Кірпіш жылтыр оюлы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. XV – XVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ 11
ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ 11
ІІ ТАРАУ. XV-XVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІН ОҚЫТУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТӘСІЛДЕРІ 23
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 43

КІРІСПЕ

Қай заманда болмасшын адамзат алдында тұратын мұрат-міндеттердің ең
бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі – келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Қоғам
иелерін жан-жақты жетілдірген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғысым өресі озық
азаматтар етіп тәрбиелеу мектептің де, тарих мұғалімінің қоғам алдындағы
борышы. Ал білімді, мәдениетті азамат тәрбиелеу үшін адамзаттың ақыл-ойы
мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игеру қажет. Жастарды
жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруді қазақ халқының көне дәуірдегі
мәдениетінің, халықтық салт-дәстүрлерінің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық
ролі орасан зор.
Көшпелі қазақ халқының өткен ғасырлардағы (XV - XVІІғғ.) мәдениетімен
танысу үшін ең алдымен оның тарихына ерекше назар аударған жөн. Оны танып-
білудің жолы қандай?
Енді мәдениет майданында не істеу керек? Осы сұрақтың жауабын
қарастырайық.
Жалпы санасы бөлек жас ұрпақ тәрбиелемей мәдентеи көтерілмейді. Ал жас
ұрпақты тәрбиелеу үшін мүлдем жаңа сапалы тарихи сананы қалыптастыруымыз
керек. Бұрын өзгенің тарихын жете білсек те, өз төл тарихымызды,
әдебиетімізді, салт-дәстүрімізді қадірлей алмай келдік. Ендігі жерде
алдымен өз мәдениетімізді, тарихымызды, тілімізді бойымызға сіңіріп, содан
кейін әрине, өзге дүниені игеруге ұмытпағанымыз жөн. Сөйтсе ғана ұлттық
сананың қалыптасуын жүзеге асырамыз. Бүгінде жас білімді, тағылымды азамат
болу үшін өз бесігінде, шаңырағында бекіген ізгі қошеметтерге, әрі бүкіл
қоғамның рухани дамуыны мен қуаттылығына байланысты екені даусыз.
Халықтың тұрмыс-салты және әдет-ғұрыптары жастарға тәрбие беруде үлкен
роль атқарады. Олар халықтың болмысымен, тұрмыс-тіршілігімен тікелей
байланысты. Бірақ халықтар сияқты қазақ халқының да мәдениетінің өзіне тән
ерекшеліктері даму тарихы бар. Ол тарих сонау ерте заманнан, өз тұрмыс-
тіршілігіне қажетті материалдық бұйымдар жасудан басталды. Табиғаттағы
әртүрлі шикізаттарды тұрмыс-тіршілікке пайдалану атадан балаға жалғасып,
дами келе өнер туындыларына айналып бүгінгі күнге жетіп отыр.
Ғасырлар бойы қалыптасқан мұраның қазіргі күнге жетуіне халық
шеберлерінің қосқан үлесі өте зор. Шеберлер қолынан шыққан көз тартарлық
өнер туындыларының эстетикалық, тәрбиелік мәні зор. Сонымен қатар олар
табиғатпен, ата-бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігімен, салт-дәстүрмен
байланысты болғандықтан әрқашанда адамға жақын әрі түсінікті.
Мәдениет туындылары жастарды әдемілікке, сұлулыққа, оны бағалай білуге
тәрбиелейді, және эстетикалық талғамын халқына өмірге, айналадағы ортаға
деген көзқарасын қалыптастырады. ғасырлар бой қалыптасқан ұлттық
мәдениеттің дамуына ықпал етеді. Бір арнамен үздіксіз ұласып кележатқан
халықтың дәстүрлі өнерімен тұрмыс-салтымен мектеп оқушыларын таныстыру -
әрбір ұстаздың міндеті.
Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан тарихына еркіндік тиді.
Ол енді барлық оқу орындарында және пән болып оқытылатын болды. Қазақ халқы
тарихын түбегейлі зерттеуге бет бұрылды. Қазақ қауымының төл тарихын білуі
- ұлттық намысқа айналды. Білім ошақтарында оқуға ұсынар сапалы оқулық,
бағдарлама, қосымша оқу материалдары жарық көрді.
"Рауан" баспасынан шыққан орта мектепке арналған тарих пәнінің
бағдарламалары бұрынғы бағдарламалардан құрылымы мен мазмұны жағынан біраз
өзгешеліктері бар.
Біріншіден, Қазақстан тарихын оқыту 5-кластан бастап 11-класпен
аяқталады. Бұл, әрине, өзіміздің төл тарихымызды оқытудың қажеттілігінен
туған.
Екіншіден, дүние жүзі тарихы мен Қазақстан тарихы ілеспелі (синхронды)
қатар, линиялық принципті сақтай отырып оқытылады.
Әрине, жаңа бағдарламалар мұғалімнің шығармашылықпен жұмыс істеуін
қажет етеді. Бағдарламаның құрылымы 5, 8 кластарда оқытылатын екі курстың
да бағдарламасы сол класс оқушыларының меңгеруіне және оқу жоспарына,
негізінен, сәйкес келеді.
Қазақстан тарихының мектеп бағдарламасында қазақ халқының тамаша әдет-
ғұрыптары, салт-дәстүрлері, көшпелі шаруашылық жағдайына лайық жақсы
дамыған ауыз әдебиеті, қолөнер, отырықшы аймақтардағы сәулет өнерінің өркен
жаюы және Қазақстандағы іргелі қайталанбас ескерткіштері (Айша бибі, Бадан
хатуын, Қожа Ахмет Яссауи мавзолейлері және т. б.) берік орын алған.
Өйткені бұлар - қазақ жеріндегі халықтардың ғасырлар бойы жинаған құнды,
бағалы қазынасы.
1993 – 1994 оқу жылында Қазақстан тарихының бірнеше жаңа оқулығы
мектеп оқушыларының қолына тиді. Олар "Рауан" баспасынан шыққан 5-класқа
арналған "Қазақ елінің қысқаша тарихы" (авторы Т. Тұрлығұлов).
Өткен оқу жылында 5-класқа Қазақстан тарихын оқытуға небарі 15 – 17
сағат бөлінген. Қазақ ССР тарихы - әңгімелер орнына Қазақстан тарихының
"Отанды тану" курсы оқытыла бастады. Осы бағдарлама бойынша жазылған "Қазақ
елінің қысқаша тарихы" оқулығы баспадан шықты. 68-сағатқа лайықталған
оқулық қазіргі Қазақстан жеріндегі халықтардың сонау ежелгі заман – алғашқы
қауымдық құрылыстан бастап бүгінгі күнге дейін қысқа-қысқа әңгумелер арқылы
баяндайды. Оқушылар сонау ерте заманда-ақ Қазақстан халықтарының өз кезіне
лайық дамыған шаруашылығы мен мәдениеті болғандығымен танысады. Бұған
"Алтын киімді адам", "Құм болған қалалар" сияқты әңгімелерді оқығанда көзі
жетеді.
Оқулықта қазақ халқының ұлттық өнерінің эстетикалық үйлесімділік
принциптерін тамашалау мен таныстыруға лайықты орын берілген.
"Рауан" баспасынан 8-класқа арналған Қазақстан рарихы (Д. Бабаев)
оқулығы жарыққа шықты.
Оқулықтың құрылымы да, мазмұны да бұған дейінгі 8-класқа арналып
шыққан оқулыққа мүлдем ұқсамайды. Оқулық XV – XVІІ ғғ. аралығын қамтиды.
Автор қазақ халқының құрылуы мен қазақ хындығының құрылуы көрсетілген.
Оқулықта халықтың кәсібімен, тұрмысымен, салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен
таныстыратын материалдар орын алған. Сонымен қатар оқулықта ертедегі
қалалар (Түркістан, Отырар, Тараз және т. б.), тарихи-мәдени ескерткіштер
(Айша бибі, Алашахан), Қазақстанның ертедегі ғалымдарымен кеңірек таныстыру
мақсатында жаңа мәліметтер берілген.
Диплом жұмысының тақырыбына сәйкес қазақ жазушыларының ғалым-
тарихшылардың еңбектері баспа беттерінде жарық көрген. Оларға жататындар:
А. К. Марғұланның "Казахская юрта и ее убранство" және М. С. Мұқановтың
"Казахская юрта" атты еңбектерінде қазақтың киелі қара шаңырағы киіз үй,
оның құрылысы, жабдықтары, түрлері туралы мағлұмат береді.
Қазақтың этнограф ғалымы С. Қасымхановтың "Қазақ халқының қолөнері"
атты кітабында ұлтымыздың қолөнері ою-өрнек, киіз басу, ши орау, ер қосу,
зергерлік сияқты ата кәсібін жан-жақты қамтыған бірден-бір еңбек И. Қ.
Захарова мен Г. Л. Ходжаеваның бірлесіп жазған "Казахская национальная
одежда" атты еңбектерінде қазақ халқының ұлттық киімдеріне, яғни ерлер мен
әйелдердің сырт киім, бас киім және аяқ киімдеріне, маусымдық киімдердің
атауларына, олардың қалай және неден тігілетіні туралы жан-жақты талдау
жасайды.
Ахановтың "Дін және еркін ойшылдық" кітабында автор көне түркі
халықтарының діни нанымдары, ислам діні, оның қазақ жерінде таралуы, діннің
тәрбиелік және әлеуметтік мәні жөнінже жүйелі баяндайды.
Н. Келімбетовтың "Ежелгі дәуір әдебиеті" атты кітабында түркі тілдес
халықтардың барлығына ортақ болған әдеби мұраларға жан-жақты талдау
жасайды. Автор сондай-ақ көне түркі тілінде жазылған көркем шығармалардың
өзіндік ерекшеліктері мен тәрбиелік және әлеуметтік мәні жүйелі түрде
баяндайды.
1958 ж. жарық көрген "Архитектура Казахстана" атты еңбекте Қазақстан
жерінде орын тепкен материалдық мәдениетіміздің ең ғажайып, әсем
ғимараттары туралысөз болған.
К. Байкаповтың "Средневековая городная культура Южного Казахстана и
Семиречья" атты монографиясында қазақ мәдениетінің кемелденген, гүлденген
кезі, яғни орта ғасырлық Қазақстандағы мәдениет ескерткіштерін баян етеді.
Сонымен қатар, мерзімді баспасөз материалдары. "Ана тілі", "Азия",
"Қазақстан мұғалімі", "Егемен Қазақстан", "Қазақ әдебиеті", "Халық кеңесі",
"Қазақстан әйелдері", "Мәдениет" сияқты газет-журналдарда XV – XVІІ ғғ.
Қазақстанның материалдық және рухани мәдениетіне кең орын берілген.
Өкініштісі жоғарыда аталған авторлардың еңбектері орыс тілінде жазылса да
диплом жұмысына үлкен үлкен көмегін тигізді.
Қазақ тілінде басылған авторлардың да кітаптары бар. Мәселен, С.
Қалиев, М. Оразаев, М. Смайыловтың "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" (орта
мектептің VІІІ – ІX кластарға арналған оқу құралы), Алматы, "Рауан" 1994;
Ө. Қалбаев "Алаңқай батыр", Алматы, "Жазушы" 1993; Ж. Дәуренбеков "Айтыңыз
құтты болсын", Алматы, "Өнер", 1993; Махмұд Қашқари "Түбі бір түркі тілі",
Алматы, "Ана тілі", 1993; М. Ахметова "Ән өнері және уақыт", Алматы,
"Өнер", 1993; Н. Нұрмұхамедов "Ахмет Яссауи сәулет ғимараты", Алматы,
"Өнер", 1988.
Авторлар өздерінің еңбектерінде өткен дәуірлерде болған қазақтың
материалдық және рухани мәдениеті саласындағы мәселелерді архив
материалдарына сүйене отырып жазғандығын және олардың қазіргі кезде
жастарға тәлім-тәрбие берудегі алатын орнын өте бай мысалдармен дәлелдей
көрсеткен.
Халқымызбен бірге жасасын, өрісін тауып, өркенін жайып келе жатқан
салт-дәстүрлеріміздің түрі өте көп. Бұл жоралғылар халқымыздың қадір-
қасиетін, рухани болмыс-бейнесін, таным-табиғатын, өмірлік тәлімін өнеге
өрісін, тұрмыс-тіршілігін, сонымен қоса адамгершілік қасиеттерін танып
білуге көп әсерін тигізеді. Өкше басар ұрпаққа әлеуметтік мұра қалдырып
отыру, сол мәдени мұраның алымдарын жастардың бойына дарытып, жүрегіне
ұялатып ұрпақтан ұрпаққа жалғастыру аға буынның қоғамдық азаматтық борышы.
Әлеуметтік мұра неғұрлым бай болса, алуан түрлі арнасы болса, өткен
мен бүгінгі мәдени мұралары жарасымды жалғасып жатса, соғұрлым өміріміздің
мән-мағынасы терең, идеалымыз айқын, тарихи үлгі-өнеге тұтар парасатты ой
толғаныстары күшті қауым тәрбиелейміз.
Осы тұрғыда алып қарағанда, орта ғасыр дәуіріндегі көшпенді қазақ
халқының мәдениетін, оның тарихын оқып үйрену қажетті мәселе болып
табылады. Бұл жалпы қауымды толғандыратын өткір мәселе.
Сондықтан бұл мәселелер диплом жұмысымның тақырыбын таңдай алуға
көмегін тигізді. Диплом жұмысының тақырыбы " XV – XVІІ ғғ. Қазақстан
мәдениетін Қазақстан тарихы сабақтарында оқыту" деп аталады. Бұл тақырыпты
әры қарай зерттеуіне "Қазақстан мәдениетінің тарихы" (көне заманнан осы
күнге дейінгі) деп аталатын арнайы курс себеп болды. Арнайы курсты оқу
барысында қазақ халқының өзіндік ұлт дәстүрі мен салт ертеден-ақ
қалыптасқанын және олардың бәрі дерлік осы күнге дейін сақталғанын оқып
біліп, оны танып білу мақсатында "ІX – XVІІ ғғ. Қазақстан мәдениеті"
тақырыбына баяндама жасадым. Бұл тақырып курс жұмысының да тақырыбы болды.
Арыстан-баб, К. А. Яссауи, Бабаша-хатун, Айша бибі, Қарахан
мавзолейлерінде болуым. Тақырып төңірегінде материал жинау мақсатымен халық
аспаптар орталық музейде болдым. "Жаңғырған дәстүр – салтымыз бар" атты
альбом-папка жасадым.
Материал жинау барысында көптеген материалдық және рухани жаңалықтарыд
өзіме азық еттім.

Диплом жұмысының мақсаты
1. XV – XVІІ ғғ. Қазақстан мәдениеті тақырыбына жазылған тарихшы
ғалымдардың, ақын-жазушылардың баспа беттеріндегі материалдарды
басшылыққа алу, соның негізінде материалдарды жинап-сұрыптау,
оларға талдау жасау.
2. Қазақстан тарихына арналып жазылған оқу бағдарламасына жалпы
сипаттама беру.
3. Тақырыпты оқулықтар мен бағдарламаның шеңберінде зерттеу, қосымша
әдебиеттерден қажетті материалды сұрыптап алу.

Диплом жұмысының міндеттері
1. Қазақстан тарихы сабақтарында (7-8 кластар) мәдениет тақырыбына
байланысты өтілетін тақырыптарды талдай отырып, XV – XVІІ ғғ.
материалдық және рухани мәдениетті оқытудың әдіс-тәсілдерін
анықтау.
2. Газет-журнал беттерінде қазақ халқының мәдениетіне байланысты
жарық көрген методист, мұғалімдердің әдістерімен танысу.
3. Көшпелі қазақ халқының орта ғасырлардағы мәдениетін сабақ
барысында оқушыларды таныстыру, олардың қазақ халқының өткен
дәуірдегі бай мұраларымен таныстыру, қызығушылығын дамыту, өз
елін, халқын, оның мәдениетін, дәстүрін құрметтеуге тәрбиелеу,
сүйіспеншілік сезімін ояту.

Диплом жұмысының ғылыми-зерттеу әдістері
1. Баспасөз беттерінде жарияланған тарихи шығармаларды жинақтау,
қорытындылау, соның негізінде диплом жұмысын жазу.
"XV – XVІІ ғғ. Қазақстан тарихы сабақтарында Қазақстан мәдениетін
оқыту мәселелері" атты диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және әдебиет тізімінен тұрады.

І ТАРАУ. XV – XVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ

ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ

Сабақта (бұдан бесжүз мың жыл) немесе одан да бұрын салынған және сол
бастапқы қалпын сақтап тұрған көптеген мәдени-тарихи ескерткіштер
таныстырылады. Мұғалім оқушыларға ежелгі Қазақстандағы сәулет өнерінің
тамаша үлгілері жөнінде мәліметтер береді.
Мұғалім кіріспе әңгімесінде сәулет өнері, яғни мавзолейлер,
мазарлардың неліктен салынатындығы туралы қысқаша айтады. Мүмкін болса осы
тарихи ескерткіштердің суретін іліп қойып, оның сыртқы көрінісін де, ішкі
құрылысын да әсерлі етіп сипаттап, барынша суреттеп айтқан дұрыс.
Тарихи-мәдени ескерткіштер (сәулет өнері, мавзолейлер мен мазарлар)
туралы мұғалім өзінің сөзін былай деп бастайды:
Кең байтақ өлкемізде ғасырлар бойы ұрпақ өрбіткен ата-бабаларымыздан
қалған қай дүниені алсақ та, әр дәуірге тән өз ерекшелігімен көз жауын
алатын бай қазына. Оның бірі халқымыздың көне тарихи-сәулет құрылысы
өнерінің сүбелі дамуына үлес қосқандығын растайтын ықылым заманнан бізге
жеткен көптеген ғимараттар дәлел. Осындай озық мәдениет үлгілерін
меңгерумен бірге қазақ халқы ертеден келе жатқан дәстүр бойынша зираттардың
басына сәулеттерді, биік күмбездер сияқты шоқтығы биік құрылыстар салуды
жап-жақсы-ақ меңгерген. Негізгі құрылыс материалы – шикі кірпіш пен
күйдірілген балшық.
Бұдан кейін мұғалім оқушылардың назарын мазарларға аударады. Осылардың
түрлерін айтуға кіріседі.

Айша бибі мавзолейі (XІ – XІІ ғғ.) өзінің ішкі әрлеуінің әсемдігімен
және айрықша үйлесімімен көзге түседі. Мавзолейде қазақ халқының ежелден
келе жатқан ою-өрнектерінің бәрі кездеседі. Мазар қатты қираған, тек батыс
жақ қабырғасының бір бөлігі мен бұрыштағы бағана ғана сақталған. Бұл –
шаршы түрінде жоспарланған, іргелігіндегі аумағы 7,6х7,6 м күмбезді
мавзолей. Батыс беті күйдірілген өрнекті текшелермен безендірілген, оның
іргетасын арқалыққа дейінгі төменгі бөлігі геометриялық ою-өрнегі бар шаршы
қаптарлармен қапталған. Қабырғалардың үстінгі жағында ою-өрнек көп тимпан,
ромба бітімдес әртүрлі ұсақ құймалармен, ал бағаналар геометриялық өсімдек
ою-өрнегі бар шығыңқы және ойық формадағы қаптамалармен безендірілген.
Қасбеттің ойығында сүйірленіп шығарылған биік маңдайшасы бар. Әсіресе,
жоғарылаған сайын сәл жіңішкеретін өсімдік тектес ою-өрнекпен белдеуленген,
төрттен үш қабырғадан ұмсындыра әсер қалдырады. Архитектуралық мазар
конструкциялық тіректі бөліктерін анық көрсетіп, кеңістік композициясындағы
еңсілікті айқындай білген.
Бабаша-хатун (XІ ғ.) мазары монументалды діни архитектураның
кемелденгенін көрсетеді. Бұл арасына лай балшық құйылып, күйдірілген шаршы
кірпіштен қаланған, айқын білінген басты қақпасы жоқ, текше тәрізді мазар.
Мазардың дәл өзіндей барабанға орнатылған он алты қырлы күмбез бар.
Батыс жақ қабырғасынан басқа қабырғаларының бәрі бірдей. Кіретін есігі
Шығыста. Қабырғаларында екі-екіден арналы терезенің орны белгіленген.
Олардың арасында терең қуыстар қалдырылған. Терезе орындарының үстінен
іилдіре қаланған кірпіштермен медальон жасалған. Терезелер де, қуыстар мен
медальондар да қабырғадан қырлары шығып қаланған кірпіштермен қоршалған.
Текше бітімдес негіздің жоғарғы жиегі қабырғадан бұрыштары ұмсындырылып
іркес-тіркес қаланған кірпіштер арқылы иір тіс болып шығарылған. Маңдай
алды қабырғасы өзге қабырғаларынан сәл биік және маңдайшасына жазу
жазылған. Бұл қабырғаның үсті бір-бірінен алшақтатылып қаланған
кірпіштермен жиектелген. Архитектурасының өте-мөте қарапайымдығы, сырты
өрнектелген, кірпіштерінің және басты қақпасының болмауы, кірпіштердің неше
түрлі қиюластыру арқылы ғана әсемдеуі Бабаша-хатун мавзолейінің өзіндік
ерекшелігі болавп табылады.
Тараз территориясында ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір ескерткіші
- Қарахан мавзолейі. Мавзолей ХХ ғ. қайта құрылған. Текше тәріздес іргесі
бар бұл ғимарат күмбезбен көмкерілген. Сыртқы қабырғалары кірпіштен
қаланып, ол кереге, шаршы ромбик және шаршы бітімдестіріліп қиюластырылған,
ал әшекейлі портал-босағасы П тәріздес келтіріліп, кірпіштен әріліп
жиектемелер жасалған. Кірпіш жылтыр оюлы. Қалау мәнері "қосарлы" кірпіштер,
порталдарды безендіруге үш ширек бағандарды пайдаланған.
Дәуітбек мазары өзінің композициялық құрылымы жағынан жаңа
архитектуралық үлгіні аңғартады. Ошақтың төрт бұтыра ұқсас төрт алып пион
бір-бірімен биік жебе арналар арқылы жалғасып, оның үстінен күмбез орнаған.
Жел кернеген желкендей көкке көтерілген күмбез ескерткішіне әсем де жеңіл
сипат береді.
Көккесене мавзолейі текше негізге сегіз қырлы, оның үстінен он алты
қырлы қинаумен күмбез тұрғызған, оның сыртын бирюза түсті плитамен қаптаған
әсем құрылыс болған. Көлемдік композициялық элементтердің ұтымдығы, әрі
архитектуралық көркемдеу ісінің жоғары сапалы болуы жағынан Көккесене ХІІІ
ғ. аяқ кезіндегі таңдаулы архитектуралық ескерткіш қатарына жатады.
Белгілі бір құрылыстың бірі – Аяққамыр мазары. Бұл ескерткіш портал-
күмбезді құрылыстың толық қалыптасқан түрін сипаттайды. Сырт пішіні
шаршылып келген қасбетінде шығыңқы орналасқан порталы бар. Портал
ортасындағы жебе арқылы терең қуыс "П" тәрізді сай жолақпен қоршалған.
Қоршаудың маңдай жағында шаршыланып келген 3 ұя, ал сырт жағындағы қос
қапталында тік тартылған 4 жол жолақ бар. Бұл жолақтарға керамикалық плита
орнаған. Қалған фасадтары дөдегесінен бастап күмбезімен қоса бүлінген.
Еңселі портал, ішінера терракот жолақтар, интерьеріндегі босаға қуыстары
мен портал арнасын сыла қалау әдісімен жабу – ХІІ ғ. аяқ кезіндегі сәулет
өнеріне тән архитектуралық шешілімдері айқын сипаттайды.
Сырдарияның төменгі бойындағы Іңкәрдария алқабындағы Сырлытам
мавзолейі терракот каптарлармен әшекейленген, биік порталдары бар әсем
күмбезді ғимарат. Мавзолей үй қабырғаларының өлшемі 10 см шаршы бітімдес.
Қабырғалары мен күмбезі күйдірілген кірпіштен қаланған. Кіре беріс қақпа
үшкіл арнамен безендірілген, қабырғаларында әртүрлі ойықтар бар, құйма қыш
сылықтарда жазу таңбалары қалған.
Арыстан баб сағанасының ортасы ұзынша дәлізбен бөленген 2 бөлмесі,
оның төбесі 2 жерден күмбезделіп көтерілген. Сағана іргесінен төбесіне
дейін күйген қышпен өрілген ғимараттың ортасында биік қақпа, 2 қанатында үш-
үштен алты терезе бар. Екі босағасында биік-биік 2 бағана орнатылған. Онда
намаз күні азан айтылатын болған. Екі бөлменің бірі – көрхана. Онда Арыстан
баб әулие жерленген. Бағананың екінші бөлмесі – мешіт болған. Онда
шәкірттерге дәріс берілген, намаз оқылған.
Жошы қан күмбезі шамамен ХІІІ ғ. салынған. Маңдай бетінің биіктігі
сегіз, күмбезінің биіктігі 8 м. Бір бөлмелі, бұл мазар іргетассыз қаланған.
Портал күмбезді, текше пішінді. Құрылыс материалына күйген кірпіш балшық,
лай қолданылған қос күмбезді. Сыртқы конус формалы күмбез көп қырлы, ал
ішкі конструкциялық күмбез 16 қырлы барабанға орнаған. Күмбез бедері қалақ
кірпішпен әшекейленген.
Алаша-хан күмбезі өзінің архитектуралық көлемдік шешімімен
ерекшеленеді. Астынғы текше негізге 16 қырлы аласа барабан, оның үстіне
жұмыр күмбез орнаған. Порталының үстінгі жағы қираған. Арналы терең қуыстың
қос босағасында шағын қырлы бағана, ал портал қапталдарында төрткүл сай
жолақ қалдықтары сақталған. Алып портал, биік тұғыр, барабаннан жоғары
кірпішті шығыңқы қалау тәсілімен күмбезді айналдыра тартқан бедер белдеу,
әрі ескерткіштік биік жерге орналасуы оған қомақты сипат береді.
Қабырғаларын әртүрлі кірпішпен қиюластырып қалау арқылы барлық беттері
түкті кілемнің түріндей өрнектелген. Мұнда таңдай, қиықша, үшкіл, жұлдыз
және т. б. өрнек түрлері қолданылған.
14 ғ. аяғы мен 15 ғ. Бас кезіндегі Қазақстан сәулет өнерінің тамаша
ескерткіші – Ахмет Яссауиге арналып салынған мешіт-мавзолей. Ұзындығы 62,5,
ені 46,5 м, ал биіктігі 40 м жуық, 35 бөлмеден тұрады. Ол – тұтас бір
кешен. Оған кіретіндер: мешіт, Ахмет Яссауидің мазары, салтанатты сарайлар
Үлкен және Кіші Ақсарай, кітапхана, шаруашылық, жайлар-құдық, ас үй,
қоймалар, ортадағы қазандық. Осы қазандық бөлмедегі қазанның салмағы 2 т,
ішіне 60 шелек су сияды.
Ескерткіш – халық өнерінің асыл қазынасын біздің заманымызға жеткізген
тамаша туынды. Қабырғалары күйдірілген бедерлі кірпіштен, бедерлі көземен
қапталған, ішкі қабырғалары мен төбемі күмбезделіп өрілген.
XV ғ салынған Ұлықбектің қызы, Әбілқайыр ханның қызы Рабиға сұтан
бегімінің мазары 8 қырлы жобамен салынып, Ахмет Яссауи ескерткіші
гөрханасыныкіне ұқсас биік барабанды күмбез әрі әсем әрі мықты болуына
ерекше көңіл аударған. Күмбез бедерлі қалақ кірпіштермен әшекейленген.
Бұл сабақта тарихи тақырыпқа жазылған көркем шежірелер, олардың
авторымен оқушыларды таныстыру. Ең алдымен шежірелердің тарихи ролі,
шығармалардың көркемдік дәрежесі туралы қысқаша мәлімет жасап кеткен дұрыс.

Қазақ әдебиеті тарихының ежелгі дәуірін танып-білуде тарихи тақырыпқа
жазылған көркем шежірелер ерекше зор роль атқарады.
Шежіре жазушылар өз дәуіріндегі саяси күрестің қызу ортасында жүрген.
Олар белгілі бір мағынада өз заманының тарихшы ғалымы, саяси қайраткері
болған. Шежірелер сан алуан тарихи құжаттарды, өздерінен бұрынырақ жазылған
жылнама-шежірелерді жинақтап, оған өз дәуірінің аса маңызды оқиғаларын
қосып жазып отырған. Көп томдық қолжазба кітаптар осылайша өмерге келген.
Шежіре кітаптардың авторы өз елінің даңқты тарихын, елді сыртқы жаудан
қорғауға ерлік көрсеткен батырларын, алдына жан салмаған ақындары мен
шешендерін, ел басқарған ақылгөй-абыз ақсақалдарын, хандарын т. б. мадақтап
отырған. Шежіре жазушылар өзінен сан ғасыр бұрынғы тарихи оқиғалармен тығыз
байланысты түрде айтуға әрекет жасаған.
Сондай-ақ оқушыларды "Шежіре" терминімен таныстыру. "Шежіре" –
"бұтақ", "тармақ" деген ұғымды білдіреді.
Мұғалім сақата XV ғ. Қазақстан жерінде өмір сүрген екі тарихшы-
шежіреші Қадырғали Жалайыри және Мұхаммед Хайдар Дулати туралы мәліметтер
береді.
Қадырғали Жалайыри XV ғ. өмір сүрген ғалым және ойшыл адам. Қ.
Жалайыри – Жалайыр руынан шыққан.
Қазақ тілі тарихы мен қазақ әдебиеті тарихын танып білуде баға жетпес
жазба ескерткіші "Жамиғат-ат-тауарах" "Шежірелер жинағы" атты шығарма. Бұл
шежіре 1602 ж. Россияда жазылған. Мұнда XV - XVІІ ғғ. қазақ елінің ішкі
және сыртқы жағдайы, басқа елдермен қарым-қатынасы, бірқатар қазақ
хандарының генеалогиялық сахарадағы саяси әлеметтік оқиғалар айтылады.
Автор шежіреде ғажайып теңеулер, айшықты сөз тіркестерін мақал-
мәтелдер, нақыл сөздерін кең пайдаланған. Олардың тәрбиелік маңызы зор.
Қ. Жалайырдың шығармасының әдеби құнын дәлелдеу үшін шежіреден мысал
келтірейік. "Хамиғат-ат-тауарихта" орыс патшасы Б. Годуновқа арналған
мадақтау жолдары бар. Жумлят альиристан падшап хазратлари Барм федурауч
уиұғ бен сез хан дур. Айналасы алты қан, дүниеаның төрт бұрышын билугән
хан, халайқын адмліп білән сүргән хан, иәтім иәр гә рахим қылып, чығай лар
на тойдырған хан, қыш уа йаз, ай уа йын хазима да бар малын хақ иолында
ихсан қылған хан, йеті иқлым нәсшүр ны алған хан."
Қазақтың белгілі тарихшы-ғалымы Мұхаммед Хайдар Дулати туралы пікірді
туған бөлесі Бабыр былай дейді: "Хайдардың әкесін өзбектер өлтірген соң, ол
менің қарамағыма келіп, үш-төрт жыл тұрды. Кейін тұқсат сұрап Қашқарға
ханға кетті." Жұрттың айтуы бойынша ол енді бұрағңыдан байсалды болып дұрыс
жолға түсті. Қоля әрбір іске ешпіл-ақ: жазуға да, сурет салуға да, жебе
жасауға да ұста. Өлең сөзге де дарыны бар. Маған жазған өтініші келген еді:
сөз саптауы жаман емес.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің (1489 - 1551) "Тарихи Рашиди" ("Рашидтің
тарихы") атты еңбегінде негізінен XІV - XVІ ғғ. аралығында Моңғолстан мен
Қашқарияда болған тарихи оқиғалар жазылған. Бұл еңбек екі дәптерден тұрады.
Бірінші дәптерде Моңғолстанда билік жүргізген хандардың шежіресі беріліп,
сондағы халықтың тарихы баяндалады. Ал екінші дәптерде автор мемуарлық
сипатта жазған. Мұнда қазақ хандығының құрылуын, оның алғашқы хандарының
саясатын, қазақ елінің өз көршілерімен қарым-қатынасы кең көлемде жан-жақты
суреттелген. Шежіреде XV - XVІ ғғ. Орта Азия, Шығыс Түркістан, Ауғанстан,
Үндістанда болған маңызды оқиғалар көркем тілмен баяндалады.
"Тарихи Рашиди" ортағасырлық ең алғашқы шығарма және Керей мен
Жәнібектің тұңғыш рет Моңғолстанға көшеп келіп, хандық құруы туралы
мәліметті осы шежіреден аласыз.
Сабақ оқушыларды түркі тілдес халықтардың, оның ішінде орта ғасырда
қазақ жерінде мекен еткен тавйпалардың діни шешімдері, ислам діні, оның
жаралуы, діннің адамдарды ізгілікке, имандылыққа, адамгершілікке және т. б.
жақсы қасиеттерге тәрбиелейтіндігімен таныстырады.
Мұғалім ең алдымен діни түсініктерге тоқтайды.
Қазақстанның әуелгі орта ғасырлардағы көшпелі халқының, сондай-ақ
қалалары мен қоныстары тұрғындарының наным, сенімдері мен діні әрқилы
болды.
Ежелгі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және жер-суға сиыну
болды. Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар
нақ осы көктің еркімен билік құрып отыр деп санаған түріктер оларды "Көк
тек естер және көкте туғандар" деп атады. "Көк өз билігінен (Көк жүзінен)
менің әкем Илтериш - қағанға және менің анам Илбилге - қатынға жөн сілтей
отырып, олардың (халықтан) жоғары қойды. Түркі қоғамдары өздерінің
жазбаларында Көкті өздерін әрқашан да желеп-жебеуге шақырады. Олар Көк,
жер, су, құт жайлаған жылдары түрік халқын сақтап қалды деп сенген.
Өзінің мәні жөнінде мұнан кейін тұрған әйел тәңірісі Умай – от басы
мен бала-шағаны қорғаушы болған. Сонымен бірге "Умай түріктері сыйлаған
құдіретті үш күштің бірі болған және оларға қашан да қамқорлы болып
отырған"
Әуелгі орта ғасырлардан барлық түрік тілдес тайпалардың наным-сенімі,
қасиеті тауларға табынушылықтың маңызды мәні болды. Ежелгі күріктер
"Қасиетті қара күшін" (Хатай тауларын) ерекше қастерлеген, олардың рухы
қаған тегінін қамқоршы деп есептелген. Онда "бабалардың үңгірі" болған,
түрік аңыздары бойынша осы үңгірде қасқырдан түріктің бабалары туған. Қаған
жылына бір рет осы жерде құрбан шалып отырған.
Түріктердің ұғымы бойынша жер мен суды, орман мен тауларды жайлаған
көптеген рухтар бар, оларға анда – санда тасаттық беріп, кәріп жұмсартып
отыру керек. Сенім бойынша дүние салғаннан соң адамдардың жаңа қоныс асты
патшалығын өлісі тірісі мен жер асты дүниесінің әміршісі Еріклік басқарады
деп санаған.
Жоғарыда сипатталған наным – сенімдер ежелгі түркі тайпаларына оның
ішінде оғыздарға, қарлуқтарға, қыпшақтарға, ортақ болған. Бұған атап
айтқанда, орта ғасырлардан араб және көне шығармаларында кездесетін
түріктердің наным – сенімдерін сипаттайтын сипаттамалар дәлел бола алады.
"Араб географ әл-Мансиди (X ғ) орта Азиядан түріктердің діні туралы былай
деп жазады. "Түріктер бір тәңірі, яғни "тәңір біреу" дейді. Олардың
кейбіреулері тәңір дегеніміз зеңгір көктің атауы деп пайымдаса, енді
біреулер тәңір деген көктің нақ өзі дейді.
Түріктердің отты пір тұтатын және отпен аластайтыны жөнінде Византия
елшісі Земарх хабарлайды. Атап айтқанда, Менандр Земархтың түрік қағанына
келуін сипаттай келіп былайдеп жазды. "Түріктердің осы тайпасының ішінен
кесел біткенді аластай аламыз деп өзіне - өзі сенетін біраз адам Земархқа
келді де, римдіктердің өздерімен бірге ала келген заттарын бір жерге үйді,
одан соң Ливан ағаштарының бұтақтарын лаулатып жағып, скиф тілінде әлде бір
варварлық сөздер айтып сыбырлап, дабылдарын ұрғылап, үйіліп жатқан заттарға
қайта - қайта төнді. Шытырлап жанып жатқан бір бұтақты ортаға әкеліп,
құтырына айғайлап, зәрін төгіп, ойнақтаған жын-шайтанды қуғандай болуы
жұрт бұл адамдарға жын-шайтанды аластап, бізді пәле-жаладан құтқарады деп
сенеді."
Мұғалім діни түсініктерден кейін оқушылардың назарын Ислам дініне
аударады.
ІХ – Х ғғ. түркі тілдес халықтар ислам дінін қабылдады.
Қазақстар арасында ислам дінін таратуда сауда делдалдары ерекше роль
атқарды. "(қазақ) көпестері ислам елдеріне бұл елдің (Мавереннахрдың)
көпестерінің оларға барып тұратыны сияқты үнемі барып тұрады және барып та
жүр," – деп жазады Иби Рузбикан, шежіресінің айтуына қарағанда, қарым-
қатынасының осындай түркілерінің арасында қазақтардың "ислам дінін
қабылдағанына екі жүз жылдан астам уақыт болды. Көпестер ... мұсылман
дінінің қағидаларын үйренді. Қазір олардың хандары мен сұлтандары мұсылман.
Олар құран алды, намазға жиылады. Ол балаларын мектепке береді.
Алайда ислам діні еңбекші халық арасында терең тамыр жайған жоқ,
бұқарасы ислам қағидаларынан әлі де аулақ болды, сөйтіп ислам дініне
дейінгі тәңірге табынуға негізделген нанымды көбірек ұстанды. Олардың
дүниетанымында екі наным ислам дінін "тәңірге" сыйынумен ұштастыру әлі де
ұзақ уақыт өмір сүрді. Тәңірге табынуды ұстанған қазақтар таң ата шығып
келе жатқан күнге құлшылық қылды.
Қазақтар ата-баба аруағына сиыну өзіне бақыт, молшылық әкеледі, малдың
аман болуына көмектеседі деп ойлаған. Аруақтарға арнап құрбандық шалып,
олардың құрметіне ас берген.
Қазақстанда өзінше бір "апоприф" негізінде "киіз кітап" немесе ала
қойдың терісіне жазылған дін кітап болғанын дәлелдейтін халық аңыздары
болған.
Ескі әдет-ғұрыпты ұстанғандар ислам дініне тартыла қоймаған көшпелі
қазақтар, әсіресе, ислам идеологиясын қабылдамаған бақсылар болды. Олар
жөнінде "маңдайы сәндеге тимеген, киіз кітабынан басқаны білмеген" делінді.

Қазақтар жер (жер-ана) және су (су-ана) рухына сыйынды. Олардың
құрметіне тауларды (әулие Қызылтау, Ақмешіт), керемет көріністі құздарды
(теректі әулие), үңгірлерді (Қазығұрт, Бектауата, Қыдыәулие), тоғайларда
жалғыз ағаштарды, бұлақтарды (Қошқарата, Шолпаната) атады.
Қазақтар өмірінде отқа табыну үлкен роль атқарды, осы ниеттегі ежелгі
атын (аллс) деп сақтап қалуда. От үйдің, үй-ішінің қамқоры деп санайды.
Қазақтар арасында ертеден келе жатқан отпен тазарту – аластау ерекше
болды. Ол жайлауға көшерде жасалады.
Сөйтіп орта ғасырлар дәуірінде Қазақстанның әртүлілігімен және
синкретизмімен ерекшеленеді.
Бірінші тараудың қысқаша қорытындысы:
1. Ең алдымен халқымыздың тарихында айрықша өзіндік орны бар қазақ
халқының сәулет өнері оның ішінде мавзолейлер мен мазарлардың қалай
бой көтергендігін анықтауға тырыстық.
2. Ортағасырлық тарихи шығармалар қазақ тарихын баяндайтын және
қазақтар туралы мәлімет беретін бірден-бір құнды дерек.
Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымдық көзқарасын әдет-ғұрыптан, түрлі
наным-сенім жүйесі, одан кейінгі ислам діні туралы мәселелерден танып білу.

ІІ ТАРАУ. XV-XVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІН ОҚЫТУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТӘСІЛДЕРІ

XVІ ғ. тамаша ескерткішінің бірі Сауран мұнарасы. Оның биіктігі 16
метр. Сонымен қатар Шен-нияз бен Қармақшы ата мұнаралары шаршы немесе көп
қырлы негізге цилиндр яғни қырлы барабан, оның үстіне алуан формадағы
(шомаз, жарты шар, думаға іспетті т. б.) күмбез орнату арқылы жасалады.
Мұнара құрылыстардың бойында көшпенді тайпалардың күйме-үйі мен қорғандарға
ұқсас әшекейлер сақталған. Көпке қол созған бұл құрылыстар адам жанының
көкке ұшып кететіндігін (көкке шаршыған мұнара), алайда оның ескерткіш
ретінде мәңгі тірлік белгісі – "өмір бәйтерегін" орнату сияқты
психологиялық ұғымнан туған болуы ықтимал.
Көк пен жерді ұластыру идеиясынан барып дүниеге келген бұл
ескерткіштер дәстүрлі архитектуралық форма.
Архитектуралық тамаша ескерткіштерінің қатарына Жәнібек пен Қасым
хандарының мазарлары жатады. Бұл мазарлар киіз үйдің түп көрінісі – күйме
баспаларға өте ұқсас. Күмбезі дулаға іспетті, ұшар басында жебеге ұқсас
қырлы сүмбесі бар, көбінесе барабан үстіне орнайды. Қабырғаларыа қару-жарақ
және тұрмыстық заттар суреттерін қашап салу оған неше құрылыстардың әсем
болғандығын аңғартады.
Оқшы атат мазарларын салуда Орта Азия сәулет өнерінің кейбір үлгілері
кеңінен пайдаланылды. Сәулетшілер мазар тұрғызуда шаршы үлгілерді астыңғы
негізден күмбез қалауына ауысуы кезінде бұрыш арқаларды, ал ішкі еңсені
нақыштауды типындаған кірпіштен күрделі сталактит қалау тәсілін қолданды.
Қабырғаларын әшекейлеп безендіру ісі үлкен орын алған.
Текше пішінді мазарлардың айқын үлгісіне Асан-қайғы мазары (XVІІ ғ.)
жатады. Шаршы негізге күмбез орнату, кейде оның төрт құлағын ерекше
нақыштау (күмбезше) немесе сүмбі (мұнараша), бұл ескерткіштердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.