ОҚЫТУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗІРГІ ҒЫЛЫМ МЕН ТЕХНИКАНЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ. ОҚЫТУДЫҢ
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ
7-37
1.1 Болашақ мұғалімдерді қазіргі ғылым мен техниканың
жетістіктері негізінде кәсіби дайындаудың ғылыми-әдіснамалық
негіздері 7
1.2 Жоғары оқу орнында оқытудың ақпараттық-компьютерлік
технологияларын қолданудың қазіргі жағдайына сипаттама 24
АҚПАРАТТЫҚ КОМПЬЮТЕРЛІК ЖӘНЕ МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ
2 38-65
2.1 Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеу арқылы кәсіби дайындаудың
тұжырымдамасы 38
2.2 Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдерді
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу
негізінде кәсіби дайындау моделі 51
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМШАЛАР
Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеу негізінде кәсіби дайындау жүйесі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АКТ - Ақпаратты коммуникациялық технология
АКММ -Ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу
АКОӘК -Ақпараттық-компьютерлік оқу-әдістемелік кешен
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АЖ - Ақпараттық жүйелер
ДК - Дербес компьютер
ЖОО - Жоғары оқу орны
КОБ - компьютерлік оқыту бағдарламалары
КИ - Кентау институты
ККБД - Кәсіби компьютерлік біліктіліктер, дағдылар
ҚазҰПУ - Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ММ - Математикалық модельдеу
МҚ - Мультимедиялы құралдар
МАОЖ - Мультимедиялы аутоматтандырылған оқыту жүйесі
МОТ - Модульдік оқыту технологиясы
ОПҚ - Оқытушы-профессорлар құрамы
ОАТ - Оқытудың ақпараттық технологиялары
ОЖ - Операциялық жүйелер
ОҚМУ - Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
СӨЖ - Студенттердің өзіндік жұмыстары
СОӨЖ - Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысы
ХҚТУ -Халықаралық қазақ-түрік университеті
ЭЕМ - Электронды есептеу машина
ЭОӘК - Электронды оқу-әдістемелік кешен
ЭО - Электронды оқулық
IBM - International Business Machines (іскерлік
қызметтер
үшін халықаралық машиналар )
IT - Интернет технологиялар
MS DOS - Microsoft фирмасының дискілі операциялық жүйесі
HTML - Hiper Text Marpup Language (гипермәтінді белгілеу
тілі)
WWW - World Wide Web (дүниежүзілік тармақталған өрнек)
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қалыптасқан дәстүр бойынша Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28-ші ақпандағы
Қазақстан халқына Жолдауында Республикадағы әлеуметтік, саяси-мәдени
жағдайларға кеңінен талдау жасап, елдің негізгі даму басымдықтарын атап
көрсетті. Қол жеткен нәтижелер – Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына мүмкіндік туғызатыны анық. Жоғары
білім беру қызметкерлері үшін осы жолдаудағы алтыншы міндеттің маңызы
ерекше, онда Білім беру реформасының ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемі
– тиісті білім мен іскерлік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-
келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі-деп
атап айтты.
Қазіргі ақпараттық технологиялардың қарқынды даму кезеңінде орта білім
беретін оқу орындарының оқу үдерісінің тиімділігі болашақ мұғалімнің кәсіби
дайындығына тікелей қатысты. Сол себепті ақпараттық-компьютерлік
технологиялар құралдарын педагогикалық іс-әрекетте кеңінен қолдана білу
іскерліктерінің жоғары деңгейде қалыптасуы мектеп мұғалімдерінің кәсіби
дайындығына қойылатын талаптар қатарына енеді. Осы орайда, жоғары оқу
орындарында болашақ мұғалімдерді педагогикалық үдерісте ақпараттық
технологиялар мен бағдарламалық құралдарды қолдануға ғана емес, осы
құралдарды жасауға дайындау өзекті мәселе болып табылады.
Болашақ мұғалімдерді ақпараттық–компьютерлік және математикалық
модельдеу негізінде даярлау үшін оларда ең алдымен практикалық іс - әрекет
барысында пайда болатын мәселелерді формальды сипаттау дағдыларын, яғни
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу әдістері туралы
кәсіби білім, іскерлік және дағдылар жүйесін қалыптастыруды қажет етеді.
Сонымен бірге негізгі алгоритмдік құрылымдарды, бағдарламалау
технологияларын білу, есептерді математикалық модельдері бойынша шешу, ЭЕМ-
мен, оның құрылғыларымен, ақпараттық технология құралдарымен жұмыс істеу,
құрылған алгоритм бойынша ЭЕМ-ге арнап бағдарламалау тілдерінің көмегімен
бағдарлама құру және бұл білімдер мен іскерліктерді объектінің, құбылыстың
ақпараттық-компьютерлік моделін жасау үшін қолдана алу негізгі бір мәселе
болып табылады.
Замани ақпараттық жүйелерді қолдану дағдылары және олардың көмегімен
кәсіби практикалық есептерді шешу іскерліктері мен практикалық маңызды
есептерді ЭЕМ көмегімен шешу нәтижелерін сауатты өңдеу іскерлігі, оның
нәтижелерін кәсіби практикалық іс-әрекеттерде қолдану дағдыларын болашақ
мұғалімнің бойында қалыптастыру басты назарда болуы қажет.
Бұл талаптардың осы көлемде жүзеге асырылуы болашақ мұғалімдердің
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу бойынша сауаттылығының
жоғары деңгейде қалыптасуын қамтамасыз етеді. Осы айтылғандардан
байқайтынымыз АКММ түсінігі ақпараттық мәдениеттілік ұғымына компьютерлік
сауаттылықтың компоненттерін кеңейту арқылы және жаңа түсініктерді енгізу
арқылы пайда болады, яғни барлық жаңа түсініктер ЭЕМ көмегімен есептерді
шешу үшін ақпараттық – компьютерлік және математикалық модельдеу әдістерін
қолдану мәселелеріне арналады.
Ақпараттық проблеманың пайда болуы, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де,
жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын
қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Осы тұрғыда, болашақ
мұғалімдердің ақпараттық ой-өрісін, мәдениетін дамыту және олардың
ақпараттық технологияларды меңгерумен қатар оларды жасау іскерлігін,
дағдыларын қалыптастыру проблемасының көкейкестілігі күннен-күнге арта
түсуде.
Қазіргі ғылым мен ақпараттық технологияның дамыған кезеңінде және
өндірістің барлық салалары, соның ішінде оқу-ағарту саласы да
компьютерлендірілгендігі және оларға арналған қолданбалы бағдарламалардың
көптеп енуі, ал екінші жағынан болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындауда
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде оқыту
сәйкессіздіктерінен туған қайшылықтар да бар. Осы қайшылықтар зерттеу
тақырыбын “1 БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ АҚПАРАТТЫҚ-КОМПЬЮТЕРЛІК ЖӘНЕ
МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ НЕГІЗІНДЕ КӘСІБИ ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі. Болашақ мұғалімдерді жоғары оқу орнында кәсіби
дайындау үдерісі.
Зерттеудің пәні. Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеу негізінде оқыту үдерісінде кәсіби дайындау жүйесі.
Зерттеудің мақсаты. Информатика, математика, кәсіптік білімнің болашақ
мұғалімдерін ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде
оқыту арқылы кәсіби дайындауды теориялық-әдіснамалық және ғылыми-
әдістемелік тұрғыда негіздеу, оның әдістемесін жетілдіріп, тәжірибелік-
эксперименттен өткізу, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің болжамы. Егер информатика, математика, физика және кәсіптік
білімнің болашақ мұғалімдерін ақпараттық-компьютерлік және математикалық
модельдеу негізінде кәсіби дайындау теориялық-әдіснамалық және ғылыми-
әдістемелік тұрғыда негізделсе және оның әдістемелік кешені даярланса, онда
ақпараттық-компьютерлік технологиялар арқылы ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеуді жетік меңгерген мұғалімдерді кәсіби дайындау
үдерісінің тиімділігі артады.
Зерттеудің міндеттері.
1. Болашақ мұғалімдерді қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері
негізінде кәсіби дайындаудың теориялық-әдіснамалық негіздерін
анықтау.
2. Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және математикалық
модельдеу негізінде кәсіби дайындау тұжырымдамасын жасау.
3. Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік
және математикалық модельдеу негізінде кәсіби дайындау моделін
жасау.
4. Ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындаудың әдістемесін негіздеу.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдерді
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде оқыту
үдерісінде кәсіби дайындау жүйесін теориялық және педагогикалық-тәжірибелік
тұрғыда дамыту ақпараттық-компьютерлік технологияларды меңгерген болашақ
маманның кәсіби білімі мен іскерлігін қалыптастырады.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері білім беру жүйесінің
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік негіздері,
тұлға дамуының жалпы философиялық ұстанымдары, біртұтастық туралы
диалектикалық теориясы, қазіргі білім беру проблемалары, политехникалық
және кәсіптік білім беру, кәсіби педагогика, кәсіпқойлық психологиясы мен
жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
құрайды.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың және т.б. ғалымдардың еңбектері; ҚР
үкіметінің ресми материалдары; Білім және ғылым министрлігінің жоғары
мектептің білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-
әдістемелік кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқулықтар,
оқу құралдары және т.б.); Қазақстан Республикасы жоғары міндетті кәсіптік
білім беру бағдарламалары; Білім беру саласын ақпараттандыру тұжырымдамасы
мен бағдарламасы; педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері;
ақпараттық-компьютерлік технологиялар саласындағы ғылыми еңбектері.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері. Оқытудың ақпараттық-
компьютерлік технологияларын қолдану
1.1 Болашақ мұғалімдерді қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері
негізінде кәсіби дайындаудың ғылыми-әдіснамалық негіздері
Қазақстан Республикасының Евразиялық аймаққа кіруі, ХХІ ғасырға аяқ
басуы ел Президентінің Қазақстан-2030 атты стратегиялық бағдарламасына
сәйкес жаңа техника мен технология үдерістерінің дамуы келешекте жоғары оқу
орындарында білім беру қандай бағытта өрбуі керек деген өзекті мәселе
туғызады.
Еліміздегі жоғары кәсіби білім берудің көп деңгейлі құрылымы және
жоғары мектептің халықаралық білім беру жүйесіне жоспарлы интеграциялануы,
жоғары оқу орнын қазіргі заманның талаптарына сай басқару мәселелері жаңа
тәсілдерді талап етеді. Болашақ мамандардың шығармашылық мүмкіндіктерінің
дамуына, олардың білім беруде кредиттік жүйені енгізу жағдайларында кәсіби
хабардарлығының бейімделуі жоғары оқу орындарында оқу үдерістерін
ұйымдастыруда сапалы өзгерістердің қажеттілігін көрсетеді.
Республикамыздың Білім және ғылым министрлігі “Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасын”
дайындап, көрсетілген кезеңдердегі білім қызметкерлері мен білім беру
мекемелерінің міндеттерін анықтаған болатын.
Заманның жаңа даму сатысында білім беру жүйесі қоғамның жаңа
экономикалық саясат, әлеуметтік және интеллектуалдық деңгейіне сай келуі
тиіс. Осыған орай білімнің мақсаты, мазмұны және оны оқыту тәсілдері қайта
қаралып, оқу жүйесін реттеу, жетілдіру, ұйымдастыру мәселелері зерттеліп,
өз шешімін табуды қажет етеді.
Мамандардың пікірінше ХХІ ғасырда тиімді білім беру жүйесін жасайтын
жас ұрпақтың ақыл ой және рухани потенциалын барынша дамытуға мүмкіндігі
бар ұлт қана озат бола алады.
ХХІ ғасырдың басында ғылыми техникалық прогрестің және ақпарат
көлемінің өсуі жоғары оқу орындарындағы алынған білім қорының белсенді
кәсіби іс-әрекетінің барлық кезеңіне емес, тек қысқа уақытқа ғана кәсіпкер
мұқтаждығын қанағаттандыратындығын көрсетті. Болашақ мамандардың кәсіби
міндеттерді шешу үшін өз бетінше ізденуге және білімді игеруге даярлау
қажеттігі туындайды.
Ғалым-психологтардың пікірі бойынша педагог профессиограммасын жасауда
педагогтық қызметтің психологиялық құрылымын ескеру қажет. Педагогтық
қызметтің психологиялық құрылымына жататын қасиеттер мыналар: гностикалық,
конструктивтік, ұйымдастырушылық, бейімділік пен іскерлік.
Мамандар профессиограммасын жасауда социологтардың маман моделі
қасиеттерін қамтитын мынандай төрт түрлі блок болады:
1) кәсіптік;
2) әлеуметтік;
3) саяси-идеялық;
4) әлеуметтік –психологиялық;
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында жоғары білім берудің мақсаты-қоғамның, мемлекеттің және
тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір
адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен
мүмкіндік беру-деп атап көрсетілген.
Қоғам өміріндегі қазіргі өзгерістер, экономиканың, саясаттың,
әлеуметтік-саяси саланың дамуы қоғамдағы негізгі фактор болып табылатын
жеке тұлғаның жалпы даму деңгейіне байланысты болмақ. Ал ол қоғамдағы білім
беру талаптарын түбегейлі өзгертуге алып келді. Қоғамдық өмірдегі
өзгерістер оқытудың жаңа технологияларын қолдануды, жеке тұлғаның жан-жақты
шығармашылық тұрғыдан дамуына жол ашуды көздеп отыр. Бұл міндеттерді жүзеге
асырушылар білім беру жүйесінің күрделі мәселелерін шешуші кәсіби –
педагогикалық шеберлігі жоғары ұстаздар болмақ.
Міне, осы орайда ҚР Білім және Ғылым Министрлігі әзірлеген ҚР жоғары
педагогикалық білім тұжырымдамасы мен ҚР жаңа тұрпатты педагогінің
үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамаларында жаңа қоғамдағы мұғалім
моделінің үлгілері көрсетіліп берілді. Жоғары педагогикалық білімді
мұғалімдерге қойылатын талаптар қазіргі қоғам қажеттілігінен туындайды.
Жаңа қоғам мұғалімі тек кәсіби шеберлігі жоғары адам ғана емес, рухани
дамыған, шығармашыл, мәдениетті, білім құндылығын түсінетін, педагогикалық
технологияларды меңгерген, ғылым мен техника жетістіктері негізінде кәсіби
даярланған болуы тиіс.
Осындай талап деңгейіндегі маманды даярлау жоғары оқу орындарының
үлесіне тиеді. Педагогикалық мамандық - білім беру нәтижесінде алынған
және берілетін біліктілікке сәйкес кәсіптік-педагогикалық міндеттерді алға
қоюды және шешуді қамтамасыз ететін білім, іскерлік және дағдылардың
жиынтығынан тұраты күрделі үрдістің жемісі, яғни осы кәсіптік топ
шеңберіндегі қызмет түрі. Білім деңгейі мен кәсіптік деңгейді ұдайы
арттырып отыру қажет, себебі ғылым мен техниканың даму нәтижесінде білім
тез ескіреді; ғылыми ақпарат көлемі тез өсіп, жаңа білім салалары дамыды,
жаңа мамандықтар енгізу мен басқаруды ғылыми негізде жетілдіру қажеттігі
туды. Міне, осыдан келіп әрбір адамның бүкіл өмір бойына білім алуына, оны
толықтырып, жетілдіріп отыруына мүмкіндік жағдай жасалуда.
ЖОО-ғы болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығы оқу жылдары кезінде кәсіби
шеберлікке мақсатты даярлаумен қоса, педагогикалық шығармашылық қызметке
дайындаумен тікелей астарласуы тиіс. Ол болашақ мұғалімнің жалпы мәдени
(өмірге көзқарас), методологиялық (психологиялық-педагогикалық), пәндік
блоктарды меңгеруін қамтамасыз етеді.
ҚР-ң жоғары педагогикалық білім тұжырымдамасында Болашақ мұғалім тек
өз пәнін жетік меңгеріп қана қоймай педагогикалық үдеріске қатысушының
әрқайсының орнын көре біліп, оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыра білуі,
оның нәтижелеріне көз жеткізіп, ауытқушылықтарын реттей білуі тиіс. Мұндай
нәтижеге жету үшін жоғары оқу орындарындағы мұғалім даярлау сатылы түрде
жеке тұлға ретінде қалыптастыру мақсатында жүргізілуі керек -делінген
[160].
Жалпы білім беретін орта мектеп мұғалімдері ішінде информатика пәні
мұғалімінің алатын орны ерекше. Мектеп информатика курсы оқушының ойлау
қабілеті мен жалпы білім дәрежесін дамытуда және тәрбиелеуде әрі жетекші,
әрі жауапты орын алады. Информатиканы мектепте оқыту оқушыларға қоршаған
ортаны танып білуді үйретеді, логикалық ойлауы мен танымдық қызметтерін,
шығармашылық, қабілеттерін, қалыптастырға ұйытқы болады, оқушының зейіні
мен байқағыштығын, ұқыптылық пен дәйектілік, дербестік пен жоспарлылық
сияқты еңбек мәдениетін дамытуға ықпал етеді, дүниге ғылыми көзқарасын
қалыптастыруға жағдай туғызады.
Ал бүгінгі қоғамға өз бетінше дербес, сыни тұрғыда ойлайтын, туындаған
проблемаларды көре білетін және шығармашылықпен шеше білетін адам қажет.
Қазіргі қоғам – ақпараттық технологиялар қоғамы. Ал оның азаматтары өз
бетінше белсенді қимылдауға, шешім қабылдауға, өмірдің өзгермелі
жағдайларына икемділікпен бейімделуге қабілетті болуына мүдделі. Сондықтан
қазіргі қоғамдағы білім берудің мақсаты – адамның интеллектуалдық және
адамгершілік тұрғыда дамуы. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін болашақ мұғалім
бойына мектепте қызмет ететін маман ретінде оларға білім беру жүйесінің
стратегиялық бағыты айқын көрсетілуі тиіс. Оған оқу процесінің тиімділігі,
сабақтардың жүйелілігі мен сапасы, бағдарламаның орындалу барысы білімнің
тереңдігі бүкіл оқу тәрбие жұмысын дұрыс жоспарлауға игі ықпал етеді.
Біздің елімізге, сонымен бірге Ресей және шетелде кәсіпке бейімделу
мәселесі еңбек психологиясы және кәсіби оқыту аясында қарастырылып жүр.
Бірақ, бұл мәселені кәсіби оқыту кезінде ғана қарастыру көзқарасы, бір
жақты болып табылады, себебі бұл кезде ең басты мәселе адамның барлық
өмірлік жолына деген әсер ету ескерілмеген. Адам өз өмірінің белгілі бір
кезеңіне өте отырып әрмен қарай өмір жолын таңдауы өзіне байланысты болады.
Болашақ мүғалімнің кәсіби бейімделу аясына негізінен мыналар кіреді:
кәсіби бағдар, кәсіпке дайындық, кәсіби орнығу, мамандық бойынша
студенттердің білім алу ерекшеліктері, еңбек жағдайлары. И.Калайконованың
айтуынша бұлар кәсіби бейімделу құрылымында ең маңызды орынды алады.
Бірақ, әр түрлі бейімделу түрлері маманның қалыптасуына әр түрлі әсер
етеді. Оның ең негізгісі кәсіпке бейімделу болып табылады.
Болашақ мұғалім үшін оның өмірлік іс-әрекетіне мамандықты меңгеру
мәселесі үлкен орын алады. Ол алдымен мамандықты оқып үйренуге, дайындыққа
көңіл аударса, одан кейін мамандықты терең меңгеруге, кәсіби шеберлікке
ұмтылуы қажет.
Сонымен, айта кететін жайт, студенттердің оқу іс-әрекетінің
нәтижелілігі, оған бейімделу көптеген факторларға байланысты. Оған
студенттердің танымдық іс-әрекетін реттеу функциясы, өмірлік жоспары мен
қызығушылықтары, мотивтерді, құндылықтық бағдарлардың басым болатын түрі,
ұмтылыс деңгейі, мінез-құлықтарын саналы басқара алуы т.б көптеген
факторлар үлкен ықпал етеді.
Болашақ мұғалім мамандығына бейімделу мәселесі кезеңінде студент
болашақ мамандығы бойынша еңбек талаптары мен ерекшеліктерін меңгеру керек.
Ол мамандықты меңгеру кезеңіндегі тұлғаның кәсіби қасиеттерінің
қалыптасуынан, еңбек дағдыларынан көрінеді. Болашақ мұғалімдік кәсіпке
бейімделу студенттің жаңа ұжымға сіңуіне, енуіне әсер етеді. Ол жаңа
ұжымға, еңбек талаптарына, кәсіби іс-әрекетке қатысу үдерісі және кәсіби
қызығушылықтарының, жеке сапалардың осы іс-әрекет талаптарымен арақатынасын
көрсетеді. Біз ғылыми-педагогикалық еңбектерге сүйене отырып болашақ
мұғалімнің кәсіби бейімделуінің мазмұндық құрылымын және олардың
қалыптасқандығын анықтау критерийлерін ұсындық (Сурет 1).
Кәсіби іс-әрекетке бейімделу үдерісі табысты болуының негізгі
жағдайларын көрсетер болсақ: біріншіден, кәсіби іс-әрекетке бейімделу
жоғары оқу орындарындағы жас маманды дайындау сапасымен, олардың
тәжірибелік бағдыларды жинақтауларымен байланысты. Ол кәсіпке оқыту және
тәрбиелеу кезеңінде бейімделе бастайды. Бұл жерде кәсіби іскерліктер мен
дағдылар да қалыптасады, кәсіпке керек деген білімдермен қамтамасыз
етіледі, еңбекке деген шығармашылық қатынас пайда болады, ұжымдық жұмыс
дағдылары мен кәсіпке деген қызығушылық дамиды, яғни кәсіби іс-әрекеттің
жағымды мотивациясы шыңдалады. Бұл кезеңде өндірістік және педагогикалық
практикаларға үлкен көңіл бөлінеді. Екіншіден, кәсіпке бейімделу кезінде
кәсіпті таңдау мотиві де үлкен орын алады. Адамдың нақты мінез-құлықтары
мен әрекеттерінен нақты мотивті көруге болады, ол іс-әрекет процесі
кезеңіндегі мақсатты көрсетеді. Мамандықты өз қызығушылығымен, қоғамға
қажеттілігі құндылығына байланысты таңдаған кездегі кәсіпке бейімделу де
табысты болады. Үшіншіден, кәсіпке бейімделудің табысты болуы кәсіби іс-
әрекеттің ұнамдылығымен, ұжымның психологиялық климатымен, қоғамдық
белсенділік және жеке ерекшеліктермен байланысты. Төртіншіден, кәсіби
бейімделу кезінде еңбек іс-әрекетінің мазмұны, ұжымдағы өзара қатынас,
Сурет 1 - Болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделуінің мазмұндық құрылымы
және олардың қалыптасқандығын анықтау критерийлері
жақсы жағдайлар және еңбекті ұйымдастыру секілді параметрлері әсер етпей
қоймайды.
Кәсіби оқыту кезінде студент топтарын үшке бөлуімізге болады:
Бірінші топтағы студенттер білімге кәсіп ретінде бағдар жасайды. Бұл
топтағы студенттер болашақ жұмысына деген қызығушылықтары бар, өз болашағын
осы кәсіп бойынша іске асырғысы келетін студенттер.
Екінші топтағы студенттерде бизнеске деген бағдар басым. Олар үшін
білім алу құрал ретінде ғана болады. Олар өз іскерлік, сауда саттықтарын
жасағысы келеді. Бірақ олар уақыт өте келе бұл бағыттың өзі білімді талап
ететіндігін түсінеді.
Үшінші топтағылар жеке, тұрмыстық деңгейлерінде проблемалары бар
студенттер. Олар үшін бірінші орында тұрмыстық, жеке, отбасылық проблемалар
тұрады. Өз жолдарын таңдауда қиналатын, кәсіпке деген қызығушылықтары жоқ
студенттер қатарына осылар жатады. Өзіндік тану оларды кеш болуы мүмкін.
Кәсіпке бейімделу кезінде кәсіпті таңдау мәселесі үлкен орын алады. Бұл
мәселені Д.А.Леонтьев, Е.В.Шелобанова еңбектерінен көруге болады. Олар
кәсіпті таңдау мәселесінің екі белгісін қарастырған: мүмкін болатын
баламалар және осы баламаларды салыстыруға болатын критерийлер. Осы бағыт
бойынша үш деңгейді атап көрсеткен. Кәсіпті таңдау кезіндегі бірінші деңгей
баламалар және оларды салыстыру критерийі бар таңдау, оны – жай деп
атаймыз; екінші деңгейге қажет кезінде баламалар бар, бірақ дайын
критерийлер жоқ, оны субъект өзі өңдеуі керек болады, оны - мәнді деп
атаймыз; үшінші деңгейде балама жоқ таңдау-тұлғалық немесе экзитенциалды
деп аталады. Кәсіпті таңдау, анықтау осы кезеңдер ішіндегі үшінші кезеңге
жатады. Студенттер көбінесе не керек екенін, болашақта не күтіп тұрғанын
білмейді. Кәсіп туралы көп білу негізгі баламалар болып табылады. Олар
айқын баламалар болып студент үшін белгілі-бір мәнге ие болған кезде, яғни
оның өмірлік дүние аясына кірген кезде болады. Баламаларды құру үдерісі-
субъект үшін мәнді құру үдерісі болып табылады.
Сонымен бірге теориялық және практикалық аспектілерде кәсіби өзіндік
тұлғаның жалпы қалыптасу үдерісімен тығыз байланысты қарастырылады. ЖОО
оқыту процесі кезінде кәсіби қалыптасу кезінде мамандану жағдайы үлкен
қызығушылық тудырады. Кәсіби іс-әрекет адамның өмірлік іс-әрекетінің
маңызды жағы болып табылады, себебі ол арқылы тұлғалық толық қанды өзін-өзі
жүзеге асыру өз мүмкіндіктерін толығымен жұмсауды қамтамасыз етеді.
Л.И. Божовичтің тұлғаның ішкі позициясы түсінігін қолдана отырып,
адамның ішкі позициясының дамуы көп жағдайда тұлғаның кәсіби маман ретінде
дамуымен анықталады деуге болады. Адамның ішкі позициясы өзінің объективті
бейнеленуінде тұлғаның кәсіби қалыптасуында көрінеді.
Кәсіби бейімделу үдерісінде кәсіби маман ретінде ішкі мотивтердің
қалыптасуын бірнеше кезеңдерін бөлуге болады.
1) Болашақ кәсіби іс-әрекетіне деген жалпы жағымды эмоциялар
қатынасымен сипатталады. С.Л. Рубинштейннің қалаймын, істей аламын
жасау қажет түсініктерінің арақатынасы туралы идеясына сүйене отырып
айтатын болсақ, бұл кезеңге бірінші компонент неғұрлым сәйкес келеді, яғни
мамандықты меңгеруге деген тілек жақсы дамыған, бірақ өзінің қабілеттері
мен қажеттіліктері әлсіз дамыған. Ал үшінші компонент соңғы кезде жастар
қоғамдық қажеттіліктерді ең соңғы кезекте ғана есепке алады.
2) Келесі кезеңде ішкі позициясының дамуы өз мүмкіншіліктері мен
қабілеттерін саралау, өз іс-әрекеттерінің мазмұнды моменттеріне деген
бағдар қалыптасу кезінде көрінеді.
3) Бұл кезеңде өз кәсіби іс-әрекет, өз қабілеттері жайлы баламалы
көзқарастар қалыптасады.
Бұл айтылған кезеңдер кәсіпқойдың ішкі позиция типтерімен сәйкес келеді
деп айтуға болады.
С.Л.Рубинштейннің адам өмір сүруінің екі тәсіліне сүйене отырып,
А.Р.Фонарев өмір сүрудің үш құрамын (модусын) өңдеді: меңгеру, әлеуметтік
жетістіктер және қызмет ету.
Көрсетілген модустар болашақ маманның кәсіпқойлық тұлғасының қалыптасу
кезеңдері болып табылады, сонымен қатар, кәсіпкерлік деңгейін бейнелейді.
Кәсіпке бейімделу кезінде студенттерде ең негізгі осы кәсіп маған керек
деген сана қалыптасу керек. Ол студенттің қабілетіне, жеке психологиялық
ерекшеліктеріне тәуелді. Студенттік шақта студентте өте жоғары құндылық
деңгейі қалыптасса, ол еңбек еткен кезде өте сәтті, тиімді жұмыс істей
алатын болады. Бірақ, нақты жағдайда осылай болып отыр ма, жоқ әлде
керісінше ме. Осы сұрақ бәрімізді де толғандырады. Кәсіпке бейімделу
дегеніміз-бұл студенттің кәсіби өзін-болашақ өміріне де өте үлкен әсерін
тигізеді. Сондықтан кәсіпке бейімделу кезеңін зерттеудің теориялық,
практикалық маңызы зор.
Студенттердің мұғалім мамандығына кәсіби бейімделуі барысында олардың
белсенділігін, мақсатты әрекетін, жоғары мектептің оқу-тәрбие үдерісіне
енуінің шығармашылық сипатын бөліп атау қажет, осылардың нәтижесінде олар
өздерін танытуға, еңбек үдерісінде өз орнын табуға қажетті біліммен
сусындайды, пәнге деген қызығушылығы артады, таңдаған кәсібіне оң пікірі,
икемділігі мен дағдылары, ақыл-ой қызметін тиімді ұйымдастыру қабілеті
кәсіби маңызды сапаларға өзін-өзі тәрбиелеуі және кәсіби өз бетімен білім
алу жұмыстарының жүйесі қалыптасады, жоғары білікті мамандарды болашақ
кәсіби қызметіне даярлауға қойылатын жоғарыда аталған талаптарға неғұрлым
сәйкес келуіне қол жеткізеді.
Студенттерді кәсіби бейімдеудегі түпкі мақсаты жоғары мектепке алғаш
оқыған күндерден бастап оларды оқушылық позициядан болашақ ұстаздардың
позициясына көшіру. Болашақ мамандығына қызығушылық олардың оқу-тәрбие
үдерісінде даярлануына оң әсерін тигізеді, сабақтармен басқа да іс-
әрекеттерге қарым-қатынасы байыптырақ, жауаптырақ болады.
Жоғары мектептегі кәсіби даярлауды зерттей отырып біз студенттердің
тұлғалық мүмкіндіктерін қалыптастыруға мүмкіндік аламыз, сөйтіп мұғалім
мамандығы жайлы қалыптасқан жағымсыздау пікірді сондай-ақ, жас
мүғалімдермен жүргізілетін жұмыс әдістерін де белгілі мөлшерде өзгертуге
болады.
Жоғары оқу орнында кәсіби даярлау жұмыстары қызметін жаңа бастаған
мұғалімнің бейімделу кезеңінде қиындықтарға кездесетінін, алайда олар бұл
кезеңнің сапалы өтуіне ықпал жасайтынын, мұның шындығын болашақ
мұғалімдердің практикалық қызметі және олардың сауалнамаға берген жауаптары
да дәлелдейді.
Мұғалімнің қызметі өзінің құрылымына қарай жан-жақтылығымен
ерекшеленеді, бұл қызмет тәжірибелі мұғалімнен де, жас ұстаздан да сан
түрлі қызметтерді атқара білуді талап етеді, оның бейімі мен біліктілігін
сарқа жұмсауды қажетсінеді. Ұстаздың әр түрлі рөлде көрінуіне тура келеді.
Ол балалар ұжымының ұйымдастырушысы болғандықтан басқарушылық қызметтің
дағдыларын да игеруі керек, ол-оқытушы, сондықтан өз сабақтарының авторы,
ортақ ұжымдық жұмыстардың дирижері, білім бастауы, ол оқушылардың рухани
өмірінің дамуына, олардың адамгершілік келбетінің қалыптасуына басшылық
жасайтын тәрбиеші... Ол оқушылардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасайды,
олар үшін мұғалім балаларының жетістігі мен кемшіліктерін хабарлаушы ғана
емес, педагогикалық білімді насихаттаушы, отбасылық тәрбие жайлы кеңес
беруші де [169]. Маманнан дәл осындай көпқырлылықты талап ететін
ұстаздықтан басқа екінші мамандық жоқ, бұл-өзінің мән-маңызы және қайшылығы
тұрғысынан ерекше мамандық. Мұндай көпқырлы қызмет иесі ұстазға жоғары
талаптар қоя отырып, оның кәсіби бейімделу үдерісін күрделендіреді және
болашақ мұғалімді эмоцияналдық тұрғыдан да айқындайды.
Еңбек жолын бастаған мұғалімдерде қажетті психологиялық-педагогикалық
білімдердің, білік пен дағдылардың болмауы, педагогикалық жұмысқа
даярлығының жеткіліксіздігі, жіберген қателіктері мен сәтсіздіктері өкініш,
көңіл қалу сезімдерін туғызады. Туындаған проблемалардың күрделілігі және
оларды жеңудің жолдарын анық білмеуі олардың көңілінде қорқыныш,
сенімсіздік туғызып, жас мамандардың кәсіби бейімделуіне кері әсерін
тигізеді.
Өте күрделі үдерістердің санатындағы кәсіби бейімделу үдерісі өзіндік
ішкі, сондай-ақ сыртқы қайшылықтарымен сипатталады.
Алғашқы қайшылықтар біздің пікірімізше мынадай деп есептейміз:
- болашақ мұғалімнің өз бетінше жұмыс істеуге ұмтылуы және оған қажетті
білімі, іскерлік және дағдыларының жоқтығынан, сондай-ақ ұжымдарда
шығармашылық, демократиялық негіздердің жоқтығынан;
- жақсы жалпы теориялық білім мен оны практикалық қызметінде қолдана
алмауынан;
- болашақ мұғалімнің өзін-өзі таныту қажеттілігі мен оның
коммуникативтік мүмкіндігінің сәйкессіздігінен пайда болады.
Сонымен қатар ЖОО тұлғаны кәсіби даярлау үдерісінде оның жұмыс орнына
байланысты кездесетін сыртқы қайшылықтары:
- болашақ мұғалімнің өмірлік жоспарлары, құлшыныстары, кәсіби үміті мен
олардың жаңа әлеуметтік жағдайы, мектептің ұжымы, оның құндылық
бағдарлары ұсынатын нақтылы мүмкіндіктер арасында;
- болашақ мұғалімнің талап-тілектері және оның аталған ұжымның
тұлғааралық қарым-қатынастар құрылымындағы нақтылы алатын орны
арасында:
- орта мектеп ұжымына байланысты қоятын нақтылы талап-тілектері мен
болашақ мұғалімдердің даралық ерекшіліктерінен туындайтын оның
сенімділік, қызығушылық, ұмтылысы арасында;
- қарым-қатынас тәжірибесінің жетімсіздігінен және алғашқы жылдарда
қоғамдық-педагогикалық қызметіне көп салалығына байланысты да
туындайды.
Бұл қайшылықтарды атай келе және оларды шешудің (мәселен,
университеттің оқу-тәрбие процесінің кәсіби-педагогикалық бағытын күшейте
түсу, тәлімгердің, мектептің педагогикалық ұжымының рөлі т.б.) жолдарын
ұсына отырып, олардың әрқайсысын жеке тұлға ерекшілігімен немесе белгілі
топпен байланыстыра қарастыру қажет.
Сондай-ақ, алған мамандықтың өзі төмендегідей жағдайларда қайшылықтарға
ұрындыруы мүмкін:
- мамандық жеке тұлғаның қабілетін танытуына мүмкіндік бермеген немесе
онда жоқ басқа бейімділік, қабілетті қажет еткен жағдайда;
- көңілі толмаған, өзін-өзі бағалауы мен тұлғаның қабілетін объективті
бағалау сәйкес келмеген жағдайда;
- тұлғаның және оның қызмет барысында қарым-қатынас жасаған адамдарының
коммуникативтік қабілеттері арасында да қайшылық байқалады.
Болашақ маманның тұлға ретінде танылу жолындағы аталған және басқа да
қайшылықтарды шешу оның кәсіби бейімделуін тездететін маңызды шарт.
Мақсат бұл жерде туындаған қайшылықтарды мұғалім-маманның қалыптасу
үдерісіндегі қозғаушы күштер ретінде тиімді пайдалана білуінде болып отыр.
Туындаған қайшылықтарды жеңу үшін болашақ мұғалімдердің алдымен оларды
жақсы түсіне білуі және болатын қажетті өзгеріске ынта-құлшыныспен қарауы
да өте маңызды. Мұндай құлшыныс, дайындық сезімі жоғары оқу орнында
дамытылуы, қалыптасуы, тіпті мектепте де насихатталуы қажет-ақ. Кездесетін
қайшылықтарды жеңу үшін мектепте әлеуметтік-педагогикалық жағдайлардың
жасалуына, ерік-күші секілді сапаларды қолдап, қалыптастыруға күш салу
керек. Бұл мәселе болашақ ұстаздың әлеуметтік белсенділігінің қалыптасу
денгейін және психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып жоспарланған
онымен жеке жұмыс істеу шараларын ұйымдастыру үдерісінде неғұрлым тиімді
түрде іске асырылады, өйткені бұл жұмыстар оның тез әрі орнықты түрде
кәсіби бейімделуіне ықпалын тигізеді.
Болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу мәселесін қарастыру барысында оның
мәніне талдау жасаудың маңызы ерекше, өйткені мәселенің мәнін табу
үдерістің өзінің мәнін тануға әкеледі.
Кеңірек алып қарастырғанда болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу аясына
мынадай жайлар енеді, яғни өздерінің қызмет барысында тап болатын нақтылы,
оқу-тәрбиелік жағдайларды түсіне және оларды талдай білу, сондай-ақ,
педагогикалық және оқушылар ұжымдарымен, кәсіби қызметі мен қарым-
қатынасының барысындағы міндеттерімен, туындайтын талаптармен танысуы.
Бұл өзін-өзі ұстауы мен қарым-қатынас жасаудың тиімді жолдарын табу
үшін қажетті олардың іс-әрекетінің танымдық жағы; өзі үшін маңызды өмірлік
жағдаяттардың өзгеруіне байланысты тұлғаның эмоционалды-жігерлілік күй-
хәлі, қажеттіліктері, талап-тілектері және тұлғаның өзінің құлшыныстары
арасындағы қайшылықтар, әйтпесе, оған қойылатын талаптар мен оларды орындау
мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар, білім, іскерлік және дағдыларын
қалыптастыру, қиындықтарды жеңе білуге жұмылдыру, дұрыс бағалауға және өзін-
өзі бағалауға деген бейімділігі, жұмысына қанағаттану т.б.
Бір жағынан оқыту мен тәрбиелеудің нақтылы әдістемесін игеруге, екінші
жағынан, болашақ мұғалімнің маман ретінде өзін-өзі танытуына бағытталған
өзін-өзі ұстай білу, педагогикалық қарым-қатынастың тиімді түрлерін таңдау
мен пайдалануды танытатын практикалық тікелей іс-әрекеті.
Аталған үш компонент кәсіби бейімделу барысында бір-бірімен тығыз
байланысты әрі практикалық іс-әрекет барысында бірін-бірі толықтырып
отыратын болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісін құрайды.
Болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісінде арнайы кәсіби пәндерді
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде оқыту
әдістемесі жалпы дидактиканың теориясына негізделеді. Дидактика оқытудың
міндеттері мен мазмұнын ашатын, білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру
үдерісін суреттейтін, оқыту мен білім беру мәселелерін жасайтын
педагогиканың құрамдас бөлігін құрайды.
Оқыту үдерісі қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдайлармен, адамдардың әрекеттері және тіршілік қажеттіліктерімен,
қазіргі таңдағы ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен және күн
сайын артып отырған студент тұлғасына қойылатын талаптарымен айқындалады.
Оқыту үдерісі терең, берік және дәл білім алуға ұмтылған студенттердің
таным жолындағы қимылына байланысты. Оқыту үдерісі – бұл оқытушы мен
студенттердің мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесудің барысында
студенттерге білім беру міндеттерін шешу. Оқыту үдерісі – тұтас
педагогикалық үдерістің бір бөлігі. Оқыту екі жақты үдеріс, онда оқытушы
мен студенттердің ынтымақтастық іс-әрекеттері жүзеге асырылады.
Сонымен бірге, оқыту үдерісі білім беру, тәрбие және даму үдерісімен
байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе
отырып, білім беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына
мүмкіндік туғызады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі заңдылықтарды, білімді меңгеру
негізінде ғана игі әсер етеді. Егер білімгер оқуды өзімнің міндетім деп
санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқыту жақсы нәтиже
бермейді.
Білім беру үдерісін және білім саласындағы құбылыстардың басты кілті
әдіснама мәселесінде. Біріншіден әдіснама логикалық ойлаудың, іс-қимыл
әрекетінің әдісі мен кұралы әрі оның құрылысы туралы ілім ретінде
қабылданса, екіншіден, ол ғылыми қабылдаудың әдісі мен нормасы және желісі
ретінде қарастырылып, теориялық дамудың әдіснамасы немесе қабылдаудың
түрлері ретінде педагогикалық шындықтың анықтамасы болып есептелінеді. Бұл
анықтама, ғылыми көзқарастың екі тобын ерекшелейді. Біріншісі, - өз
кезегінде жиі қолданылып жүрген педагогикадағы ақиқатты қабылдау жүйесінің
жиынтығын көрсетеді. Кейінгілері - қабылдаудың ойлаумен қатынасын
бейнелейді. Оларды ұстанымдар, әдістер, құрал-жабдықтары негізінде
қарастырады. Зерттеуші ғылыми негіздеулерге сүйене отырып, оның ақиқатқа
айналған нұсқаларын - бағдарламалар мен әдістемелік жүйелерді жинақтауға
негізделеді. Бұл ғылыми зерттеулер барлық философиялық-педагогикалық
тәжірибелерге сүйенеді.
Кейде қазіргі ғылымдағы зерттеулер мұны жоққа шығарады. Оның ғылыми
негізін тұрақтандырмау жағын ойластырады. Әдіснаманың ғылыми жүйесі -
ақиқатқа негізделген әдістемелік жүйенің басты шарттарының бірі болып
табылады, ғылыми іс-әрекеттердің желісі болып есептелінеді. Әдіснаманың
ғылымдағы түсінігі түрліше болып келеді. Оның себептерін әдіснамалық
жетілдірулер айқындайды. Сондықтан ақпараттық технологияларды жетік меңгеру
болашақ мұғалімдерді АКММ негізінде дайындауды қазіргі жағдайда жүзеге
асырудың әдіснамалык негізі болып есептеледі.
Әдіснама ғылымы практиканың іс-әрекеттерімен қаруланған. Адам өмірі
секунд сайын, әр сағат бойы, күнделікті табиғатпен тығыз байланысты.
Табиғаттан тыс адам іс-әрекетінің болуы мүмкін емес. Қоғам цивилизациясының
деңгейі қоршаған ортаның табиғи мүмкіндіктерін дұрыс пайдалана білу
дәрежесімен өлшенеді. Ендеше, адамзат проблемасының ең бірінші мәселесі
әрқайсымыздың алдымен ақпараттық-логикалық ойлау мен білімді игеру
қажеттілігінің әдіснамалық негіздерін түсіне білуіміз тиіс.
А.П.Сейтешев берген анықтама бойынша әдіснама – бұл жоғары
педагогикалық білім беру үдерісін және құбылыстарды зерттеуге арналған
кілт.
Біз “зерттелетін объектіні, құбылысты ғылыми тұрғыда танып, оны
өзгертуге, жетілдіруге немесе жаңартуға бағытталған іс-әрекетті
ұйымдастырудың ұстанымдарын, формаларын, құралдарын, әдіс-тәсілдерін
айқындау туралы философиялық ойлардың жиынтығын әдіснама болып табылады”
деген анықтама бердік.
Табиғат, қоғам және ойлау (таным үдерісі) дамуының жалпы заңдары
әдіснамалық негізде зерттелетіндігі мәлім. Ғылыми танымның ерекшелік
табиғаты логика мен әдіснама және әдіс деген ұғымдардың мән-мағынасын ашуды
қажет етеді. Ғылым логикасы - материалистік диалектикаға сүйенеді, өйткені
ғылыми таным қарама-қайшылықта және өзара байланыста болатын күрделі
әлеуметтік үдеріс. Ғылыми танымның әдіснамасы адамның танымдық және
практикалық қызметінің әдістері мен тәсілдері туралы ілім. Ал, әдіс деп
танымдық немесе практикалық мәселелерді шешудің тәсілін түсінеміз. Ендеше,
әдіс адамның танымдық және практикалык іс-әрекетінде реттеушілік қызмет
атқарады. Демек, қорыта келгенде, дамудың жалпы философиялық теориясы
(таным теориясы) және логика мен әдіснамасы материалистік диалектика
негізінде дұрыс түсіндіріледі. Ол адамның жаңаша ойлануының да және
әлеуметтік шығармашылығының да логикасы болып саналады.
Табиғат пен қоғамдағы құбылыстар мен заттардың жалпы өзара байланысы
және бір-бірімен тікелей байланыстылығы туралы диалектиканың заңы,
технологиялық білім алудың әдіснамалық негізі болып саналады. Бұл заң
бойынша табиғат пен қоғамдағы бірде-бір құбылыс не зат басқа бір құбылыстар
мен денелердің әсерінсіз ешбір өзгеріске ұшырамайды. Әрбір құбылыс немесе
зат табиғаттағы бүтін тұтастықтың бір бөлігі ретінде қарастырылады. Мұны
Ф.Энгельс өзінің "Табиғат диалектикасы" деген еңбегінде былай деп ашып
көрсеткен: "Табиғатта ешнәрсе өздігінше жеке дара оқшауланып тұрмайды.
Әрбір құбылыс басқа бір құбылысқа әсер етеді және керісінше әсерлеседі.
Осындай жан-жақты қозғалыстың және өзара әсерлесудің нәтижесінде, көптеген
жағдайларда, өте айқын байқалатын қарапайым заттардың өзін біздер көре
алмайтын жағдайға ұшыраймыз".
Білім беруде қолданылатын оқытудың ұстанымдары оқыту үдерісінің
заңдылықтарымен дамиды.
Ұстаным – бұл мұғалімнің өзінің тәжірибелік іс-әрекетінде және мінез
құлқында басшылыққа алатын негізгі, бастапқы қағидалары болып табылады.
Оқыту ұстанымдары – оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына және
әдістемесіне қойылған талаптар жүйесін анықтайтын алғышарт болып табылады.
Оқыту үдерісінде оқытушы оқыту ұстанымдарына сүйенуге міндетті.
Жалпы дидактикалық ұстанымдар: ғылымилық ұстанымы; жүйелік ұстанымы;
саналық пен белсенділік ұстанымы; жекелік және ұжымдық біртұтастық
ұстанымы; түсініктілік ұстанымы; білімнің беріктігі ұстанымы; тәрбие
теорияcымен байланысы ұстанымы;
Осы жалпы дидактикалық ұстанымдар кез-келген оқулық пәнді оқыту
әдістемесіне тән болып келетіндігін атап көрсетуге болады. Ал пәндерді
математикалық және ақпараттық моделдеу негізінде оқыту әдістемесі
дидактиканың принциптеріне сүйене отырып, пәнді оқыту әдістері мен
тәсілдерін, амалдарын белгілейді, кәсіби пәндерден жүргізілетін сабақтардың
теориялық негізіне сүйенеді.
Оқу материалының түріне, олардың өтілу кезеңдіріне қарай дидактикалық
ұстанымдар өтілетін пәннің ерекшеліктерін ескере отырып дамитын болады.
Дидактика ұстанымдары өтілетін пәннің ерекшеліктеріне түрлі жаңалықтарға
байланысты толықтырылып, өзгертіліп отырғанымен, өзінің негізгі пәнін
сақтайды. Енді дидактикалық ұстанымдардың жеке түрлерін арнайы кәсіби
пәндерді оқыту үдерісінде басшылыққа алу мәселесін қарастырайық.
Дидактикалық ұстанымдардың бірі – оқу материалының ғылымилығы. Арнайы
кәсіби пәндерді оқытуда дидактиканың ғылымилық ұстанымын жүзеге асыру үшін,
үйретуге тиісті оқулық материал ақпараттық технологиялардың соңғы
жетістіктеріне негізделуге тиісті. Сонымен бірге, ол материал жариялылық
жағынан да әбден тексерілген, анықталған оқулық материал болуы керек.
Ғылыми білімдерді терең меңгеру ісі нақты нәрселер мен заттарды талдау мен
синтездеу арқылы болатын ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды меңгерудің
нәтижесінде пайда болады. Студенттерге объектінің, құбылыстың қасиеттерін
модельдеуді үйрету үшін тек қана бағдарламалаушылық, анықтамалық ережелерді
түсіндіріп қана қоймай, оларға өз мамандықтарына сәйкес түрлі жаңа
ақпараттарға, ғылыми мәліметтерге толы іріктелген мәліметтер қорын
жобалауды түсіндіру осы принципке негізделеді. Модельдеуге оқыту
психология, педагогика, информатиканы оқыту әдістемесі сияқты ғылымдардың
соңғы жетістіктеріне, жаңалықтарына негізделеді. Білімгерлердің таным
қабілетінің дамуына, дүниеге көзқарасының, жоғары адамгершілік
қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді. Оқулық материал оқушыға әдістеме
тұрғысынан дәлелденген ғылыми жүйеде беріледі.
Жүйелілік ұстанымы – жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды
бекітуде, біріккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде
пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске
түсіндіруде іске асырылады.
Теорияны тәжірибемен байланыстыру ұстанымы – бөлуге келмейтін бүтін
тұтас үдеріс ретінде қарастырады. Теория дегеніміз – кәсіби білім немесе
кәсіби құзырет, ал тәжірибе деп кәсіби білімді болашақ қызметінде қолдануды
айтамыз.
Саналық ұстанымы – білімді сапалылықпен қабылдап, оның өмір және
практикамен байланысын тереңдету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәнін
түсіндіру.
Жекелік және ұжымдық біртұтастығы ұстанымы оқытушы өзінің әрбір жеке
студентпен және топпен жұмысының бағытын қарастырады. Студенттер өз бетімен
ізденіп, жұмыстануға дағдыланады. Нақтылық пен абстрактылық бірлігі
(ұстанымы) немесе көрнекілік ұстанымы, көрнекіліктің сабақтың мақсатына
және мазмұнына және жауап беруіне, айқын мазмұнды болуына, ұғымды әрі
түсінікті болып, шығармашылық және әдістемелік жағынан дұрыс қолданылуы
керек. Ақпараттық технология құралдарын нақты бір сабақтың мақсаттары мен
міндеттеріне қатаң түрде сәйкестікпен қолданылуы керек.
Түсініктілік ұстанымы бойынша оқыту білімгерлердің ақыл-ойына жасына,
қабілетіне, дербес ерекшеліктеріне сәйкес, қолайлы болуы керек (студенттер
оқу материалын қарапайымнан күрделіге қарай оқу керек). Сонымен қатар
білімгерлерге тапсырма ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс, яғни
тапсырманы мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды білімгерлерден
талап ету керек.
Түсініктілік ұстанымынан оқыту ережелері туады. Мысалы:
1) Жеңілден қиынға көшу. Мұнда білімгерлерді таным іс-әрекетіне бірте-
бірте үйрету, яғни нақты фактілерден жалпы қорытындыға көшу ұғымы туады.
Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке нәрседен жалпы қорытындыға көшуді
индуктивті жол деп атайды.
2) Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу.
3) Белгіліден белгісізге көшу деп білімгерлердің өткен сабақтан алған
біліміне сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін, яғни сабақ үстінде білімді
терең түсініп, игеруін түсінеміз.
Білімнің біліктігі ұстанымы білімгерлерге оқылып отырған оқу
материаларының олардың тәжірибелік іс-әрекеттері үшін маңыздылығын
түсіндіруді, оқытылатын материалды және ең бірінші оның негізгі мазмұнын
берік, әрі ұзақ уақытқа дейін еске сақтауға деген мақсатын қалыптастыру
болып табылады.
Болашақ мұғалімдерді АКММ негізінде оқыту – жалпы білімді
ақпараттандыру үдерісіндегі қоғам қажеттілігінен, өмір талабынан туындап
отыр. Сол себепті модельдеуге оқыту теориясы өзіне ғана тән ұстанымдар
жүйесіне негізделеді. Бұл ұстанымдар жоғарыда аталған жалпы дидактикалық
ұстанымдармен тығыз байланысты. Мұндағы қағидалар ғылымның белгілі
заңдылықтарынан келіп шығады. Жалпы бұл ұстанымдар жиынтығы өзара
әрекеттесе отырып, үдерістің барлық атаулы қайшылықтарын шешеді.
Оқыту ұстанымдарын белгілеуде мынадай шарттарды ескеру қажет:
1) әмбебаптылық, яғни аталған ұстаным оқыту үдерісінде басынан аяғына
дейін қолданылады. Ол ұстанымсыз моделдеуді оқытып, үйрету мүмкін емес;
2) қажеттілік, яғни бұл ұстанымсыз оқытып, үйретуді ұтымды, қазіргі
талаптарға сай ұйымдастыру мүмкін емес;
3) ұстанымдардың әрқайсысының дербестігі, тәуелсіздігі;
4) қазіргі мақсат-мүдде, заңдылық және тұтас дидактикалық теория
тұрғысынан, оқытудың толық және ұстанымды үдерісін қамтамасыз ету үшін осы
ұстанымдар жүйесінің жеткіліктілігі.
Болашақ мұғалімдерді АКММ негізінде кәсіби дайындау осы айтылғандарда
жүйе ретінде қарастырылуда. “Жүйе” ұғымы философиялық әдебиеттерде: “Өзара
қатынастар мен байланыстарда болатын, белгілі бір тұтастықты, бірлікті
құрайтын элементтер жиынтығы” деп танылса, қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде “Жүйе - бір нәрсенің реті, жөні, тәртібі”- деп беріледі. Қазақ
кеңес энциклопедиясында: жүйе - бөліктері мен элементтері үйлесімді
құрылған тұтастықты білдіретін ғылыми ұғым деп түсіндіріледі.
В.Г.Афанасьев жүйе ұғымын өзара әсерлесуші құраушылар тұтастығы деп
түсінеді. Нақтылай айтқанда жүйе деп жаңа бір сапалық қасиеттерге ие
болатын тұтас бір құрылымды айтады, яғни құрылымдардың өзара әсерлеулері
нәтижесінде жаңа нысандардың пайда болуы. Бұл құрылымның органикалық
байланысы сыртқы ортамен байланысты кезінде тұтастылықтың негізгі
тірегіне айналады. Жүйе компоненттерінің ішкі байланысы сыртқы әсерден
басым болатын құрылым.
Жүйе өзінің құраушыларына белсенді түрде әсер жасайды да, оларды
табиғатына қарай түрлендіреді. Нәтижеде бұл құраушылар елеулі өзгерістерге
ұшырайды: олар жүйеге кірер кездегі өздерінде бар қасиеттерінің бірқатарын
жоғалтады, осымен бір сапалы бір жаңа қасиеттерге ие болады. Осы айтылған
пікірлер жағдайында зерттеу кезінде жүйе ұғымының белгілері төңірегінде
де ой қозғалғандығын ескеру керек.
1) Жүйеге енетін элементтің ешқайсысында да жоқ сапалық қасиеттердің
болуы;
2) Жүйені құрайтын элементтердің, құраушылардың, бөліктердің болуы;
3) Құрылымдардың (жүйе элементтерінің) өзара байланысының болуы;
4) Жүйенің тұтастай және оның жекелеген құраушыларының міндеттілік
сипаттамаларының болуы;
5) Жүйенің сыртқы ортамен және реті жоғары, төмен ішкі жүйелермен
байланыста, қарым-қатынаста болуы.
В.Н.Садовский мен Э.Г.Юдиннің зерттеулерінде жүйе ұғымы мынадай
белгілер бойынша анықталады:
1) Жүйе біртұтас өзара байланысатын элементтер түрінде болады;
2) Ол сыртқы ортамен бірлікте болады;
3) Зерттелетін жүйе реті жоғары басқа бір жүйенің элементі түрінде
алынады;
4) Зерттелінетін жүйенің элементі реті төмен жүйе болып саналады.
Педагогика ғылымы үшін жүйе, жүйелілік ұстанымы ұғымдары жаңадан
енгізілген болып саналады.
Біздіңше жүйе – шын, ақиқатты түрде өмір сүретін әлеуметтік
феномендердің үйлесімділігі, ал олардың өзара әсерлесулері, байланысы
интегративтік сапалы қасиеттердің пайда болуына негіз болады, ал, жүйенің
құраушылары бұларсыз бұл қасиетке иеленбейді.
Біздің зерттеуіміздің теориялық-әдіснамалық құндылығы ретінде
педагогикадағы жүйелердің мәні мен олардың құрылымын зерттеген ғалымдар
В.П.Беспалько, Л.В.Загрекова, В.К.Дьяченконың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды (Суреттер 2, 3, 4).
Сурет 2 - В.П.Беспальконың тұжырымдамасы бойынша жүйенің құрылымы
В.П.Беспальконың тұжырымдамасында педагогикадағы жүйенің құрылымында
қайсы-бір ғылыми теорияның екі алғышарты қарастырылады, олар: теорияның
шешетін мәселесі мен шешу технологиясы.
Білім берудегі әрбір дидактикалық мәселе оқытудың технологиясы арқылы
шешіледі, ал ол өз кезегінде үш түрлі құраушының тұтастығы арқылы көрінеді:
ұйымдастыру түрлері, дидактикалық үдерістер және оқытушының біліктілігі.
Сурет 3 - Л.В.Загрекова бойынша жүйенің құрылымы
Сурет 4 - В.К.Дьяченко бойынша оқыту үдерісі моделінің құрылымы
Біз болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау жүйесін жобалауда мына негізгі
кезеңдерге сүйендік:
1) оқу жоспарларының мазмұнын және құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗІРГІ ҒЫЛЫМ МЕН ТЕХНИКАНЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ. ОҚЫТУДЫҢ
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ
7-37
1.1 Болашақ мұғалімдерді қазіргі ғылым мен техниканың
жетістіктері негізінде кәсіби дайындаудың ғылыми-әдіснамалық
негіздері 7
1.2 Жоғары оқу орнында оқытудың ақпараттық-компьютерлік
технологияларын қолданудың қазіргі жағдайына сипаттама 24
АҚПАРАТТЫҚ КОМПЬЮТЕРЛІК ЖӘНЕ МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ
2 38-65
2.1 Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеу арқылы кәсіби дайындаудың
тұжырымдамасы 38
2.2 Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдерді
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу
негізінде кәсіби дайындау моделі 51
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМШАЛАР
Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеу негізінде кәсіби дайындау жүйесі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АКТ - Ақпаратты коммуникациялық технология
АКММ -Ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу
АКОӘК -Ақпараттық-компьютерлік оқу-әдістемелік кешен
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АЖ - Ақпараттық жүйелер
ДК - Дербес компьютер
ЖОО - Жоғары оқу орны
КОБ - компьютерлік оқыту бағдарламалары
КИ - Кентау институты
ККБД - Кәсіби компьютерлік біліктіліктер, дағдылар
ҚазҰПУ - Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ММ - Математикалық модельдеу
МҚ - Мультимедиялы құралдар
МАОЖ - Мультимедиялы аутоматтандырылған оқыту жүйесі
МОТ - Модульдік оқыту технологиясы
ОПҚ - Оқытушы-профессорлар құрамы
ОАТ - Оқытудың ақпараттық технологиялары
ОЖ - Операциялық жүйелер
ОҚМУ - Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
СӨЖ - Студенттердің өзіндік жұмыстары
СОӨЖ - Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысы
ХҚТУ -Халықаралық қазақ-түрік университеті
ЭЕМ - Электронды есептеу машина
ЭОӘК - Электронды оқу-әдістемелік кешен
ЭО - Электронды оқулық
IBM - International Business Machines (іскерлік
қызметтер
үшін халықаралық машиналар )
IT - Интернет технологиялар
MS DOS - Microsoft фирмасының дискілі операциялық жүйесі
HTML - Hiper Text Marpup Language (гипермәтінді белгілеу
тілі)
WWW - World Wide Web (дүниежүзілік тармақталған өрнек)
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қалыптасқан дәстүр бойынша Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28-ші ақпандағы
Қазақстан халқына Жолдауында Республикадағы әлеуметтік, саяси-мәдени
жағдайларға кеңінен талдау жасап, елдің негізгі даму басымдықтарын атап
көрсетті. Қол жеткен нәтижелер – Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына мүмкіндік туғызатыны анық. Жоғары
білім беру қызметкерлері үшін осы жолдаудағы алтыншы міндеттің маңызы
ерекше, онда Білім беру реформасының ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемі
– тиісті білім мен іскерлік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-
келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі-деп
атап айтты.
Қазіргі ақпараттық технологиялардың қарқынды даму кезеңінде орта білім
беретін оқу орындарының оқу үдерісінің тиімділігі болашақ мұғалімнің кәсіби
дайындығына тікелей қатысты. Сол себепті ақпараттық-компьютерлік
технологиялар құралдарын педагогикалық іс-әрекетте кеңінен қолдана білу
іскерліктерінің жоғары деңгейде қалыптасуы мектеп мұғалімдерінің кәсіби
дайындығына қойылатын талаптар қатарына енеді. Осы орайда, жоғары оқу
орындарында болашақ мұғалімдерді педагогикалық үдерісте ақпараттық
технологиялар мен бағдарламалық құралдарды қолдануға ғана емес, осы
құралдарды жасауға дайындау өзекті мәселе болып табылады.
Болашақ мұғалімдерді ақпараттық–компьютерлік және математикалық
модельдеу негізінде даярлау үшін оларда ең алдымен практикалық іс - әрекет
барысында пайда болатын мәселелерді формальды сипаттау дағдыларын, яғни
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу әдістері туралы
кәсіби білім, іскерлік және дағдылар жүйесін қалыптастыруды қажет етеді.
Сонымен бірге негізгі алгоритмдік құрылымдарды, бағдарламалау
технологияларын білу, есептерді математикалық модельдері бойынша шешу, ЭЕМ-
мен, оның құрылғыларымен, ақпараттық технология құралдарымен жұмыс істеу,
құрылған алгоритм бойынша ЭЕМ-ге арнап бағдарламалау тілдерінің көмегімен
бағдарлама құру және бұл білімдер мен іскерліктерді объектінің, құбылыстың
ақпараттық-компьютерлік моделін жасау үшін қолдана алу негізгі бір мәселе
болып табылады.
Замани ақпараттық жүйелерді қолдану дағдылары және олардың көмегімен
кәсіби практикалық есептерді шешу іскерліктері мен практикалық маңызды
есептерді ЭЕМ көмегімен шешу нәтижелерін сауатты өңдеу іскерлігі, оның
нәтижелерін кәсіби практикалық іс-әрекеттерде қолдану дағдыларын болашақ
мұғалімнің бойында қалыптастыру басты назарда болуы қажет.
Бұл талаптардың осы көлемде жүзеге асырылуы болашақ мұғалімдердің
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу бойынша сауаттылығының
жоғары деңгейде қалыптасуын қамтамасыз етеді. Осы айтылғандардан
байқайтынымыз АКММ түсінігі ақпараттық мәдениеттілік ұғымына компьютерлік
сауаттылықтың компоненттерін кеңейту арқылы және жаңа түсініктерді енгізу
арқылы пайда болады, яғни барлық жаңа түсініктер ЭЕМ көмегімен есептерді
шешу үшін ақпараттық – компьютерлік және математикалық модельдеу әдістерін
қолдану мәселелеріне арналады.
Ақпараттық проблеманың пайда болуы, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де,
жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын
қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Осы тұрғыда, болашақ
мұғалімдердің ақпараттық ой-өрісін, мәдениетін дамыту және олардың
ақпараттық технологияларды меңгерумен қатар оларды жасау іскерлігін,
дағдыларын қалыптастыру проблемасының көкейкестілігі күннен-күнге арта
түсуде.
Қазіргі ғылым мен ақпараттық технологияның дамыған кезеңінде және
өндірістің барлық салалары, соның ішінде оқу-ағарту саласы да
компьютерлендірілгендігі және оларға арналған қолданбалы бағдарламалардың
көптеп енуі, ал екінші жағынан болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындауда
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде оқыту
сәйкессіздіктерінен туған қайшылықтар да бар. Осы қайшылықтар зерттеу
тақырыбын “1 БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ АҚПАРАТТЫҚ-КОМПЬЮТЕРЛІК ЖӘНЕ
МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ НЕГІЗІНДЕ КӘСІБИ ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі. Болашақ мұғалімдерді жоғары оқу орнында кәсіби
дайындау үдерісі.
Зерттеудің пәні. Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеу негізінде оқыту үдерісінде кәсіби дайындау жүйесі.
Зерттеудің мақсаты. Информатика, математика, кәсіптік білімнің болашақ
мұғалімдерін ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде
оқыту арқылы кәсіби дайындауды теориялық-әдіснамалық және ғылыми-
әдістемелік тұрғыда негіздеу, оның әдістемесін жетілдіріп, тәжірибелік-
эксперименттен өткізу, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің болжамы. Егер информатика, математика, физика және кәсіптік
білімнің болашақ мұғалімдерін ақпараттық-компьютерлік және математикалық
модельдеу негізінде кәсіби дайындау теориялық-әдіснамалық және ғылыми-
әдістемелік тұрғыда негізделсе және оның әдістемелік кешені даярланса, онда
ақпараттық-компьютерлік технологиялар арқылы ақпараттық-компьютерлік және
математикалық модельдеуді жетік меңгерген мұғалімдерді кәсіби дайындау
үдерісінің тиімділігі артады.
Зерттеудің міндеттері.
1. Болашақ мұғалімдерді қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері
негізінде кәсіби дайындаудың теориялық-әдіснамалық негіздерін
анықтау.
2. Болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік және математикалық
модельдеу негізінде кәсіби дайындау тұжырымдамасын жасау.
3. Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік
және математикалық модельдеу негізінде кәсіби дайындау моделін
жасау.
4. Ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындаудың әдістемесін негіздеу.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдерді
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде оқыту
үдерісінде кәсіби дайындау жүйесін теориялық және педагогикалық-тәжірибелік
тұрғыда дамыту ақпараттық-компьютерлік технологияларды меңгерген болашақ
маманның кәсіби білімі мен іскерлігін қалыптастырады.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері білім беру жүйесінің
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік негіздері,
тұлға дамуының жалпы философиялық ұстанымдары, біртұтастық туралы
диалектикалық теориясы, қазіргі білім беру проблемалары, политехникалық
және кәсіптік білім беру, кәсіби педагогика, кәсіпқойлық психологиясы мен
жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
құрайды.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың және т.б. ғалымдардың еңбектері; ҚР
үкіметінің ресми материалдары; Білім және ғылым министрлігінің жоғары
мектептің білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-
әдістемелік кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқулықтар,
оқу құралдары және т.б.); Қазақстан Республикасы жоғары міндетті кәсіптік
білім беру бағдарламалары; Білім беру саласын ақпараттандыру тұжырымдамасы
мен бағдарламасы; педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері;
ақпараттық-компьютерлік технологиялар саласындағы ғылыми еңбектері.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері. Оқытудың ақпараттық-
компьютерлік технологияларын қолдану
1.1 Болашақ мұғалімдерді қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері
негізінде кәсіби дайындаудың ғылыми-әдіснамалық негіздері
Қазақстан Республикасының Евразиялық аймаққа кіруі, ХХІ ғасырға аяқ
басуы ел Президентінің Қазақстан-2030 атты стратегиялық бағдарламасына
сәйкес жаңа техника мен технология үдерістерінің дамуы келешекте жоғары оқу
орындарында білім беру қандай бағытта өрбуі керек деген өзекті мәселе
туғызады.
Еліміздегі жоғары кәсіби білім берудің көп деңгейлі құрылымы және
жоғары мектептің халықаралық білім беру жүйесіне жоспарлы интеграциялануы,
жоғары оқу орнын қазіргі заманның талаптарына сай басқару мәселелері жаңа
тәсілдерді талап етеді. Болашақ мамандардың шығармашылық мүмкіндіктерінің
дамуына, олардың білім беруде кредиттік жүйені енгізу жағдайларында кәсіби
хабардарлығының бейімделуі жоғары оқу орындарында оқу үдерістерін
ұйымдастыруда сапалы өзгерістердің қажеттілігін көрсетеді.
Республикамыздың Білім және ғылым министрлігі “Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасын”
дайындап, көрсетілген кезеңдердегі білім қызметкерлері мен білім беру
мекемелерінің міндеттерін анықтаған болатын.
Заманның жаңа даму сатысында білім беру жүйесі қоғамның жаңа
экономикалық саясат, әлеуметтік және интеллектуалдық деңгейіне сай келуі
тиіс. Осыған орай білімнің мақсаты, мазмұны және оны оқыту тәсілдері қайта
қаралып, оқу жүйесін реттеу, жетілдіру, ұйымдастыру мәселелері зерттеліп,
өз шешімін табуды қажет етеді.
Мамандардың пікірінше ХХІ ғасырда тиімді білім беру жүйесін жасайтын
жас ұрпақтың ақыл ой және рухани потенциалын барынша дамытуға мүмкіндігі
бар ұлт қана озат бола алады.
ХХІ ғасырдың басында ғылыми техникалық прогрестің және ақпарат
көлемінің өсуі жоғары оқу орындарындағы алынған білім қорының белсенді
кәсіби іс-әрекетінің барлық кезеңіне емес, тек қысқа уақытқа ғана кәсіпкер
мұқтаждығын қанағаттандыратындығын көрсетті. Болашақ мамандардың кәсіби
міндеттерді шешу үшін өз бетінше ізденуге және білімді игеруге даярлау
қажеттігі туындайды.
Ғалым-психологтардың пікірі бойынша педагог профессиограммасын жасауда
педагогтық қызметтің психологиялық құрылымын ескеру қажет. Педагогтық
қызметтің психологиялық құрылымына жататын қасиеттер мыналар: гностикалық,
конструктивтік, ұйымдастырушылық, бейімділік пен іскерлік.
Мамандар профессиограммасын жасауда социологтардың маман моделі
қасиеттерін қамтитын мынандай төрт түрлі блок болады:
1) кәсіптік;
2) әлеуметтік;
3) саяси-идеялық;
4) әлеуметтік –психологиялық;
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында жоғары білім берудің мақсаты-қоғамның, мемлекеттің және
тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір
адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен
мүмкіндік беру-деп атап көрсетілген.
Қоғам өміріндегі қазіргі өзгерістер, экономиканың, саясаттың,
әлеуметтік-саяси саланың дамуы қоғамдағы негізгі фактор болып табылатын
жеке тұлғаның жалпы даму деңгейіне байланысты болмақ. Ал ол қоғамдағы білім
беру талаптарын түбегейлі өзгертуге алып келді. Қоғамдық өмірдегі
өзгерістер оқытудың жаңа технологияларын қолдануды, жеке тұлғаның жан-жақты
шығармашылық тұрғыдан дамуына жол ашуды көздеп отыр. Бұл міндеттерді жүзеге
асырушылар білім беру жүйесінің күрделі мәселелерін шешуші кәсіби –
педагогикалық шеберлігі жоғары ұстаздар болмақ.
Міне, осы орайда ҚР Білім және Ғылым Министрлігі әзірлеген ҚР жоғары
педагогикалық білім тұжырымдамасы мен ҚР жаңа тұрпатты педагогінің
үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамаларында жаңа қоғамдағы мұғалім
моделінің үлгілері көрсетіліп берілді. Жоғары педагогикалық білімді
мұғалімдерге қойылатын талаптар қазіргі қоғам қажеттілігінен туындайды.
Жаңа қоғам мұғалімі тек кәсіби шеберлігі жоғары адам ғана емес, рухани
дамыған, шығармашыл, мәдениетті, білім құндылығын түсінетін, педагогикалық
технологияларды меңгерген, ғылым мен техника жетістіктері негізінде кәсіби
даярланған болуы тиіс.
Осындай талап деңгейіндегі маманды даярлау жоғары оқу орындарының
үлесіне тиеді. Педагогикалық мамандық - білім беру нәтижесінде алынған
және берілетін біліктілікке сәйкес кәсіптік-педагогикалық міндеттерді алға
қоюды және шешуді қамтамасыз ететін білім, іскерлік және дағдылардың
жиынтығынан тұраты күрделі үрдістің жемісі, яғни осы кәсіптік топ
шеңберіндегі қызмет түрі. Білім деңгейі мен кәсіптік деңгейді ұдайы
арттырып отыру қажет, себебі ғылым мен техниканың даму нәтижесінде білім
тез ескіреді; ғылыми ақпарат көлемі тез өсіп, жаңа білім салалары дамыды,
жаңа мамандықтар енгізу мен басқаруды ғылыми негізде жетілдіру қажеттігі
туды. Міне, осыдан келіп әрбір адамның бүкіл өмір бойына білім алуына, оны
толықтырып, жетілдіріп отыруына мүмкіндік жағдай жасалуда.
ЖОО-ғы болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығы оқу жылдары кезінде кәсіби
шеберлікке мақсатты даярлаумен қоса, педагогикалық шығармашылық қызметке
дайындаумен тікелей астарласуы тиіс. Ол болашақ мұғалімнің жалпы мәдени
(өмірге көзқарас), методологиялық (психологиялық-педагогикалық), пәндік
блоктарды меңгеруін қамтамасыз етеді.
ҚР-ң жоғары педагогикалық білім тұжырымдамасында Болашақ мұғалім тек
өз пәнін жетік меңгеріп қана қоймай педагогикалық үдеріске қатысушының
әрқайсының орнын көре біліп, оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыра білуі,
оның нәтижелеріне көз жеткізіп, ауытқушылықтарын реттей білуі тиіс. Мұндай
нәтижеге жету үшін жоғары оқу орындарындағы мұғалім даярлау сатылы түрде
жеке тұлға ретінде қалыптастыру мақсатында жүргізілуі керек -делінген
[160].
Жалпы білім беретін орта мектеп мұғалімдері ішінде информатика пәні
мұғалімінің алатын орны ерекше. Мектеп информатика курсы оқушының ойлау
қабілеті мен жалпы білім дәрежесін дамытуда және тәрбиелеуде әрі жетекші,
әрі жауапты орын алады. Информатиканы мектепте оқыту оқушыларға қоршаған
ортаны танып білуді үйретеді, логикалық ойлауы мен танымдық қызметтерін,
шығармашылық, қабілеттерін, қалыптастырға ұйытқы болады, оқушының зейіні
мен байқағыштығын, ұқыптылық пен дәйектілік, дербестік пен жоспарлылық
сияқты еңбек мәдениетін дамытуға ықпал етеді, дүниге ғылыми көзқарасын
қалыптастыруға жағдай туғызады.
Ал бүгінгі қоғамға өз бетінше дербес, сыни тұрғыда ойлайтын, туындаған
проблемаларды көре білетін және шығармашылықпен шеше білетін адам қажет.
Қазіргі қоғам – ақпараттық технологиялар қоғамы. Ал оның азаматтары өз
бетінше белсенді қимылдауға, шешім қабылдауға, өмірдің өзгермелі
жағдайларына икемділікпен бейімделуге қабілетті болуына мүдделі. Сондықтан
қазіргі қоғамдағы білім берудің мақсаты – адамның интеллектуалдық және
адамгершілік тұрғыда дамуы. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін болашақ мұғалім
бойына мектепте қызмет ететін маман ретінде оларға білім беру жүйесінің
стратегиялық бағыты айқын көрсетілуі тиіс. Оған оқу процесінің тиімділігі,
сабақтардың жүйелілігі мен сапасы, бағдарламаның орындалу барысы білімнің
тереңдігі бүкіл оқу тәрбие жұмысын дұрыс жоспарлауға игі ықпал етеді.
Біздің елімізге, сонымен бірге Ресей және шетелде кәсіпке бейімделу
мәселесі еңбек психологиясы және кәсіби оқыту аясында қарастырылып жүр.
Бірақ, бұл мәселені кәсіби оқыту кезінде ғана қарастыру көзқарасы, бір
жақты болып табылады, себебі бұл кезде ең басты мәселе адамның барлық
өмірлік жолына деген әсер ету ескерілмеген. Адам өз өмірінің белгілі бір
кезеңіне өте отырып әрмен қарай өмір жолын таңдауы өзіне байланысты болады.
Болашақ мүғалімнің кәсіби бейімделу аясына негізінен мыналар кіреді:
кәсіби бағдар, кәсіпке дайындық, кәсіби орнығу, мамандық бойынша
студенттердің білім алу ерекшеліктері, еңбек жағдайлары. И.Калайконованың
айтуынша бұлар кәсіби бейімделу құрылымында ең маңызды орынды алады.
Бірақ, әр түрлі бейімделу түрлері маманның қалыптасуына әр түрлі әсер
етеді. Оның ең негізгісі кәсіпке бейімделу болып табылады.
Болашақ мұғалім үшін оның өмірлік іс-әрекетіне мамандықты меңгеру
мәселесі үлкен орын алады. Ол алдымен мамандықты оқып үйренуге, дайындыққа
көңіл аударса, одан кейін мамандықты терең меңгеруге, кәсіби шеберлікке
ұмтылуы қажет.
Сонымен, айта кететін жайт, студенттердің оқу іс-әрекетінің
нәтижелілігі, оған бейімделу көптеген факторларға байланысты. Оған
студенттердің танымдық іс-әрекетін реттеу функциясы, өмірлік жоспары мен
қызығушылықтары, мотивтерді, құндылықтық бағдарлардың басым болатын түрі,
ұмтылыс деңгейі, мінез-құлықтарын саналы басқара алуы т.б көптеген
факторлар үлкен ықпал етеді.
Болашақ мұғалім мамандығына бейімделу мәселесі кезеңінде студент
болашақ мамандығы бойынша еңбек талаптары мен ерекшеліктерін меңгеру керек.
Ол мамандықты меңгеру кезеңіндегі тұлғаның кәсіби қасиеттерінің
қалыптасуынан, еңбек дағдыларынан көрінеді. Болашақ мұғалімдік кәсіпке
бейімделу студенттің жаңа ұжымға сіңуіне, енуіне әсер етеді. Ол жаңа
ұжымға, еңбек талаптарына, кәсіби іс-әрекетке қатысу үдерісі және кәсіби
қызығушылықтарының, жеке сапалардың осы іс-әрекет талаптарымен арақатынасын
көрсетеді. Біз ғылыми-педагогикалық еңбектерге сүйене отырып болашақ
мұғалімнің кәсіби бейімделуінің мазмұндық құрылымын және олардың
қалыптасқандығын анықтау критерийлерін ұсындық (Сурет 1).
Кәсіби іс-әрекетке бейімделу үдерісі табысты болуының негізгі
жағдайларын көрсетер болсақ: біріншіден, кәсіби іс-әрекетке бейімделу
жоғары оқу орындарындағы жас маманды дайындау сапасымен, олардың
тәжірибелік бағдыларды жинақтауларымен байланысты. Ол кәсіпке оқыту және
тәрбиелеу кезеңінде бейімделе бастайды. Бұл жерде кәсіби іскерліктер мен
дағдылар да қалыптасады, кәсіпке керек деген білімдермен қамтамасыз
етіледі, еңбекке деген шығармашылық қатынас пайда болады, ұжымдық жұмыс
дағдылары мен кәсіпке деген қызығушылық дамиды, яғни кәсіби іс-әрекеттің
жағымды мотивациясы шыңдалады. Бұл кезеңде өндірістік және педагогикалық
практикаларға үлкен көңіл бөлінеді. Екіншіден, кәсіпке бейімделу кезінде
кәсіпті таңдау мотиві де үлкен орын алады. Адамдың нақты мінез-құлықтары
мен әрекеттерінен нақты мотивті көруге болады, ол іс-әрекет процесі
кезеңіндегі мақсатты көрсетеді. Мамандықты өз қызығушылығымен, қоғамға
қажеттілігі құндылығына байланысты таңдаған кездегі кәсіпке бейімделу де
табысты болады. Үшіншіден, кәсіпке бейімделудің табысты болуы кәсіби іс-
әрекеттің ұнамдылығымен, ұжымның психологиялық климатымен, қоғамдық
белсенділік және жеке ерекшеліктермен байланысты. Төртіншіден, кәсіби
бейімделу кезінде еңбек іс-әрекетінің мазмұны, ұжымдағы өзара қатынас,
Сурет 1 - Болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделуінің мазмұндық құрылымы
және олардың қалыптасқандығын анықтау критерийлері
жақсы жағдайлар және еңбекті ұйымдастыру секілді параметрлері әсер етпей
қоймайды.
Кәсіби оқыту кезінде студент топтарын үшке бөлуімізге болады:
Бірінші топтағы студенттер білімге кәсіп ретінде бағдар жасайды. Бұл
топтағы студенттер болашақ жұмысына деген қызығушылықтары бар, өз болашағын
осы кәсіп бойынша іске асырғысы келетін студенттер.
Екінші топтағы студенттерде бизнеске деген бағдар басым. Олар үшін
білім алу құрал ретінде ғана болады. Олар өз іскерлік, сауда саттықтарын
жасағысы келеді. Бірақ олар уақыт өте келе бұл бағыттың өзі білімді талап
ететіндігін түсінеді.
Үшінші топтағылар жеке, тұрмыстық деңгейлерінде проблемалары бар
студенттер. Олар үшін бірінші орында тұрмыстық, жеке, отбасылық проблемалар
тұрады. Өз жолдарын таңдауда қиналатын, кәсіпке деген қызығушылықтары жоқ
студенттер қатарына осылар жатады. Өзіндік тану оларды кеш болуы мүмкін.
Кәсіпке бейімделу кезінде кәсіпті таңдау мәселесі үлкен орын алады. Бұл
мәселені Д.А.Леонтьев, Е.В.Шелобанова еңбектерінен көруге болады. Олар
кәсіпті таңдау мәселесінің екі белгісін қарастырған: мүмкін болатын
баламалар және осы баламаларды салыстыруға болатын критерийлер. Осы бағыт
бойынша үш деңгейді атап көрсеткен. Кәсіпті таңдау кезіндегі бірінші деңгей
баламалар және оларды салыстыру критерийі бар таңдау, оны – жай деп
атаймыз; екінші деңгейге қажет кезінде баламалар бар, бірақ дайын
критерийлер жоқ, оны субъект өзі өңдеуі керек болады, оны - мәнді деп
атаймыз; үшінші деңгейде балама жоқ таңдау-тұлғалық немесе экзитенциалды
деп аталады. Кәсіпті таңдау, анықтау осы кезеңдер ішіндегі үшінші кезеңге
жатады. Студенттер көбінесе не керек екенін, болашақта не күтіп тұрғанын
білмейді. Кәсіп туралы көп білу негізгі баламалар болып табылады. Олар
айқын баламалар болып студент үшін белгілі-бір мәнге ие болған кезде, яғни
оның өмірлік дүние аясына кірген кезде болады. Баламаларды құру үдерісі-
субъект үшін мәнді құру үдерісі болып табылады.
Сонымен бірге теориялық және практикалық аспектілерде кәсіби өзіндік
тұлғаның жалпы қалыптасу үдерісімен тығыз байланысты қарастырылады. ЖОО
оқыту процесі кезінде кәсіби қалыптасу кезінде мамандану жағдайы үлкен
қызығушылық тудырады. Кәсіби іс-әрекет адамның өмірлік іс-әрекетінің
маңызды жағы болып табылады, себебі ол арқылы тұлғалық толық қанды өзін-өзі
жүзеге асыру өз мүмкіндіктерін толығымен жұмсауды қамтамасыз етеді.
Л.И. Божовичтің тұлғаның ішкі позициясы түсінігін қолдана отырып,
адамның ішкі позициясының дамуы көп жағдайда тұлғаның кәсіби маман ретінде
дамуымен анықталады деуге болады. Адамның ішкі позициясы өзінің объективті
бейнеленуінде тұлғаның кәсіби қалыптасуында көрінеді.
Кәсіби бейімделу үдерісінде кәсіби маман ретінде ішкі мотивтердің
қалыптасуын бірнеше кезеңдерін бөлуге болады.
1) Болашақ кәсіби іс-әрекетіне деген жалпы жағымды эмоциялар
қатынасымен сипатталады. С.Л. Рубинштейннің қалаймын, істей аламын
жасау қажет түсініктерінің арақатынасы туралы идеясына сүйене отырып
айтатын болсақ, бұл кезеңге бірінші компонент неғұрлым сәйкес келеді, яғни
мамандықты меңгеруге деген тілек жақсы дамыған, бірақ өзінің қабілеттері
мен қажеттіліктері әлсіз дамыған. Ал үшінші компонент соңғы кезде жастар
қоғамдық қажеттіліктерді ең соңғы кезекте ғана есепке алады.
2) Келесі кезеңде ішкі позициясының дамуы өз мүмкіншіліктері мен
қабілеттерін саралау, өз іс-әрекеттерінің мазмұнды моменттеріне деген
бағдар қалыптасу кезінде көрінеді.
3) Бұл кезеңде өз кәсіби іс-әрекет, өз қабілеттері жайлы баламалы
көзқарастар қалыптасады.
Бұл айтылған кезеңдер кәсіпқойдың ішкі позиция типтерімен сәйкес келеді
деп айтуға болады.
С.Л.Рубинштейннің адам өмір сүруінің екі тәсіліне сүйене отырып,
А.Р.Фонарев өмір сүрудің үш құрамын (модусын) өңдеді: меңгеру, әлеуметтік
жетістіктер және қызмет ету.
Көрсетілген модустар болашақ маманның кәсіпқойлық тұлғасының қалыптасу
кезеңдері болып табылады, сонымен қатар, кәсіпкерлік деңгейін бейнелейді.
Кәсіпке бейімделу кезінде студенттерде ең негізгі осы кәсіп маған керек
деген сана қалыптасу керек. Ол студенттің қабілетіне, жеке психологиялық
ерекшеліктеріне тәуелді. Студенттік шақта студентте өте жоғары құндылық
деңгейі қалыптасса, ол еңбек еткен кезде өте сәтті, тиімді жұмыс істей
алатын болады. Бірақ, нақты жағдайда осылай болып отыр ма, жоқ әлде
керісінше ме. Осы сұрақ бәрімізді де толғандырады. Кәсіпке бейімделу
дегеніміз-бұл студенттің кәсіби өзін-болашақ өміріне де өте үлкен әсерін
тигізеді. Сондықтан кәсіпке бейімделу кезеңін зерттеудің теориялық,
практикалық маңызы зор.
Студенттердің мұғалім мамандығына кәсіби бейімделуі барысында олардың
белсенділігін, мақсатты әрекетін, жоғары мектептің оқу-тәрбие үдерісіне
енуінің шығармашылық сипатын бөліп атау қажет, осылардың нәтижесінде олар
өздерін танытуға, еңбек үдерісінде өз орнын табуға қажетті біліммен
сусындайды, пәнге деген қызығушылығы артады, таңдаған кәсібіне оң пікірі,
икемділігі мен дағдылары, ақыл-ой қызметін тиімді ұйымдастыру қабілеті
кәсіби маңызды сапаларға өзін-өзі тәрбиелеуі және кәсіби өз бетімен білім
алу жұмыстарының жүйесі қалыптасады, жоғары білікті мамандарды болашақ
кәсіби қызметіне даярлауға қойылатын жоғарыда аталған талаптарға неғұрлым
сәйкес келуіне қол жеткізеді.
Студенттерді кәсіби бейімдеудегі түпкі мақсаты жоғары мектепке алғаш
оқыған күндерден бастап оларды оқушылық позициядан болашақ ұстаздардың
позициясына көшіру. Болашақ мамандығына қызығушылық олардың оқу-тәрбие
үдерісінде даярлануына оң әсерін тигізеді, сабақтармен басқа да іс-
әрекеттерге қарым-қатынасы байыптырақ, жауаптырақ болады.
Жоғары мектептегі кәсіби даярлауды зерттей отырып біз студенттердің
тұлғалық мүмкіндіктерін қалыптастыруға мүмкіндік аламыз, сөйтіп мұғалім
мамандығы жайлы қалыптасқан жағымсыздау пікірді сондай-ақ, жас
мүғалімдермен жүргізілетін жұмыс әдістерін де белгілі мөлшерде өзгертуге
болады.
Жоғары оқу орнында кәсіби даярлау жұмыстары қызметін жаңа бастаған
мұғалімнің бейімделу кезеңінде қиындықтарға кездесетінін, алайда олар бұл
кезеңнің сапалы өтуіне ықпал жасайтынын, мұның шындығын болашақ
мұғалімдердің практикалық қызметі және олардың сауалнамаға берген жауаптары
да дәлелдейді.
Мұғалімнің қызметі өзінің құрылымына қарай жан-жақтылығымен
ерекшеленеді, бұл қызмет тәжірибелі мұғалімнен де, жас ұстаздан да сан
түрлі қызметтерді атқара білуді талап етеді, оның бейімі мен біліктілігін
сарқа жұмсауды қажетсінеді. Ұстаздың әр түрлі рөлде көрінуіне тура келеді.
Ол балалар ұжымының ұйымдастырушысы болғандықтан басқарушылық қызметтің
дағдыларын да игеруі керек, ол-оқытушы, сондықтан өз сабақтарының авторы,
ортақ ұжымдық жұмыстардың дирижері, білім бастауы, ол оқушылардың рухани
өмірінің дамуына, олардың адамгершілік келбетінің қалыптасуына басшылық
жасайтын тәрбиеші... Ол оқушылардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасайды,
олар үшін мұғалім балаларының жетістігі мен кемшіліктерін хабарлаушы ғана
емес, педагогикалық білімді насихаттаушы, отбасылық тәрбие жайлы кеңес
беруші де [169]. Маманнан дәл осындай көпқырлылықты талап ететін
ұстаздықтан басқа екінші мамандық жоқ, бұл-өзінің мән-маңызы және қайшылығы
тұрғысынан ерекше мамандық. Мұндай көпқырлы қызмет иесі ұстазға жоғары
талаптар қоя отырып, оның кәсіби бейімделу үдерісін күрделендіреді және
болашақ мұғалімді эмоцияналдық тұрғыдан да айқындайды.
Еңбек жолын бастаған мұғалімдерде қажетті психологиялық-педагогикалық
білімдердің, білік пен дағдылардың болмауы, педагогикалық жұмысқа
даярлығының жеткіліксіздігі, жіберген қателіктері мен сәтсіздіктері өкініш,
көңіл қалу сезімдерін туғызады. Туындаған проблемалардың күрделілігі және
оларды жеңудің жолдарын анық білмеуі олардың көңілінде қорқыныш,
сенімсіздік туғызып, жас мамандардың кәсіби бейімделуіне кері әсерін
тигізеді.
Өте күрделі үдерістердің санатындағы кәсіби бейімделу үдерісі өзіндік
ішкі, сондай-ақ сыртқы қайшылықтарымен сипатталады.
Алғашқы қайшылықтар біздің пікірімізше мынадай деп есептейміз:
- болашақ мұғалімнің өз бетінше жұмыс істеуге ұмтылуы және оған қажетті
білімі, іскерлік және дағдыларының жоқтығынан, сондай-ақ ұжымдарда
шығармашылық, демократиялық негіздердің жоқтығынан;
- жақсы жалпы теориялық білім мен оны практикалық қызметінде қолдана
алмауынан;
- болашақ мұғалімнің өзін-өзі таныту қажеттілігі мен оның
коммуникативтік мүмкіндігінің сәйкессіздігінен пайда болады.
Сонымен қатар ЖОО тұлғаны кәсіби даярлау үдерісінде оның жұмыс орнына
байланысты кездесетін сыртқы қайшылықтары:
- болашақ мұғалімнің өмірлік жоспарлары, құлшыныстары, кәсіби үміті мен
олардың жаңа әлеуметтік жағдайы, мектептің ұжымы, оның құндылық
бағдарлары ұсынатын нақтылы мүмкіндіктер арасында;
- болашақ мұғалімнің талап-тілектері және оның аталған ұжымның
тұлғааралық қарым-қатынастар құрылымындағы нақтылы алатын орны
арасында:
- орта мектеп ұжымына байланысты қоятын нақтылы талап-тілектері мен
болашақ мұғалімдердің даралық ерекшіліктерінен туындайтын оның
сенімділік, қызығушылық, ұмтылысы арасында;
- қарым-қатынас тәжірибесінің жетімсіздігінен және алғашқы жылдарда
қоғамдық-педагогикалық қызметіне көп салалығына байланысты да
туындайды.
Бұл қайшылықтарды атай келе және оларды шешудің (мәселен,
университеттің оқу-тәрбие процесінің кәсіби-педагогикалық бағытын күшейте
түсу, тәлімгердің, мектептің педагогикалық ұжымының рөлі т.б.) жолдарын
ұсына отырып, олардың әрқайсысын жеке тұлға ерекшілігімен немесе белгілі
топпен байланыстыра қарастыру қажет.
Сондай-ақ, алған мамандықтың өзі төмендегідей жағдайларда қайшылықтарға
ұрындыруы мүмкін:
- мамандық жеке тұлғаның қабілетін танытуына мүмкіндік бермеген немесе
онда жоқ басқа бейімділік, қабілетті қажет еткен жағдайда;
- көңілі толмаған, өзін-өзі бағалауы мен тұлғаның қабілетін объективті
бағалау сәйкес келмеген жағдайда;
- тұлғаның және оның қызмет барысында қарым-қатынас жасаған адамдарының
коммуникативтік қабілеттері арасында да қайшылық байқалады.
Болашақ маманның тұлға ретінде танылу жолындағы аталған және басқа да
қайшылықтарды шешу оның кәсіби бейімделуін тездететін маңызды шарт.
Мақсат бұл жерде туындаған қайшылықтарды мұғалім-маманның қалыптасу
үдерісіндегі қозғаушы күштер ретінде тиімді пайдалана білуінде болып отыр.
Туындаған қайшылықтарды жеңу үшін болашақ мұғалімдердің алдымен оларды
жақсы түсіне білуі және болатын қажетті өзгеріске ынта-құлшыныспен қарауы
да өте маңызды. Мұндай құлшыныс, дайындық сезімі жоғары оқу орнында
дамытылуы, қалыптасуы, тіпті мектепте де насихатталуы қажет-ақ. Кездесетін
қайшылықтарды жеңу үшін мектепте әлеуметтік-педагогикалық жағдайлардың
жасалуына, ерік-күші секілді сапаларды қолдап, қалыптастыруға күш салу
керек. Бұл мәселе болашақ ұстаздың әлеуметтік белсенділігінің қалыптасу
денгейін және психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып жоспарланған
онымен жеке жұмыс істеу шараларын ұйымдастыру үдерісінде неғұрлым тиімді
түрде іске асырылады, өйткені бұл жұмыстар оның тез әрі орнықты түрде
кәсіби бейімделуіне ықпалын тигізеді.
Болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу мәселесін қарастыру барысында оның
мәніне талдау жасаудың маңызы ерекше, өйткені мәселенің мәнін табу
үдерістің өзінің мәнін тануға әкеледі.
Кеңірек алып қарастырғанда болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу аясына
мынадай жайлар енеді, яғни өздерінің қызмет барысында тап болатын нақтылы,
оқу-тәрбиелік жағдайларды түсіне және оларды талдай білу, сондай-ақ,
педагогикалық және оқушылар ұжымдарымен, кәсіби қызметі мен қарым-
қатынасының барысындағы міндеттерімен, туындайтын талаптармен танысуы.
Бұл өзін-өзі ұстауы мен қарым-қатынас жасаудың тиімді жолдарын табу
үшін қажетті олардың іс-әрекетінің танымдық жағы; өзі үшін маңызды өмірлік
жағдаяттардың өзгеруіне байланысты тұлғаның эмоционалды-жігерлілік күй-
хәлі, қажеттіліктері, талап-тілектері және тұлғаның өзінің құлшыныстары
арасындағы қайшылықтар, әйтпесе, оған қойылатын талаптар мен оларды орындау
мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар, білім, іскерлік және дағдыларын
қалыптастыру, қиындықтарды жеңе білуге жұмылдыру, дұрыс бағалауға және өзін-
өзі бағалауға деген бейімділігі, жұмысына қанағаттану т.б.
Бір жағынан оқыту мен тәрбиелеудің нақтылы әдістемесін игеруге, екінші
жағынан, болашақ мұғалімнің маман ретінде өзін-өзі танытуына бағытталған
өзін-өзі ұстай білу, педагогикалық қарым-қатынастың тиімді түрлерін таңдау
мен пайдалануды танытатын практикалық тікелей іс-әрекеті.
Аталған үш компонент кәсіби бейімделу барысында бір-бірімен тығыз
байланысты әрі практикалық іс-әрекет барысында бірін-бірі толықтырып
отыратын болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісін құрайды.
Болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісінде арнайы кәсіби пәндерді
ақпараттық-компьютерлік және математикалық модельдеу негізінде оқыту
әдістемесі жалпы дидактиканың теориясына негізделеді. Дидактика оқытудың
міндеттері мен мазмұнын ашатын, білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру
үдерісін суреттейтін, оқыту мен білім беру мәселелерін жасайтын
педагогиканың құрамдас бөлігін құрайды.
Оқыту үдерісі қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдайлармен, адамдардың әрекеттері және тіршілік қажеттіліктерімен,
қазіргі таңдағы ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен және күн
сайын артып отырған студент тұлғасына қойылатын талаптарымен айқындалады.
Оқыту үдерісі терең, берік және дәл білім алуға ұмтылған студенттердің
таным жолындағы қимылына байланысты. Оқыту үдерісі – бұл оқытушы мен
студенттердің мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесудің барысында
студенттерге білім беру міндеттерін шешу. Оқыту үдерісі – тұтас
педагогикалық үдерістің бір бөлігі. Оқыту екі жақты үдеріс, онда оқытушы
мен студенттердің ынтымақтастық іс-әрекеттері жүзеге асырылады.
Сонымен бірге, оқыту үдерісі білім беру, тәрбие және даму үдерісімен
байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе
отырып, білім беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына
мүмкіндік туғызады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі заңдылықтарды, білімді меңгеру
негізінде ғана игі әсер етеді. Егер білімгер оқуды өзімнің міндетім деп
санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқыту жақсы нәтиже
бермейді.
Білім беру үдерісін және білім саласындағы құбылыстардың басты кілті
әдіснама мәселесінде. Біріншіден әдіснама логикалық ойлаудың, іс-қимыл
әрекетінің әдісі мен кұралы әрі оның құрылысы туралы ілім ретінде
қабылданса, екіншіден, ол ғылыми қабылдаудың әдісі мен нормасы және желісі
ретінде қарастырылып, теориялық дамудың әдіснамасы немесе қабылдаудың
түрлері ретінде педагогикалық шындықтың анықтамасы болып есептелінеді. Бұл
анықтама, ғылыми көзқарастың екі тобын ерекшелейді. Біріншісі, - өз
кезегінде жиі қолданылып жүрген педагогикадағы ақиқатты қабылдау жүйесінің
жиынтығын көрсетеді. Кейінгілері - қабылдаудың ойлаумен қатынасын
бейнелейді. Оларды ұстанымдар, әдістер, құрал-жабдықтары негізінде
қарастырады. Зерттеуші ғылыми негіздеулерге сүйене отырып, оның ақиқатқа
айналған нұсқаларын - бағдарламалар мен әдістемелік жүйелерді жинақтауға
негізделеді. Бұл ғылыми зерттеулер барлық философиялық-педагогикалық
тәжірибелерге сүйенеді.
Кейде қазіргі ғылымдағы зерттеулер мұны жоққа шығарады. Оның ғылыми
негізін тұрақтандырмау жағын ойластырады. Әдіснаманың ғылыми жүйесі -
ақиқатқа негізделген әдістемелік жүйенің басты шарттарының бірі болып
табылады, ғылыми іс-әрекеттердің желісі болып есептелінеді. Әдіснаманың
ғылымдағы түсінігі түрліше болып келеді. Оның себептерін әдіснамалық
жетілдірулер айқындайды. Сондықтан ақпараттық технологияларды жетік меңгеру
болашақ мұғалімдерді АКММ негізінде дайындауды қазіргі жағдайда жүзеге
асырудың әдіснамалык негізі болып есептеледі.
Әдіснама ғылымы практиканың іс-әрекеттерімен қаруланған. Адам өмірі
секунд сайын, әр сағат бойы, күнделікті табиғатпен тығыз байланысты.
Табиғаттан тыс адам іс-әрекетінің болуы мүмкін емес. Қоғам цивилизациясының
деңгейі қоршаған ортаның табиғи мүмкіндіктерін дұрыс пайдалана білу
дәрежесімен өлшенеді. Ендеше, адамзат проблемасының ең бірінші мәселесі
әрқайсымыздың алдымен ақпараттық-логикалық ойлау мен білімді игеру
қажеттілігінің әдіснамалық негіздерін түсіне білуіміз тиіс.
А.П.Сейтешев берген анықтама бойынша әдіснама – бұл жоғары
педагогикалық білім беру үдерісін және құбылыстарды зерттеуге арналған
кілт.
Біз “зерттелетін объектіні, құбылысты ғылыми тұрғыда танып, оны
өзгертуге, жетілдіруге немесе жаңартуға бағытталған іс-әрекетті
ұйымдастырудың ұстанымдарын, формаларын, құралдарын, әдіс-тәсілдерін
айқындау туралы философиялық ойлардың жиынтығын әдіснама болып табылады”
деген анықтама бердік.
Табиғат, қоғам және ойлау (таным үдерісі) дамуының жалпы заңдары
әдіснамалық негізде зерттелетіндігі мәлім. Ғылыми танымның ерекшелік
табиғаты логика мен әдіснама және әдіс деген ұғымдардың мән-мағынасын ашуды
қажет етеді. Ғылым логикасы - материалистік диалектикаға сүйенеді, өйткені
ғылыми таным қарама-қайшылықта және өзара байланыста болатын күрделі
әлеуметтік үдеріс. Ғылыми танымның әдіснамасы адамның танымдық және
практикалық қызметінің әдістері мен тәсілдері туралы ілім. Ал, әдіс деп
танымдық немесе практикалық мәселелерді шешудің тәсілін түсінеміз. Ендеше,
әдіс адамның танымдық және практикалык іс-әрекетінде реттеушілік қызмет
атқарады. Демек, қорыта келгенде, дамудың жалпы философиялық теориясы
(таным теориясы) және логика мен әдіснамасы материалистік диалектика
негізінде дұрыс түсіндіріледі. Ол адамның жаңаша ойлануының да және
әлеуметтік шығармашылығының да логикасы болып саналады.
Табиғат пен қоғамдағы құбылыстар мен заттардың жалпы өзара байланысы
және бір-бірімен тікелей байланыстылығы туралы диалектиканың заңы,
технологиялық білім алудың әдіснамалық негізі болып саналады. Бұл заң
бойынша табиғат пен қоғамдағы бірде-бір құбылыс не зат басқа бір құбылыстар
мен денелердің әсерінсіз ешбір өзгеріске ұшырамайды. Әрбір құбылыс немесе
зат табиғаттағы бүтін тұтастықтың бір бөлігі ретінде қарастырылады. Мұны
Ф.Энгельс өзінің "Табиғат диалектикасы" деген еңбегінде былай деп ашып
көрсеткен: "Табиғатта ешнәрсе өздігінше жеке дара оқшауланып тұрмайды.
Әрбір құбылыс басқа бір құбылысқа әсер етеді және керісінше әсерлеседі.
Осындай жан-жақты қозғалыстың және өзара әсерлесудің нәтижесінде, көптеген
жағдайларда, өте айқын байқалатын қарапайым заттардың өзін біздер көре
алмайтын жағдайға ұшыраймыз".
Білім беруде қолданылатын оқытудың ұстанымдары оқыту үдерісінің
заңдылықтарымен дамиды.
Ұстаным – бұл мұғалімнің өзінің тәжірибелік іс-әрекетінде және мінез
құлқында басшылыққа алатын негізгі, бастапқы қағидалары болып табылады.
Оқыту ұстанымдары – оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына және
әдістемесіне қойылған талаптар жүйесін анықтайтын алғышарт болып табылады.
Оқыту үдерісінде оқытушы оқыту ұстанымдарына сүйенуге міндетті.
Жалпы дидактикалық ұстанымдар: ғылымилық ұстанымы; жүйелік ұстанымы;
саналық пен белсенділік ұстанымы; жекелік және ұжымдық біртұтастық
ұстанымы; түсініктілік ұстанымы; білімнің беріктігі ұстанымы; тәрбие
теорияcымен байланысы ұстанымы;
Осы жалпы дидактикалық ұстанымдар кез-келген оқулық пәнді оқыту
әдістемесіне тән болып келетіндігін атап көрсетуге болады. Ал пәндерді
математикалық және ақпараттық моделдеу негізінде оқыту әдістемесі
дидактиканың принциптеріне сүйене отырып, пәнді оқыту әдістері мен
тәсілдерін, амалдарын белгілейді, кәсіби пәндерден жүргізілетін сабақтардың
теориялық негізіне сүйенеді.
Оқу материалының түріне, олардың өтілу кезеңдіріне қарай дидактикалық
ұстанымдар өтілетін пәннің ерекшеліктерін ескере отырып дамитын болады.
Дидактика ұстанымдары өтілетін пәннің ерекшеліктеріне түрлі жаңалықтарға
байланысты толықтырылып, өзгертіліп отырғанымен, өзінің негізгі пәнін
сақтайды. Енді дидактикалық ұстанымдардың жеке түрлерін арнайы кәсіби
пәндерді оқыту үдерісінде басшылыққа алу мәселесін қарастырайық.
Дидактикалық ұстанымдардың бірі – оқу материалының ғылымилығы. Арнайы
кәсіби пәндерді оқытуда дидактиканың ғылымилық ұстанымын жүзеге асыру үшін,
үйретуге тиісті оқулық материал ақпараттық технологиялардың соңғы
жетістіктеріне негізделуге тиісті. Сонымен бірге, ол материал жариялылық
жағынан да әбден тексерілген, анықталған оқулық материал болуы керек.
Ғылыми білімдерді терең меңгеру ісі нақты нәрселер мен заттарды талдау мен
синтездеу арқылы болатын ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды меңгерудің
нәтижесінде пайда болады. Студенттерге объектінің, құбылыстың қасиеттерін
модельдеуді үйрету үшін тек қана бағдарламалаушылық, анықтамалық ережелерді
түсіндіріп қана қоймай, оларға өз мамандықтарына сәйкес түрлі жаңа
ақпараттарға, ғылыми мәліметтерге толы іріктелген мәліметтер қорын
жобалауды түсіндіру осы принципке негізделеді. Модельдеуге оқыту
психология, педагогика, информатиканы оқыту әдістемесі сияқты ғылымдардың
соңғы жетістіктеріне, жаңалықтарына негізделеді. Білімгерлердің таным
қабілетінің дамуына, дүниеге көзқарасының, жоғары адамгершілік
қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді. Оқулық материал оқушыға әдістеме
тұрғысынан дәлелденген ғылыми жүйеде беріледі.
Жүйелілік ұстанымы – жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды
бекітуде, біріккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде
пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске
түсіндіруде іске асырылады.
Теорияны тәжірибемен байланыстыру ұстанымы – бөлуге келмейтін бүтін
тұтас үдеріс ретінде қарастырады. Теория дегеніміз – кәсіби білім немесе
кәсіби құзырет, ал тәжірибе деп кәсіби білімді болашақ қызметінде қолдануды
айтамыз.
Саналық ұстанымы – білімді сапалылықпен қабылдап, оның өмір және
практикамен байланысын тереңдету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәнін
түсіндіру.
Жекелік және ұжымдық біртұтастығы ұстанымы оқытушы өзінің әрбір жеке
студентпен және топпен жұмысының бағытын қарастырады. Студенттер өз бетімен
ізденіп, жұмыстануға дағдыланады. Нақтылық пен абстрактылық бірлігі
(ұстанымы) немесе көрнекілік ұстанымы, көрнекіліктің сабақтың мақсатына
және мазмұнына және жауап беруіне, айқын мазмұнды болуына, ұғымды әрі
түсінікті болып, шығармашылық және әдістемелік жағынан дұрыс қолданылуы
керек. Ақпараттық технология құралдарын нақты бір сабақтың мақсаттары мен
міндеттеріне қатаң түрде сәйкестікпен қолданылуы керек.
Түсініктілік ұстанымы бойынша оқыту білімгерлердің ақыл-ойына жасына,
қабілетіне, дербес ерекшеліктеріне сәйкес, қолайлы болуы керек (студенттер
оқу материалын қарапайымнан күрделіге қарай оқу керек). Сонымен қатар
білімгерлерге тапсырма ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс, яғни
тапсырманы мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды білімгерлерден
талап ету керек.
Түсініктілік ұстанымынан оқыту ережелері туады. Мысалы:
1) Жеңілден қиынға көшу. Мұнда білімгерлерді таным іс-әрекетіне бірте-
бірте үйрету, яғни нақты фактілерден жалпы қорытындыға көшу ұғымы туады.
Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке нәрседен жалпы қорытындыға көшуді
индуктивті жол деп атайды.
2) Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу.
3) Белгіліден белгісізге көшу деп білімгерлердің өткен сабақтан алған
біліміне сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін, яғни сабақ үстінде білімді
терең түсініп, игеруін түсінеміз.
Білімнің біліктігі ұстанымы білімгерлерге оқылып отырған оқу
материаларының олардың тәжірибелік іс-әрекеттері үшін маңыздылығын
түсіндіруді, оқытылатын материалды және ең бірінші оның негізгі мазмұнын
берік, әрі ұзақ уақытқа дейін еске сақтауға деген мақсатын қалыптастыру
болып табылады.
Болашақ мұғалімдерді АКММ негізінде оқыту – жалпы білімді
ақпараттандыру үдерісіндегі қоғам қажеттілігінен, өмір талабынан туындап
отыр. Сол себепті модельдеуге оқыту теориясы өзіне ғана тән ұстанымдар
жүйесіне негізделеді. Бұл ұстанымдар жоғарыда аталған жалпы дидактикалық
ұстанымдармен тығыз байланысты. Мұндағы қағидалар ғылымның белгілі
заңдылықтарынан келіп шығады. Жалпы бұл ұстанымдар жиынтығы өзара
әрекеттесе отырып, үдерістің барлық атаулы қайшылықтарын шешеді.
Оқыту ұстанымдарын белгілеуде мынадай шарттарды ескеру қажет:
1) әмбебаптылық, яғни аталған ұстаным оқыту үдерісінде басынан аяғына
дейін қолданылады. Ол ұстанымсыз моделдеуді оқытып, үйрету мүмкін емес;
2) қажеттілік, яғни бұл ұстанымсыз оқытып, үйретуді ұтымды, қазіргі
талаптарға сай ұйымдастыру мүмкін емес;
3) ұстанымдардың әрқайсысының дербестігі, тәуелсіздігі;
4) қазіргі мақсат-мүдде, заңдылық және тұтас дидактикалық теория
тұрғысынан, оқытудың толық және ұстанымды үдерісін қамтамасыз ету үшін осы
ұстанымдар жүйесінің жеткіліктілігі.
Болашақ мұғалімдерді АКММ негізінде кәсіби дайындау осы айтылғандарда
жүйе ретінде қарастырылуда. “Жүйе” ұғымы философиялық әдебиеттерде: “Өзара
қатынастар мен байланыстарда болатын, белгілі бір тұтастықты, бірлікті
құрайтын элементтер жиынтығы” деп танылса, қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде “Жүйе - бір нәрсенің реті, жөні, тәртібі”- деп беріледі. Қазақ
кеңес энциклопедиясында: жүйе - бөліктері мен элементтері үйлесімді
құрылған тұтастықты білдіретін ғылыми ұғым деп түсіндіріледі.
В.Г.Афанасьев жүйе ұғымын өзара әсерлесуші құраушылар тұтастығы деп
түсінеді. Нақтылай айтқанда жүйе деп жаңа бір сапалық қасиеттерге ие
болатын тұтас бір құрылымды айтады, яғни құрылымдардың өзара әсерлеулері
нәтижесінде жаңа нысандардың пайда болуы. Бұл құрылымның органикалық
байланысы сыртқы ортамен байланысты кезінде тұтастылықтың негізгі
тірегіне айналады. Жүйе компоненттерінің ішкі байланысы сыртқы әсерден
басым болатын құрылым.
Жүйе өзінің құраушыларына белсенді түрде әсер жасайды да, оларды
табиғатына қарай түрлендіреді. Нәтижеде бұл құраушылар елеулі өзгерістерге
ұшырайды: олар жүйеге кірер кездегі өздерінде бар қасиеттерінің бірқатарын
жоғалтады, осымен бір сапалы бір жаңа қасиеттерге ие болады. Осы айтылған
пікірлер жағдайында зерттеу кезінде жүйе ұғымының белгілері төңірегінде
де ой қозғалғандығын ескеру керек.
1) Жүйеге енетін элементтің ешқайсысында да жоқ сапалық қасиеттердің
болуы;
2) Жүйені құрайтын элементтердің, құраушылардың, бөліктердің болуы;
3) Құрылымдардың (жүйе элементтерінің) өзара байланысының болуы;
4) Жүйенің тұтастай және оның жекелеген құраушыларының міндеттілік
сипаттамаларының болуы;
5) Жүйенің сыртқы ортамен және реті жоғары, төмен ішкі жүйелермен
байланыста, қарым-қатынаста болуы.
В.Н.Садовский мен Э.Г.Юдиннің зерттеулерінде жүйе ұғымы мынадай
белгілер бойынша анықталады:
1) Жүйе біртұтас өзара байланысатын элементтер түрінде болады;
2) Ол сыртқы ортамен бірлікте болады;
3) Зерттелетін жүйе реті жоғары басқа бір жүйенің элементі түрінде
алынады;
4) Зерттелінетін жүйенің элементі реті төмен жүйе болып саналады.
Педагогика ғылымы үшін жүйе, жүйелілік ұстанымы ұғымдары жаңадан
енгізілген болып саналады.
Біздіңше жүйе – шын, ақиқатты түрде өмір сүретін әлеуметтік
феномендердің үйлесімділігі, ал олардың өзара әсерлесулері, байланысы
интегративтік сапалы қасиеттердің пайда болуына негіз болады, ал, жүйенің
құраушылары бұларсыз бұл қасиетке иеленбейді.
Біздің зерттеуіміздің теориялық-әдіснамалық құндылығы ретінде
педагогикадағы жүйелердің мәні мен олардың құрылымын зерттеген ғалымдар
В.П.Беспалько, Л.В.Загрекова, В.К.Дьяченконың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды (Суреттер 2, 3, 4).
Сурет 2 - В.П.Беспальконың тұжырымдамасы бойынша жүйенің құрылымы
В.П.Беспальконың тұжырымдамасында педагогикадағы жүйенің құрылымында
қайсы-бір ғылыми теорияның екі алғышарты қарастырылады, олар: теорияның
шешетін мәселесі мен шешу технологиясы.
Білім берудегі әрбір дидактикалық мәселе оқытудың технологиясы арқылы
шешіледі, ал ол өз кезегінде үш түрлі құраушының тұтастығы арқылы көрінеді:
ұйымдастыру түрлері, дидактикалық үдерістер және оқытушының біліктілігі.
Сурет 3 - Л.В.Загрекова бойынша жүйенің құрылымы
Сурет 4 - В.К.Дьяченко бойынша оқыту үдерісі моделінің құрылымы
Біз болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау жүйесін жобалауда мына негізгі
кезеңдерге сүйендік:
1) оқу жоспарларының мазмұнын және құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz