген.
Тұлғаға-бағытталған педагогика оқыту және тәрбиелеу процесін құра отырып
сыртқы әсерлердің жетекші ролін қабылдаумен негізделген. Ол негізінен
қатысушыларды күштілерге, орташаларға, әлсіздерге бөлуге негізделген;
педагогикалық коррекцияға оқу материалдарының арнайы ұжымы арқылы
объективті күрделі дәрежесі бойынша, осы материалдарды игеру талаптарының
деңгейі (программалау, проблемалық (мәселелік) оқыту). Мұндай жеке жақындау
шеңберінде пәндік дифференциациясы жүргізілді, мұнда бұл жалғыз әлеуметтік
институтқа ЖОО-ға қажет болады. Адам өмірінің басқада аймақтарында мұндай
дифференциацияның маңызы болмады. Жалпы білім беретін мектеп негізінде ЖОО
дайындады, бұл әлеуметтік сұраныс пәндік дифференциация арқылы орындады,
бұдан рухани дифференциация жойылды (жеке ерекшеліктер, отбасылық
дәстүрлерге байланысты, өмірдің орналасуына, дінге деген қатынасқа және
т.б. байланысты).
Тұлғаға-бағытталған оқытудың модельдері танымдық (интелектуалды)
қабілеттердің даму мәселелеріне бағынған. Осы қабілеттердің дамуы туралы
өзіндік мазмұны мен құрылымы бойынша құрылатын оқу қызметі болып табылады.
Жеке қабілеттілік білімді игеру қабілеттілігі ретінде анықталатын оқу
арқылы қарастырылған. Жүйедегі білім жақсы ұйымдасуына қарай, оқу да жоғары
ұйымдасады. Мазмұнына байланысты оқу материалын арнайы құрылымдау, сонымен
қатар оқу жеке қарастырылған жоқ. Бұл модельдер келесілерді біріктіреді.
– тұлға дамуының негізгі қайнар көзін оқу кезінде анықтайтын түсінік.
– алдын ала белгіленген (жоспарланған) қасиеттермен,
қабілеттіліктермен тұлғаның қалыптасуы;
– түсініктер, идеалдар тәрбиенің үлгілері түрінде дамуды білімнің,
біліктіліктің, дағдылардың және әлеуметтік маңызды эталонды игерудің
өсуі ретінде түсіну;
– тұлға сипатын ұжымдық субъекті өнімі ретінде белгілеу және өңдеу;
– оқытатын әсерлердің механизмін игеруді, тұлға дамуының негізгі
қайнар көзі ретінде анықтау.
Қазіргі уақытта тұлғаға-бағытталған оқытуды ұйымдастырудың және
түсінудің басқа да жолдары бар. Оның негізінде әрбір адамның жекешелігін,
өзара тұрмыстығын, өзін-өзі бағалауын, түсіну жатыр. Субъективті тәжірибені
жеке, меншікті, тұлғалық, өткен, тұрмыстық, стихиялық және т.б. деп атайды.
Субъективті тәжірибе терминін қолдана отырып өзіндік өмір баяны бар нақты
адамға негізделгенін ескеру керек.
Осы әдіс шеңберінде оқушы жеке және қоғамдық тәжірибесімен бағалы
болады. Келесі жағдайларға сүйенейік.
– білім беру – бұл оқу (тәрбие) ғана емес, сонымен оқушының ерекше
жеке қызметі ретінде уйрену;
– үйрену оқудың тура проекциясы емес;
– оқушы оқудың субъектісі болмайды, ол бастапқыдан субъектілік
тәжірибені қолданушы болады;
– субъектілік (жеке тұлғалық) әлемді танудағы таңдаушылықта, осы
таңдаудағы тұрақтылықта, объектілік танымға деген эмоцияналдық
тұлғалық қарым-қатынаста көрінеді.
Оқығандық және білімділік. Таным процесі кезіндегі субъектілік
тәжірибенің жүзеге асуы оқығандық және білімділік сияқты түсініктердің
ерекшеліктерін анықтайды. Кез-келген адамды, кез-келген нәрсеге үйретуге
болады. Ал білімді болу үшін оқыған кезде әрбір адам өз қызметін
ұйымдастыру жолымен оқу жұмысының жеке тәсілдерін қолдану керек және оған
деген жеке қатынасымен жетекшілік ету керек.
Білім мен ақпаратты білім мен ақпаратты айыра білу керек. Ғылыми ақпарат
оқу материалының мазмұны арқылы беріледі. Оқушы осы ақпараттарды игерген
кезде оны өзінің субъективті тәжірибесі арқылы тексереді және тұлғалық
білімге айналдырады. Кейде білімнің қалыптасу жолдары болмайды. Бірақ ұстаз
да ғылыми ақпаратты хабардар ете отырып оның мазмұнына деген өзінің
қатынасын білдіреді, өзіндік субъективті әдісін қолданады. Осы кезде оқушы
мен ұстаздың арасында білімдерінің күрделі сәйкес келуі пайда болады.
Сонымен оқығандық пен білімділік өзара байланысты, бірақ тең емес.
Мазмұны арқылы оқыған кезде танымның, барлығына бірдей тәрбиенің әлеуметтік-
мәдени үлгілері беріледі.
Үйрену кезінде баланың табиғи белсенділігіне қарай ерте қалыптасатын
жеке танымдық қызметі жүзеге асады. Бала мектепке барған кезде өзіндік
танымдық тәжірибенің қолданушысы болып табылады. Мұғалімнің негізгі мақсаты
баланың тәжірибесін көрсетуге, қолдануға көмектесуболып табылады.
Тұлғаға-бағытталған оқытуды жүзеге асыру педагогикадағы векторларды
ауыстыруды талап етеді, яғни, оқудан оқушының тұлғалық қызметі ретінде
үйренуден, оның коррекциясы мен педагогикалық мүмкіндігінен ауыстыруды
талап етеді.
Оқыту барлық қажетті жағдайларды құрғандай даму векторын құрмайды.
Сонымен бірге оқыту функциясы өзгереді. Оның мақсаты барлығы үшін
психикалық даму түзуін жалпы міндетті және жалпы түрде жоспарлау болып
табылмайды, керісінше, бойында таным тәжірибесі бар әрбір оқушыға өзінің
тұлғалық қажеттіліктерін, тұлға ретінде дамуын жүзеге асыруға көмектесу
болып табылады. Бұл жағдайда оқытудың бастапқы моменттері – жоспарланатын
нәтижелерді жүзеге асыру емес, әрбір оқушының танымдық мүмкіндіктерін ашу
және оларды қанағаттандыруға қажет болатын педагогикалық жағдайларды
анықтау болып табылады. Оқушының қабілеттілігінің дамуы – тұлғаға-
бағытталған оқытудың негізгі мәселесі және даму векторы оқытудан үйренуге
дейін құрылмайды, ал керісінше, оқушыдан оның дамуына көмек беретін
педагогикалық әсерлерді анықтаумен құрылады. Бұған информатиканы оқудағы
барлық білім процесі бағытталуы керек.
Тұлғаға-бағытталған оқытудың негізсіз жобалауы және жобалауы. Нағыз
модельді құру мүмкін емес, яғни, материалдар кедергісін ескерместен жалпы
мақсаттарды және соңғы нәтижелерді белгілеу. Бұл жерде негізсіз жобалау
(ойша бір нәрсені нақты құру) және жобалау (жобаның пайда болуы және
практиканың жүзеге асуы) терминін ерекшелеуге болады.
Тұлғаға-бағытталған оқытумен құру және басқару әсері ұйымдастыруға ғана
байланысты болмайды, сонымен, оқу процесінің негізгі субъектісі ретінде
оқушының жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Бұл жобалауды, қолайлы,
вариативті және көпфакторлы етеді.
Информатикаға оқытудағы тұлғаға-бағытталған жүйені жобалау келесілерді
тұжырымдайды:
– оқушыны оқу процесінің негізгі субъектісі ретінде мойындау;
– оқушының жеке ерекшеліктерінің жобалану, даму мақсаттарын анықтау;
– оқушының субъектілік тәжірибесін құру және аша отырып қойылған
мақсатты жүзеге асыруды қамтамассыз ететін құралдарды анықтау;
– оқушының информатикаға деген қызығушылығының жоғарылауы;
– тұрақты дамып отырған технологияларға байланысты қажетті техникалық
және программалық қамтамассыз етумен оқу процесін жинақтау;
– оқушының тұлғасын зерттеген кезде компьютерлік технологияларды
қолдану;
– қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар базасы негізінде оқу
процесін жаңарту және т.б.
Информатикаға тұлғаға-бағытталған оқытуды жүзеге асыру құрамына ғылыми
және мета білімдерді қосатын білімді өңдеуді талап етеді (танымның
әдістемелері мен амалдары). Ең маңыздысы болып оқу процесінің
қатысушыларының өзара арнайы формаларын өңдеу болып табылады.
Сонымен қатар оқушының дамуының бағыттылығы мен мінезін бақылайтын
ерекше тәсілдер қажет; оның тұлғасы мен қабылдауының дамуына қажет болатын
қолайлы жағдайларды құру.
Информатика сабақтарында тұлғаға-бағытталған оқыту моделдерін жүзеге
асыру. Мектепте информатика сабағында тұлғаға-бағытталған оқыту модельдерін
жүзеге асыру үшін не қажет?
Біріншіден – информатиканың білім беру процесін оқыту мен тәрбиелеуді
біріктіру ретінде емес, оқыту мен тәрбие бір болатын қабілеттің құрылуы,
тұлғаның дамуы ретінде қабылдау қажет.
Екіншіден – білім беру процесінің негізгі қатысушыларының: басқарушылар,
ұстаздар, оқушылар, ата-аналар өзара қарым қатынас сипатымен көрсету.
Үшіншіден – білім беру процесінің әсерлілік критерийлерін анықтау. Білім
беру терминдері және оқу процесі мағынасына қарай бірдей емес.
Тұлғаға-бағытталған оқыту теориясындағы оқу процесі. Оқу процесі толық
дидактикалық жүйе ретінде білімді ұйымдастыруға және беруге, оларды игеру
жағдайларын тиімді құруға бағытталған. Мазмұны, формасы, құралдары, оқыту
әдістері бұл жерде өзара тығыз байланысты және негізгі білім беру мақсатқа
оқушылардың қоршаған ортасын шынайы тануға бағынған. Осы мақсатқа
байланысты оқу процесі танымдық, өз мазмұнында әлемнің ғылыми көрінісін
көрсету сияқты құрылады.
Мектепте оқылатын Информатика оқу пәні өзінің мазмұнына қарай қандай
да бір ғылыми білімнің (информатика, математика, физика, геометрия) өзіндік
проекциясы болып табылады. Оның оқыту әдістемесі көбінесе логика
заңдылығы бойынша құрылған оқушының ғылыми білім жүйесіндегі алға
жылжығанын көрсетеді.
Тұлғаға-бағытталған оқыту теориясындағы информатиканың оқу бағдарламасы.
Оқу бағдарламасы өз мазмұнында оқу мақсаттарында арнайы таңдалған және
игеру үшін берілген ғылыми білімдер (түсініктер) жүйесін жүзеге асырады.
Бұл барлық қатысушылар үшін жалғыз және міндетті болып табылады.
Жалпы білім беретін мектептегі информатика бойынша оқу бағдарламасының
құрамында осы пән бойынша білім берудің міндетті минимумы бар.
Білім беру процесі. Білім беру процесі – бұл тұлғаны жекеше дамуды
қамтамассыз ететін оқу мен үйренудің өзара байланысын құру жүйесі болып
табылады. Оның құрамы, әдістері, амалдары техникасы ең алдымен әрбір
оқушының субъектілік тәжірибесін ашуға және қолдануға бағытталған және
толық оқу қызметін ұйымдастыру арқылы танымның тұлғалық маңызды әдістерін
құруға бағынған.
Білім беру процесінде мақсаттан білімді игеру өмірлік қажеттіліктерді,
нақты тұлғалық мүмкіндіктерді ескере отырып оқушының даму құралына
айналады.
Оқушының тұлғалық дамуын жобалау, білім беру процесінде адам қызметінің
негізгі сфераларын ерекшелеуді тұжырымдайды; оларды игерудегі талаптардың
құрылуы, жеке ерекшеліктерді (интеллектің сипаты мен түрі, даму деңгейі
және т.б.) ескеру және сипаттау.
Адам қызметінің аймағын анықтау олардың психологиялық мазмұнының,
интеллектінің жеке ерекшеліктерін, белгілі қызмет түріне (біздің жағдайда
информатикаға) адекваттылық (адекваттылық емес) дәрежесінің ерекшеліктерін
тұжырымдайды.
Білім беру бағдарламасының оқу бағдарламасына қарағанда жеке сипаты бар,
ең алдымен, оқушының тұлға ретінде білімнің ерекшелігіне негізделген.
Бағдарлама оқушының мүмкіндігіне қолайлы болуы керек, сонымен оқудың әсері
кезінде оның дамуының динамикалығына негізделген.
Білім беру процесінде оқушы мен ұстаздың арасындағы оқу диалогының
құрылу формалары өзгеріп отырады.
Сонымен, егер оқу процесін құру білім мазмұнын өңдеуге бағынса, онда
білім беру процесін құру ең алдымен оқушының жеке дамуына, яғни, тұлғаға-
бағытты дамуына есептелген.
Тұлғаға-бағытталған оқыту әдісі. Тұлғаға-бағытталған оқытуды жүзеге
асыру жаңа педагогикалық идеяларды өңдеуді тұжырымдайды. Қазіргі уақытта
оқудағы тұлғаға-бағытталған әдіс қазіргі мектептердегі өзіндік көрініс
болып табылады. Кейбіреулері оны тұлғамен теңестіреді, ал басқалары –
дифференциялданған әдіспен теңестіреді.
Тұлғаға-бағытталған оқыту әдісі келесі бастапқы жағдайларға сүйенеді:
– тұлғаның, өзіндік бағалаудың, баланың өзіндік тұрмысының приоритеті
(оқушы болып құрылмайды; ол бастапқыдан танымның субъектісі болып
табылады);
– білім беру екі өзара байланысты құраушылардың: оқу және үйрену
бірлігі болып табылады;
– білім беру процесін жүзеге асыру және игеру кезінде оқушының
әлеуметтануының тәжірибенің пайда болуы бойынша ерекше жұмыс қажет
болады; оқу жұмысының орналасу әдістерін бақылау; әр түрлі
тәжірибенің мазмұнын алмастыруға бағытталған оқушы мен ұстаздың
өзара серіктес болуы; барлық оқу процесстері арасындағы ұжымдық
таралған қызметті арнайы ұйымдастыру;
– білім беру процесінде оқушы тәжірибесімен қоғамдық тарихи
тәжірибені оқумен кездесулер жүреді;
– екі түрлі тәжірибенің өзара байланысы тұлғалық толықтырғышты
түзумен ығыстыру бойынша емес, әрдайым келісу бойынша жүргізілуі
керек;
– оқушының тұлға ретінде дамуы нормативті қызметті игеру бойынша ғана
емес, сонымен, әрдайым толықтыру, субъектілік тәжірибенің өзіндік
дамудың маңызды қайнар көзі ретінде түрлену арқылы жүруде;
– танымды (игеруді) қамтамассыз ететін оқушының қызметі ретінде
үйрену процесс сияқты анықталу керек, табиғатын, психологиялық
мазмұнын ашатын сәйкес терминдерде сипатталуы керек;
– үйренудің негізгі нәтижесі сәйкес білім мен үйренуді игеру
негізінде танымдық қабілеттердің құрылуы болу керек;
Осы тұжырымдарға сүйене отырып оқу дамуды түзетеді дегенге негізделеміз,
мұнда оқушының танымдағы өзін-өзі анықтауын және өзін-өзі дамуын
мойындаймыз. Оқу жұмысының әдісі – бұл білім бірлігі ғана емес, сонымен,
мативациялық қажеттілікті, эмоционалдық және операционалдық компоненттер
біріктірілген тұлғалық білім болып табылады.
Үйрену әділ таным емес. Бұл оқушы үшін тұлғалық мәнімен,
құндылықтарымен, қарым-қатынастарымен толықтырылған әлемнің субъектілік
мәнді жетістігі. Бұл тәжірибенің мазмұны ашылу, максимальды қолданылуы,
ғылыми мазмұнмен толықтырылуы және қажет болған жағдайда білім беру процесі
кезінде түрлендірілуі керек.
Информатикадағы тұлғаға-бағытталған оқыту қандай болу керектігіне, оның
негізінде қандай принциптер жатқанына көшейік.
1.2 Информатикада тұлғаға-бағытталған оқыту технологиясы
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқытуды өңдеудің негізгі принципі
оқушының өзіндік қасиетін мойындау, оның дамуына қажетті және жеткілікті
шарттарды құру болып табылады.
Жекелік (өзіндік қасиет) өз өмірін субъекті ретінде дамуда жүзеге
асыратын әр адамның қайталанбас өзгешелігі қарастырылады. Бұл өзгешелік кез
келген адамның психикалық, анатомо-физиологиялық ұйымдастыруын қамтамассыз
ететін әр түрлі факторлардың әсері кезінде қалыптасатын психикалық
қасиеттерінің жиынтығымен анықталады.
Жекелік – адам ерекшеліктерінің жалпыланған сипаттамасы, оның тұрақты
көрінісі қызметтің жеке стилін тұлғалық білім беру ретінде анықтайды.
Информатикаға оқытуда жекелікті ескеру әрбір оқушының максимальды даму
мүмкіндігінің ашылуын, даму жағдайының пайда болуын білдіреді.
Бірақ әрбір оқушымен жеке жұмыс жасау үшін барлық білім беру процесін
басқаша құру керек болады.
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқытуды технологияландыру оқу мазмұнын
арнайы құрылымдауды, дидактикалық материалды, оны қолданудағы әдістемелік
нұсқауларды, оқу диалогының типтерін, білімді игерген кезде оқушының
тұлғалық дамуын бақылау формасын ұсынады.
Тұлғаға-бағытталған оқытуды ұйымдастырудағы қысқаша талаптар.
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқытудың дидактикалық қамтамассыз етуін
өңдеудегі негізгі қажеттіліктерді қысқаша құрайық:
– оқу материалы (оны көрсету сипаты) информатиканы оқытудағы
тәжірибені қоса отырып оқушының тәжірибесінің мазмұнын көрсетуді
қамтамассыз ету керек;
– оқулықтағы білімді түсіндіру оның көлемін кеңейтуге, құрылымдауға,
интегралдауға, пәндік мазмұнды жалпылауға ғана емес, сонымен, әрбір
оқушының тәжірибесін түрлендіруге бағытталған;
– оқыту кезінде оқушының тәжірибесінің берілетін білімнің ғылыми
мазмұнымен әрдайым сәйкес келуі қажет болды;
– оқушының білім беру қызметіне белсенді қалыптасуы оған өз бетімен
жаңаруға, дамуға, білімді игерген кезде өз-өзін көрсете білуге
мүмкіндігін қамтамассыз ету керек;
– оқу материалы оқушы тапсырманы орындаған кезде, мәселені шешкен
кезде таңдау мүмкіндігі болатындай ұйымдастырылуы керек.
– қатысушыларды өз бетімен таңдауға және оқу материалын өңдеу
әдістері үшін маңызды болатындарды қолдануға үйрету;
– оқу іс-әрекеттерін орындау амалдары жөнінде білімді енгізген кезде
тұлғалық дамудағы олардың функцияларын ескере отырып оқу
материалының жалпы логикалық және ерекше пәндік амалдарын ерекшелеу
қажет;
– нәтиженің ғана бақылауымен бағасын қамтамассыз етпеуі керек,
сонымен, ең бірінші үйрену процесінікін, яғни, оқушы оқу материалын
игере отырып трансформацияны жүзеге асыру керек;
– білім беру процесі құрылуды, жүзеге асуды, рефлекцияны, оқу бағасын
субъективті қызмет ретінде қамтамассыз етуі керек. Ол үшін оқу
бірліктерін, олардың сипатталуын, жеке жұмыста ұстазбен
пайдаланылуын ерекшелеу керек.
Енді әртүрлі оқу материалдарын құрған кезде осы талаптарды қалай жүзеге
асыруға болатынын қарастырайық.
Оқу сөйлемін құрған кезде оны ғылыми мазмұны, игеру мақсаты, орналасу
сипаты бойынша таңдағаннан бұрын, осы сөйлеммен жұмысқа деген тұлғалық
қарым-қатынасты ескеру керек.
Құрылымдаған кездегі оқу текстінің тұлғалық маңызды қатынасын көрсету
үшін текстке енгізілген ғылыми ақпарат түрін ескеру керек:
Жалпылай таңдалған, ережелері келтірілген, дәлелдеуді, аргументацияны талап
етпейтін тәртіп болған (1байт = 8 бит = 256, 0 ден 255-ке дейінгі әртүрлі
сандар; монитор – шығару құрылғысы және т.б.) анықтамалық ақпарат. Бұл
ақпарат ешқайсысына жатпайды, оның аты жоқ дегенмен міндеті ретінде
барлық оқушылармен игеріледі;
Біреудің тәжірибесінің нәтижелерін көрсететін ақпарат. Оқушымен айтылған
мұндай ақпарат оқушының тәжірибесінің нәтижелерімен сәйкес келуі не келмеуі
мүмкін. Мұндағы көрсетілген білім әртүрлі қабылдануы мүмкін, яғни, олардың
атаулары тар. Мұнда оқушы көзқарасымен әрдайым сәйкес келе бермейтін
оқулық авторының көзқарасы бекітіледі. Оқулықта келтірілген бір ғылыми
ақпаратты оқушылар сипатына және ондағы субъектілік тәжірибенің жеке
бағыттылығына байланысты әр түрлі қабылдайды.
Көп жағдайда оқушының оқулықтағы ақпаратты қабылдамауы мұғаліммен оқу
материалдарын қабылдамаумен бағаланады. Бірақ бұл жағдайда субъективті
тәжірибеге негізделген ерекше тұлғалық позиция пайда болуы мүмкін. Оқушының
оқулықтағы ақпаратты қабылдамауы оқулықтың текстіне байланысты өз
тәжірибесін қорғауға байланысты болуы мүмкін. Тұлғаға-бағытталған білім
беру процесінде оқулықтың материалын игеруді бақылау мен бағалау кезінде
игерудің қор критерийлерін қарастыру қажет болады.
Оқулықтың текстімен жұмыс жасаудағы тұлғаға-бағытталған әдісті
ұймдастыру ең алдымен естің дамуына емес, ол ойлаудың өз бетімен дамуына
бағытталуы керек. Бұл жағдайда проблематизация, ішкі қарама-қайшылық, оқу
текстінің жетіспеушілігі қамтамассыз етілуі керек. Өкінішке орай оқулық
анықтама принципі бойынша құрылса, ал түсініктің критерийі текстті жүзеге
асыру болып табылады. Түсіну - күрделі процесс, мұнда әрдайым объектілік
тәжірибе негізінде берілген тексттің тұлғалық түрлендірілуі бар.
Өз бетімен дамуға көмектесетін информация. Бұл кітапша бар текстік
түсіндірулер, нұсқаулар, ескертулер, коментарийлер, мәндік кестелер, оның
түсініктері болып табылады.
Кез келген оқу текстінде біреудің және өзімнің ойларының ерекше
бірігуі мен сипаты бар. Оны игеру атаусыз болуы мүмкін емес. Мұнда біз үшін
ең маңыздысы оқу және білім беру материалын ерекшелеу болып табылады.
Дидактикалық материалды өңдеген кезде тапсырманың пәндік мазмұнының
объективті күрделілігін ғана емес, сонымен, оларды орындап әр түрлі
амалдарды ескеру керек. Тапсырманың мазмұнына тікелей және өз бетімен
іздеуді ұйымдастыру жолымен беріле алатын оларды орындау амалдарының
сипаттамасы болуы керек.
Дидактикада қолданылатын барлық амалдарды үш топқа бөлуге болады.
Бірінші түрге жататын амалдар игерілетін білімдер мазмұнына кіреді. Олар
ережелер, білімнің пәндік мазмұнымен жазылымдар түрінде сипатталады.
Екінші түрдің амалдары пән бойынша білім мазмұнынан тікелей шықпайды.
Бұл оқу материалын қабылдауды ұйымдастыруға, бақылауға, есте сақтауға,
үлгілерді құруға бағытталған ойлау қызметінің амалдары болып табылады. Олар
жеке қызмет ретінде оқудың негізгі мазмұнын құрады. Оның базасы негізінде
танымдық қабілетке айналатын оқу материалын өңдеуде жеке қабілеттер
қалыптасады. Осы әдістердің оқу кезінде тұрақты жүзеге асуы танымдық
қабілеттерінің дамуының негізгі жолы болып табылады.
Оқушы көп жағдайда осы әдістерді пайдаланушы болып табылады; ол оларды
өз бетімен тауып, қолдана алады. Дидактика бұл әдістерді көрсету керек.
Оның негізінде пәндік мазмұн емес, ал психикалық қызметтің ұйымдасуы
болғандықтан, әдістердің құрылуы бойынша жұмысты ұстазбен бірге психолог
жүргізу керек, ал дидактикалық материалдар бұл жағдайда психодидактикалық
болады.
Мұндағы қиындық пәндік білімнен тікелей пайда болмайтын оқу жұмысы
әдісінде келтірілетін психикалық процестерді ұйымдастыруда болып табылады.
Мысалы, үлгілерді құру қабілеттілігі жеке түрде пайда болады, бірақ оның
пайда болуы материалдың мазмұнына байланысты. Әдістің құрылуы үлкен
мөлшерде пәндік мазмұнға байланысты болады.
Оқу жұмысының әдісінің құрылу көзі оқушы болып табылады. Бірақ оны
жүзеге асыруды нақты пәндік мазмұнсыз мүмкін емес. Барлық қиындық осы
жерде. Әдісті пәндік мазмұннан шығара алмаймыз, бірақ оны ескермеуде дұрыс
болмайды, сырттан бірінші типті қабылдау ретінде енгізу мүмкін емес. Онымен
жұмыс жасау үшін мұғалімде психологпен дидактикамен бірге өңделген
психодидактикалық материал болу керек. Егер әдіс болашақта өнімді болса,
онда ол дидактикамен бекітілуі керек және рационалды амал ретінде ұсынылуы
керек.
Интелектінің қалай жұмыс істеуі жөнінде анализі бар екінші типті амалдар
процестегідей үйрену кезінде жүзеге асады және оның өнімінде жоғалады.
Интелектінің жұмыс істеу анализі (оқу материалында) тапсырманы сәтті
аяқтау үшін қандай операцияларды орындау қажет, олардың нақты мазмұны
қандай болу керек және орындалуы қандай болу керек деген сияқты білімдерді
ұсынады. Бұл білімдер ең алдымен ұстазда болу керек. Бірақ өзіндік
интеллектің қызмет анализі негізінде ол есептің шешімін қандай қолайлы
жолмен табуға болады, қандай әрекеттер жасау керек деген сияқты жолдарды
түсіну керек.
Мұғалім, сонымен қатар; ғылыми материалдарды өңдеудегі әдістердің
қоданушысы болып табылады. Оқушылармен өзінің әдістерімен алмаса отырып, ол
олардың құрылуының қайнар көзі бола алады, оқушыларға оны игеруге қолайлы
жағдайлар тудыра отырып көрсете алады.
Оқушының оқу материалдары әдістерімен жұмыс жасауы оқу процесінің
тұлғаға-бағытталған ұйымдастыруда болу керек.
Амалдардың үшінші типі бірінші типтегі сияқты оқуменен беріледі, бірақ
біріншіге қарағанда білімнің пәндік мазмұнымен шығу байланысты. Бұл амалдар
үйренудің ұйымдасуын қамтамассыз етеді, оны белсенді, мақсаттылы және өз
бетінше етеді.
Осылайша оқу жұмысының әдісі игерілген амал ғана емес, сонымен оқуға өз
бетімен әсер ететін, оны оқудан еркін ететін тұлғалық білім беру болып
табылады. Оқу мен үйрену арасындағы байланыс өзара қайтымды бола бастайды,
үйренуге ғана әсер етпейді, сонымен үйрену оқудың әсерлілігінің
жоғарылауына мүмкіндік береді.
Үш түрдегі амалдарды қолдану негізінде дидактикалық материалдарды өңдеу
осы материалдармен мұғалімнің ерекше дайын болуын тұжырымдайды. Олардың
біреулері пәндік білімнің мазмұнын ашқан кезде ерекше қолдануды
тұжырымдайды. Ал басқалары оқу жұмысының әдістерін белгілеу мен сипаттау
мақсатында оқушылардың өздерінің субъектілік тәжірибесін көрсету болып
табылады.
Әр түрлі дидактикалық материалдарды қолдану критерийлі – бағыттылы
текстерді құру үшін негіз бола алады. Сонымен қатар ұстаз оқу процесінде
оқушылар қолданатын амалдар анализіне әрдайым бағыттаған кезде сабақтың
ерекше ұйымдастырылғаны қажет.
Игеруге жататын материалды оқушыға ұсынған кезде оқу жұмысының
ұйымдасуын анықтайтын нақты мақсат қойылуы өте қажет. Мысалы, үйге тапсырма
берген кезде, не талап етілетінін тура көрсету керек; жаттау, өз сөзімен
айтып беру, реферат жазу және т.б. Үйде тапсырманы орындаған кезде оқушыда
игеру қызметін ұйымдастыру бойынша нақты мақсатты құрылым болуы керек.
Бір оқу материалы әр түрлі (көру, есту, моторика, сөздің жиілігі,
семантикалық кодтар және т.б.) игерілуі мүмкін.
Субъектілік тәжірибе әр түрлі болған сайын, мұғалімнің оны оқуда
қолдануға мүмкіндігі көп болады, бірақ ол оқушыға оқу материалының түрімен
формасын таңдау арқылы осы тәжірибемен қолдану мүмкіндіктерін ұсыну керек.
Мұғаліммен ұсынылатын әрбір тапсырманың сөздік, графикалық, пәндік-
иллюстрациялық шешімдері болуы керек. Оқушы осылардың біреуін таңдай алады
және оның оқу мотивациясын күшейтеді дегенге сенеді. Бұл көбінесе жоғарғы
сыныптарда маңызды болып табылады, мұнда дидактиканың материал формасы,
мазмұны және көлеміне қарай әртүрлі болады.
Тұлғаға-бағытталған білім процесін ұйымдастыру үшін ең маңыздысы
бастапқы қайнар көздермен жұмыс жасау болып табылады. Мысалы, тарихи
фактілерді, оқиғаларды игеру әртүрлі құжаттармен (информатикада суреттер,
көрнекілік құралдар, және т.б. Сонымен сабақты құру кезінде ақпараттық
технологияларды презентацияларды, сабақ бойынша ақпараттары бар web
сайттарды кең қолдануға болады). Оқушыға өзіне ұнайтын, маңызды эмоционалды
қызықтыратын әдебиеттермен таңдау арқылы жұмыс жасау мүмкіндігін беру
керек, әсіресе, ол ақпарат объектісі ретінде болғанда белгілі болады.
Психологиялық зерттеу балаларда өте жас кезінде (3-4 сынып) оқу
материалының мазмұнына, түріне және формасына деген жеке таңдаушылықтың
қалыптаса бастағанын көрсетеді.
Өсе келе бұл таңдаушылық жоғалуы мүмкін немесе керісінше күшеюі мүмкін,
бұл ұстазбен бекітілетін динамикада көрінуі және зерттелуі керек. Бұл әрине
күрделі жұмыс, бірақ ол міндетті түрде тұлғаға-бағытталған оқыту жүйесінде
жүргізілуі керек.
Әрбір балаға даму мен өзара жаңару үшін құрамына төмендегілерді қосатын
білім беру ортасы болу керек:
– әр түрлі мазмұнды, типті және формалы оқу материалдарын ұйымдастыру
және пайдалану;
– оқушыға оқу тапсырмаларын орындау әдістерін таңдау еркіндігін ұсыну
(қорқынышына байланысты эмоционалды қысымнан айырылуы кезінде өз іс-
әрекеттерінде қателесу);
– балалардың шығармашылығын жүзеге асыру мақсатында топтық және жеке
сабақтарды дәстүрлі емес формаларын құру;
– өзіндік және ұжымдық қызметте шығармашылық үшін жағдайлар жасау;
– педагогтың оқушыны оқу процесін және нәтижесін түсінуге
итермелейтін оқу жұмысының индивидтік әдістерін бағалауға және
талдауға әрдайым көңіл бөлуі. Оқушылар сабақта не жасағандарын, өз
жұмысын қалай ұйымдастырғанын, қандай әдістер қолданғандарын және
т.б. айта білуге маңызды болып табылады;
– сабақта мұғалімнің жүйелік жүзеге асыруға жеке тапсырмаларды
ұйымдастыру кезінде ерекше дайындығы;
– зерттеушілік ойын модельдейтін жеке оқыту бағдарламаларын қолдану
және өңдеу;
– оқушылардың өздерінің таңдауы бойынша зерттеушілік жобалар
әдістерін жүзеге асыру үшін пәндік тапсырманы құрылымдау. Білім
ортасы бай болған сайын әрбір оқушының жеке мүмкіндіктерін ашу
соншалықты жеңіл болады.
Мұндай орта белгілі жастағы балалар үшін бастапқы мектепте бірдей болуы
керек. Мазмұны бойынша әр түрлі болғанына қарай ол әрбір балаға өз-өзін
ашуға және дамытуға мүмкіндік береді. Ішкі құрылымы әр түрлі, бірақ барлығы
үшін бірдей болатын, ол баланың нақты жағдайларда нағыз тұлғасын көрсетуге
мүмкіндік береді. Мұндай ортаны ұйымдастыру, бір жағынан, орта оқушыдан
дәстүрлі хабардарлықты жояды; ал екінші жағынан әрбіреуіне ашылуға көмек
береді.
Ұстаз әрбір оқушыны бақылай отырып тұлғалық даму тенденциясын
қарастырады, білімнің пәндік мазмұнына таңдаушылығын көрсетеді.
Мектеп білім беру институты ретінде әрбір оқушыға қоршаған ортасын, өзін
тани алатын, өзін басқаруға, өзінің мүмкіндіктерін бағалауға, олардың
дамуын болжауға үйренетін мекеме болып табылады.
Оқытушы әрбір оқушыны пәндік қызметі кезінде бақылайды және бірте-бірте
оның оқу қызметінің эмоционалдық, операциялық және мотивациялық
қажеттіліктерінің ерекшеліктерінің сипаты бар танымдық портретін құрайды.
Бұл жағдайда оқыту мәселесі (оқытушының) толығымен өзгереді. Даму
векторы оқытумен анықталмайды. Ол үшін әртүрлі орта ұйымдастырылады, әрбір
оқушы өзінің жеке танымдық қабілеттіліктеріне қарай дамиды. Оқытушы білім
процесін ұйымдастыра отырып тұлғалық мүмкіндіктерін бақылайды.
Неге бұл жұмыс психологқа және мұғалімге емес, ал оқушыға негізделген?
Оқытушы оқушыны әдеттегі мектеп өмірінде комплексті жағдайда көреді, пәндік
мазмұн бойынша жұмыс жасайды, яғни, педагогикалық симптоматика арқылы
оқушының тұлғалық даму сипаттамасын береді, және басқа мамандармен (дәргер,
логопед, психолог, дефектолог) кеңесуі мүмкін. Бұл оқытуға дифференциялдық
жақындау деп аталады.
Соншалықты маңызды емес екінші мәселе – оқушының танымдық профилін
сипаттау және оқу болып табылады. Әдетте практика бұл терминді ғылыми-
пәндік мазмұнмен (гуманитарлық, физика-математикалық, жаратылыстану
профилі) бекітеді.
Информатикада тұлғаға-бағытталған оқыту жүйесінде білім беру процесін
жобалау әрине, оқу материалын арнайы құрумен шектелмеуі керек.
1.3 Сабақ – білім беру ортасының элементі ретінде
Сабақ білім беру процесінің негізгі элементі болған және болып қала
береді, бірақ тұлғаға-бағытталған білім беру жүйесінде оның функциясы,
формасы және ұйымдасуы өзгереді. Бұл жағдайда сабақ білімді тексеру мен
хабардар етуге бағынбайды, керісінше оқытушының түсіндіру мазмұнына
байланысты оқушылардың тәжірибелерін көрсетуге бағынады. Ол үшін оқытушы
сыныппен біріге жұмыс жасай отырып әртүрлі жеке семантикалық
кодтардыерекшелейді және осыларға сүйене отырып игеруге жататындарын
жинақтайды.
Түсінікте бекітілген логикалық белгілер көп жағдайда оқушы үшін тұлғалық
маңызды бола бермейді. Кей жағдайларда оқушы мен оқытушы бір мазмұнды әр
түрлі қабылдайды. Ол үшін оқушы игерген мазмұнның аудармасы болу қажет,
яғни, оқушының субъектілік тәжірибесінің окульттік ерекшелігі.
Әрине, сабақтағы оқушылардың субъектік тәжірибемен жұмыс жасауы
оқытушыдан арнайы дайындықты талап етеді: өз пәнін түсіндіру ғана емес,
сонымен оқушының сабақ тақырыбы бойынша мазмұнды талдай алу керек.
Бұл жағдайда сабақтың жүруі өзгереді. Оқушылар оқытушының айтқанын
тыңдаудан басқа, олармен диалог кезінде әрдайым келісіп отырады, өз ойларын
айтады, өз мазмұндарымен бөліседі, сыныптастарының ұсынғанын талқылайды,
ғылыми біліммен бекітілгендердіоқытушыдан алып отырады. Оқытушы әрдайым
сыныпқа келесі түрдегі сұрақтарды қояды: бұл жөнінде не білесіңдер, қандай
қасиеттерді көрсете, айта аласындар және т.б.; олар сендердің ойларың
бойынша олар қайда қолданылуы мүмкін; олардың қайсысын кездестірдіңдер және
т.б. Мұндай әңгіме кезінде дұрыс емес (дұрыс) жауаптар болмайды, тек әр
түрлі позициялар, көзқарастар болады. Оқытушы оқушыны қинамау керек,
керісінше оқушыларды ғылыми позициясымен ұсынылатын мазмұнды қабылдау
керек. Оқушылар дайын үлгілерді игеріп қана қоймайды, сонымен, олардың
қалай алынғанын, неге олардың құрамында қандай да бір мазмұнның бар екенін
түсінеді. Мұндай жұмыс мазмұны мен контекстісі қатаң берілген сабақта ғана
жүргізілуі мүмкін, бірақ олардың берілуі осы мазмұнның әр түрлі түсінігінің
кездесуі ретінде ұйымдастырылады. Ғылыми мазмұн білім ретінде пайда
болады, өзара білімдер алмасуы жүреді. Оқушы осы білімді жасаушы болады;
ал қатысушы оны жүзеге асырушы болады.
Дәл осындай сабақ тұлғаға-бағытталған деп аталады. Оның жүзеге асуында
оқытушы балаларға жұмсақ болып қана қоймау керек, сонымен, игеруге
негізделген ғылыми білім мазмұнын іздеу және таңдау бойынша тең тәртіпті
жұмыс жүргізуі керек.
Тұлғаға-бағытталған сабақтардың талартары. Тұлғаға-бағытталған
сабақтардың негізгі талаптарын құрайық. Мақсаты – оқушылардың танымдық
белсенділігін көрсету үшін жағдайлар жасау болып табылады.
Оқытушының осы мақсатқа жету тәсілдері:
– қатысушылардың субъектілік тәжірибесін ашуға мүмкіндік беретін оқу
қызметін ұйымдастырудың әр түрлі формалары мен әдістерін қолдану;
– сынып жұмысында әрбір оқушыны қызықтыратын ортаны құру;
– оқушылардың әңгімелей алуын, қорықпастан тапсырманы орындауда әр
түрлі әдістерін қолдануын және т.б. қалыптастыру;
– оқушыға өзіне маңызды оқу мазмұнын таңдауға мүмкіндік беретін сабақ
кезінде дидактикалық материалдарды қолдану;
– оқушының өзінің жұмыс әдісін табуға ұмтылуын мадақтау; сабақ
кезінде басқа оқушылардың жұмыс әдістерін талдау, ең қолайлыларын
таңдау және игеру;
– жұмыс әдістерін оқушыларға өз таңдауын,жауапкершілігін көрсетуге
мүмкіндік беретін қарым-қатынастың педагогикалық жағдайларын құру.
Келтірілген тұлғаға-бағытталған сабақты ұйымдастырудың жолын мақсаттары
мен құралдары оқушының ұсынысына байланысты оқушымен нақтылануы керек.
Оқытушы қызметінің критерийлері. Сабақта оқытушы жұмысын бағалау үшін
баға бірдей бола бермейді. Оқытушы сыныптың дайындығына, тақырыпқа,
мақсатты құрылымға, сабақты жүргізу уақытына және т.б. байланысты сабақтың
жоспарын құру керек. Сондықтан, сабақтың түріне байланысты оны жүргізудің
әсерлі әр түрлі критерийлері болу керек. Бәріне бірдей критерийлер
болмайды. Тұлғаға-бағытталған негізделген сабақтағы оқытушының қызметін
талдауға мүмкіндік беретіндерін қарастырайық:
– сыныптың дайындығына байланысты оқытушының сабақты жүргізу, оқу
жоспарының болуы;
– проблемалық шығармашылық жоспарларды қолдану;
– оқушыға өз бетімен материалдық (сөздік, графикалық, шартты-
символдық) түрін, формасын таңдауға мүмкіндік беретін тапсырмаларды
қолдану;
– сабақ кезінде барлық оқушылардың жұмысқа деген оң эмоционалдық
дайындығын жасау;
– сабақ кезінде тақырыпты ғана емес, сонымен, оқу процесін
ұйымдастыруды хабардар ету;
– балалармен сабақтың соңында не білгендерін, не ұнағандарын және
неліктен; не нәрсені қайтадан жасау керектігі жөнінде талдау
жүргізу;
– тапсырманы орындауда оқушыларды өз бетімен әр түрлі әдістерді
қолдануға үйрету;
– сабақта оқушының дұрыс жауап бергенін бағалау және оқушының қалай
әңгімелегенін, қандай әдіс қолданғанын, қай жерде қателескенін
талдау;
– үй тапсырмасын бергенде тапсырманың тақырыбы мен көлемі ғана
аталмайды, сонымен, үй жұмысын орындағанда өзінің оқу жұмысын қалай
тиімді қолдану керектігі айтыла кету керек.
Информатиканың тұлғаға-бағытталған сабағын ұйымдастыру. Сабақ оқу
процесінің көпфункционалды бірлігі болып табылады; мұнда барлық
педагогикалық әсерлер жинақталады және жүзеге асады; белсенді танымдық
мүмкіндіктерге, әрбір оқушының тұлғалық қабілетін мақсатты игеруге
бағытталған оқушы мен оқытушы арасында өзара қарым-қатынас жүреді.
Сабақта оқытушы барлық сыныппен жұмыс жасайды, бірақ, ол барлығын көріп,
түсінуі керек. Бұл өте күрделі мәселе, бірақ оны орындау, тұлғаға-
бағытталған сабақты құру және жүргізу қажет.
Мұндай әртүрлі бағытты мәселелерді қалай жүзеге асыруға және
сәйкестендіруге болады; бір жағынан ғылыми білімді игерудің әсерлілігін
тексеру, бекіту, хабардар ету, екінші жағынан, әрбір оқушыны жеке
ерекшеліктерін қолдана отырып сабақ процесіне қосу жолдарын табу керек. Бұл
мүмкін бе? Қандай жағдайларда мүмкін болады? Осыларға жауап беруге
тырысайық.
Соңғы кездері сабаққа деген қызығушылықты тудыру үшін оқытушылар кейбір
жағдайларда төмен бағалар қоймайды. Әлсіздерге көмектесе отырып, ол кей
жағдайда тәртіпсіздікті байқамауға тырысады. Әр түрлі көңіл аударатын
сәттерді қолданады: әр түрлі кроссвордттар, тесттер түріндегі
интеллектуалдық ойындар; сабақта жарысу элементтерін қосу және т.б. Бұл
әрине сабақты қызықты, нәтижелі етеді, бірақ оны тұлғаға-бағытталған деп
есептей алмаймыз.
Балалар сабақта тәртіп сақтау ережелерімен, топтың әсер ету формаларымен
танысады; сабақ кезінде қолданылатын рефлексивті жағдайларға үйренеді:
өзінің жолдастарының жұмысын белгілі критерийлер бойынша бағалауға үйрену,
қателікті байқау және түзету. Сабақта оқытушы кейін осы шеберлікке
үйренеді, оларды дамытуды және өсіруді жалғастырады. Ең бастысы бұл
ережелер оқушы үшін оқу жұмысының қажетті элементі болуы керек. Бұнымен
таныса отырып, балалар оқытушы қандай критерийлер қолданатынын түсіне
бастайды. Бұл өте маңызды болып табылады. Себебі, оқытушымен қойылатын
бағада, тәртіп бойынша, критерийлер болады. Оқушы сабақта қандайда баға не
үшін, қандай критериймен қойылғанын білуі керек. Себебі, көп жағдайда оқушы
бағаның не үшін қойылғанын біле бермейді.
Тұлғаға-бағытталған сабақ. Тұлғаға-бағытталған сабақ – оқытушымен
құрылған қолайлы шығармашылық атмосфера ғана емес, сонымен оқушылардың
субъектілік тәжірибесіне өз өмірлерінің тәжірибесі ретінде әрдайым көңіл
бөлу болып табылады. Сабақта субъектілік тәжірибемен жұмыс жасау оқу жұмысы
процесінің өзара анализіне бағытталған әр түрлі қарым-қатынас формаларын
қолдануды ұсынады. Оқушы субъектілік тәжірибені қолданушы ретінде
оқытушының айтқанын қабылдаудан бұрын оны максимальды түрде қолдана білу
керек.
Тұлғаға-бағытталған сабақтың негізгі мәні қарастырылатын тақырып бойынша
оқушылардың субъектілік тәжірибесінің мазмұнын ашуда, оны берілетін
біліммен сәйкестендіруде, сәйкес ғылыми білімге ауыстыруды және игерілетін
материалды оқуда болып табылады. Оқытушы сабақта оқушыға оның субъектілік
тәжірибесінің шектеулілігінің алдын алуға көмектеседі.
Оқытушының кәсіби позициясы талқыланатын тақырыптың мазмұны бойынша
оқушының әрбір айтқанын білуде және сыйлауда болып табылады. Ол сабақта
қандай материал оқитынын ғана емес, сонымен, осы материал бойынша қандай
мазмұнды сипаттамалар оқушылардың субъектілік тәжірибесінде мүмкіндік
болатынын ойластыру керек.
Тұлғаға-бағытталған сабақтың негізгі ерекшелігі оқушыға бағдарламалық
материалды жақсы игеруге мүмкіндік беретін психофизикалық сілтемелерге
тіреу болып табылады. Ол үшін жеке карточкалық тапсырмалар (сурет,
таратылатын материалдар) қажет болады.
Мұндай карточкалық тапсырмалардың жіктелуі, сабақта оларды тиімді
пайдалану педагог тарапынан қосымша күш жұмсауын талап етеді, бірақ бұл
болмаса сабақ нағыз тұлғаға-бағытталған болмайды.
Сабақта субъектілік тәжірибемен жұмыс жасау оқушының оқытушымен ерекше
қарым-қатынас формаларын талап етеді. Ол әрбір оқушының интеллектуалды,
эмоционалды-еркіндік, мотивациялық-қажеттілік ерекшеліктерін ескеру керек.
Ең бастысы болып оқу тапсырмаларын шешудің тиімді жағдайларын өзара
талдау және іздеу болып табылады. Бұл дегеніміз сабақта білімін, шеберлігін
талдау ғана емес, сонымен олар оқу материалын игеруіне қарай өз жұмысын
құрады.
Игерудің процесті жағына көшу, яғни, оқушының қалай оқитыны және
оқытушымен қалай қарым-қатынас жасайтыны тұлғаға-бағытталған сабақтың
негізгі құндылығы болып табылады. Оны құрған және жүргізген кезде оқытушы
өзінің функцияларының бөлігін оқушыларға береді. Мықты оқушылар бір-бірінің
немесе әлсіз оқушылардың жұмысын тексереді. Кітап бойынша өз бетімен жұмыс
жасаған оқытушы жаңа материалды түсіндірмеседе болады, керісінше,
оқушылардың әңгімесіне сүйене отырып оқығандары бойынша әңгіме ұйымдастыруы
керек. Сабақта бақылау жұмысының нәтижесін талдай отырып, оқытушы қойылған
бағаларды ғана айтпау керек, сонымен қатар оқушылар жұмысты жасаған кезде
қандай тәсілдер қолданғандарын талдау керек. Оқытушы функциясы басқарушылық
(есепті шығар, материалды қайтала, үлгіге қара және т.б.) қана емес,
сонымен ұсынушылық (бірге ойланайық, тапсырманы қай тәсіл бойынша
шешкеніңді айтып бер және т.б.) болып табылады.
Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz