Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-7
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Экономикалық тәрбие берудің даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-20
1.2.Экономикалық мәдениеттің мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-36
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПРОЦЕСІНДЕ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Оқушыларда экономикалық мәдениетті қалыптастыруда пәнаралық
байланыстың алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37- 48
2.2.Пәнаралық байланыс негізінде оқушыларда экономикалық мәдениетті
қалыптастырудың әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
9-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57-5 8
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9-63
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 64-68
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi: Қазіргі мектептің басты міндеттерінің бірі –
нарық жағдайына бағдарланған, адамгершілігі мол, экономикалық сауатты
адамға қоғамның әлеуметтік сұранысын қанағаттандыру.Оны шешу тек қана
экономикалық білімнің тұжырымдамалық, әдіснамалық, теориялық және
дидактикалық негіздерінің жасалуына тікелей байланысты болуы мүмкін.
Оқушылардың экономикалық білімі мен тәрбиесіне, олардың экономикалық
мәдениетін қалыптастыруға біршама ғылыми зерттеулер арналған.Алайда,
аталған жұмыстарда орта білім беру мектептерінде пәнаралық байланыстар
арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесі
жеткілікті ашылмаған.Сонымен қатар, мемлекеттің одан әрі экономикалық
дамуы, болашақта экономикалық іс - әрекетпен айналысатын оқушылардың
экономикалық мәдениетінің қалыптасу деңгейіне байланысты.Сондықтан
келешек ұрпақты экономикалық мәдениетті етіп тәрбиелеу мәселесі
ешқашанда зерттеу нысанасынан түспеген көкейкесті проблема.
Айтылған мәселе бойынша бүгінгі күн талабы тұрғысынан жан-жақты
зерттеген ғылыми-педагогикалық еңбектердің жеткіліксіздігі біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындай түсуге себеп болып, курстық жұмыс тақырыбын
“Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастыру ” деп атауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі жағдайда оқушыларда экономикалық
мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, оны жүзеге асырудың
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектептегі оқу процесі.
Зерттеу пәнi: Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық
мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпы білім беретін мектеп
оқушыларында экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттары мақсатты түрде
пайдаланылса, оның тиімділігін арттырудың педагогикалық шарттары анықталып,
іс-жүзіне асырылса, онда бәсекеге қабілетті жеке тұлға тәрбиелеудің
негізі қаланады, себебі оқушылардың экономикалық мәдениеті арқылы
білімі,өмірге бейімділігі артады.
Зерттеудің мiндеттерi:
1.Теориялық негізде оқушыларда “ экономикалық мәдениеті” ұғымының
мәнін ашу.
2.Оқушылардың экономикалық мәдениетін пәнаралық байланыстар арқылы
қалыптастыруды теориялық негізде ашып көрсету.
3.Экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттарын анықтау және
негіздеу.
4.Пәнаралық байланыстарды пайдалану арқылы оқушыларға оқытудың
әдістемесін әзірлеу және эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы:Мектепте білім беру барысында пәнаралық
байланыс арқылы оқушыларда экономикалық тәрбиені қалыптастыру негізінде
қалыптасқан экономикалық білім оқушылардың өмірге бейімделудегі тұлғалық
қасиеттерін қанағаттандырады.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне: философия,
мәдениеттану, педагогика және психология саласы бойынша қарастырылған
таным теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік ілімдер, ғылыми
зерттеулердегі жетекші зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан Республикасының
Заңдары, Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелеріндегі тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту, экономикалық тәрбие беру
жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар.
Зерттеу әдістері: Қарастырылып отырған мәселелерге байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық, экономикалық және әдістемелік еңбектерімен
оқып танысу және оларға талдау жасау; жүйелі және салыстырмалы зерттеу
барысында қол жеткізген мәліметтерді топтастыру, жүйелеу; оқушылардың оқу-
тәрбие процесін бақылау; мектеп құжаттарымен танысу және оларды сараптау;
оқушылардан, мұғалімдерден сауалнама алу; алынған нәтижелерді талдау,
тәжірибелік – эксперименттік жұмыс жүргізу және қорытындылау.
Зерттеу көздерi: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы,Қазақстан Республикасы жалпы орта
білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары,пәндік оқу
бағдарламалары, оқу - әдістемелік кешендері, мұғалімнің педагогикалық және
ғылыми іс – тәжірибесі.
Зерттеу кезеңдерi:
бiрiншi кезеңде (2009ж.екінші жартысы -2010 ж.бірінші жартысы)
зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналды, жүйеге келтірілді, ғылыми
аппарат анықталды. Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру
процесінде пәнаралық байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттары
белгіленді.Оқушылардың экономикалық мәдениетінің жай-күйі
зерттеліп,тәжірибелік-педагогикалық бағдарламалары айқындалды.
екiншi кезеңде (2010ж.екінші жартысы -2011 ж. бірінші жартысы)
Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттары ғылыми-практикалық
зерттеу жолына қойылды. Эксперимент жұмыстарының практикалық мүмкіндіктері
дамытылып, тиімді формалары мен әдіс-тәсілдері белгіленді, өлшемдері мен
көрсеткіштері, даму сатылары айқындалды, нәтижелері ғылыми-практикалық
тұрғыда дәлелденді. Үшiншi кезеңде (2011ж. І жартысы - 2011ж ІІ жартысы)
эксперимент нәтижелерi мен теориялық бiлiмдердi пысықтау, жинақталған
материалдарды талдау мен сараптау негiзiнде магистірлік диссертациялық
жұмыс бір жүйеге келтіріліп, ғылыми талап пен ережелерге сай магистірлік
диссертацияның жалпы мазмұны айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Т.Рысқұлов атындағы №25
мектеп-гимназиясы, Арыс қаласындағы №18 С.Қожанов атындағы орта мектеп.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың әр түрлі кезеңдеріне 200 оқушы, 18
мұғалім қатысады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Пәнаралық байланыстар арқылы оқушының экономикалық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік негіздері анықталып,
құрылымдық – мазмұндық – қызметтік моделі жасалынды;
- Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастыру әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолдануға бағытталған оқу-әдістемелік материалдар мен
ұсыныстар жасалды.
- Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық – мазмұндық – қызметтік моделі жасалынды;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланысты қолданудың ғылыми - әдістемелік негіздемесі.
2.Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық –
мазмұндық – қызметтік моделі.
3.Пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастыру әдістемесінің мәні мен мазмұны.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi: зерттеу объектiсiндегi
негiзгi тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу
назарына iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға
қойған мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерiн сынақтан
өткізу: зерттеу жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері ғылыми
мақалалар түрінде Жалпы орта мектептерде, кәсіптік лицейлер мен
колледждерде бағдарлы және кәсіптік білім беруді өзара байланыстыра
жүргізуді жетілдіру жолдарыатты облыстық ғылыми-әдістемелік
конференциясында (Шымкент 2009),Жас ғалымдардың заманауи
зерттеулеріатты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Шымкент
2010).Және Білім әлемінде В мире образования In the world of Educftion
атты үш тілдік ғылыми журналында жарық көрді
Курстық жұмыс құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, зерттеу әдістері, болжамы мен негізгі міндеттері
көрсетілген.
Оқушының экономикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
атты бірінші бөлімде бүгінгі таңда мектеп оқушыларына экономикалық тәрбие
беру мәселесінің тарихына талдау жасалды.Сонымен бірге онда экономикалық
мәдениеттің мәні мен мазмұнына сипаттама берілді.
Экономикалық мәдениетті қалыптастыру процесінде пәнаралық байланысты
қолданудың сипаттамасы атты екінші бөлімде оқушыларда экономикалық
мәдениетті қалыптастыруда пәнаралық байланыстың алатын орны қарастырылып,
пәнаралық байланыс негізінде оқушыларда экономикалық мәдениетті
қалыптастырудың әдістемесі баяндалды.
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Экономикалық тәрбие берудің даму тарихы
Оқушыларға экономикалық тәрбие берудің педгогикалық негізі - өсіп
келе жатқан өскелең ұрпақты нарықтық экономика заңдылықтарына үйрету болып
табылады.
Экономикалық тәрбие берудің негізін ежелгі ғалымдар қалаған.Ежелден
келе жатқан заңдылықтар – олар адам баласының барлығына аманат. Адам
баласы жаралған күннен бастап тайпа болып өмір сүрсе кейіннен мемлекет
пайда болды. Мемлекет пайда болған күннен бастап салық пайда болды. Салық
пайда болды деген сөз – экономика ежелден келе жатыр деген сөз. Әрине бұл
ғылымның өзіндік заңдылықтары болды. Сол заңдылықтар бізге де
жетті.Тәуелсіздік алғаннан күннен бастап мемлекет халқының алдында шешімін
табуға лайықты үлкен мәселе тұрды. Ол бұрын біз басымыздан өткізбеген
нарықтық экономика.Қазақстан бұл жолда жеңіске жету үшін көп еңбектенуде
.Нәтиже көзбен көрерліктей әлем Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде
мойындады.Әрине бұл нәтиже қазақ халқының ежелден келе жатқан арманы еді.
Экономика тарихы тереңде жатыр.Оны сонау ежелгі дүниедегі гректер,
римдіктер және басқа да халықтар қалыптастырды. Ең алғаш болып әрине өз
ойларын жүзеге асырған халық – гректер болды.
Экономикалық білімнің тиімділігі оның үздіксіздігінде .Оның мазмұны көп
жағдайда экономика ғылымына байланысты.
Ксенофонт. Платон әсіресе Аристотельдің еңбектерінде грек қоғамының
экономикалық құрылымын зерттеу мәселелері терең зерттеулер арқылы орын
алған болатын. Экономия ( грек сөзі ойкономия, ойкос – үй, шаруашылық
деген сөзден шыққан, яғни үй шаруашылығын, жердегі шаруашылық жұмыстарын
тиімді, үнемді жүргізу дегенді білдіреді) сөзі Ксенофонт еңбектерінің
басты тақырыбы болған.Әрине оның астарында үй шаруашылығын үнемді етіп
жүргізу идеясы да жатыр еді.
Экономикаклық тәрбие немесе қоғамдағы экономикалық ойларды ашық айтуды
ежелгі грек ойшылы, ғұламасы Аристотель тереңнен зерттеген болатын.
Экономика деген сөзді – экономия – үнемдеу деп тура Ксенофонт секілді ұлы
ойшыл айтып кеткен.
Аристотель өзі өмір сүрген қоғамның экономикалық болмысына талдау
жасаған.Ғылым тарихында алғаш болып саяси экономия заңдылықтарын ашты.
Өзінің Этика атты еңбегінде ақылға сыйымды өзімшілдік идеясын
талдаған.Ол өзімшілдіктің екі түрінің бар екендігін атап өткен. Ол кейбір
адамдар көп ақша табуды, ол тапқан ақшасынан рахат ләззәт алуды армандаса
, екінші адамдар адамзатқа көбірек қайырымды істер жасағысы келетіндігін
атап өткен. Аристотельдің ойынша, адамды қайырымдылық жасауға жақсылыққа
жаны ынтызар етіп тәрбиелеу жеке және қоғамдық талпыныстарды туғызады –
деп атап өткен.
Экономикалық білімнің негізін қалаушылардың келесі тобына Томас Мор мен
Томазо Кампанелла жатады.Олар болашақтағы социалистік қоғамға қажет
тәрбиенің мазмұны жайлы айтып кеткендер.Бұлардың екеуі де утопиялық -
социализмнің өкілдері.
Тәрбие жөніндегі алғашқы ойларын социалист – утопистер XIX ғасырдың
бірінші жартысында А.Сен – Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэн және басқалар да
білдірген.Аталған ғалымдардың еңбектерінде жеке меншікті қоғамдық
меншікке айырбастау қажет делінген.
Роберт Оуэн баланың жан – жақты тәрбие алуы үшін, тәрбиені
ғылымның барлық саласымен байланыстырған дұрыс деп көрсеткен.Себебі осы
жағдайда бала жан – жақты болып өседі деген ой қалыптасқан.
Орыстың белгілі демократ - революционерлері А.И.Герцен, Белинский,
Н.А.Добролюбов, Н.Г. Чернышевский және басқалар оқушыларды еңбекке баулу
және экономикалық тәрбие беру мәселелері бойынша өз тұжырымдамаларын жасап
шығарған.Тұжырымдаманың басты да өзекті тақырыбы - ақылға сыйымды
өзімшілдікті қалыптастыру, яғни кез – келген тұлғаның көпшіліктің
игілігі үшін еңбектенуі.
Қоғамдағы жастарды еңбекке баулу, тәрбиенің әлеуметтік – экономикалық
маңызы жайында өз еңбектерінде ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар
К.Маркс, Ф.Энгельс пен В.И.Ленин де атап көрсеткен.
Өз еңбектерінде ұлы пролетариат ұстаздары адамзаттың бақыты дүние табуда
емес, өз еңбегінің жемісін көруде деп көрсеткен.
Өндіруші күштердің өзіндік ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы тәрбие
процесінің ережелері де өзгеріп отыратыны ғылыми түрде дәлелденген.
К.Маркс өз еңбектерінде кәмелетке толмаған балалар еңбегі жайлы сөз
қозғаған. Гот бағдарламасын сынау атты еңбегінде балалар еңбегіне қарсы
болудың қажеті жоқ деп көрсеткен, себебі бала біріншіден еңбектенуге
үйренеді, екінші жағынан оның дүние табуға және оны керегінше үнемдеп
жұмсауға үйренеді, керісінше бала еңбегін қанауға қарсы шығу қажет деп
жазған [1].
А.С. Макаренконың еңбектерінде баланың еңбексүйгіштігі жаратылысынан
емес оның негізін тәрбие қалайды. Кез - келген еңбек адамға қуаныш сыйлауы
қажет делінген[2;3].
Экономикалық тәрбиенің негізі жайлы 1966 жылы жарық көрген Л.Е.
Энштейннің Коммунистік тәрбиенің экономикалық фактілері атты еңбегінде
атап өткен.Л.Е.Энштейн экономикалық қатынастар қоғамдық өнімдер мен жұмыс
күшінің сапалы болуынан тұрады деген.Оның ойынша экономикалық қатынастар
экономикалық қызметтердің келесі түрлерінен тұрады делінген:
1) өнімнің тікелей дайындалуы;
2) жұмысты ұйымдастыру процедуралары;
3) өндірісті басқару;
4) ақшалай – тауарлық айырбас;
5) жоспарлау;
6) талдау және экономикалық есеп және басқалар.
Экономикалық білім мен экономикалық тәрбие беру мәселелері жеке
ғылым ретінде XX ғасырдың 60 - жылдарынан бастап зерттеле бастады.
Балаларға экономикалық тәрбие беру мен қатар еңбекшілерді де экономикалық
тәрбие беруге дайындау мәселесі де алдыңғы қатарда тұрды.
Сондықтан экономикаылық тәрбие жайындағы ойлар сол кезеңде жарық көріп
жатқан барлық ғылыми – көпшілік еңбектерде жарық көріп отырды.
(Чичканов В.П., Попов В.Д., Пономарев Л.Н және басқалар) [4].
70 -80 жылдары педагогикалық әдебиеттерде балаларға экономикалық
тәрбие беру жайлы зерттеулер нәтижелері мен осы тақырыптағы ойлар жарық
көре бастады.Бұл зерттеулерде экономикалық білім :
- еңбекке баулу тәрбиенің бір элементі (Ю.К. Васильев, Н.П. Кулакова;)
- еңбек, адамгершілік, саяси идеялық тәрбиенің бір бөлігінің синтезі;
- тәрбие жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Аменд А.Ф, Барило
И.А, Валиева З.А, Иткин И.Б, Кисилев В.П, Кураков Л.П, Нульман Л.М,
Плахотник О.В, Пономарев Л.И, Прокопенко И.Ф, Рябинина И.Б, Сасова И.А,
Сергеева Т.Е, Товстик В.А, Юнусбаев Б,Х. және басқалар) [5;6;7].
Бұл еңбектерде экономикалық білім, экономикалық тәрбие жайлы
тұжырымдамалар мен ойлар айтылған.Осы тақырыпта жазылған арнайы еңбектерде
экономикалық білім мен экономикалық тәрбие арасында айтарлықтай
айырмашылық көрсетілмеген.Мысалы,экономикалық білімді меңгеру дегеніміз
экономика жайлы біліммен жастардың сусындауы , осы мақсаттағы тақырыптар
бойынша сауатты болу және оны күнделікті іс жүзінде қолданып отыру деп
көрсетілген.(Автономов А.Я, Аменд А.Ф, Малышев М.Л, Сасова А.И, Шемякин
Б.П.) [8;9].
Кейбір авторлар экономикалық тәрбие дегеніміз оның негізінде
, ал оның негізі дегеніміз – өндірісте қызмет ету барысында ғана емес
күнделікті өмірде де сонымен қатар, оны іс тәжірибеде қолданып отыру
үнемділік жайлы ойлау деп көрсетті(Рывкина Р.В.,Шадрина С.З.) [10;11].
Кейбір авторлар экономикалық тәрбие дегеніміз – жасөспірімдер санасында
жүйелі түрде бағытталған экономикалық білім мен таным сондай – ақ,
ойлау стилі жатыр деп атауда (Нисемчук А.С, Литова З.А.) [12;13].
Ал енді келесі авторлар экономикалық тәрбие дегеніміз – жастардың
қоршаған ортаға, еңбекке деген ұқыптылығы деп атап көрсетеді (Шемякин
Б.П, Розов В.К, Михалкович Н.В, Розов В.К) [14;15].
Көріп отырғанымыздай , педагог – ғалымдардың ңбектерінде экономикалық білім
мен оның жүзеге асырылу жолдары терең зерттелген.
Еліміздегі орын алған әлеуметтік – экономикалық жағдай – нарықтық
экономиканың орын алуына байланысты педагогикалық орта мен мектептер
алдында жаңа мақсат немесе жаңа мәселе туындады – ол мектеп түлектерін
нарықтық экономика заңдарына, бүгінгі күннің талаптарына жауап бере алатын
етіп шығару.Осы жұмыстың басты бағдары экономикалық мәдениетті
қалыптастыру.
Қарапайым экономикалық білім жиынтығы оқушыларға тек ақпараттық
мән жағына ғана құнды емес, сонымен қоғамдағы адам ролі мен оның құқығын
түсіне білуге негіз болады.Экономикалық білім жас ұрпақтың адами
қасиеттерін қалыптастыруға көп мүмкіндіктер жасайды.Сонымен қатар
экономикалық білім оқушылардың демократия, құқықтық мемлекет, азаматтық
қоғам адам құқығы, бәсекелестік, нарық сияқты жалпы адамдық құндылықтарды
белсенді қабылдауына септігін тигізеді.
Экономикалық білім мен біліктіліктің негізі – экономикалық ойлау. Бұл
біліктілік, яғни экономикалық ойлау өмірге нақты жол ашуға үлкен көмек
тигізеді.
Қазіргі таңдағы ғалымдардың ойынша (Сатубалдина, Жарылғапов, Литова және
Терюкова) экономикалық білім мен экономикалық тәрбие экономикалық
мәдениет пен оның компоненттерін құрайды екен.
Авторлар өз жұмыстарында экономикалық мәдениет педагогикалық
талпыныстар категориясынан тұрады деп түсіндіреді.Экономикалық тәрбие
қоғамның дамуына дұрыс ықпал ететіні анықталып отыр.Экономикалық тәрбиенің
тамыры тереңде жатыр.Сондықтан экономикалық тәрбие адамзат жер бетінде
пайда болған кезде пайда болған деп айта аламыз[16;17].
Экономикалық тәрбие кез – келген қоғамға тән.Мысалы, Қазақстан
Республикасы социализмнен капитализмге бірден аттап кеткен мемлекет болып
табылады.Осы жерден бір типті эволюциядан екінші типті эволюцияға өту
экономикалық білімді қажет етеді.Экономикалық тәрбиенің сипаттамасы
қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайынан туындайды.Қазақстандағы
экономикалық реформа бұған дейін қалыптасқан экономика ғылымы,
экономикалық білім мен практика арасындағы өзара қарым – қатынас жүйесін
өзгертті. Нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты елде экономикалық
білімге деген сұраныс туындады. Қазақстанда жалпы экономикалық білімге
деген қажеттілік өсіп отырған шақта, осы бағыттағы білім сапасын жетілдіру
міндеті - өзекті мәселеге айналуда.Қазіргі таңда жалпы экономикалық білім
беру мәcелесін зерттеуші ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, көптеген
мәселелерге шешім табуға болады. Ғаламдық жаһандану кезеңіндегі жаңғырулар
адам санасының, соған сәйкес олардың өмір сүру жағдайларының түбірлі
өзгерулерімен сипатталады.Бұл өзгерістер, әрине білім беру жүйесінің
қызметіне тікелей байланысты болып келеді.Білім беру саласының
мамандарының зерттеулеріне сүйенсек, бүгінгі таңдағы әлемдік білім беру
жүйесі өзінің жылдам өзгеруімен, жаңашылдығымен ерекшеленеді.Ал білім
жүйесіндегі жаңалықтың негізі – білім алушы оқушыны жеке тұлғалық
ерекшеліктерін ескеріп, оларды болашақ өмірдегі бәсекеге қабілетті тұлға
етіп тәрбиелеу.
Экономикалық білім - оқытушылар мен оқушылар арасындағы арнайы білім
алу үшін бағытталған байланыс.Стратегиялық мақсаттар арқылы іс жүзіне
асатын процесс.
Қазіргі кезде экономикалық жағдайымыздың жақсаруын қамтамасыыз ету үшін
экономикалық білім беруді дамытуымыз қажет.Жоспарлы экономикада мемлекет
барлық экономикалық мәселелерді шешуді өз мойнына алып отырған, ал қазір
әрбәр тұлға, қоғам мүшесі алдында тұрған мәселелерді өз бетімен шеше
білуі тиіс.Экономикалық білім мен тәрбие беру, қоғамдық өндірістің даму
заңдылықтары оқыту, нарық заңымен таныс болу, алған экономикалық білімдерін
тәжірибеде тиімді, нәтижелі қолдана білуге үйрету орта арнаулы оқу
орындардың алдында тұрған басты бағыт.Болашақ мамандарға экономикалық білім
берудің мақсаты- нарықтық өндірістегі ұйымдастырушылық және экономикалық
қызметпен байланысты адамның әлеуметтік тәжірибесі негіздерінің мәнін
ұғындыру.
Жасөспірімдер бойында экономикалық білім алу үшін қалыптастыратын
экономикалық тәрбие олардың болашақтағы өмірде көп құндылықтарға қол
жеткізеді. Экономикалық білімді жас өспірімнің бойында қалыптастыру
баланың жалпы және арнайы білімнің (интеллектуалдық, шығармашылық,
логикалық) жетілуіне бағыттайды.Экономикалық білім нарықтық экономика
жағдайында кез келген адам үшін қажет .
Педагог және экономист Жарылқапов оқушылар, курсанттар мен студент жастарды
экономикалық тәрбиеге баулу олардың қоғамдағы өмірін әлдеқайда жақсартады
деп есептейді.Қоғам талабына жауап беру кез – келген жастағы адамның
өмір талабына сай өмір сүруіне көмектеседі.Әлемдік педагогика ғылымы
дәлелдегендей экономикалық тәрбие адам баласының ақылмен еңбек етіп,
ақылмен баюына көмектеседі.Соңғы уақыттарда экономикалық білім мазмұнын
анықтау, білімге қойылатын талаптарды нақтылау, экономика пәні
мұғалімдерін даярлау бағдарламасын жасау мәселелеріне ерекше мән
берілуде. Жастарға экономикалық білім беру мазмұнын жеке тұлғаның
экономикалық санасын қалыптастыруға, оның экономикалық ой – санасын
дамытуға бағытталған белгілі бір білім, білік және дағдылардың жүйесі
ретінде анықтауға болады.
Экономикалық білім беру мемлекетке оның жас балғындарына жаңа
экономикалық нарықтық көзқарас қалыптастыруға көмектеседі.Қазақстанның
ХХІ ғасырдағы экономикасының басқару тұтқасын солар ұстайды.
Экономикалық білім - оқушылардың экономика саласынан алған білімінің
нәтижесінің көрінісі.Мектепте экономикалық білім беруді оқыту негіздерін
оқытудың басты мақсаты – оқушыларды экономикалық мәдениетпен, қоғамның
экономикалық дамуының заңдылығымен таныстыру, оларды оларды жеке тұлғаның
дамуы, қалыптасуы негізінде маиериалдық құндылықтарды өндіру мақсатында
еңбек ете білуге үйрету, сонымен қатар , өз Отанынының патриот – азаматын
тәрбиелеу болып табылады[18].
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып отырған
әлеуметтік талабынан туындайды.Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы барлық
материалдық және рухани байлығымызбен бірге болашақ жеткіншектің өмір
сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды.Себебі, білім
мазмұнын анықтау, оқыту әдіс – тәсілдерін таңдау мәселелері білім беру
мақсатының теориялық жағынан қалай негізделгендігіне толық
байланысты.Мектептерде экономиканы оқытудың мақсаты жеке тұлғаны қоғамның
даму барысында алатын орнын білуге, оның сауаттылығын қалыптастыруға
байланысты анықталады.Мектепте экономиканы оқытудың:білімділік мақсаты –
барлық оқушыларды экономика ғылымының негізі болатын білімдер жүйесімен
таныстыру, ол білімді саналы түрде қолдана білудің біліктілігі мен
дағдыларын қалыптастыру болып табылады.Тәрбиелік мақсаты – оқушылардың
экономикалық мәдениеттілігі мен экономикалық біліктілігі арқылы алған
білімдерін өмірде қолдана алуды қалыптастыру;Дамытушылық мақсаты - әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойының дамуына, адамгершілікке ұмтылып, әдемілікті
сүюге үйретуге жағдай жасау.Экономиканы оқыта отырып оқушыларға үнемділікті
сезінуді үйрету, тілдік ортаны қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Экономикалық білімді қалыптастыру тәрбие мақсатына, мемлекеттің
болашақтағы және қазіргі экономикалық саясаты мен міндеттеріне,
оқушылардың экономикалық тәрбиесінің жүйесіне, мектептің, бастапқы және
орта кәсіптік білім беру мекемелерінің материалдық базасына, балалардың
жас ерекшеліктеріне, олардың бейімділіктеріне, тәрбие барысының қоғам
өмірімен өзара байланысына тәуелді.
Экономикалық білім мазмұны жеке тұлғаның экономикалық санасын
қалыптастырып, оның өз дамытуына бағытталған белгілі бір білім, білік және
дағдылардың жүйесі ретінде анықталады.
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып отырған
әлеуметтік талабынан туындайды.Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы барлық
материалдық және рухани байлығымызбен бірге, болашақ жеткіншектің өмір
сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды. Экономикалық
білім негіздері тереңде. Ежелгі дүниеден келе жатқан экономикалық білімнің
маңызы қазіргі нарық жағдайында кез – келген адамның өмірінде маңызды
болып отыр.
Экономикалық тәрбиеде экономикалық білімділік дәрежесінің орны
ерекше. Оқушылардың экономикалық білімділік дәрежесін анықтау олардың
білімдеріне қойылатын талаптарды нақтылап, іріктеуден басталады.
Экономикалық тәрбие проблемалары ішінен экономикалық тәжірибе деген
ұғымды кездестіру мүмкін.Мамандар экономикалық тәжірибе деген ұғымның
астарында экономикалық білім алу барысында алынған машық пен ұжым мен
отбасында көпшілік іс – шаралар барысында жинақталған білім жатыр деп
есептейді.Сонымен, көптеген ғалымдар экономикалық тәрбиенің мазмұнына аса
ұқыптылықпен ой салу қажет деп есептейді.
Қазіргі кезеңде нарықтық қатынастардың жетістікке жетуі үшін - көп
жағдайлар негізгі капитал мен материалдық техникалық базаны жаңартып
және толықтырып отырған дұрыс.Біз тек өндірілген өнімді ғана сатуымыз
қажет екендігін ұмытпағанымыз жөн.Сатып алу мен сату өндіріске қызмет
жасауы тиіс[19].
Жастардың негізгі ойы тек қана сату мен сатып алу ғана нарықтық
экономиканы құрайды деген тұжырымнан тұрмауы тиіс.Жастардың санасында
- нарық бұл тек қана көшелерімізді жаулап алған коммерциялық
дүңгіршіктер болмауы керек.
Жастарға осы тұрғыдан тереңдете отырып, көптеген мысалдар келтіре
отырып білім беру - экономикалық мәдениетті құрайды. Осы тақырыптағы
талқыланған ғылыми көпшілік әдебеттермен таныса келіп одан шығарылған ой –
толғам төмендегідей болды:
- экономикалық мәдениеттің элементтері – экономикалық білімнің
құрамдас бөлігін құрайды
- экономикалық білім – экономикалық жүйелердің құрамдас бөлігінің
жиынтығынан тұрады
- экономикалық білім мен экономикалық тәрбие – өсіп келе жатқан өскелең
ұрпаққа орта мектептерде жүргізілетін экономикалық білім беру
жүйесінің жиынтығынан тұрады (қолданбалы экономика, орта бизнес
негіздері және кәсіпкерлік негіздері)
Экономикалық мәдениет негізі экономикалық білімді меңгеру процесінде
қалыптасады.
Ежелгі дәстүрдегі қазақтың ағартушылық негіздерін сөз етсек, Көне Түркі
ескерткіштерін, яғни Орхон жазба ескерткіштерін, Әбу Насыр Әл – Фарабидің
педагогикалық еңбектерін, ағартушылық іс - әрекеттердің алтын қазынасы
ретінде Жүсіп Баласағұнидің Құдатғу білік, Ахмет Игунекидің Хибатул -
Халайық және Хайдар Дулатидің Тарихи – и - Рашиди, Қыдырғали Жалайырдың
Жамиғат – тауарих шығармалардың ағартушылық мәні зор.Осы аталған және де
басқа халқымыздың алтын қазынасынан еңбекке қатысты, ал еңбек дегеніміз -
экономика, нарықтық қатынас сияқты категориялардың тамыры болып саналады,
сондықтан осы алтын қазыналы шығармаларда еңбек тәрбиесіне қатысты
тұжырымдарды, ақыл – кеңестерді табуға болады.
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ІІ ғасырда
жазылған Фарабидің энциклопедиясы атты еңбегінің маңызы ерекше.Еңбектің
құндылығы, оның басқа халықтардың өз қажетіне жаратуы – оның еңбек
заңдарына, еңбек адамдарының өз жұмысына саналылықпен, ұқыптылықпен қарап,
өндірісті дамыту, еңбек өнімін, жеке адамның еңбекке құштарлығын, ынта –
жігерін арттыру мақсатына негізделгенінде.
Әсіресе, Әл – Фарабидің Ізгілікті қала тұрғындарытрактатындағы
тұжырымдардың ғылыми негізделгені жағынан экономикалық теорияға өте
жақын.Мұнда адамдардың бір – біріне көмегі, бірінің қажетін екіншінің
қанағаттандыруы оларды қоғамдық тұтастыққа әкеледі.Сөйтіп адамдардың өзара
қарым – қатынастары жетіліп, адамзат қоғамын құруға әкеледі.Әл – Фарабидің
бұл тұжырымы ғылымға қосылған жаңа ұғым, категория десек артық
емес.Өйткені, осы қала тұрғындарын жай ғана адамдар тобы емес, өндіргіш күш
және адамзат қоғамын құрушы фактор деп қарап, оларды бірлікке,
қайырымдылыққа шақырады.Әл – Фарабидің бұл идеясы бүгінгі күн үшін де
көкейкесті[20].
Ал түркі тілдес халықтардың аса көрнекті ақыны Жүсіп Баласағұни өзінің
Құдатғу білік(Құтты білік) дастанында 3599 – 3600 бәйіттерінде еңбек
туралы былай деген екен:
Көз берді Алла зат көріп құндау үшін,
Құлақ берді үн естіп, тыңдау үшін,
Қас қол берді тірліктен тынбау үшін,
Аяқ берді бос қарап тұрмау үшін.
Әрине,бұл еңбекпен танысқан мұғалім де оқушы да қазіргі заманғы
нарық қатынастарын меңгеруді,ақынның бәйіттерінің экономикалық
психологиялық талғамына сай екеніне көзі жетеді.Ж.Баласағұнның
кәсіпкерлікке, үкіметке айтқан мына ақыл – ой бүгінгімен үндесіп жатыр:
Барлық істі сарапқа сап істеген, қисаппенен қазынаңды үстеген.Бақыт
сыйлайтын шаруа мен кәсіпкер, құн өлшемі, айналым және қазына туралы
Ж.Баласағұнның көзқарастары қазіргі экономикалық зерделеулердің бастапқы
нүктесі сияқты[21].
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуының 10 – шы кезеңінде
оның Ресеймен тығыз сауда – шаруашылық байланыстары ұлғайды.Әсіресе, осы
кезде рыноктық экономиканың белгілері анық көрініп, кәсіпкерлік сана
тереңдейді.Мұны қазақ халқының жарық жұлдыздары – ғалым Ш.Уәлиханов,
ағартушы – ұстаз Ы.Алтынсарин, алып ақын А.Құнанбаев өз шығармаларында
барынша жан – жақты сипаттайды.Аталған ғалым, ағартушы ұстаз, ақын –
қазақтың жарық жұлдыздарының әлеуметтік – экономикалық ой – пікірлерін,
көзқарастарын отандық зерттеушілер біраз зерделеді.Әсіресе, Я.Аубакиров,
Д.Қабдиевтердің олар жөніндегі терең талдауларын ерекше атап өтуіміз керек.
Өркениеттік өлшеммен қарасақ, Шоқанның, Ыбырайдың, Абайдың
шығармаларында осы күнгі экономикаларға меңзеу, әлемдік қатынастардың
белгілері бар ма деген сұрақтардың жауабы төңірегінде ғылыми пікір айтуға
болады.
Ы.Алтынсариннің көлемі шағын әңгімелерінде еңбек, байлық, кәсіпкерлікті
үйрену, баюдың жолдары нақты мысалдармен түсінікті жазылған.Оның Малды
пайдаға жарату, Дүние қалай етсең табылады, Білімнің пайдасы деген
және т.б.әлеуметтік – экономикалық тәрбиесі зор шығармалары болып табылады.
Кәсіпкерлікті меңгерудің жолдары, нәтижелері Ы.Алтынсариннің Дүние
қалай етсең табылады әңгімесінде жан – жақты бейнеленіп, қазіргі рыноктық
қатынастардың заңдылықтары анық көрінеді. Дүние қалай етсең табылады
әңгімесінде француз фабриканты Антон деген садақа сұрап тұрған жас жігітке
баюдың жолдарын былай үйретеді:әуелі қоқыс үйінділерінен тері жинап
фабрикаға барып сат.Одан түскен ақшаға арба сатып ал.Осылай жеті жылда жеті
мың франк ақша тауып, қағаз фабрикасын ашып, бай боласың деп ақыл береді.25
жылдан кейін Антон француз фабрикантына баюдың жолын үйреткені үшін алғысын
білдіреді[22].
Ресеймен жан – жақты байланыста жатқан, қазақ халқын әлемдік деңгейге
көтерілуге шақырған А.Құнанбаевтың экономикалық ой – пікірлері осы күнгі
рыноктық қатынастармен үндеміп жатыр.Әсіресе, оның қара сөздерінен білуге
болады[23].
Біздер Абайдың қара сөздерінен қазіргі қазақ халқының нарық
жүйесіне өтуіне жарамды ой – пікірлерді байқадық.Айталық, бірінші
қарасөзінде адамның, жастардың алдында кім болу, немен айналысу деген
өмірлік сұрақтар тұрады.
А.Құнанбаевтың экономикалық көзқарастарының тереңдігі - өзі өмір сүрген
қоғамдағы әлеуметтік таптарды біліп, оларды жан – жақты талдауында.Мысалы,
сегізінші қарасөзінде қазақ байлары өзінде жоқты малына сатып алады,
адалдық, ақыл, ғылым, білім – еш нәрсе малдан қымбат емес деп ойлайды деп
жазады.
Қазақ халқының әлеуметтік – экономикалық тарихында Ресейдің орталық
қалаларында оқып, терең де сапалы білім алған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев және т.б. қазақ ағартушылары.
Сол сияқты, ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов Қазақ жерін зерттеу
еңбектері баспадан шықты.Бұл шығармада қазақ өткір саяси -әлеуметтік,
экономикалық сұрақтар көтерілген[24].
М.Дулатовтың Есеп құралы атты есеп жинағында оқушылардың экономикалық
ойлауын дамытатын экономикалық мазмұнды ауызша халық есептері
жинақталған[25].
Жоғарыда айтылғандарды төмендегідей қорытындылаймыз:
- Қазақ халқының экономикалық мәдениеті өмірдің табиғи – климаттық
жағдайларымен тығыз байланысты және шартты, көрші мемлекеттермен тауар
– ақшалық қатынастар арқылы және шаруашылық – еңбек қызметінің
негізінде дамыған.
- Еркіндік сауда, айырылыс еңбек, кәсіпкерлік еркіндік, қолданбалы еңбек
идеялары қазіргі уақытта да өзектілігін жоғалтпайды.Олардың ішіндегі
құнды ойлар, идеялар, нұсқаулар қазіргі мектептің тәжірибесінде
қолданылып, оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастырудағы
проблемаларын шешуге ықпал етеді.
- Бұрынғы ойшылдар мен ағартушылар экономикалық мәдениетке ерекше
мағына беріп, тұлғаның экономикалық маңызы бар қасиеттерін атап
айтқанда, жастардың еңбекқорлықты, қайсарлықты, тәртіптілікті,
шаруагерлікті, үнемділікті тәрбиелеуге үндейді.
1.2.Экономикалық мәдениеттің мәні мен мазмұны
Әлемдік қоғамдық жүйенің қазіргі таңдағы жай-күйі әлеуметтік-
экономикалық дамудың қарқынының жылдамдауымен және интенсификациясымен
ерекшеленеді. Оның ары қарай жылжуының тиімділігі осы өзгерістерге нақты
әрі дәл жауап бере алған педагогикалық теория мен практиканың
мүмкіндіктеріне тәуелді. Көпшілік гуманитарлық пәндер фокусының акцентінің
жеке тұлғаның жетілуін меңгеруге қарай араласуынан басқа оның өзіне деген
сұраныс пен талаптар да өзгерді. Бүгінгі таңдағы күрделі экономикалық
жағдайларға тез бейімделу, тиімді әрекет ету және жылдам әрі дұрыс шешім
қабылдау қабілеті адамның жоғары сұранысқа ие қасиеттері болып табылып
отыр. Өйткені осы қасиеттер оның жеке және кәсіби өмірінде табысқа жетуіне
тікелей көмекші болмақ.
Л.М. Митиннің пікірінше, “бүгінгі білімнің мақсаты – еңбек рыногында
сұранысқа ие болған тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру және
дайындау”[26].
Бұл мәселе туралы Е.В.Савина тереңірек әрі нақтырақ пікір айтады:
“білім берудің жаңашыл жүйесіндегі оқыту мен тәрбиенің басты мақсаты –
технологиялық қоғамның кез келген жағдайында өмір сүруге қабілетті әрі
дайын тұлғаны дамыту, яғни адамды ... оқу және өмірлік жағдайларда
өздігімен тәрбиеленуге және өзін-өзі бақылауға дайындау”. Міне, сол себепті
педагогикалық теория мен практикада экономикалық мәдениетті болашақ
педагогтардың бәсекеге қабілеттілігінің басты шарты ретінде оқыту мәселесі
күннен күнге өзекті мәселеге айналып келеді[27].
Экономикалық мәдениет – қоғамның жалпыадамзаттық мәдениетінің бір
бөлшегі ретінде “мәдениет” және “экономика” деген сөздердің бірігуінен
тұрады. Бұл ұғымдардың әрқайсысының бірнеше мағынасы мен анықтамасы бар.
Мәселен, “мәдениет” ұғымы латын тілінен аударғанда, culture - өсіру,
тәрбиелеу, білім беру, мәртебесін көтеру және даму деген мағынаны береді.
В.А.Ястребов., Н.В.Князова және т.б. ғалымдардың пікірінше, мәдениет
дегеніміз – адамзаттың қолымен құралған рухани және материалдық
құндылықтардың жиынтығы[28].
Н.С. Мурадова және т.б. мәдениеттің антропологиялық талдауынан
алшақтап, мәдениеттің адамға бәсекелестілігін ерекше атап өтеді.
Н.С. Мурадованың пікірінше, мәдениет табиғат пен қоғамды, адамзат пен жеке
адамның өмірі мен мұрасын интеграциялайды. Сөйтіп, мәдениет адамзаттың даму
және шығармашылық табиғатын ашудың факторларының бірі болып табылады[29].
Адамның нақты қоғам мүшесіне айналу процесі, оның әлеметтенуі күрделі
әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынастарға етене араласуынсыз, оның адамзат
өркениетінің бұрынғы тәжірибесін меңгеруінсіз мүмкін болмайды. Алайда,
осымен бір мезетте осы қоғамның даму тарихы, оның болашақтағы жетістіктері
жеке тұлғаның өмір сүру әрекетінің, оның шығармашылық бастауларының даму
және жүзеге асуының нәтижесі. Осылайша, әртүрлі анықтамалар мен пікірлерге
қарамастан, “мәдениет” ұғымының әрбір анықтамасында өзгеру, даму, құру,
өркениеттік құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа тарату және тұлғаның материалды-
рухани өмірге бейімделуі деген түсінік жатқанын көреміз.
“Экономикалық мәдениет” ұғымын талдау шеңберіндегі келесі дефиниция -
“экономикалық” деген ұғым. “Экономика” сөзі грек тілінің oikonomia – үй
шаруашылығын басқару деген сөзінен туындаған. Қазіргі орыс тілінде бұл
ұғымның бірнеше мағынасы беріледі. Көбінесе бұл ұғым ғылыми пәннің атауы,
субъектив-объективтердің әртүрлі деңгейдегі шаруашылық әрекеті ретінде және
материалды құндылықтар мен байлықтарды құру бойынша өндірістік әрекеттермен
байланысты қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде қолданылады. Қоғамдық
өнім (материалдық құндылықтар немесе байлықтар) адамның экономикалық
әрекетінің нәтижесі болып саналады.
Т.С. Терюковтың пікірінше, “экономикалық әрекетті экономикалық
субъектінің экономикалық санасы, қажеттілігі мен еркін реттейтін
белсенділігі” деп түсіну керек. Яғни экономикалық әрекеттің негізгі пәні –
материалды байлықтардағы шектеулі ресурстарды қолдану процесінде туындаған
мәселелерді шешу және пайда табу көзімен қызмет ету болып саналады.
Экономикалық әрекет – бұл, нақтылы объектіге тікелей байланысты және
тиімділік шартына тәуелді әрекет, мазмұн, форма және тәсілдер.
Экономикалық әрекет құрылымында басты уәжі – экономикалық қызығушылық –
экономикалық әрекетті жүзеге асыруға саналы қажеттілік ретінде жұмсалуы. Ал
экономикалық тұрақтылық – көздеген мақсатты жүзеге асыру үшін қызығушылық
пен тәсілдерді бекіту құралы мен формасы; экономикалық еркіндік –
экономикалық жүйенің тиімді дамуының қажетті шарты, оның арқасында
экономикалық әрекеттің қатысушылары өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру, оның
нәтижелерін қолдану және мақсатқа жету мен нәтижелілігі тәсілдерінің түрін
өздері анықтайды. Экономикалық әрекеттің мақсаты – адамның өзі қатысатын
өмір сүру қалпының сапасын көтеру.
Экономикалық әрекеттің мынадай түрлері белгілі:
- өндірушілік;
- ұйымдастырушылық-басқарушылық;
- аналитикалық;
- коммуникативті;
- қаржылық;
- менеджерлік;
- интеллектуалды.
Осы әрекеттің түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері, адамның
экономикалық мәдениетінің дамуына қоятын арнайы талаптары болады.
Өндірушілік әрекет – экономикалық әрекеттің ерекше түрі ретінде бір
жағынан, өндірістің әлеуметтік-экономикалық феномен ретіндегі рөліне
негізделеді. Екінші жағынан, ол өндірушінің экономикалық процесті (өндіріс,
тұтыну, коммерция және т.б.) өздігімен және ерікті түрде жүзеге асыратын,
ресурстардың барлық түрлерін қолданатын, барлық жауапкершілікті өзіне
жүктеп, тәуекелге қорықпай бара алатын, инновациялық шығармашылық әрекетпен
айналысатын және алдына “қолда барды өзгертіп, жақсартып, соңынан пайда
табу” мақсатын қойған экономиканың субъекті ретіндегі жеке қасиеттеріне
негізделеді[17].
С.Д. Ахапкин өндірушілікті қоғамға қажетті іскерлік жобаларды жүзеге
асыру, тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және ерекше идеяларды
жүзеге асыруда тәуекелге бел буа білу, жауапкершілікті мойнына алу, жаңалық
ашуға тырысу және сол үшін әрекет ету, қолда барды өзгерту арқылы пайдаға
қол жеткізе білу деп түсінеді[30].
Иозеф Шумпетер өндірушілікті әрекет категориясына мүлдем
жақындатпайды. Оның пікірінше, өндірушілік алдына қойған басты мақсаты –
жаңа және ескі (жаңа тәсілмен) тауарларды жарыққа шығару үшін барынша және
әртүрлі мүмкіндіктерді қолдана отырып өндірісті реформалау және
революциялау, шикізаттың, тұрмыс рыногының жаңа қайнар көздерін табу болып
табылатын адамның іс-әрекеті деп түсінді.Өндірушілік – кез келген қоғамға
тән жалпы экономикалық әмбебап функция[31].
Ю.К.Васильев өндірушілік әрекет екі нұсқада көрінетінін айтады:
біріншісі – ойдан шығарылған және ойлап табылған жаңалықтарды өндірісті-
экономикалық жүзеге асыру; екіншісі – рыноктық жаңашылдық (рыноктың жаңа
сегменттері, қажеттілікті қалпына келтіру). Ол кәсіби әрекеттің бұл түрінің
мынадай айрықша белгілерін атап көрсетеді: қоғамның жаңа тауарлар мен
қызметтерге деген сұраныстарын қанағаттандыру немесе тауарлар мен қызметтер
рыногының сегменттерін кеңейту; халықты жұмысшы орындарын құру арқылы
жұмыспен қамту; пайда көру және оның негізінде өз капиталын жинақтау[32].
Осы тәсілдерді жалпылай келе, мынадай қорытынды шығаруға болады:
өндірушілік – жаңа экономикалық мүмкіндіктерді іздеу немесе зерттеу ғана
емес, адамның интеллектуалды-шығармашылық қабілеттері мен оның ішкі
тұлғалық қасиеттерін ашу.
Ұйымдастырушылық-басқарушылық әрекет –өндіріс саласындағы өндірушілік
процестерді ұйымдастыру қабілетіне, өндірістік ұйымдастырушылық-
басқарушылық құрылымын құрастыру, еңбек процестерін жобалау және еңбек
нормасын, сонымен қатар, күнтізбелік-жоспарлық нормативтерді есептеу,
жылдам-өндірушілік жоспар құру және өндірістің барысын жылдам басқаруды
ұйымдастыруға негізделеді.
Аналитикалық әрекет – экономика субъектілерінің экономиканың объектісі
бойынша іскерлік операцияларды, мәселелерді шешу, ғылыми білім беру
мақсаттарын, шығармашылық процестерді жүзеге асыру үшін қажетті
байланыстарды құру мақсатындағы іс-әрекеті. Бұл әрекет ауызша немесе
жазбаша, тікелей байланысты немесе жанама байланыс арқылы жүзеге асырылады.
Менеджерлік әрекет - өндірістің сыртқы және ішкі құрылымын құрумен
байланысты әрекет.
Экономикалық кәсіптің болашақ маманының қаржылық әрекеті – тұлғаның
қаржылық талдау және алдыңғы кезеңдердің мәліметтерін қолдану арқылы
өндірістің ағымдық әрекетін қалыптастыруға және басқарушылық шешім қабылдау
қабілеттерін, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қаржылық талдау нәтижелерінің негізінде нақтылы шаруашылық кезеңнің
төлемдік күнтізбесі құрастырылады. Бұл күнтізбеде кіріс және шығыс бөліктер
қамтылады, ол өз кезегінде нақтылы шаруашылық өндірістің болашақтағы
стратегиялық саясатын құруға мүмкіндік береді.
Интеллектуалды танымдық әрекет – экономикалық жағдайлардағы,
экономикалық фактілер мен құбылыстардың экономикалық шындықты тану процесі.
Сонымен, әрекеттің жоғарыда сөз етілген түрлері адамның интеллектуалды-
шығармашылық қабілеттеріне, оның тұлғалық қасиеттері мен әлеуметтік-
экономикалық білім мен дағдыларына сүйене отырып, бүгінгі таңда оның
экономикалық мәдениетінің деңгейлеріне деген жоғары талаптарын көрсетеді.
Экономикалық мәдениет жалпы мәдениеттің құрылымдық бөлшегі ретінде,
көпшілік мамандардың пікірінше, екі жақтан қарастырылуы керек. Әлеуметтік
жағынан, экономикалық мәдениет – қоғам өмірінің адамдардың мақсатты, тиімді
әлеуметтік-экономикалық әрекеттерінің және қазіргі қоғамда қалыптасқан
және көрінетін білімдері мен дағдылары, негізінде даму деңгейі.
Экономикалық мәдениет – адамның қоршаған орта мен өзін танудың,
қайта өзгертудің заманауи тәсілдерін меңгеру деңгейі. Сонымен қатар,
тұлғаның экономикалық мәдениеті мәдениеттің басқа да түрлерінің сипаттамасы
болып, олардың құрылымдық бөлшегі ретінде және оларды өзіне біріктіреді.
Себебі, экономикалық, құқықтық, экологиялық, адамгершілік, еңбек,
эстетикалық және оқушы санасының басқа да түрлері оқушыны жалпы, бірыңғай
санасының құрамдас бөлігі болып саналады.
Осылайша, экономикалық мәдениет қоғамның жалпы мәдениетінің маңызды
бөлшегі екенін көреміз. Ол ұрпақтан ұрпаққа таралып отырады. Мәліметтерге
сүйенсек, экономикалық білім мен дағдылар өркениеттің қалыптасуының алғашқы
кезеңдерінде-ақ өскелең ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және даму процесінің
маңызды компоненті болып табылады. Бұны жазушылардың көне мектептері мен
шешендік мектептердің “экономикалық жаттығулары”, ортағасырлық оқу
орындарындағы күрделі экономикалық дайындықтың болғанын дәлелдейді.
Алайда, біз “экономикалық мәдениет” феноменінің интегративті сипаты
болатынына және оның ұғымдық аппараты әртүрлі ғылымдар, атап айтқанда
философия, экономика, педагогика, психология, әлеуметтану және т.б.
ғылымдар тарапынан жүргізілген зерттеулердің есебінен байып отыратынына көз
жеткіздік. Педагогикалық зерттеулер шеңберінде “экономикалық мәдениет”
ұғымын анықтау “экономикалық тәрбие”, “экономикалық білім беру”,
“экономикалық оқыту”, “экономикалық даму” секілді ұғымдарды талдау арқылы
жүзеге асады.
Экономикалық тәрбие саласындағы зерттеулердің ережелері мен
қағидаларын жүйелеп көрсеткендей, көпшілік зерттеушілер бұл ұғымды былайша
түсіндіреді:
– еңбек тәрбиесінің элементі (Ю.К. Васильев). Оқушылардың
экономикалық әрекетін олардың оқу-еңбек қоғамдық әрекетінің
құрылымдық бөлшегі ретінде есептеп, Ю.К. Васильев экономикалық
тәрбиеге тек еңбек процесінде қол жеткізуге болады деп есептейді;
– еңбек, адамгершілік, идеялық-саяси тәрбие синтезі (В.К. Розов);
– тәрбиенің жеке бағыты және құрылымдық бөлшегі (А.Ф. Аменд, И.Б.
Иткин, К.Я. Клепеч);
Алайда, жекелеген еңбектерде көпшілік авторлар “экономикалық тәрбие”
және “экономикалық білім беру” ұғымдарын бірге қарастырады. Мәселен, И.А.
Сасова мен П.Б. Шемякин және т.б. “экономикалық тәрбие – оқушылардың
экономикалық білім алуы, бұл білімін тәжірибе жүзінде қолдану қажеттілігі
мен дағдысының қалыптасуы” деп түсінеді. Бұл негізінен “экономикалық білім
беру” ұғымына қатысты анықтама деп ойлаймыз[33].
К.Н.Панферов экономикалық тәрбие ұғымына анықтама беруде оның негізі –
тұлғаға экономикалық әрекет кезінде қажетті экономикалық ойлауының,
санасының, іс-әрекеті мен басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттерінің
қалыптасуы деп түсіндіреді[34].
Біздің ойымызша, экономикалық мәдениеттің қалыптасуына деген мұндай
көзқарастарды “экономикалық даму” деп қабылдау керек. Өйткені, мәселе
адамның экономикалық білім мен дағдыны меңгеруі процесінде әлеуметтік-
тұлғалық өзгеруі туралы болып отыр.
Адамның экономикалық тәрбиесінің мазмұнына экономикалық тәрбиені
еңбекке, қоршаған ортаға,жекеменшік өніміне, құралдарға, табиғи ресурстарға
деген жауапкершілікті қатынасы деп ойлаймыз.
М.В.Тишкованың пікірінше, экономикалық тұрғыдан мәдениетті тұлғаны оның
экономикалық қасиеті ғана емес, басқа да қасиеттері: патриотизм,
адамзаттық, адамгершілік, заңға бағынушылық секілді қасиеттері сипаттауы
керек. Біз экономикалық мәдениеттің қалыптасуы оқушының өзін - өзі тануы,
жалпы адамзаттық құндылықтарға деген терең құрметтің дамуы үшін маңызды деп
ойлаймыз. Сонымен қатар, экономикалық мәдениет экономикалық әрекеттің
адамгершілік-құндылықты уәждерін қалыптастырады (әлеуметтік жауапкершілік
уәжі, шығармашылық келісімділік уәжі, әлеуметтік-кәсіби мәртебеге қол
жеткізу уәждемесі).
Осылайша, жоғарыда сөз етілген көзқарастарды қарастыру “экономикалық
тәрбие” және “экономикалық білім” ұғымдарының арасында біршама
айырмашылықтардың болатынын дәлелдейді [35].
Экономикалық тәрбие жастардың экономикалық білімге, дағдыға, еңбеке,
қоршаған ортаға деген қатынасын қалыптастыру және сол қатынастарды
экономикалық әрекет кезінде көрсету дегенді білдіретіні анықталды.
Экономикалық тәрбие оқушының мынадай экономикалық тұрғыдан маңызды
қасиеттерінің қалыптасуымен тығыз байланысты болуы керек: еңбексүйгіштік,
жауапкершілік, үнемшілдік, өздігімен әрекет ету. Бұл қасиеттер тұлғаның
экономикалық тәрбиеленуінің қалыптасу деңгейін бағалаудың критерийі болып
саналады (М.Ф.Антонов және т.б.) [36].
Бұл жұмысымызда “экономикалық тәрбие” ұғымын анықтауда біз
И.А. Клепач, В.Д. Попов, Л.Е. Энштейннің “экономикалық тәрбие – қоғамның
уақыттың экономикалық талаптарына сәйкес келетін ойлау, білім, дағды,
шеберлік әрекеттерінің қалыптастыру мақсатында адамға мақсатты жүйелі түрде
әсер ету, сонымен қатар тұлғаның экономикалық қарым-қатынас кезінде
көрінетін экономикалық тұрғыдан маңызды қасиеттерін қалыптастыру” деген
пікірлерімен келісеміз [37].
“Экономикалық білім” категориясы экономика саласында арнайы кәсіби
білім алумен тығыз байланысты. Бұл жағдайда адамның экономикалық
мәдениетінің қалыптасу процесі мақсатты, жоспарға сай, теориялық білім мен
практикалық дағдыны игерумен қатар жүргізіледі. Алайда, экономикалық
мәдениеттің дамуын адамның кәсіби іс-әрекетінің кез келген саласындағы
бәсекеге қабілеттілінің маңызды бөлшегі ретінде қарастыратын болсақ,
экономикалық білім берудің қажеттілігі экономикалық мәдениетті
қалыптастырудың маңызды құралы болып саналатыны дау тудырмайды. Бұны
шетелдік білім беру жүйелерінің тәжірибелері де дәлелдейді.
Мәселен, АҚШ-та экономикаға үйрету мемлекеттік білім беру саясатының
маңызды бағыты. Өйткені ол баланың шындықты рационалды талдау
қабілеттерінің қалыптасуына түрткі болады. Мемлекеттік деңгейде бұл
мәселелермен Экономикалық білім бойынша Ұлттық кеңес айналысады (ЭБҰК).
ЭБҰК-нің бағдарламалары мен әдістемелік материалдары экономиканы тиімді
экономикалық шешімдер қабылдауға үйретуді дамытушы пән ретінде қарастыруға
негізделген. Оның мақсаты – оқушылардан жауапты азаматтарды, саналы
тұтынушыларды, банктердің салымшыларын, жауапты өндірушілерді тәрбиелеу
және қалыптастыру. АҚШ-тың білім беру бағдарламаларында экономиканы
академиялық пән ретінде және бизнес бойынша оқу курс ретінде бөлек
қарастырады. Экономика бойынша курстың мазмұны – негізгі экономикалық
концепцияларды оқыту. Ал бизнестің мазмұны – тұтынушының компетенциясын
қалыптастыру, іскерлік қарым-қатынасқа дайындау. Сондықтан, бизнес бойынша
курс экономикалық жүйе қалай жұмыс істейтіні туралы жалпы материалдан
басқа, бухгалтерлік есеп, маркетинг, қаржы, компьютерлік бағдарлау секілді
пәндерден де құралады.
Пікірталасқа себеп болатын мәселелердің бірі – мектеп бағдарламасындағы
экономикалық білім берудің рөлі. Оның үш тәсілі бар: экономикалық білім
берудің жеке пән ретінде дамуы; бизнестің бөлігі ретінде дамуы және басқа
да қоғамдық пәндердің тараушалары ретінде дамуы. Яғни пәнаралық байланыс
арқылы.
70-жылдардың басындағы АҚШ-та және басқа да Батыс елдердегі еңбек және
экономикалық дайындықтың басты концепциясы – “Career education” – “Мансап
үшін білім” деп аталады. Осы концепцияның шеңберінде құрылған білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-7
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Экономикалық тәрбие берудің даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-20
1.2.Экономикалық мәдениеттің мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-36
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПРОЦЕСІНДЕ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Оқушыларда экономикалық мәдениетті қалыптастыруда пәнаралық
байланыстың алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37- 48
2.2.Пәнаралық байланыс негізінде оқушыларда экономикалық мәдениетті
қалыптастырудың әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
9-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57-5 8
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9-63
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 64-68
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi: Қазіргі мектептің басты міндеттерінің бірі –
нарық жағдайына бағдарланған, адамгершілігі мол, экономикалық сауатты
адамға қоғамның әлеуметтік сұранысын қанағаттандыру.Оны шешу тек қана
экономикалық білімнің тұжырымдамалық, әдіснамалық, теориялық және
дидактикалық негіздерінің жасалуына тікелей байланысты болуы мүмкін.
Оқушылардың экономикалық білімі мен тәрбиесіне, олардың экономикалық
мәдениетін қалыптастыруға біршама ғылыми зерттеулер арналған.Алайда,
аталған жұмыстарда орта білім беру мектептерінде пәнаралық байланыстар
арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесі
жеткілікті ашылмаған.Сонымен қатар, мемлекеттің одан әрі экономикалық
дамуы, болашақта экономикалық іс - әрекетпен айналысатын оқушылардың
экономикалық мәдениетінің қалыптасу деңгейіне байланысты.Сондықтан
келешек ұрпақты экономикалық мәдениетті етіп тәрбиелеу мәселесі
ешқашанда зерттеу нысанасынан түспеген көкейкесті проблема.
Айтылған мәселе бойынша бүгінгі күн талабы тұрғысынан жан-жақты
зерттеген ғылыми-педагогикалық еңбектердің жеткіліксіздігі біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындай түсуге себеп болып, курстық жұмыс тақырыбын
“Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастыру ” деп атауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі жағдайда оқушыларда экономикалық
мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, оны жүзеге асырудың
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектептегі оқу процесі.
Зерттеу пәнi: Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық
мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпы білім беретін мектеп
оқушыларында экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттары мақсатты түрде
пайдаланылса, оның тиімділігін арттырудың педагогикалық шарттары анықталып,
іс-жүзіне асырылса, онда бәсекеге қабілетті жеке тұлға тәрбиелеудің
негізі қаланады, себебі оқушылардың экономикалық мәдениеті арқылы
білімі,өмірге бейімділігі артады.
Зерттеудің мiндеттерi:
1.Теориялық негізде оқушыларда “ экономикалық мәдениеті” ұғымының
мәнін ашу.
2.Оқушылардың экономикалық мәдениетін пәнаралық байланыстар арқылы
қалыптастыруды теориялық негізде ашып көрсету.
3.Экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттарын анықтау және
негіздеу.
4.Пәнаралық байланыстарды пайдалану арқылы оқушыларға оқытудың
әдістемесін әзірлеу және эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы:Мектепте білім беру барысында пәнаралық
байланыс арқылы оқушыларда экономикалық тәрбиені қалыптастыру негізінде
қалыптасқан экономикалық білім оқушылардың өмірге бейімделудегі тұлғалық
қасиеттерін қанағаттандырады.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне: философия,
мәдениеттану, педагогика және психология саласы бойынша қарастырылған
таным теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік ілімдер, ғылыми
зерттеулердегі жетекші зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан Республикасының
Заңдары, Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелеріндегі тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту, экономикалық тәрбие беру
жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар.
Зерттеу әдістері: Қарастырылып отырған мәселелерге байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық, экономикалық және әдістемелік еңбектерімен
оқып танысу және оларға талдау жасау; жүйелі және салыстырмалы зерттеу
барысында қол жеткізген мәліметтерді топтастыру, жүйелеу; оқушылардың оқу-
тәрбие процесін бақылау; мектеп құжаттарымен танысу және оларды сараптау;
оқушылардан, мұғалімдерден сауалнама алу; алынған нәтижелерді талдау,
тәжірибелік – эксперименттік жұмыс жүргізу және қорытындылау.
Зерттеу көздерi: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы,Қазақстан Республикасы жалпы орта
білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары,пәндік оқу
бағдарламалары, оқу - әдістемелік кешендері, мұғалімнің педагогикалық және
ғылыми іс – тәжірибесі.
Зерттеу кезеңдерi:
бiрiншi кезеңде (2009ж.екінші жартысы -2010 ж.бірінші жартысы)
зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналды, жүйеге келтірілді, ғылыми
аппарат анықталды. Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру
процесінде пәнаралық байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттары
белгіленді.Оқушылардың экономикалық мәдениетінің жай-күйі
зерттеліп,тәжірибелік-педагогикалық бағдарламалары айқындалды.
екiншi кезеңде (2010ж.екінші жартысы -2011 ж. бірінші жартысы)
Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолданудың педагогикалық шарттары ғылыми-практикалық
зерттеу жолына қойылды. Эксперимент жұмыстарының практикалық мүмкіндіктері
дамытылып, тиімді формалары мен әдіс-тәсілдері белгіленді, өлшемдері мен
көрсеткіштері, даму сатылары айқындалды, нәтижелері ғылыми-практикалық
тұрғыда дәлелденді. Үшiншi кезеңде (2011ж. І жартысы - 2011ж ІІ жартысы)
эксперимент нәтижелерi мен теориялық бiлiмдердi пысықтау, жинақталған
материалдарды талдау мен сараптау негiзiнде магистірлік диссертациялық
жұмыс бір жүйеге келтіріліп, ғылыми талап пен ережелерге сай магистірлік
диссертацияның жалпы мазмұны айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Т.Рысқұлов атындағы №25
мектеп-гимназиясы, Арыс қаласындағы №18 С.Қожанов атындағы орта мектеп.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың әр түрлі кезеңдеріне 200 оқушы, 18
мұғалім қатысады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Пәнаралық байланыстар арқылы оқушының экономикалық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік негіздері анықталып,
құрылымдық – мазмұндық – қызметтік моделі жасалынды;
- Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастыру әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланыстарды қолдануға бағытталған оқу-әдістемелік материалдар мен
ұсыныстар жасалды.
- Пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық – мазмұндық – қызметтік моделі жасалынды;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде пәнаралық
байланысты қолданудың ғылыми - әдістемелік негіздемесі.
2.Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық –
мазмұндық – қызметтік моделі.
3.Пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экономикалық мәдениетін
қалыптастыру әдістемесінің мәні мен мазмұны.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi: зерттеу объектiсiндегi
негiзгi тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу
назарына iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға
қойған мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерiн сынақтан
өткізу: зерттеу жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері ғылыми
мақалалар түрінде Жалпы орта мектептерде, кәсіптік лицейлер мен
колледждерде бағдарлы және кәсіптік білім беруді өзара байланыстыра
жүргізуді жетілдіру жолдарыатты облыстық ғылыми-әдістемелік
конференциясында (Шымкент 2009),Жас ғалымдардың заманауи
зерттеулеріатты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Шымкент
2010).Және Білім әлемінде В мире образования In the world of Educftion
атты үш тілдік ғылыми журналында жарық көрді
Курстық жұмыс құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, зерттеу әдістері, болжамы мен негізгі міндеттері
көрсетілген.
Оқушының экономикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
атты бірінші бөлімде бүгінгі таңда мектеп оқушыларына экономикалық тәрбие
беру мәселесінің тарихына талдау жасалды.Сонымен бірге онда экономикалық
мәдениеттің мәні мен мазмұнына сипаттама берілді.
Экономикалық мәдениетті қалыптастыру процесінде пәнаралық байланысты
қолданудың сипаттамасы атты екінші бөлімде оқушыларда экономикалық
мәдениетті қалыптастыруда пәнаралық байланыстың алатын орны қарастырылып,
пәнаралық байланыс негізінде оқушыларда экономикалық мәдениетті
қалыптастырудың әдістемесі баяндалды.
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Экономикалық тәрбие берудің даму тарихы
Оқушыларға экономикалық тәрбие берудің педгогикалық негізі - өсіп
келе жатқан өскелең ұрпақты нарықтық экономика заңдылықтарына үйрету болып
табылады.
Экономикалық тәрбие берудің негізін ежелгі ғалымдар қалаған.Ежелден
келе жатқан заңдылықтар – олар адам баласының барлығына аманат. Адам
баласы жаралған күннен бастап тайпа болып өмір сүрсе кейіннен мемлекет
пайда болды. Мемлекет пайда болған күннен бастап салық пайда болды. Салық
пайда болды деген сөз – экономика ежелден келе жатыр деген сөз. Әрине бұл
ғылымның өзіндік заңдылықтары болды. Сол заңдылықтар бізге де
жетті.Тәуелсіздік алғаннан күннен бастап мемлекет халқының алдында шешімін
табуға лайықты үлкен мәселе тұрды. Ол бұрын біз басымыздан өткізбеген
нарықтық экономика.Қазақстан бұл жолда жеңіске жету үшін көп еңбектенуде
.Нәтиже көзбен көрерліктей әлем Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде
мойындады.Әрине бұл нәтиже қазақ халқының ежелден келе жатқан арманы еді.
Экономика тарихы тереңде жатыр.Оны сонау ежелгі дүниедегі гректер,
римдіктер және басқа да халықтар қалыптастырды. Ең алғаш болып әрине өз
ойларын жүзеге асырған халық – гректер болды.
Экономикалық білімнің тиімділігі оның үздіксіздігінде .Оның мазмұны көп
жағдайда экономика ғылымына байланысты.
Ксенофонт. Платон әсіресе Аристотельдің еңбектерінде грек қоғамының
экономикалық құрылымын зерттеу мәселелері терең зерттеулер арқылы орын
алған болатын. Экономия ( грек сөзі ойкономия, ойкос – үй, шаруашылық
деген сөзден шыққан, яғни үй шаруашылығын, жердегі шаруашылық жұмыстарын
тиімді, үнемді жүргізу дегенді білдіреді) сөзі Ксенофонт еңбектерінің
басты тақырыбы болған.Әрине оның астарында үй шаруашылығын үнемді етіп
жүргізу идеясы да жатыр еді.
Экономикаклық тәрбие немесе қоғамдағы экономикалық ойларды ашық айтуды
ежелгі грек ойшылы, ғұламасы Аристотель тереңнен зерттеген болатын.
Экономика деген сөзді – экономия – үнемдеу деп тура Ксенофонт секілді ұлы
ойшыл айтып кеткен.
Аристотель өзі өмір сүрген қоғамның экономикалық болмысына талдау
жасаған.Ғылым тарихында алғаш болып саяси экономия заңдылықтарын ашты.
Өзінің Этика атты еңбегінде ақылға сыйымды өзімшілдік идеясын
талдаған.Ол өзімшілдіктің екі түрінің бар екендігін атап өткен. Ол кейбір
адамдар көп ақша табуды, ол тапқан ақшасынан рахат ләззәт алуды армандаса
, екінші адамдар адамзатқа көбірек қайырымды істер жасағысы келетіндігін
атап өткен. Аристотельдің ойынша, адамды қайырымдылық жасауға жақсылыққа
жаны ынтызар етіп тәрбиелеу жеке және қоғамдық талпыныстарды туғызады –
деп атап өткен.
Экономикалық білімнің негізін қалаушылардың келесі тобына Томас Мор мен
Томазо Кампанелла жатады.Олар болашақтағы социалистік қоғамға қажет
тәрбиенің мазмұны жайлы айтып кеткендер.Бұлардың екеуі де утопиялық -
социализмнің өкілдері.
Тәрбие жөніндегі алғашқы ойларын социалист – утопистер XIX ғасырдың
бірінші жартысында А.Сен – Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэн және басқалар да
білдірген.Аталған ғалымдардың еңбектерінде жеке меншікті қоғамдық
меншікке айырбастау қажет делінген.
Роберт Оуэн баланың жан – жақты тәрбие алуы үшін, тәрбиені
ғылымның барлық саласымен байланыстырған дұрыс деп көрсеткен.Себебі осы
жағдайда бала жан – жақты болып өседі деген ой қалыптасқан.
Орыстың белгілі демократ - революционерлері А.И.Герцен, Белинский,
Н.А.Добролюбов, Н.Г. Чернышевский және басқалар оқушыларды еңбекке баулу
және экономикалық тәрбие беру мәселелері бойынша өз тұжырымдамаларын жасап
шығарған.Тұжырымдаманың басты да өзекті тақырыбы - ақылға сыйымды
өзімшілдікті қалыптастыру, яғни кез – келген тұлғаның көпшіліктің
игілігі үшін еңбектенуі.
Қоғамдағы жастарды еңбекке баулу, тәрбиенің әлеуметтік – экономикалық
маңызы жайында өз еңбектерінде ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар
К.Маркс, Ф.Энгельс пен В.И.Ленин де атап көрсеткен.
Өз еңбектерінде ұлы пролетариат ұстаздары адамзаттың бақыты дүние табуда
емес, өз еңбегінің жемісін көруде деп көрсеткен.
Өндіруші күштердің өзіндік ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы тәрбие
процесінің ережелері де өзгеріп отыратыны ғылыми түрде дәлелденген.
К.Маркс өз еңбектерінде кәмелетке толмаған балалар еңбегі жайлы сөз
қозғаған. Гот бағдарламасын сынау атты еңбегінде балалар еңбегіне қарсы
болудың қажеті жоқ деп көрсеткен, себебі бала біріншіден еңбектенуге
үйренеді, екінші жағынан оның дүние табуға және оны керегінше үнемдеп
жұмсауға үйренеді, керісінше бала еңбегін қанауға қарсы шығу қажет деп
жазған [1].
А.С. Макаренконың еңбектерінде баланың еңбексүйгіштігі жаратылысынан
емес оның негізін тәрбие қалайды. Кез - келген еңбек адамға қуаныш сыйлауы
қажет делінген[2;3].
Экономикалық тәрбиенің негізі жайлы 1966 жылы жарық көрген Л.Е.
Энштейннің Коммунистік тәрбиенің экономикалық фактілері атты еңбегінде
атап өткен.Л.Е.Энштейн экономикалық қатынастар қоғамдық өнімдер мен жұмыс
күшінің сапалы болуынан тұрады деген.Оның ойынша экономикалық қатынастар
экономикалық қызметтердің келесі түрлерінен тұрады делінген:
1) өнімнің тікелей дайындалуы;
2) жұмысты ұйымдастыру процедуралары;
3) өндірісті басқару;
4) ақшалай – тауарлық айырбас;
5) жоспарлау;
6) талдау және экономикалық есеп және басқалар.
Экономикалық білім мен экономикалық тәрбие беру мәселелері жеке
ғылым ретінде XX ғасырдың 60 - жылдарынан бастап зерттеле бастады.
Балаларға экономикалық тәрбие беру мен қатар еңбекшілерді де экономикалық
тәрбие беруге дайындау мәселесі де алдыңғы қатарда тұрды.
Сондықтан экономикаылық тәрбие жайындағы ойлар сол кезеңде жарық көріп
жатқан барлық ғылыми – көпшілік еңбектерде жарық көріп отырды.
(Чичканов В.П., Попов В.Д., Пономарев Л.Н және басқалар) [4].
70 -80 жылдары педагогикалық әдебиеттерде балаларға экономикалық
тәрбие беру жайлы зерттеулер нәтижелері мен осы тақырыптағы ойлар жарық
көре бастады.Бұл зерттеулерде экономикалық білім :
- еңбекке баулу тәрбиенің бір элементі (Ю.К. Васильев, Н.П. Кулакова;)
- еңбек, адамгершілік, саяси идеялық тәрбиенің бір бөлігінің синтезі;
- тәрбие жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Аменд А.Ф, Барило
И.А, Валиева З.А, Иткин И.Б, Кисилев В.П, Кураков Л.П, Нульман Л.М,
Плахотник О.В, Пономарев Л.И, Прокопенко И.Ф, Рябинина И.Б, Сасова И.А,
Сергеева Т.Е, Товстик В.А, Юнусбаев Б,Х. және басқалар) [5;6;7].
Бұл еңбектерде экономикалық білім, экономикалық тәрбие жайлы
тұжырымдамалар мен ойлар айтылған.Осы тақырыпта жазылған арнайы еңбектерде
экономикалық білім мен экономикалық тәрбие арасында айтарлықтай
айырмашылық көрсетілмеген.Мысалы,экономикалық білімді меңгеру дегеніміз
экономика жайлы біліммен жастардың сусындауы , осы мақсаттағы тақырыптар
бойынша сауатты болу және оны күнделікті іс жүзінде қолданып отыру деп
көрсетілген.(Автономов А.Я, Аменд А.Ф, Малышев М.Л, Сасова А.И, Шемякин
Б.П.) [8;9].
Кейбір авторлар экономикалық тәрбие дегеніміз оның негізінде
, ал оның негізі дегеніміз – өндірісте қызмет ету барысында ғана емес
күнделікті өмірде де сонымен қатар, оны іс тәжірибеде қолданып отыру
үнемділік жайлы ойлау деп көрсетті(Рывкина Р.В.,Шадрина С.З.) [10;11].
Кейбір авторлар экономикалық тәрбие дегеніміз – жасөспірімдер санасында
жүйелі түрде бағытталған экономикалық білім мен таным сондай – ақ,
ойлау стилі жатыр деп атауда (Нисемчук А.С, Литова З.А.) [12;13].
Ал енді келесі авторлар экономикалық тәрбие дегеніміз – жастардың
қоршаған ортаға, еңбекке деген ұқыптылығы деп атап көрсетеді (Шемякин
Б.П, Розов В.К, Михалкович Н.В, Розов В.К) [14;15].
Көріп отырғанымыздай , педагог – ғалымдардың ңбектерінде экономикалық білім
мен оның жүзеге асырылу жолдары терең зерттелген.
Еліміздегі орын алған әлеуметтік – экономикалық жағдай – нарықтық
экономиканың орын алуына байланысты педагогикалық орта мен мектептер
алдында жаңа мақсат немесе жаңа мәселе туындады – ол мектеп түлектерін
нарықтық экономика заңдарына, бүгінгі күннің талаптарына жауап бере алатын
етіп шығару.Осы жұмыстың басты бағдары экономикалық мәдениетті
қалыптастыру.
Қарапайым экономикалық білім жиынтығы оқушыларға тек ақпараттық
мән жағына ғана құнды емес, сонымен қоғамдағы адам ролі мен оның құқығын
түсіне білуге негіз болады.Экономикалық білім жас ұрпақтың адами
қасиеттерін қалыптастыруға көп мүмкіндіктер жасайды.Сонымен қатар
экономикалық білім оқушылардың демократия, құқықтық мемлекет, азаматтық
қоғам адам құқығы, бәсекелестік, нарық сияқты жалпы адамдық құндылықтарды
белсенді қабылдауына септігін тигізеді.
Экономикалық білім мен біліктіліктің негізі – экономикалық ойлау. Бұл
біліктілік, яғни экономикалық ойлау өмірге нақты жол ашуға үлкен көмек
тигізеді.
Қазіргі таңдағы ғалымдардың ойынша (Сатубалдина, Жарылғапов, Литова және
Терюкова) экономикалық білім мен экономикалық тәрбие экономикалық
мәдениет пен оның компоненттерін құрайды екен.
Авторлар өз жұмыстарында экономикалық мәдениет педагогикалық
талпыныстар категориясынан тұрады деп түсіндіреді.Экономикалық тәрбие
қоғамның дамуына дұрыс ықпал ететіні анықталып отыр.Экономикалық тәрбиенің
тамыры тереңде жатыр.Сондықтан экономикалық тәрбие адамзат жер бетінде
пайда болған кезде пайда болған деп айта аламыз[16;17].
Экономикалық тәрбие кез – келген қоғамға тән.Мысалы, Қазақстан
Республикасы социализмнен капитализмге бірден аттап кеткен мемлекет болып
табылады.Осы жерден бір типті эволюциядан екінші типті эволюцияға өту
экономикалық білімді қажет етеді.Экономикалық тәрбиенің сипаттамасы
қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайынан туындайды.Қазақстандағы
экономикалық реформа бұған дейін қалыптасқан экономика ғылымы,
экономикалық білім мен практика арасындағы өзара қарым – қатынас жүйесін
өзгертті. Нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты елде экономикалық
білімге деген сұраныс туындады. Қазақстанда жалпы экономикалық білімге
деген қажеттілік өсіп отырған шақта, осы бағыттағы білім сапасын жетілдіру
міндеті - өзекті мәселеге айналуда.Қазіргі таңда жалпы экономикалық білім
беру мәcелесін зерттеуші ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, көптеген
мәселелерге шешім табуға болады. Ғаламдық жаһандану кезеңіндегі жаңғырулар
адам санасының, соған сәйкес олардың өмір сүру жағдайларының түбірлі
өзгерулерімен сипатталады.Бұл өзгерістер, әрине білім беру жүйесінің
қызметіне тікелей байланысты болып келеді.Білім беру саласының
мамандарының зерттеулеріне сүйенсек, бүгінгі таңдағы әлемдік білім беру
жүйесі өзінің жылдам өзгеруімен, жаңашылдығымен ерекшеленеді.Ал білім
жүйесіндегі жаңалықтың негізі – білім алушы оқушыны жеке тұлғалық
ерекшеліктерін ескеріп, оларды болашақ өмірдегі бәсекеге қабілетті тұлға
етіп тәрбиелеу.
Экономикалық білім - оқытушылар мен оқушылар арасындағы арнайы білім
алу үшін бағытталған байланыс.Стратегиялық мақсаттар арқылы іс жүзіне
асатын процесс.
Қазіргі кезде экономикалық жағдайымыздың жақсаруын қамтамасыыз ету үшін
экономикалық білім беруді дамытуымыз қажет.Жоспарлы экономикада мемлекет
барлық экономикалық мәселелерді шешуді өз мойнына алып отырған, ал қазір
әрбәр тұлға, қоғам мүшесі алдында тұрған мәселелерді өз бетімен шеше
білуі тиіс.Экономикалық білім мен тәрбие беру, қоғамдық өндірістің даму
заңдылықтары оқыту, нарық заңымен таныс болу, алған экономикалық білімдерін
тәжірибеде тиімді, нәтижелі қолдана білуге үйрету орта арнаулы оқу
орындардың алдында тұрған басты бағыт.Болашақ мамандарға экономикалық білім
берудің мақсаты- нарықтық өндірістегі ұйымдастырушылық және экономикалық
қызметпен байланысты адамның әлеуметтік тәжірибесі негіздерінің мәнін
ұғындыру.
Жасөспірімдер бойында экономикалық білім алу үшін қалыптастыратын
экономикалық тәрбие олардың болашақтағы өмірде көп құндылықтарға қол
жеткізеді. Экономикалық білімді жас өспірімнің бойында қалыптастыру
баланың жалпы және арнайы білімнің (интеллектуалдық, шығармашылық,
логикалық) жетілуіне бағыттайды.Экономикалық білім нарықтық экономика
жағдайында кез келген адам үшін қажет .
Педагог және экономист Жарылқапов оқушылар, курсанттар мен студент жастарды
экономикалық тәрбиеге баулу олардың қоғамдағы өмірін әлдеқайда жақсартады
деп есептейді.Қоғам талабына жауап беру кез – келген жастағы адамның
өмір талабына сай өмір сүруіне көмектеседі.Әлемдік педагогика ғылымы
дәлелдегендей экономикалық тәрбие адам баласының ақылмен еңбек етіп,
ақылмен баюына көмектеседі.Соңғы уақыттарда экономикалық білім мазмұнын
анықтау, білімге қойылатын талаптарды нақтылау, экономика пәні
мұғалімдерін даярлау бағдарламасын жасау мәселелеріне ерекше мән
берілуде. Жастарға экономикалық білім беру мазмұнын жеке тұлғаның
экономикалық санасын қалыптастыруға, оның экономикалық ой – санасын
дамытуға бағытталған белгілі бір білім, білік және дағдылардың жүйесі
ретінде анықтауға болады.
Экономикалық білім беру мемлекетке оның жас балғындарына жаңа
экономикалық нарықтық көзқарас қалыптастыруға көмектеседі.Қазақстанның
ХХІ ғасырдағы экономикасының басқару тұтқасын солар ұстайды.
Экономикалық білім - оқушылардың экономика саласынан алған білімінің
нәтижесінің көрінісі.Мектепте экономикалық білім беруді оқыту негіздерін
оқытудың басты мақсаты – оқушыларды экономикалық мәдениетпен, қоғамның
экономикалық дамуының заңдылығымен таныстыру, оларды оларды жеке тұлғаның
дамуы, қалыптасуы негізінде маиериалдық құндылықтарды өндіру мақсатында
еңбек ете білуге үйрету, сонымен қатар , өз Отанынының патриот – азаматын
тәрбиелеу болып табылады[18].
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып отырған
әлеуметтік талабынан туындайды.Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы барлық
материалдық және рухани байлығымызбен бірге болашақ жеткіншектің өмір
сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды.Себебі, білім
мазмұнын анықтау, оқыту әдіс – тәсілдерін таңдау мәселелері білім беру
мақсатының теориялық жағынан қалай негізделгендігіне толық
байланысты.Мектептерде экономиканы оқытудың мақсаты жеке тұлғаны қоғамның
даму барысында алатын орнын білуге, оның сауаттылығын қалыптастыруға
байланысты анықталады.Мектепте экономиканы оқытудың:білімділік мақсаты –
барлық оқушыларды экономика ғылымының негізі болатын білімдер жүйесімен
таныстыру, ол білімді саналы түрде қолдана білудің біліктілігі мен
дағдыларын қалыптастыру болып табылады.Тәрбиелік мақсаты – оқушылардың
экономикалық мәдениеттілігі мен экономикалық біліктілігі арқылы алған
білімдерін өмірде қолдана алуды қалыптастыру;Дамытушылық мақсаты - әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойының дамуына, адамгершілікке ұмтылып, әдемілікті
сүюге үйретуге жағдай жасау.Экономиканы оқыта отырып оқушыларға үнемділікті
сезінуді үйрету, тілдік ортаны қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Экономикалық білімді қалыптастыру тәрбие мақсатына, мемлекеттің
болашақтағы және қазіргі экономикалық саясаты мен міндеттеріне,
оқушылардың экономикалық тәрбиесінің жүйесіне, мектептің, бастапқы және
орта кәсіптік білім беру мекемелерінің материалдық базасына, балалардың
жас ерекшеліктеріне, олардың бейімділіктеріне, тәрбие барысының қоғам
өмірімен өзара байланысына тәуелді.
Экономикалық білім мазмұны жеке тұлғаның экономикалық санасын
қалыптастырып, оның өз дамытуына бағытталған белгілі бір білім, білік және
дағдылардың жүйесі ретінде анықталады.
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып отырған
әлеуметтік талабынан туындайды.Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы барлық
материалдық және рухани байлығымызбен бірге, болашақ жеткіншектің өмір
сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды. Экономикалық
білім негіздері тереңде. Ежелгі дүниеден келе жатқан экономикалық білімнің
маңызы қазіргі нарық жағдайында кез – келген адамның өмірінде маңызды
болып отыр.
Экономикалық тәрбиеде экономикалық білімділік дәрежесінің орны
ерекше. Оқушылардың экономикалық білімділік дәрежесін анықтау олардың
білімдеріне қойылатын талаптарды нақтылап, іріктеуден басталады.
Экономикалық тәрбие проблемалары ішінен экономикалық тәжірибе деген
ұғымды кездестіру мүмкін.Мамандар экономикалық тәжірибе деген ұғымның
астарында экономикалық білім алу барысында алынған машық пен ұжым мен
отбасында көпшілік іс – шаралар барысында жинақталған білім жатыр деп
есептейді.Сонымен, көптеген ғалымдар экономикалық тәрбиенің мазмұнына аса
ұқыптылықпен ой салу қажет деп есептейді.
Қазіргі кезеңде нарықтық қатынастардың жетістікке жетуі үшін - көп
жағдайлар негізгі капитал мен материалдық техникалық базаны жаңартып
және толықтырып отырған дұрыс.Біз тек өндірілген өнімді ғана сатуымыз
қажет екендігін ұмытпағанымыз жөн.Сатып алу мен сату өндіріске қызмет
жасауы тиіс[19].
Жастардың негізгі ойы тек қана сату мен сатып алу ғана нарықтық
экономиканы құрайды деген тұжырымнан тұрмауы тиіс.Жастардың санасында
- нарық бұл тек қана көшелерімізді жаулап алған коммерциялық
дүңгіршіктер болмауы керек.
Жастарға осы тұрғыдан тереңдете отырып, көптеген мысалдар келтіре
отырып білім беру - экономикалық мәдениетті құрайды. Осы тақырыптағы
талқыланған ғылыми көпшілік әдебеттермен таныса келіп одан шығарылған ой –
толғам төмендегідей болды:
- экономикалық мәдениеттің элементтері – экономикалық білімнің
құрамдас бөлігін құрайды
- экономикалық білім – экономикалық жүйелердің құрамдас бөлігінің
жиынтығынан тұрады
- экономикалық білім мен экономикалық тәрбие – өсіп келе жатқан өскелең
ұрпаққа орта мектептерде жүргізілетін экономикалық білім беру
жүйесінің жиынтығынан тұрады (қолданбалы экономика, орта бизнес
негіздері және кәсіпкерлік негіздері)
Экономикалық мәдениет негізі экономикалық білімді меңгеру процесінде
қалыптасады.
Ежелгі дәстүрдегі қазақтың ағартушылық негіздерін сөз етсек, Көне Түркі
ескерткіштерін, яғни Орхон жазба ескерткіштерін, Әбу Насыр Әл – Фарабидің
педагогикалық еңбектерін, ағартушылық іс - әрекеттердің алтын қазынасы
ретінде Жүсіп Баласағұнидің Құдатғу білік, Ахмет Игунекидің Хибатул -
Халайық және Хайдар Дулатидің Тарихи – и - Рашиди, Қыдырғали Жалайырдың
Жамиғат – тауарих шығармалардың ағартушылық мәні зор.Осы аталған және де
басқа халқымыздың алтын қазынасынан еңбекке қатысты, ал еңбек дегеніміз -
экономика, нарықтық қатынас сияқты категориялардың тамыры болып саналады,
сондықтан осы алтын қазыналы шығармаларда еңбек тәрбиесіне қатысты
тұжырымдарды, ақыл – кеңестерді табуға болады.
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ІІ ғасырда
жазылған Фарабидің энциклопедиясы атты еңбегінің маңызы ерекше.Еңбектің
құндылығы, оның басқа халықтардың өз қажетіне жаратуы – оның еңбек
заңдарына, еңбек адамдарының өз жұмысына саналылықпен, ұқыптылықпен қарап,
өндірісті дамыту, еңбек өнімін, жеке адамның еңбекке құштарлығын, ынта –
жігерін арттыру мақсатына негізделгенінде.
Әсіресе, Әл – Фарабидің Ізгілікті қала тұрғындарытрактатындағы
тұжырымдардың ғылыми негізделгені жағынан экономикалық теорияға өте
жақын.Мұнда адамдардың бір – біріне көмегі, бірінің қажетін екіншінің
қанағаттандыруы оларды қоғамдық тұтастыққа әкеледі.Сөйтіп адамдардың өзара
қарым – қатынастары жетіліп, адамзат қоғамын құруға әкеледі.Әл – Фарабидің
бұл тұжырымы ғылымға қосылған жаңа ұғым, категория десек артық
емес.Өйткені, осы қала тұрғындарын жай ғана адамдар тобы емес, өндіргіш күш
және адамзат қоғамын құрушы фактор деп қарап, оларды бірлікке,
қайырымдылыққа шақырады.Әл – Фарабидің бұл идеясы бүгінгі күн үшін де
көкейкесті[20].
Ал түркі тілдес халықтардың аса көрнекті ақыны Жүсіп Баласағұни өзінің
Құдатғу білік(Құтты білік) дастанында 3599 – 3600 бәйіттерінде еңбек
туралы былай деген екен:
Көз берді Алла зат көріп құндау үшін,
Құлақ берді үн естіп, тыңдау үшін,
Қас қол берді тірліктен тынбау үшін,
Аяқ берді бос қарап тұрмау үшін.
Әрине,бұл еңбекпен танысқан мұғалім де оқушы да қазіргі заманғы
нарық қатынастарын меңгеруді,ақынның бәйіттерінің экономикалық
психологиялық талғамына сай екеніне көзі жетеді.Ж.Баласағұнның
кәсіпкерлікке, үкіметке айтқан мына ақыл – ой бүгінгімен үндесіп жатыр:
Барлық істі сарапқа сап істеген, қисаппенен қазынаңды үстеген.Бақыт
сыйлайтын шаруа мен кәсіпкер, құн өлшемі, айналым және қазына туралы
Ж.Баласағұнның көзқарастары қазіргі экономикалық зерделеулердің бастапқы
нүктесі сияқты[21].
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуының 10 – шы кезеңінде
оның Ресеймен тығыз сауда – шаруашылық байланыстары ұлғайды.Әсіресе, осы
кезде рыноктық экономиканың белгілері анық көрініп, кәсіпкерлік сана
тереңдейді.Мұны қазақ халқының жарық жұлдыздары – ғалым Ш.Уәлиханов,
ағартушы – ұстаз Ы.Алтынсарин, алып ақын А.Құнанбаев өз шығармаларында
барынша жан – жақты сипаттайды.Аталған ғалым, ағартушы ұстаз, ақын –
қазақтың жарық жұлдыздарының әлеуметтік – экономикалық ой – пікірлерін,
көзқарастарын отандық зерттеушілер біраз зерделеді.Әсіресе, Я.Аубакиров,
Д.Қабдиевтердің олар жөніндегі терең талдауларын ерекше атап өтуіміз керек.
Өркениеттік өлшеммен қарасақ, Шоқанның, Ыбырайдың, Абайдың
шығармаларында осы күнгі экономикаларға меңзеу, әлемдік қатынастардың
белгілері бар ма деген сұрақтардың жауабы төңірегінде ғылыми пікір айтуға
болады.
Ы.Алтынсариннің көлемі шағын әңгімелерінде еңбек, байлық, кәсіпкерлікті
үйрену, баюдың жолдары нақты мысалдармен түсінікті жазылған.Оның Малды
пайдаға жарату, Дүние қалай етсең табылады, Білімнің пайдасы деген
және т.б.әлеуметтік – экономикалық тәрбиесі зор шығармалары болып табылады.
Кәсіпкерлікті меңгерудің жолдары, нәтижелері Ы.Алтынсариннің Дүние
қалай етсең табылады әңгімесінде жан – жақты бейнеленіп, қазіргі рыноктық
қатынастардың заңдылықтары анық көрінеді. Дүние қалай етсең табылады
әңгімесінде француз фабриканты Антон деген садақа сұрап тұрған жас жігітке
баюдың жолдарын былай үйретеді:әуелі қоқыс үйінділерінен тері жинап
фабрикаға барып сат.Одан түскен ақшаға арба сатып ал.Осылай жеті жылда жеті
мың франк ақша тауып, қағаз фабрикасын ашып, бай боласың деп ақыл береді.25
жылдан кейін Антон француз фабрикантына баюдың жолын үйреткені үшін алғысын
білдіреді[22].
Ресеймен жан – жақты байланыста жатқан, қазақ халқын әлемдік деңгейге
көтерілуге шақырған А.Құнанбаевтың экономикалық ой – пікірлері осы күнгі
рыноктық қатынастармен үндеміп жатыр.Әсіресе, оның қара сөздерінен білуге
болады[23].
Біздер Абайдың қара сөздерінен қазіргі қазақ халқының нарық
жүйесіне өтуіне жарамды ой – пікірлерді байқадық.Айталық, бірінші
қарасөзінде адамның, жастардың алдында кім болу, немен айналысу деген
өмірлік сұрақтар тұрады.
А.Құнанбаевтың экономикалық көзқарастарының тереңдігі - өзі өмір сүрген
қоғамдағы әлеуметтік таптарды біліп, оларды жан – жақты талдауында.Мысалы,
сегізінші қарасөзінде қазақ байлары өзінде жоқты малына сатып алады,
адалдық, ақыл, ғылым, білім – еш нәрсе малдан қымбат емес деп ойлайды деп
жазады.
Қазақ халқының әлеуметтік – экономикалық тарихында Ресейдің орталық
қалаларында оқып, терең де сапалы білім алған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев және т.б. қазақ ағартушылары.
Сол сияқты, ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов Қазақ жерін зерттеу
еңбектері баспадан шықты.Бұл шығармада қазақ өткір саяси -әлеуметтік,
экономикалық сұрақтар көтерілген[24].
М.Дулатовтың Есеп құралы атты есеп жинағында оқушылардың экономикалық
ойлауын дамытатын экономикалық мазмұнды ауызша халық есептері
жинақталған[25].
Жоғарыда айтылғандарды төмендегідей қорытындылаймыз:
- Қазақ халқының экономикалық мәдениеті өмірдің табиғи – климаттық
жағдайларымен тығыз байланысты және шартты, көрші мемлекеттермен тауар
– ақшалық қатынастар арқылы және шаруашылық – еңбек қызметінің
негізінде дамыған.
- Еркіндік сауда, айырылыс еңбек, кәсіпкерлік еркіндік, қолданбалы еңбек
идеялары қазіргі уақытта да өзектілігін жоғалтпайды.Олардың ішіндегі
құнды ойлар, идеялар, нұсқаулар қазіргі мектептің тәжірибесінде
қолданылып, оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастырудағы
проблемаларын шешуге ықпал етеді.
- Бұрынғы ойшылдар мен ағартушылар экономикалық мәдениетке ерекше
мағына беріп, тұлғаның экономикалық маңызы бар қасиеттерін атап
айтқанда, жастардың еңбекқорлықты, қайсарлықты, тәртіптілікті,
шаруагерлікті, үнемділікті тәрбиелеуге үндейді.
1.2.Экономикалық мәдениеттің мәні мен мазмұны
Әлемдік қоғамдық жүйенің қазіргі таңдағы жай-күйі әлеуметтік-
экономикалық дамудың қарқынының жылдамдауымен және интенсификациясымен
ерекшеленеді. Оның ары қарай жылжуының тиімділігі осы өзгерістерге нақты
әрі дәл жауап бере алған педагогикалық теория мен практиканың
мүмкіндіктеріне тәуелді. Көпшілік гуманитарлық пәндер фокусының акцентінің
жеке тұлғаның жетілуін меңгеруге қарай араласуынан басқа оның өзіне деген
сұраныс пен талаптар да өзгерді. Бүгінгі таңдағы күрделі экономикалық
жағдайларға тез бейімделу, тиімді әрекет ету және жылдам әрі дұрыс шешім
қабылдау қабілеті адамның жоғары сұранысқа ие қасиеттері болып табылып
отыр. Өйткені осы қасиеттер оның жеке және кәсіби өмірінде табысқа жетуіне
тікелей көмекші болмақ.
Л.М. Митиннің пікірінше, “бүгінгі білімнің мақсаты – еңбек рыногында
сұранысқа ие болған тұлғаның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру және
дайындау”[26].
Бұл мәселе туралы Е.В.Савина тереңірек әрі нақтырақ пікір айтады:
“білім берудің жаңашыл жүйесіндегі оқыту мен тәрбиенің басты мақсаты –
технологиялық қоғамның кез келген жағдайында өмір сүруге қабілетті әрі
дайын тұлғаны дамыту, яғни адамды ... оқу және өмірлік жағдайларда
өздігімен тәрбиеленуге және өзін-өзі бақылауға дайындау”. Міне, сол себепті
педагогикалық теория мен практикада экономикалық мәдениетті болашақ
педагогтардың бәсекеге қабілеттілігінің басты шарты ретінде оқыту мәселесі
күннен күнге өзекті мәселеге айналып келеді[27].
Экономикалық мәдениет – қоғамның жалпыадамзаттық мәдениетінің бір
бөлшегі ретінде “мәдениет” және “экономика” деген сөздердің бірігуінен
тұрады. Бұл ұғымдардың әрқайсысының бірнеше мағынасы мен анықтамасы бар.
Мәселен, “мәдениет” ұғымы латын тілінен аударғанда, culture - өсіру,
тәрбиелеу, білім беру, мәртебесін көтеру және даму деген мағынаны береді.
В.А.Ястребов., Н.В.Князова және т.б. ғалымдардың пікірінше, мәдениет
дегеніміз – адамзаттың қолымен құралған рухани және материалдық
құндылықтардың жиынтығы[28].
Н.С. Мурадова және т.б. мәдениеттің антропологиялық талдауынан
алшақтап, мәдениеттің адамға бәсекелестілігін ерекше атап өтеді.
Н.С. Мурадованың пікірінше, мәдениет табиғат пен қоғамды, адамзат пен жеке
адамның өмірі мен мұрасын интеграциялайды. Сөйтіп, мәдениет адамзаттың даму
және шығармашылық табиғатын ашудың факторларының бірі болып табылады[29].
Адамның нақты қоғам мүшесіне айналу процесі, оның әлеметтенуі күрделі
әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынастарға етене араласуынсыз, оның адамзат
өркениетінің бұрынғы тәжірибесін меңгеруінсіз мүмкін болмайды. Алайда,
осымен бір мезетте осы қоғамның даму тарихы, оның болашақтағы жетістіктері
жеке тұлғаның өмір сүру әрекетінің, оның шығармашылық бастауларының даму
және жүзеге асуының нәтижесі. Осылайша, әртүрлі анықтамалар мен пікірлерге
қарамастан, “мәдениет” ұғымының әрбір анықтамасында өзгеру, даму, құру,
өркениеттік құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа тарату және тұлғаның материалды-
рухани өмірге бейімделуі деген түсінік жатқанын көреміз.
“Экономикалық мәдениет” ұғымын талдау шеңберіндегі келесі дефиниция -
“экономикалық” деген ұғым. “Экономика” сөзі грек тілінің oikonomia – үй
шаруашылығын басқару деген сөзінен туындаған. Қазіргі орыс тілінде бұл
ұғымның бірнеше мағынасы беріледі. Көбінесе бұл ұғым ғылыми пәннің атауы,
субъектив-объективтердің әртүрлі деңгейдегі шаруашылық әрекеті ретінде және
материалды құндылықтар мен байлықтарды құру бойынша өндірістік әрекеттермен
байланысты қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде қолданылады. Қоғамдық
өнім (материалдық құндылықтар немесе байлықтар) адамның экономикалық
әрекетінің нәтижесі болып саналады.
Т.С. Терюковтың пікірінше, “экономикалық әрекетті экономикалық
субъектінің экономикалық санасы, қажеттілігі мен еркін реттейтін
белсенділігі” деп түсіну керек. Яғни экономикалық әрекеттің негізгі пәні –
материалды байлықтардағы шектеулі ресурстарды қолдану процесінде туындаған
мәселелерді шешу және пайда табу көзімен қызмет ету болып саналады.
Экономикалық әрекет – бұл, нақтылы объектіге тікелей байланысты және
тиімділік шартына тәуелді әрекет, мазмұн, форма және тәсілдер.
Экономикалық әрекет құрылымында басты уәжі – экономикалық қызығушылық –
экономикалық әрекетті жүзеге асыруға саналы қажеттілік ретінде жұмсалуы. Ал
экономикалық тұрақтылық – көздеген мақсатты жүзеге асыру үшін қызығушылық
пен тәсілдерді бекіту құралы мен формасы; экономикалық еркіндік –
экономикалық жүйенің тиімді дамуының қажетті шарты, оның арқасында
экономикалық әрекеттің қатысушылары өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру, оның
нәтижелерін қолдану және мақсатқа жету мен нәтижелілігі тәсілдерінің түрін
өздері анықтайды. Экономикалық әрекеттің мақсаты – адамның өзі қатысатын
өмір сүру қалпының сапасын көтеру.
Экономикалық әрекеттің мынадай түрлері белгілі:
- өндірушілік;
- ұйымдастырушылық-басқарушылық;
- аналитикалық;
- коммуникативті;
- қаржылық;
- менеджерлік;
- интеллектуалды.
Осы әрекеттің түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері, адамның
экономикалық мәдениетінің дамуына қоятын арнайы талаптары болады.
Өндірушілік әрекет – экономикалық әрекеттің ерекше түрі ретінде бір
жағынан, өндірістің әлеуметтік-экономикалық феномен ретіндегі рөліне
негізделеді. Екінші жағынан, ол өндірушінің экономикалық процесті (өндіріс,
тұтыну, коммерция және т.б.) өздігімен және ерікті түрде жүзеге асыратын,
ресурстардың барлық түрлерін қолданатын, барлық жауапкершілікті өзіне
жүктеп, тәуекелге қорықпай бара алатын, инновациялық шығармашылық әрекетпен
айналысатын және алдына “қолда барды өзгертіп, жақсартып, соңынан пайда
табу” мақсатын қойған экономиканың субъекті ретіндегі жеке қасиеттеріне
негізделеді[17].
С.Д. Ахапкин өндірушілікті қоғамға қажетті іскерлік жобаларды жүзеге
асыру, тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және ерекше идеяларды
жүзеге асыруда тәуекелге бел буа білу, жауапкершілікті мойнына алу, жаңалық
ашуға тырысу және сол үшін әрекет ету, қолда барды өзгерту арқылы пайдаға
қол жеткізе білу деп түсінеді[30].
Иозеф Шумпетер өндірушілікті әрекет категориясына мүлдем
жақындатпайды. Оның пікірінше, өндірушілік алдына қойған басты мақсаты –
жаңа және ескі (жаңа тәсілмен) тауарларды жарыққа шығару үшін барынша және
әртүрлі мүмкіндіктерді қолдана отырып өндірісті реформалау және
революциялау, шикізаттың, тұрмыс рыногының жаңа қайнар көздерін табу болып
табылатын адамның іс-әрекеті деп түсінді.Өндірушілік – кез келген қоғамға
тән жалпы экономикалық әмбебап функция[31].
Ю.К.Васильев өндірушілік әрекет екі нұсқада көрінетінін айтады:
біріншісі – ойдан шығарылған және ойлап табылған жаңалықтарды өндірісті-
экономикалық жүзеге асыру; екіншісі – рыноктық жаңашылдық (рыноктың жаңа
сегменттері, қажеттілікті қалпына келтіру). Ол кәсіби әрекеттің бұл түрінің
мынадай айрықша белгілерін атап көрсетеді: қоғамның жаңа тауарлар мен
қызметтерге деген сұраныстарын қанағаттандыру немесе тауарлар мен қызметтер
рыногының сегменттерін кеңейту; халықты жұмысшы орындарын құру арқылы
жұмыспен қамту; пайда көру және оның негізінде өз капиталын жинақтау[32].
Осы тәсілдерді жалпылай келе, мынадай қорытынды шығаруға болады:
өндірушілік – жаңа экономикалық мүмкіндіктерді іздеу немесе зерттеу ғана
емес, адамның интеллектуалды-шығармашылық қабілеттері мен оның ішкі
тұлғалық қасиеттерін ашу.
Ұйымдастырушылық-басқарушылық әрекет –өндіріс саласындағы өндірушілік
процестерді ұйымдастыру қабілетіне, өндірістік ұйымдастырушылық-
басқарушылық құрылымын құрастыру, еңбек процестерін жобалау және еңбек
нормасын, сонымен қатар, күнтізбелік-жоспарлық нормативтерді есептеу,
жылдам-өндірушілік жоспар құру және өндірістің барысын жылдам басқаруды
ұйымдастыруға негізделеді.
Аналитикалық әрекет – экономика субъектілерінің экономиканың объектісі
бойынша іскерлік операцияларды, мәселелерді шешу, ғылыми білім беру
мақсаттарын, шығармашылық процестерді жүзеге асыру үшін қажетті
байланыстарды құру мақсатындағы іс-әрекеті. Бұл әрекет ауызша немесе
жазбаша, тікелей байланысты немесе жанама байланыс арқылы жүзеге асырылады.
Менеджерлік әрекет - өндірістің сыртқы және ішкі құрылымын құрумен
байланысты әрекет.
Экономикалық кәсіптің болашақ маманының қаржылық әрекеті – тұлғаның
қаржылық талдау және алдыңғы кезеңдердің мәліметтерін қолдану арқылы
өндірістің ағымдық әрекетін қалыптастыруға және басқарушылық шешім қабылдау
қабілеттерін, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қаржылық талдау нәтижелерінің негізінде нақтылы шаруашылық кезеңнің
төлемдік күнтізбесі құрастырылады. Бұл күнтізбеде кіріс және шығыс бөліктер
қамтылады, ол өз кезегінде нақтылы шаруашылық өндірістің болашақтағы
стратегиялық саясатын құруға мүмкіндік береді.
Интеллектуалды танымдық әрекет – экономикалық жағдайлардағы,
экономикалық фактілер мен құбылыстардың экономикалық шындықты тану процесі.
Сонымен, әрекеттің жоғарыда сөз етілген түрлері адамның интеллектуалды-
шығармашылық қабілеттеріне, оның тұлғалық қасиеттері мен әлеуметтік-
экономикалық білім мен дағдыларына сүйене отырып, бүгінгі таңда оның
экономикалық мәдениетінің деңгейлеріне деген жоғары талаптарын көрсетеді.
Экономикалық мәдениет жалпы мәдениеттің құрылымдық бөлшегі ретінде,
көпшілік мамандардың пікірінше, екі жақтан қарастырылуы керек. Әлеуметтік
жағынан, экономикалық мәдениет – қоғам өмірінің адамдардың мақсатты, тиімді
әлеуметтік-экономикалық әрекеттерінің және қазіргі қоғамда қалыптасқан
және көрінетін білімдері мен дағдылары, негізінде даму деңгейі.
Экономикалық мәдениет – адамның қоршаған орта мен өзін танудың,
қайта өзгертудің заманауи тәсілдерін меңгеру деңгейі. Сонымен қатар,
тұлғаның экономикалық мәдениеті мәдениеттің басқа да түрлерінің сипаттамасы
болып, олардың құрылымдық бөлшегі ретінде және оларды өзіне біріктіреді.
Себебі, экономикалық, құқықтық, экологиялық, адамгершілік, еңбек,
эстетикалық және оқушы санасының басқа да түрлері оқушыны жалпы, бірыңғай
санасының құрамдас бөлігі болып саналады.
Осылайша, экономикалық мәдениет қоғамның жалпы мәдениетінің маңызды
бөлшегі екенін көреміз. Ол ұрпақтан ұрпаққа таралып отырады. Мәліметтерге
сүйенсек, экономикалық білім мен дағдылар өркениеттің қалыптасуының алғашқы
кезеңдерінде-ақ өскелең ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және даму процесінің
маңызды компоненті болып табылады. Бұны жазушылардың көне мектептері мен
шешендік мектептердің “экономикалық жаттығулары”, ортағасырлық оқу
орындарындағы күрделі экономикалық дайындықтың болғанын дәлелдейді.
Алайда, біз “экономикалық мәдениет” феноменінің интегративті сипаты
болатынына және оның ұғымдық аппараты әртүрлі ғылымдар, атап айтқанда
философия, экономика, педагогика, психология, әлеуметтану және т.б.
ғылымдар тарапынан жүргізілген зерттеулердің есебінен байып отыратынына көз
жеткіздік. Педагогикалық зерттеулер шеңберінде “экономикалық мәдениет”
ұғымын анықтау “экономикалық тәрбие”, “экономикалық білім беру”,
“экономикалық оқыту”, “экономикалық даму” секілді ұғымдарды талдау арқылы
жүзеге асады.
Экономикалық тәрбие саласындағы зерттеулердің ережелері мен
қағидаларын жүйелеп көрсеткендей, көпшілік зерттеушілер бұл ұғымды былайша
түсіндіреді:
– еңбек тәрбиесінің элементі (Ю.К. Васильев). Оқушылардың
экономикалық әрекетін олардың оқу-еңбек қоғамдық әрекетінің
құрылымдық бөлшегі ретінде есептеп, Ю.К. Васильев экономикалық
тәрбиеге тек еңбек процесінде қол жеткізуге болады деп есептейді;
– еңбек, адамгершілік, идеялық-саяси тәрбие синтезі (В.К. Розов);
– тәрбиенің жеке бағыты және құрылымдық бөлшегі (А.Ф. Аменд, И.Б.
Иткин, К.Я. Клепеч);
Алайда, жекелеген еңбектерде көпшілік авторлар “экономикалық тәрбие”
және “экономикалық білім беру” ұғымдарын бірге қарастырады. Мәселен, И.А.
Сасова мен П.Б. Шемякин және т.б. “экономикалық тәрбие – оқушылардың
экономикалық білім алуы, бұл білімін тәжірибе жүзінде қолдану қажеттілігі
мен дағдысының қалыптасуы” деп түсінеді. Бұл негізінен “экономикалық білім
беру” ұғымына қатысты анықтама деп ойлаймыз[33].
К.Н.Панферов экономикалық тәрбие ұғымына анықтама беруде оның негізі –
тұлғаға экономикалық әрекет кезінде қажетті экономикалық ойлауының,
санасының, іс-әрекеті мен басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттерінің
қалыптасуы деп түсіндіреді[34].
Біздің ойымызша, экономикалық мәдениеттің қалыптасуына деген мұндай
көзқарастарды “экономикалық даму” деп қабылдау керек. Өйткені, мәселе
адамның экономикалық білім мен дағдыны меңгеруі процесінде әлеуметтік-
тұлғалық өзгеруі туралы болып отыр.
Адамның экономикалық тәрбиесінің мазмұнына экономикалық тәрбиені
еңбекке, қоршаған ортаға,жекеменшік өніміне, құралдарға, табиғи ресурстарға
деген жауапкершілікті қатынасы деп ойлаймыз.
М.В.Тишкованың пікірінше, экономикалық тұрғыдан мәдениетті тұлғаны оның
экономикалық қасиеті ғана емес, басқа да қасиеттері: патриотизм,
адамзаттық, адамгершілік, заңға бағынушылық секілді қасиеттері сипаттауы
керек. Біз экономикалық мәдениеттің қалыптасуы оқушының өзін - өзі тануы,
жалпы адамзаттық құндылықтарға деген терең құрметтің дамуы үшін маңызды деп
ойлаймыз. Сонымен қатар, экономикалық мәдениет экономикалық әрекеттің
адамгершілік-құндылықты уәждерін қалыптастырады (әлеуметтік жауапкершілік
уәжі, шығармашылық келісімділік уәжі, әлеуметтік-кәсіби мәртебеге қол
жеткізу уәждемесі).
Осылайша, жоғарыда сөз етілген көзқарастарды қарастыру “экономикалық
тәрбие” және “экономикалық білім” ұғымдарының арасында біршама
айырмашылықтардың болатынын дәлелдейді [35].
Экономикалық тәрбие жастардың экономикалық білімге, дағдыға, еңбеке,
қоршаған ортаға деген қатынасын қалыптастыру және сол қатынастарды
экономикалық әрекет кезінде көрсету дегенді білдіретіні анықталды.
Экономикалық тәрбие оқушының мынадай экономикалық тұрғыдан маңызды
қасиеттерінің қалыптасуымен тығыз байланысты болуы керек: еңбексүйгіштік,
жауапкершілік, үнемшілдік, өздігімен әрекет ету. Бұл қасиеттер тұлғаның
экономикалық тәрбиеленуінің қалыптасу деңгейін бағалаудың критерийі болып
саналады (М.Ф.Антонов және т.б.) [36].
Бұл жұмысымызда “экономикалық тәрбие” ұғымын анықтауда біз
И.А. Клепач, В.Д. Попов, Л.Е. Энштейннің “экономикалық тәрбие – қоғамның
уақыттың экономикалық талаптарына сәйкес келетін ойлау, білім, дағды,
шеберлік әрекеттерінің қалыптастыру мақсатында адамға мақсатты жүйелі түрде
әсер ету, сонымен қатар тұлғаның экономикалық қарым-қатынас кезінде
көрінетін экономикалық тұрғыдан маңызды қасиеттерін қалыптастыру” деген
пікірлерімен келісеміз [37].
“Экономикалық білім” категориясы экономика саласында арнайы кәсіби
білім алумен тығыз байланысты. Бұл жағдайда адамның экономикалық
мәдениетінің қалыптасу процесі мақсатты, жоспарға сай, теориялық білім мен
практикалық дағдыны игерумен қатар жүргізіледі. Алайда, экономикалық
мәдениеттің дамуын адамның кәсіби іс-әрекетінің кез келген саласындағы
бәсекеге қабілеттілінің маңызды бөлшегі ретінде қарастыратын болсақ,
экономикалық білім берудің қажеттілігі экономикалық мәдениетті
қалыптастырудың маңызды құралы болып саналатыны дау тудырмайды. Бұны
шетелдік білім беру жүйелерінің тәжірибелері де дәлелдейді.
Мәселен, АҚШ-та экономикаға үйрету мемлекеттік білім беру саясатының
маңызды бағыты. Өйткені ол баланың шындықты рационалды талдау
қабілеттерінің қалыптасуына түрткі болады. Мемлекеттік деңгейде бұл
мәселелермен Экономикалық білім бойынша Ұлттық кеңес айналысады (ЭБҰК).
ЭБҰК-нің бағдарламалары мен әдістемелік материалдары экономиканы тиімді
экономикалық шешімдер қабылдауға үйретуді дамытушы пән ретінде қарастыруға
негізделген. Оның мақсаты – оқушылардан жауапты азаматтарды, саналы
тұтынушыларды, банктердің салымшыларын, жауапты өндірушілерді тәрбиелеу
және қалыптастыру. АҚШ-тың білім беру бағдарламаларында экономиканы
академиялық пән ретінде және бизнес бойынша оқу курс ретінде бөлек
қарастырады. Экономика бойынша курстың мазмұны – негізгі экономикалық
концепцияларды оқыту. Ал бизнестің мазмұны – тұтынушының компетенциясын
қалыптастыру, іскерлік қарым-қатынасқа дайындау. Сондықтан, бизнес бойынша
курс экономикалық жүйе қалай жұмыс істейтіні туралы жалпы материалдан
басқа, бухгалтерлік есеп, маркетинг, қаржы, компьютерлік бағдарлау секілді
пәндерден де құралады.
Пікірталасқа себеп болатын мәселелердің бірі – мектеп бағдарламасындағы
экономикалық білім берудің рөлі. Оның үш тәсілі бар: экономикалық білім
берудің жеке пән ретінде дамуы; бизнестің бөлігі ретінде дамуы және басқа
да қоғамдық пәндердің тараушалары ретінде дамуы. Яғни пәнаралық байланыс
арқылы.
70-жылдардың басындағы АҚШ-та және басқа да Батыс елдердегі еңбек және
экономикалық дайындықтың басты концепциясы – “Career education” – “Мансап
үшін білім” деп аталады. Осы концепцияның шеңберінде құрылған білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz