Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері туралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. ТӘРБИЕ ӨНЕРІ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
1.1 Тәрбиелеудің жалпы сипаттамасы
1.2 Тәрбие өнері мен тәрбиелеу технологиясы
1.3 Тәрбиелік істер
ІІ.ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЕРТЕДЕН ҚАЛЫПТАСҚАН ТӘРБИЕ САЛАЛАРЫНЫҢ БІРІ
2.1 Әл-Фарабидің тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы
2.2 Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы
(1499-1551)
2.3 Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДЛАГОГИКАДАҒЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ
3.1 Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
3.2 Қазақ мәдениетіндегі еңбек құндылығы
3.3 К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесі
ІV. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ПРОЦЕСІНІҢ БАРЫСЫНДА АЗАМАТТЫҚ, ҚҰЛЫҚТЫЛЫҚ,
ЭСТЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР МЕН ҚҰРЫЛЫМДАР БОЙЫНША КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ
4.1 Бала еңбегін қорғау пробемасы бойынша (бала құқықтары туралы Конвенция)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - оқушы
тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне
қарамай, міндет әртүрлі әдістермен шешіледі. Тәрбие процесінің барлық
кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады, бірақ әр жеке сыныпта тәрбие
әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл келетіні, үшінші
сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар оны қабылдамауы
мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық ерекшеліктері. Жалпы
әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара әрекеттегі тек бастама ғана.
Жекелік және тұлғалық түзетулер (корректировка) қажет. Инабатты тәрбиеші өз
әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін дамытуға, оның өзіндік
қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік
беретін әрекеттерді жасайды.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады.
Нұр Отан халықтық-демократиялық партиясының кезектен тыс ХІІ
съезінде партия Төрағасы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз баяндамасының
төртінші бөлімін қазіргі қазақ қоғамындағы құндылықтарды қайта қарау
қажеттігіне арнап, көшбасшы партияның қоғамдағы құндылықтардың оң жүйесін
қалыптастырудағы орнын көрсетіп берген болатын. Сонда асқан сарабдалдықпен
көтерілген еңбекқорлық пен кәсібилікті дәріптеу керектігі өз өзектілігін
ешқашан жоғалтпақ емес, ол жаңа мақсаттар биігін межелеген 2010 жылдағы
Елбасы Жолдауын жүзеге асыру тұрғысынан да өте маңызды. Себебі адал еңбекті
биік құндылық деп білмеген жерде, адал еңбекпен сый-құрметке бөленбеген
елде іскерлікке тірек болар еңбек мәдениеті қалыптаспайды. Ендеше,
Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер сыйлайтын экономикалық өрлеуге жол бастаймыз
десек еңбек адамына деген құрметті арттыруымыз, таза еңбекпен байлыққа
кенелу мүмкін деген сенім қалыптастыруымыз қажет.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және қүндылығы
артады.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнері тамған" нақты кәсіп иесі болуын көздеді. Бұл жерде еңбек
дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық
күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін қосуы,
еңбекке адал, саналы қатынасу қоғамның өмір салтының алғы шарты болып
табылады.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Жасөспірімді, еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке
міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар: балаларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан даярлау: оқушылардың еңбек
дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың
ынтасын және қабілетін дамыту.
Балаларды енбекке психологиялық және практикалық тұрғы-дан дайындау - бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларының жеке басының
азаматтығын қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар берудің
жолдарын қарастыру.
Бұл істе әр түрлі әдебиеттер, бұқаралық-ақпарат құралдарының
хабарлар, халық даналығы – мақалдар мен мәтелдер пайдаланған.
Зерттеудің міндеттері:
– Мектептегі еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттерін қарастыру.
– Еңбекке үйрету және оған байланысты оқуды ұйымдастырудың
ерекшеліктерін зерттеу.
– Оқушыларға еңбек процесінің барысында азаматтық, құлықтылық,
эстетикалық аспектілер мен құрылымдар бойынша кәсіптік бағдар берудегі
оқытушының рөлі.
Зерттеу объектісі: Мектеп оқушыларының жеке басының азаматтығын
қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар беру.
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, баспасөз материалдары, озат
тәжірибеден.
Дипломық жұмыс: Кіріспеден, 4 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ТӘРБИЕ ӨНЕРІ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
1. Тәрбиелеудің жалпы сипаттамасы
Адамды оқыту мен тәрбиелеу арасындағы байланыс -педагогикалық
психологияның ең бір маңызды проблемасының бірі Оны қарастыру барысында:
а) дамытудың өзі күрделі инволюциялық-эволюциялық алға жылжушы
қозғалыс болып табылады, оның жүру барысында адамның өзінде - кейінді
интеллектуалдық, тұлғалық, мінез-кұлықтық, әрекеттік өзгерістер жүреді
(Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев);
б) дамыту, әсіресе тұлғалық өмірдің өзі тоқтаған сәтіне дейін
тоқтамайды ол тек бағыты, қарқындылығы, сипаты мен сапасы бойынша ғана
өзгеріп отырады. Дамытудың ортақ сипаттамалары: қайтымсыздық, прогресс-
регресс, бірқалыпсыздық, алдыңғының жаңада сақталынуы, өзгеру мен
сақталудың бірлігі болып табылады. Психикалық дамуды аныктаушы факторлар
ретінде В.С. Мухина оның алғышарттарын, дамудың шарттары мен байланыстарын
және баланың ішкі позициясын қарастырады.
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Бұл сұрақты шешуде әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, олардың бірі
бойынша, оқыту дегеніміз дамытудың өзі (У. Джемс, Э. Торндайк, Дж. Уотсон,
К. Коффқа), алайда, оқыту табиғатын (оқу, үйрету) барлығы өздерінше
түсінеді. Басқаларға сәйкес, оқыту - бұл тек қана жетілудің, дамудың
сыртқы шарттары. Даму - мүмкіндік туғызады, оқыту - оны жүзеге асырады
немесе, басқа сөзбен айтканда, оқыту дамытудың ең аяғында келе жатыр. Ж.
Пиажеге сәйкес, баланың ойы белгілі фазалар мен кезеңдерден қажеттілік
болғандықган өтеді, ол баланың оқытылуы, оқытылмауына тәуелсіз.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Бұл ереже тек қана отандық психологияда
ғана үлкен бетбұрыс емес, сонымен бірге оны АҚШ-та қабылдаған Дж. Брунердің
когнитивтік психологиясы үшін үлкен бетбұрыс болды. Брунер атап өткендей,
...ғылым негіздерін оқытуда, ең қарапайым деңгейдің өзінде, баланың
танымдық дамуының табиғи ағымына көзсіз еріп отыруына болмайды.
Оқыту осы дамытудың жетекші факторы бола алады, ол оқушыға қызықты
және әлбетте жүзеге асырылатын мүмкіндіктерді пайдаланып. өз дамуын
қарқынды түрде жүргізу мүмкіндігін ұсынады. Л.С. Выготскийдің тезисі
бойынша, оқыту мен дамыту- біртұтас оқыту дамытуды озып өтіп, оны
стимулдайды, және дәл сол уақытта оның өзі актуалды дамуға сүйенеді. Осыдан
барып, оқыту кешегі күнге емес, бүгінгі күнге бағыттануы тиіс. Бұл ереже
оқытуды ұйымдастырудың барлығына, жалпы педагогика үшін маңызды.
Дамудың карастырылған проблемалары бірқатар сұрақтардьщ жауабы болып
отыр: тұлғаның психикалық дамуының жалпы бағыттары қандай, оның қозғалтушы
күші не, дамудың әлеуметтік жағдаяты қандай, ол қандай негізгі бағыттар
бойынша жүреді. Кез-келген тип бойынша жүзеге асырылатын оқыту, егер ол
басқарылатын және өзінің негізгі мақсаты — оқушы тұлғасын дамытуға, оның
психикалық дамуына қол жеткізгісі келсе, осы сәттердің барлығын ескере
алмауы мүмкін емес.
2. Тәрбие өнері мен тәрбиелеу технологиясы
Тәжірибеде теория технология көмегімен іске асады. "Технология" сөзі
"техно" - өнер, шеберлік және "логос" -ғылым деген сөздерден қүралған.
Технологияның өндірістік процестегі мәні — бұл қолдану кезінде алдын-ала
белгіленген нәтижеге жеткізетін, берілген саны мен сапасы арқылы тауар
алуға керек болар ғылыми-өндірістік әдістер, құралдар мен алгоритмдер
жүйесі. Қазіргі өндірістер осы технологияға негізделеді. Технология - бұл
өндірістің қол жеткізер деңгейінің шоғырлы көрініс белгісі, ғылыми
жетістіктерді енгізудің тәсілі мен нэтижесі. Кез-келген іс-әрекет негізінде
технология немесе өнерлік сипат бар. Өнер интуицияға негізделеді, ал
технология ғылымды арқау етеді.
Технология әзірге жасалынбаса, онда жеке шеберлік үстем алады. Бірақ
ерте ме, кеш пе "ұжымдық шеберліктің" жинақты көрінісі технологияға
айналады.
Соңғы кезге дейін "ой шығармашылығы", оның ішінде адам тәрбиесі де
технология түсінігінен тыс болатын. Қазіргі педагогикалық теория
технологияның мақсаттылығын рационалды, яғни ұтымды екендігін мойындайды,
бірақ мектеп өндірісіндегі технологияның механикалық түрде өтуімен ешбір
келіспейді.
Мектеп тәрбиесі мен өндіріс түсініктері бір-бірінен алыс емес. Өндіріс
сияқты мектепке де қоғам өзінің әлеуметтік тапсырысын жасайды, өндірістегі
сияқты мектептің де алдына қойылған міндеттеріне сәйкес белгілі материалдық
базасының болуы көзделеді. Осы міндеттерді шешуге өндірістегідей тәрбие
процесіне байыпталады. Бүл процестің негізі — жоспарланған нәтижеге жету
тәсілдерімен, сол тәсілдердің модельденуімен, адамдар іс-әрекет және
қылығын басқарумен байланысты педагогтардың тәрбиелік іс-әрекеті. Мұндағы
педагогтардың басқару іс-әрекеті өндірістегідей жүйенің жағдайы және оның
жүргізілу пәрменділігін сипаттайтын ақпараттар негізінде іске асырылады.
Мектептегі тәрбие жүйесі сонымен бірге өндіріс секілді қоғамдық
мақсаттар жолында материалдық базаны іске қосып, оқу-тәрбиелік міндеттерді
шешуге, педагогтар ұжымына арналған процестер бағдарын түзеді, яғни әртүрлі
іс-әрекеттерін басқару үйымдастырып, сонымен бірге оларды орындаушыларды
қажетті ақпаратпен қамтамасыз ететін коммуникатавті желіні іске қосады.
Бірақ адам тәрбиелеу технологиясының өзіндік ерекшеліктері болатынын
ескеру қажет. Өндірістегі қарапайым да анық жүмыс барысына қарағанда
мектептегі технологияның күтілмеген күрделі жәйіттері мен белгілері сан-
қилы, олар:
Тәрбие процесінің өндірістік процестен айырма-
шылығы оның біртұтас болуында. Тәрбие процесін жеке
операцияларға бөліп-жаруға, жеке қасиеттер қалыптастырып, педагогикалық
ықпалдарды кішігірім қадамдар ретінде іске асыру қиынға соғады. Тәрбиелік
ықпал бірізді параллель схемада емес, комплекс түрде орындалады.
Сапаларды қалыптастыру әдістемесін, яғни "технологиялық операцияларды"
игеруші тұлғаларды тәрбиеге тарту мәселесін өте байыппен, салмақты шешу
керек. Тәрбиеші алдында технологаялық процесті басынан
аяғына дейін жүргізу қажеттілігі түрады, яғни тәрбие
жалпы технологияға негізделген жеке, шеберлікпен
үштасады.
Тәрбие технологиясы барлық тәрбиешілерге ортақ,
ол түлғаны жан-жақты қалыптастыру, оны дамыту жолындағы барша кезендерімен
толық қабылдануы тиіс. Оларды анықтап, нәтижеге жету бағыт-бағдарын көрсету
педагогика ғылымының міндеті. Тәрбие мәселелерін технопогиялық шешуде әрбір
тәрбиеші мақсатқа қол жеткізудің жолын алдын-ала белгілеген "өзекі
нүктелердің" арасында әрбір тәрбиеші өз мүмкіншілігіне және нақты
жағдайларға байланысты шеберлік әрекетін жасай алады.
Қазіргі тәрбие тәжірибесі өзінің өтпелі кезеңінде түр. Тәрбиешілердің
көбі ғылыми технология бойынша жұмыс істеуді әлі де мойынсынбайды, бірақ
тәрбие міндетгерін шешудің жекелей интуитивті жолынан жалпы бүрылыс көрініс
бере бастады. Пайдасы көп, сарапталған технологиялық жаңалықтарды енгізуге
педагогтар қауымы ыңғай танытуда.
Тәрбиенің комплекстігі. Тәжірибелік технологиядағы біртүтас тәрбие
процесі оның қүрылым бірліктерін комплексті түрде қабылдау арқылы іске
асырылады. Комплексті ықпал тәрбиелік мақсаттардың, міндеттердің,
мазмүнның, әдістер мен формалардың бірлігін білдіреді.
Комплексті қажеттік тәрбие теориясы мен мектептегі тәрбие жүмысы
тәжірибесінің соңғы 10 жылдықта жетекші процестердің бірігімі ретінде
танылуына байланысты болды. Бүл процестер уақытында өз бетінше
үйымдастырылатын, сонымен өзінше жетілетін қүбылыс деп есептелінді. Осыдан
бүл процесте біртұтас түлғаны қалыптастыруға емес, сол тұлғаның жеке-дара
қасиеттерін қалыптастыруға көп көңіл бөлінді. Тұлғаны жан-жақты, үйлесімді
дамыту принципі бұзылды.
Қазіргі тәрбие технологиясы комплексті бағыт мәселесін шеше отырып
мынадай талаптарды орындайды:
1. Тәрбиеленушілерге үш бағытта, яғни санасына, сезіміне және
қылықтарына әсер ету.
Тәрбие және өзіндік тәрбие бірігуі арқылы дұрыс нәтижеге қол жеткізу.
Тәрбиеге қатысты барлық факторлардың бірлігі мен реттелуі тәрбиеге
комплексті түрде қараудың кезек күттірмес шарты.
Тұлғада берілген қасиеттер тәрбие істерінің жүйесі
арқылы қалыптасады. Бүл істер бір арнаға бағытталып, процестегі ой, дене,
адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбие міндеттерінің бір мезетте
орындалуын талап ететін нақты комплексті сипатта болуы қажет.
Тәрбиеге комплексті қарау тәрбие процесінің және оны
басқарудың жүйелілігін талап етеді. Тәрбиедегі сыртқы және ішкі факторлар
мен олардың өзара байланысын ескермей тұрып, басқару табысты болмайды. Ол
үшін бүл факторлар мен олардың әсер ету сипаты туралы педагогтың айқын
түсінігі болуы шарт.
Тұлғаны толық қалыптастырудағы комплекстік осы жағдайлардың біріккен
сипаты ретінде ескерілгені жөн.
Тәрбие комплекстігінің маңызды шарты - тәрбие мақсаттарының,
мазмұнының, формалары мен әдістерінің бірлігі. Мұндай бірлікке келген ой
мен әрекеттің қара-қарсылықсыз орындалуы және алға қойған мақсат, міндеттің
нәтижелерімен сәйкес келуі комплекстіліктің жоғары деңгейде іске асқаны.
1.3 Тәрбиелік істер
Тәрбиенің жүйелілігі, комплекстілігі, бірізділігі, үздіксіздігі
"тәрбие ісі" деген түсінік береді. Бүны соңғы кезде теоретиктер мен
практиктер көп қолданып жүр. Тәрбие ісі - тәрбиеленушілердің нақты іс-
әрекетін ұйымдастыру мен дамытудың бір түрі (формасы).
Тәрбие процесі үздіксіз жалғасты ТІ нен тұрады. ТІ ұжымдық және
шығармашылық сипатта болатындықтан және үжымдық тәрбие істері (ҮТІ) немесе
үжымдық шыгармашылық істер деп аталады. ТІ-де тәрбиеші мен оқушылардың
өзара әрекеттерінің формасы, құралы және тәсілдері үйлесіп келеді.
ТІ өз құрамында адамгершілік, эстетикалық, саяси, ақыл-ой әсерлерін
топтастырады. Іс-әрекеттік түрғыдан істің қорытындылау кезеңі ұжымдық
талқылау мен жеке педагогикалық сарапқа бағытталады. Қойылатын мақсат —
жетістік пен кемшіліктердің себептерін анықтау. ТІ таңдау схемасында
ескерілетін мәселелер:
Жоспарда ТІ дайындау мен өткізудің барша бағыт- бағдары ескерілген бе?
Ұйымдастыру деңгейі көзделген мақсаттар мен міндеттерге жауап бере ме?
Мазмұн мақсаттарына сәйкес келе ме?
Жоспарланған істерге сәйкес қор жеткілікті ме?
Істің қай бөліктері жақсы нәтиже берді, не себепті?
ТІ жоспарлы уақыты сақталды ма?
Орындалу мерзімін кім және неліктен өзгертті, не бұзды?
ТІ жүйелі болды ма, әлде кездейсоқ байланысқан беліктермен шектелді
ме?
Жаңалықты енгізудің пайдасы қаншалықты болды?
ТІ-нің эмоциялық жағы оның бастау ниетіне сай ма?
ТІ-нің сапасы қанағатанарлық па, оқушылардың оған қатынасы қандай және
толғандыра ма?
ТІ қатысқан ұжымның әрбір мүшесі қандай бағаға лайық?
Оқушылардың әрекет-қылығы ТІ-ге қаншалықты сәйкес болды?
Педагоггың кейбір әрекетіне оқушылар қарсылығы неліктен туындады?
Кезекті ТІ-де неден аулақ болған жөн?
Келесі ТІ-ге қандай жаңалықтар енгізу қажет?
Әлеуметтік бағдарлық тәрбие істері
Тәрбие ісі мақсаттарына қарай бірнеше түрге бөлінеді: этикалық,
әлеуметтік бағдарлы (ӘБ), эстетикалық, танымдық, спорт және дене тәрбиесі,
экология, еңбек және т.б. Қоғамдық маңызы бар қасиеттерді тәрбиелеу
мақсатындағы Тәрбие ісін ӘБ деп атайды. Бұл бағыттағы Тәрбие істерінің
негізгі мақсаты - оқушыларда әлеуметгік катынастар жүйесін қалыптастыру:
қоғамға, мемлекетгік басқару және қүқық мекемелеріне.
Тұлғаның негізгі қоғамдық сапаларының мазмұны қандай? Маңыздысы -
қоғамда, мемлекетке, әлемде болып жатқанның барлығына жеке азаматтық бағам
білдіре алу. Азаматтық борыш қазіргі жағдайда аса көкейкесті мәселе. Бұл
сапа тәртіптілікпен, яғни тұлғаның маңызды әлеуметтік-адамгершілік
қасиетімен тікелей байланысты.
Тәртіп негізінде ғана әлеуметтік қатынасты ұғуға болады. Тәртіптілік
әр адамның қоғам нормалары мен қылық ережелерін саналы орындау
әрекеттерінде көрінеді.
Саналы тәртіпті үйретудің негізгі жолы — Тәрбие істерін ұйымдастыру.
Бұл жұмыстың мақсаты — оқушылардың мінез-құлық ережесін, күн тәртібі
талаптарын сақтауын, өмірлік іс-әрекеттер тәртібін орындауға үйрету. Сол
үшін әрбір оқу орнында мінез-қүлық ережелері белгіленеді. Ал бұл ережелер
бір жағынан — қоғамдық мораль принциптерін танытса, екінші жағынан — сол
оқу орнының жұмыс ерекшелігін білдіреді.
Оқушылардың өмірі мен іс-әрекетінің тәртібін күн ережесі деп атайды.
Күн ережесі - бүл үздіксіз орындалатын тәрбие ісі Ереже талаптарын орындау
— тәрбиенің нәтижелілігі, ол тұлғаның тұрақты әдеттерін тез дамытады.
Қажет болған жерде ереже өзгереді. Ереже сипаты: 1) тәрбиеленушінің
өмір жағдайына сай әрі үйлесімді, оның мүмкіншіліктері мен қабілеттеріне
сәйкес болуы керек; 2) дәл белгіленген мерзімде барлық іс-әрекеттің бірге
орындалуын міндеттейтін болуы қажет; 3) нақты; 4) шынайы орындалатын
әрекеттерді қамтуы шарт.
Тәбие ісі табысты болуына арқау тәртіптілік бағытындағы жалпы
талаптар: 1) әрбір жаңа іс бүрынғыға негізделе отырып, сапалы тәртіп
дайындығы процесін жоғары деңгейде жалғастыруы міндетті; 2) олар жалпы
принциптерге сәйкес, бірақ стандартқа қатып қалмай, орын және уақыт
жағдайларын ескеруі шарт; 3) тұлға тәрбие бөлшектеліп емес, біртұтас
жүретіндікген, тәрбие істері де белгіленген нақты, жинақы жүйеде орындалуы
қажет.
Егер тәртіптілігін сапасы үнемі өзгеріп жатса, онда педагог мінез
ауысуларының қайда, қашан басталғанын зерттеп үйренуі керек. Педагог
шеберлігі тәрбие ісіне белгілі кезеңде жаңа сапаға бағыттай алуынан
көрінеді. Тәрбие ісін дұрыс ұйымдастыруға кедергі жасайтын себептер:
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарының нашар құрылуы.
Тәрбие жұмысының бір жақтылығы, яғни тәртіптілік басқа сапалардан
бөлініп қалады немесе оларды кезекпен дамыту ұстанымы белең алады.
Тәрбие жұмыстарында науқаншылдықтың жеңіп,бірізділіктің болмауы.
Тәрбиешінің оқушылармен қатынасындағы мәдениеттің кемдігі.
Формализм, педагогтың тек әсіре көрсеткішке көңіл бөлуі. Тәртіпке
шақыру жолдарын пайдаланудағы қателік: орынсыз төмен не асыра бағалау.
Тәрбие ісінде әрекеттердің келісімді жүйелі болмауы, басты
проблема тасада қалып, елеусіздеріне үміт арту.
Өмірлік ұстаным (позиция) — бүл ішкі наным, тұлғаның қоғамға
субъективті қатынасын көрсететін, оның дүниетанымдық, моральдық,
психологиялық сапаларынан шығатын сана-сезім бағдары. Адамның өмірлік
ұстанымы белсенді (активті) және енжар (пассивті) болып келеді. Белсенді
тұлға болып жатқан жағдайға нем-қүрайлы қарай алмайды. Ал енжар бағдарлы
адам дайын көзқарас, құндылықтар мен әдет-қылық үлгілерін қабылдайды,
оларды сана таңдауына салалайды, қайшылықтары аз, тіпті жоқ жолды тандайды.
Әлеуметтік белсенділігі бар түлға болып жатқан жағдайды түбегейлі
шектемейді, бірақ сын сарабына салады. Елде, әлемде болған жағдайларға өз
бетінше баға беріп, өмірді жақсартуға ат салысады.
Енжар ұстаным мәні — жаңалықтан қорқу, өз белсенділігінен қашу,
әрқашан қауіпсіздікке бола, бағынышты халде жүру, жауапкершіліктен бас
тарту. Мектеп ықпалы отбасы тәрбиесін реттеп, оның қалыпқа түсуіне
көмектеседі. Қоғамдық белсенділік танытпайтын оқушылар тек үлгерімі мен
жеңіл жүмысты ғана істеуін қадағалайтын отбасылардан шығады.
Әлеуметтік бағдарлы тәрбие істері оқушылардың өмір позициясын
қалыптастыруда қажетті жағдайлар жасайды. Олар арасында берілген
тапсырмалар ойьш түрінде емес, нағыз жауапты жұмыс сипатында бала тарапынан
қабылдануы тиіс.
Этикалық тәрбие істері. Адамгершілік тәрбиесі — бұл тәрбиеленушінің
қоғамдық мораль талаптарына сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат
бағытына жүйелі түрде ықпал ету. Адамгершілік тәрбиесінің негізгі
міндеттері: 1) ізгілік сана қалыптастыру; 2) инабаттылық сезімдер тәрбиелеу
және дамыту; 3) адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдыларын
қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы: адам және қоғам байланысын
қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру; тұрақты адамгершілік
сезімдер мен сапалар орнықтыру; адамның басқалармен қатынасындағы жоғары
мәдениет пен адамгершілік әдеттерді бекіту.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам
құндылығын жоғарылату қажеттігінен көптеген өзгерістерге бет бүрды. Осыдан
әрбір оқушыға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру лазым: 1)
адамға ең қымбат - өмір; 2) балалар - өмір жалғасы; 3) тәртіптілікпен
байланысқан еркіндік; 4) отансүйгіштік (патриотизм); 5) ұлтжандылық; 6)
интернационализм; 7) борыш, ар, намыс, ождан, тәртіп сақтау, кішіпейілдік
және т.б.
Қазіргі тәрбие жүйесіңдегі ең маңызды да кекейтесті проблемалар - бүл
оқушылардың жыныстық тәрбиесі және еңбекке қатынасы.
Тәрбие ісінің этикалық бағыттағы құрылымына педагог адам моралі туралы
меліметтер ендіреді. Мораль — адам санасының формасы және адамзат
мәдениетінің бөлігі. Мораль принциптерін, нормасы мен мәнін түсінуден
тәрбиеленушілер өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын дүрыс бағалауға
үйренеді. Адамгершілік жағынан тұрақталған тұлға моральдық нормалардың
шындығына сенімді болады, оларды орындау қажеттілігін мойындайды. Бірақ,
адамгершілік нормаларды білу, түсіну наным-сенімдер бекуін өзінше
қамтамасыз ете алмайды, тек - олардың қалыптасуына қажетті алғышарттар ғана
болып есептеледі.
Адамгершілік білімдер балаңың өмір тәжірибесіне өтіп, ой толғанысына
еніп, тәрбиленушілердің өзіндік талқы сарабына түскен болса ғана
адамгершілік нанымдар дәрежесіне көтеріледі.
Этикалық тәрбие ісінің ең басты мақсаты - адамгершілік мінез-
қүлықтарды қалыптастыру, тәрбие ісінің күнделікті өмір жағдайындағы
адамгершілік іс-әрекет бірлігінен қүралады. Өз қылықтарымен адам айналамен
байланысып, ондағы жағдайлармен қарым-қатынас бейнелейді. Адамгершілік әдет
-қылық тудыру үшін соған сәйкес жағдай жасау керек. Жоғары адамгершілік іс-
әрекет қажетгігін қалыптастыру — этикалы тәрбие ісінің маңызды бөлігі.
Тұлғаның адамгершілік қажеттігін қалыптастыру — оның түйсік жүйесіне
моральдық нормалар мен принциптерді қабылдату процесі.
Адамгершілікті қажеттіктің көмегімен ізгілік мораль негізі - еркін
таңдау мүмкіндігі туады. Адамның еркін таңдау мүмкіндігін дамытудан этикалы
тәрбиелік іс функциясы орындалады. Әдет-қылықтар жүйесі адамгершілік
әдеттерді қалыптастырады. Әдеттерден адамгершілік қылықтарды қалау тұрақты
қажеттілікке айналады. Әдеттер қарапайым (қарым-қатынас ережесі, жүріп-түру
мәдениеті, тәртіп) және күрделі болады (еңбекке дайындық және оны
қажетсіну).
ТІ-ні орындау мақсатында мектеп тәжірибесінде тексерілген келесі
ережелерді негізге алған жөн:
Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін "күреске" айналмауы тиіс. Тәрбие
"күрес" емес, күнделікті күрделі жұмыстан түратын ұзақ маңдай тер ісі.
Тұлғаның ізгілікті қасиеттері өмір қажетінсіз қалыптаспайды.
Тұлғаны жақсылық жасауға ынталандыратын жағдайлар туындату қажет.
Бірнеше әдетті қатар бір мезетте дамытуға болмайды, оқушының жаңа
нормалар мен ережелерді қабылдауға дайындығын ескерген жөн: жаман қылықтары
болса, одан арылуы тиіс, олардың жақсы не келеңсіз екенін түсіндіру қажет.
Жоғары адамгершілік қасиет қарапайым, жәйнәрселерге
негізделеді. Гуманизм, сыйластық, қылық мәдениеті дағдыларын дамытпай,
адамды мейірімділікке тәрбиелеуге болмайды: сыпайылылық, есіркеушілік,
сөйлеу мәнері, мейір белгілері.
Ұжымдық, азаматтық тәртіпті түсіну сияқты адамгершілік қасиеттерді
тәрбиелеу үшін арнайы әдеттерді ұғыну керек: басқаларға қамқорлық, адамды
түсіну, өзінің эгоистік сезімін тежеу, ұжым талабын орындау, қауым
алдындағы міндеттер, өз ісі мен сөзіне жауап беру т.б.
Мораль арқылы жаман әдеттерді айыра білу: өте қатты сөйлеу, басқалар
сөзін бөлу және тыңдамау, тырнақ тістелеу, қол сілтеу т.б.
Арнайы мысалдар арқылы жастарға бір қарағанда еленбес әдеттердің
салдарынан болашақ өз өміріне келетін зиянды түсіндіре әрі нақты көрсете
білуі керек.
Эстетикалық және дене шынықтыру тәрбие істері. Эстетикалық (әсем)
істер — арнайы бағытташ тәрбие жүмыстарының жалпы атауы, мақсаты - өмірге
эстетикалық қатынас баулу: еңбекке, қоғамдық іске, табиғатқа, өнерге, өз
қылығына деген қатынасты таныту. Бүл тәрбиенің басты міндеті - эстетикалық
түсінік, баға, талқы, қажеттік, таңдау және қабілет дамыту.
Дәстүрлі емес сабақ түрлерін жаңа сабақ ретінде ұсынып жүрген авторлар
сабақты оқу жүмысын ұйымдастырудың басқа формаларымен (экскурсия,
конференция, семинар, консультация т.б.) шатастырады. Бұлар оқу жүмысын
үйымдастырудың қосымша формаларына жатады, соңдыктан оларды сабақтан өзгеше
қарау дүрыс.
И. П. Подласый "Педагогика" атты оқулығында "Дәстүрлі емес сабақ -
дәстүрлі құрылымы жоқ ойдан шығарылған оқу жұмысы" - деп бағалайды.
Педагогтардың дәстүрлі емес сабақтар бойынша пікірлерінде қарама-
қайшылықтар бар: біреулері педагогакалық ойлауда прогресс, мектептерді
демократияландыру бағытында дүрыс қадам деп қараса, басқалары, керісінше,
мүндай сабақтар педагогикалық қағидаларды қауіпті жағдайда бүзу, шындап
еңбек ету қолынан келмейтін және оны қаламайтын жалқау оқушылардың
қысымымен педагогтардың амалсыз кейін шегінуі — деп осы Оның бүл еңбегінде
көптеп таралған дәстүрлі емес сабақтың 36 түрін үсынады.
Әрине, дәстүрлі емес сабақтар қатаң құрылымы және қалыптасқан жұмыс
кестесі бар күнделікті оқу жүмыстарына қарағанда әдеттегідей емес ой,
ұйымдастыру, өткізу тәсілдері оқушыларға өте ұнайды. Дегенменде ол
мұғалімдерге оқыту жүмысында осындай тәсілдерді көптеп сабақтар жүйесінде
пайдалануға кеңес береді.
Қорыта айтқанда оқыту жұмысын үйымдастырудың қандайда формасын
қолданбайық, сабақтар жүйесінде олардың көздейтін мақсат-міндеттері,
мазмүны өзара бір-бірімен байланыста, бірін-бірі толықтыратындай жағдайда,
оқушылардың білім дәрежесін нығайтып, жетіндіруде едәуір көмек етеді.
І. ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЕРТЕДЕН ҚАЛЫПТАСҚАН ТӘРБИЕ САЛАЛАРЫНЫҢ БІРІ
1.1 Әл-Фарабидің тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы
Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға
негізделуі қажет деді. Ол ғылымды тарихи процесс деп түсініп, ғылым жүйелі
түрде құрылған білімнің жоғары формасы деген анықтама жасады. Еңбектің өзі
өнер – еңбек тәрбиесі сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды,
еңбек шеберлігінде үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады –
деген болатын Фараби. Ол еңбектің өзін қоғамның өмір сүруінің негізгі
адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты деп қарастырды. Фараби еңбек
процесінің бағыттарын белгіледі. Ол мақсатқа сай қызмет, яғни, еңбектің
өзі, еңбек заттары мен еңбек құралдары. Адам еңбегі бағытталған нәрсенің
бәрі еңбек заттары деп аталады.
Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда Аристотль негізін салған теорияның
анықтаасына сүйенеді. Демек, ол қандайда болсын құбылысты түсіндіруге
бағытталған ұғымның, идеяның, белгілі бір саласының мәнді байланыстары мен
заңдылықтары жөнінде толық түсінік беретін ғылыми білімді қорытудың ең
жоғарғы формасы деген қағиданы ұдайы басшылыққа алып отырды. Осы негізде
алсақ, еңбек тәрбиесінің теориясын Фараби – „Өзінің ішкі құрылымы жағынан
бір-бірімен логикалы байланыста болатын бір тұтас білім жүйесін құрайды деп
тұжырымдады”. Педагогикалық тұрғыда қарастырсақ бұл тұжырым оқушыларға
саналы тәртіп, сапалы білім беріп, пайдалы қоғамдық еңбекке баулу – деген
сөз.
Өз заманындағы білім-ғылым, өнерден, оқу-тәрбиеден әл-Фарабидің із
қалдырмағаны жоқ деуге болады.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке
үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адмдарды өте жоғары
бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам – „мәңгі нұрдың қызметшісі”. Ол барлық
ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған
оттың көзі” – деген Фараби.
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ХІІ ғасырда
жазылған „Фарабидің энциклопедиясы” атты еңбектің маңызы ерекше. Әсіресе,
мұның трактат ретінде ғылым тарихында алатын орны ерекше. Бұл трактат
„Ғылымдар энциклопедиясы”, „Ғылымдар реті”, „Ғылымдар классификациясы” т.б.
аттармен Шығыс және Батыс елдерінде өте ертеден-ақ мәлім болған.
Әл-Фараби жаратылыс тану ғылымының негізін салған тұңғыш ғұламалардың
бірі. Математиканы жаратылыс тану ғылымының басты саласы деп түсіндірген.
Біз, қазір техникалық ғылымдарды жаратылыс тану ғылымдарының басты саласына
жатқызамыз.
Әл-Фарабидің еңбектерін, оның қоғамды дамытудағы ой-пікірлерін, тәрбие
тағылымдарын Ибн-Сина, Әл-Бируни, Омар Һайам сияқты шығыс ғұламаларымен
қатар Роджер Бэкон, Леонардо да Винчи тәрізді Еуропа ғалымдары да көп
пайдаланған. Фараби химия, медицина, география, минералогия, Азаматтық
ғылым – тәрбие туралы т.б. жаратылыс тану ғылымдары бойынша шығармалар
жазған. „Ал химия өмірінің қажеттігі туралы” атты трактатында өз тұсындағы
қабыршағынан ғылыми дәнін бөліп алып, оны белгілі бір зерттеу пәні бар
жаратылыс тану ғылымының бір саласы ретінде қарастырды. Әл-Фараби медицина
саласында „Адам ағзалары жөніндегі Аристотельмен алшақтығы жөнінде Галенге
қарсы жазылған трактат”. „Темперамент туралы” еңбектер жазған, онда
негізінен медицинаның теориялық мәселелерімен айналысып, медицина өнерінің
мәнін, міндет-мақсатынанықтап беруге тырысады. Ол еңбекті бірнеше салаға
бөліп, медицина саласын дамытуды – „таза” еңбектің жемісі дейді де, пайдалы
қоғамдық еңбекті дамытудың, өмір сүрудің құралы деп қарастырды. Әл-Фараби
философиялық және натурфилософиялық еңбектерінде жаратылыстанудың көптеген
мәселелеріне тоқталады. Әл-Фарабидің ғылыми-философиялық еңбектері оқу-
тәрбие мәселелеріне арналған. Оның пікірінше оқу, білім алу, ғылыми адам
болу адамгершілік және еңбек тәрбиесі мәселелерімен тығыз байланысты. Ол
білім алу, оқу еңбегін пайдалы еңбекке жатқызады.
1.2 Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы (1499-
1551)
Белгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен Орта Азияға тарихы жөніндегі
аса құнды түпнұсқа болып саналатын - ''Тарихи Рашидидің'', ''Джаханнама''
дастанының авторы.
Мұхаммед Хайдар Дулатидың балалық шағы Темір әулеті мемлекеттерінің
күйреуі, Моғолстанның ыдырауы және қазақ хандығының өркендеу дәуірімен
тұтас келеді. Сұлтан Махмуд хан мен Мұхаммед Шайбани ханның феодалдық
соғыстары кезінде, туыстары, оны Кабулдағы Бабырға жібереді. Бабырдың айтуы
бойынша Мұхаммед Хайдар Дулати жан-жақты білімді адам болған. Сол кездегі
саяси оқиғалар мен қайраткерлерді, сондай-ақ Қазақстан мен Орта Азия,
Моғолстанның өткен тарихын, әсіресе халықтың дәстүрін, оқу-ағарту
мәселелерін, тәрбие тағылымдарын жақсы білген. Тәрбиені ''Бабырнама''
негізінде құрды, ең бастысы тарихын, сол дәуірдегі әрбір халықтың ұлт-
дәстүрін, қоғамдық-құрылысты, тарихи - тәжірбиені, саяси-ақуалды, ұлттық
тәрбиені -халықтық педагогика ол кездегі ата-бабалық тәрбие деп түсінген
негізінде жүргізуді уағыздаған.
1541-1546 жылдары Кашмирде ''Тарихи Рашидиді'' жазды. Ол бұл еңбегінде
қазақтардың өз тайпасы Дулат-тардың өткені жайлы ұрпақтан-ұрпаққа жеткен
әңгі-мелер, алғашқы қоғамдағы еңбек процесінің құрыл-ғандығы, феодалдық
қоғамдағы таптық тәрбиенің пайда болуы, Моғолдардың аңызы, туралы жырлар,
Моғол хандарының әлеуметтік-тәрбиелік үстемдігімен хандардың оқу, тәрбие
ісіндегі дара ерекшеліктері, олардың еңбек бөлінісі, дәуірдің тәрбиелік
ерекшеліктері қарастырылды. Әсіресе, еңбек, еңбек ету, еңбек тәрбиесі
туралы бұрынғы тәжірбиелер мен соңғы деректердің тарихи және тәрбиелік мәні
келтірілді, еңбек парсы тілінде жазылған. Автор өзінен бұрынғы белгілі
ғалымдар - Жувейнидің, Жамал Қаршидің, Рашид ад-дидің, Ходдолла Казвинидің,
Шарафаддин Әли Иоздидің, Абдуразақ Самарханидің тб. тарихи шығармаларын
пайдаланды. Олардың әрқайсысының өмір сүрген дәуірінде еңбек ету, еңбек
тәрбиесінің қойылысына, еңбектің қоғамдағы орнына талдау жасаған. ''Тарихи
Рашиди де'' қазақ хандығының құрылғаны және одан кейінгі Жетісу мен Дешті
қыпшақ-тағы оқиғалар, тарихи тәжірибе мен тәрбие тағылымдары, сол кездегі
педагогикалық ой-пікірлердің пайда болуы мен дамуы талданып жазылады.
Сондай-ақ, еңбекте Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға
қарсы қазақтар мен қырғыздардың, өзбектермен достастық одағының қалыптасуы
мұндағы саяси оқиға-лар, жеке адам санасының қалыптасуындағы тәрбиенің
атқаратын ролі жайлы көптеген мағлұматтар келтіріледі.
Мұхаммед Хайдар ''Тарихи Рашидиде'' еңбек пен еңбек тәрбиесін жеке
адамды қалыптастырумен ұштас-тыра қарастырды ол өзінің дәлелдеулерінде -
жеке адамды қалыптастыру еңбек пен еңбек тәрбиесінің нәтижесі дей келіп,
''Жеке адам болу дегеніміз - өзін азаматтың адамы ретінде сезіну, сан
ғасырлар бойы халық тәжірибесі туғызған рухани мәдениеттің мәңгілік
игіліктерін бойына дарытып, осы игіліктерді еңбекке, әлеуметтік мәнді
қызметке, қоғам-дық өмірге, адамдар қатынасына, күнделікті тұрмысқа енгізу
- дейді. Хайдар -тәрбие адамды ақылдылыққа, адамгершілікке үйретеді,
адамгершілік пен ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы ұғымдарын енгізді. Сондай-ақ
ол өз еңбегінде ''Жеке адам болмыстың жаңа формасы жөніндегі өз халқының
жасампаз істерін, бұхараның творчествосына белсенді және саналы түрде
қатысатын, қоғамға пайдалы болуға деген ішкі қажеттілікті сезінетін адамды
айтамыз'' деген тұжырым жасады. Хайдар Дулатидың осы пікір-леріне орай
Шығыс тарихының докторы, Ленинградтық ғалым - академик Бартольд Василий
Владимирович өзінің ''Хайдар мырза'' - деген еңбегінде былай деп көрсетті.
''Хайдар Дулати әл-Фарабидан кейінгі еңбек пен еңбек тәрбиесінің негізін
салды, қоғамдағы еңбек пен еңбек тәрбиесі аса құнды да пайдалы
категориялар, Хайдар әрбір жеке адамның еңбек тәрбиесі арқылы биікке
көтерілуі тиіс екенін дәлелдеп берді.
1.3 Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы (1746-1827)
И.Г.Песталоццидің педагогикалық қызметі.
17 жастың өзінде Песталоцци Жан-Жак Руссоның "Эмиль, немесе Тәрбие
туралы” еңбегін оқып шықты. Руссоның "Қоғамдық шарт” еңбегінің жарық көруі
Песталоцциге үлкен әсер етті.
Бір үйірменің жиналысында тарих, саясат, мораль, Руссоның рухында жаңа
адамды тәрбиелеу мәселелері талқыланды. Песталоцци оған қарамастан,
бұрынғыша халқына, шаруаларға көмектесуге жұмыстанды. Шаруалардың өмірі
оған өте ауыр көрінде. Шаруаларға көмектесу үшін Песталоции ауыл
шаруашылығын зерттейді.
1769 жылы ол өзінің әлеуметтік экспериментін бастайды. Өзінің
қарызға алған қаражатына "Негоф” (Жаңа аула) деп аталатын жер сатып алады,
онда шаруаларды өз шаруашылығын дұрыс ұйымдастыруға үйрету мақсатында
үлгілі форма ұйымдастырғысы келді.
1774 жылы ол Нейгофте "Жарлы және панасыз балалар үшін” мекеме
ашады, онда 50 тарта жетім және панасыз балаларды жинайды. Оның ойы
бойынша, мекемені балалардың өздерінің тапқан қаражатына ұстау қажет болды
(жазда - егіс даласында, қыста – тігін станокторында).
Песталоцци балаларды оқуға, жазуға және санауға үйретті, олардың
тәрбиесімен айналысты.
Песталоцци өз мекемесінде оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыру
мәселесін іске асыруға жұмыстанды. Қаражаттың болмауына байланысты 1780
жылы бұл сәтсіздік халқына көмектесу мақсатында қалаған жолынан таймай, әрі
қарай жалғастырды.
Келесі он сегіз жылын Песталоцци өзінің тәжірибесін және әдеби
қызметін жинақтауға арнады.
1781 жылы Песталоцци өзінің "Лингард және Гертруда” атты белгілі
әлеуметтік-педагогикалық романын аяқтай, баспадан жарық көреді. Бұл роман
үлкен жетістіктерге жетеді, онда автор жаңа негізде қалай шаруаларын өмірін
қайта құруға болатындығын көрсеткісі келді.
Бұл романда сол кезеңдегі Швейцариядағы ауыл өмірі бейнеленеді.
Песталоцци өз романында шаруалардың негізгі үш түрін көрсетеді:
байыған шаруалар; қосымша табыс табу мақсатында мануфактураларда жұмыс
істейтін орта шаруалар; күйзеліске ұшыраған, күн көрістің қамымен
мануфактураға түгелдей жолдамалы істеуге көшкен шаруалар.
Романның басты қаһарманы, ақылды, шаруа әйелі Гертруда шаруашылық
жүйесін тиімді жүргізудің үлгісін көрсете білді және өз балаларын оқытуды
олардың еңбегімен ұштастыруды іске асырды. Мұғалім мектепте оқытуды
Гертруданың үлгісімен жүргізді. Сонымен, "Лингард және Гертруда” романында
Песталоцци шаруаларға көмектесудің жолын белгіледі және сонымен қатар әрбір
ана балаларын оқыта білуі қажет екендігін көрсете білді.
Роман үлкен жетістіктерге жетті. Ол бірнеше тілдерге аударылды.
"Лингард және Гертруда” романынан кейін Песталоццидің есімі кеңінен белгілі
бола бастады. Еңбекшілердің өмірін жақсарту мүмкіндігі туралы қиялдар сол
кездегі барлық алдыңғы қатарлы буржуазиялық зиялылардың ақыл-ойын
толғандырды.
Француз республикасының заңдылық жиналысы 1792 жылы Песталоцциді
"Лингард және Гертруда” романы үшін және оның аса дарынды педагогикалық
қызметі үшін "француз азаматы” атағымен марапаттады.
Швейцарияда буржуазиялық революция болған кезде (1798), Песталоцци
жас өкіметтің келісімен Станцаға барып, панасыз балалар үшін мекеме ашты,
оған 80 тарта 5-10 жас аралығындағы балаларды қабылдады. Балалардың жағдайы
дене және моральдық жағынан нашар болды. Песталоцци панасыз балалар үйін
жанұя түрінде құруды, балаларды қайта тәрбиелеу, онда өндірістік еңбекпен
ұштасқан оқытуды енгізуді жоспарлады. Бірақ Песталоццидің Станцадағы
қызметі сегіз айға ғана жалғасты. Әскери әрекеттерге байланысты балалар
мекемесі жабылып қалды. Бұл Песталоцциге қатты соққы болды.
Көп кешікпей Песталоцци Бургдорфте мұғалім қызметіне орналасады, ал
кейіннен өзінің қызметкерлерімен Бургдорфте өз институтын ашады. Онда ол
Станцада басталған тәжірибені одан әрі жалғастырады.
ХІХ ғ.басында Песталоццидің бірнеше еңбектері жарық көрді. "Қалай
Гертруда өз балаларын үйретеді”, "Аналар үшін кітап”, "Бақылау әліппесі”,
"Сан туралы көрнекі ілім”.
Бургдорфта орта мектеп интернатымен және жаңаша мұғалім даярлайтын
бөлім ашылды. Институттың бастығы болып Песталоцци тағайындалды.
Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері туралы.
Тәрбиенің негізгі мақсаты, Песталоццидің айтуынша, адамның табиғи
қабілеттіктерін дамыту, әруақытта да оны жетілдіріп отыру. Песталоцци
"адамның күштері мен қабілеттіктерін үйлесімді дамыту” туралы насихаттады;
адамның жақсы нышандарын дамытып отыру қажет.
Тәрбиешінің балаға әсері оның табиғатымен сәйкестікте болуы керек.
Педагог жас ұрпақтың табиғи дамуын басып отырмау қажет.
Негізгі тәрбие қағидасы, Песталоццидің түсіндіруінше, бұл табиғатпен
сәйкестік.
Песталоцци Руссо сияқты бала табиғатын асыра бағалаған жоқ.
Барлық тәрбиенің орталығы адамды оның адамгершілік бейнесін
қалыптастыру болып табылады. "Адамдарға жүрек жылуы” – бұл адамдарды
адамгершілік қатынаста алға жетелейтін болуы қажет. Песталоцци ресми дінге
және оның қызметшілеріне жағымсыз көзқараста болды.
Песталоцци жанұя тәрбиесіне ерекше мәнберді. Балағасүйіспеншілік
сезімі, оларға сене білу, тәртіп, алғыс сезімі, шыдамдылық, борыш,
моральдық сезімдер т.б. баланың анасына деген қарым-қатынасынан пайда
болады.
Адамның табиғатынан берілген күштері мен қабілеттіктерін қалай
дамытуға болады? Ең алдымен жаттығулар арқылы дамытады. Адамға берілген
әрбір қабілеттіліктің өзі адамды жаттығуға талап етеді және итермелейді.
Песталоцци революционер болған жоқ, бірақ шаруалардың жағдайын
жақсарту үшін ұмтылды. Оған оның айтуынша, тәрбие "адам табиғатын жетілдіру
арқылы жетуге болады” деді.
Біз жоғарда атап көрсеткендей, оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыру
Песталоццидің педагогикалық теориясы мен практикасының негізгі
қағидаларының бірі болды.
Баланың дене тәрбиесінің мақсаты- Песталоццидің түсіндіруінше, оның
барлық дене күштерімен мүмкіншіліктерін дамыту және нығайту, ал дене
тәрбиесінің негізі – баланы ойнауға, бәрін ұстауға, әруақытта да әрекет
етуге итермелейтін баланың қозғалысқа табиғи ұмтылуы.
Песталоцци адамды қалыптастыруда дене тәрбиесіне ерекше мән берді
және оны үлкендердің бала дамуына ойластырылған әсер етуінің бірінші түрі
деп есептеді.
Песталоцци дене тәрбиесінде ерекше орынды әскери жаттығуларға,
ойындарға арнады. Дене тәрбиесі адамгершілік және еңбек тәрбиесімен тығыз
байланыста іске асты.
Песталоцци адамды қалыптастыруда еңбек тәрбиесінің мәнін ерекше атап
өтті. Ол жұмыс кезінде "баланың жүрегін жылытуға, ойын дамытуға” ұмтылды.
Оның айтуынша, мектепте балалар күні бойына иіру және тігу станоктарында
өткізеді; мектеп жанында жер белгілі болады, әрбір оқушы өзіне бөлінген
жерді өңдейді, жануарларды күтіп-бағады.
Бірақ осындай еңбек тәрбиесі механикалық түрде берілді, оқытудың
өнімді еңбекпен органикалық байланысы болмады, дей тұрғанмен, оның
құндылығы Песталоцци балалардың еңбегіне жан-жақты тәрбиелік мән берді.
Песталоцци тәрбиенің негізгі міндеті – адамды жан-жақты және
үйлесімді дамыту.
Адамгершілік тәрбиенің қарапайым элементі, Песталоццидің пікірінше,
баланың анасына махабаты, ол бала ақзасының күнделікті қажеттіліктерін
қамтамасыз ету негізінде пайда болады. Жанұяда баланың адамгершілік мінез-
құлқының негіздері қаланады.
Одан әрі балалардың адамгершілік күш-жігері мектепте іске асуға тиіс,
онда мұғалімнің балаларға қатынасы оның әкелік махаббатының негізінде
құрылады. Песталоцци балалардың адамгершілік мінез-құлықтарын қалыптастыру
моральдық өсиеттерді айтумен шектелмей, оларда моральдық сезімдерді дамыту,
адамгершілік бейімділіктерді қалыптастырудың қажеттігіне тоқталды.
Дидактика негіздері элементарлық білім беру теориясы.
Бірақ Песталоццидің элементарлық білім беру теориясы бір ғана
дидактикалық проблемамен шектеліп ғана қоймайды. Песталоццидің түсінуінше,
элементарлық білім беру теориясы баланың ақыл-ой, адамгершілік және дене
күштерінің табиғатқа сәйкес дамуы деп қарастыруға болады.
Песталоцци сол мектепте үстемдік еткендогматизм, механикалық еске
сақтау балалардың дамуын тежеп ғана қойған жоқ, оның ақыл-ой
қабілеттілігіне нұсқан келтірді. Песталоцци оқытудың мақсаты баланы белгілі
білім негіздерін меңгеруі ғана емес, соноымен қатар олардың ақыл-ой
қабілетіктерін дамыту. Баланың сыртқа дүниені сезім органдары арқылы
қабылдауы танымның алғашқы кезеңі болып табылады, оның айтуынша, оқыту
нақтылы өмірлік бақылауларға негізделуге тиіс және көрнекілікті оқытудың
негізгі қағидасы деп қарастырды.
Песталоцци мұғалімнің роліне ерекше мән берді. Мұғалім тек ғана
өзінің білімін балаларға беруге дайын білімді адам ғана емес, сонымен қатар
оның қызметі өте күрделі және жауапты болып табылды, ол ең алдымен баланы
сүйе білуі тиіс, өзін балалардың әкесі сияқты сезіне білу қажет, оларды
тәрбиелеу және дамыту үшін барлық қажеттісі оның міндеттеріне кіреді. Бала
табиғатынан ерекше күш-жігермен қаруанған, сондықтан да мұғалімнің міндеті,
оның пікірінше, бұл күш-жігерді жаттықтыру үшін қажетті материалды
оқушыларға беру. Бұл сол уақытта мүмкін болады, егер мұғалім барлық тәрбие
жұмысын шәкірттердің дене және психологиялық ерекшеліктерін білу негізіне
құрылған жағдайда.
Песталоццидің педагогикалық теориясының маңызы.
Песталоцци буржуазиялық-демократиялық педагогиканың көрнекті
тарстегі және практигі болды. Ол өзінің бүкіл ғұмыры мен күш-жігерін кедей
балаларын тәрбиелеу ісіне арнады. Ол сол кездегі шаруалардың қиыншылығын
көре білді және оған көмектесуге мектеп және ағарту ісі арқылы, оны
жақсарту арқылы қиындықтан шығудың жолы деп білді. Қалыптасқан қиын
жағдайдан шығудың негізгі жолы қоғамдық құрылысты өзгертудің жолын
түсінбеді.
Оны қанаттандырған, рухани күш-жігер берген, халыққа жақын болуға
ұмтылуға шақырған кейбір француз ағартушыларының, оның ішінде Жан-Жак
Руссоның идеяларының ролі ерекше болды.
Тәрбиенің алдына Песталоцци програссивтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. ТӘРБИЕ ӨНЕРІ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
1.1 Тәрбиелеудің жалпы сипаттамасы
1.2 Тәрбие өнері мен тәрбиелеу технологиясы
1.3 Тәрбиелік істер
ІІ.ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЕРТЕДЕН ҚАЛЫПТАСҚАН ТӘРБИЕ САЛАЛАРЫНЫҢ БІРІ
2.1 Әл-Фарабидің тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы
2.2 Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы
(1499-1551)
2.3 Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДЛАГОГИКАДАҒЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ
3.1 Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
3.2 Қазақ мәдениетіндегі еңбек құндылығы
3.3 К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесі
ІV. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ПРОЦЕСІНІҢ БАРЫСЫНДА АЗАМАТТЫҚ, ҚҰЛЫҚТЫЛЫҚ,
ЭСТЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР МЕН ҚҰРЫЛЫМДАР БОЙЫНША КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ
4.1 Бала еңбегін қорғау пробемасы бойынша (бала құқықтары туралы Конвенция)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - оқушы
тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне
қарамай, міндет әртүрлі әдістермен шешіледі. Тәрбие процесінің барлық
кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады, бірақ әр жеке сыныпта тәрбие
әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл келетіні, үшінші
сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар оны қабылдамауы
мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық ерекшеліктері. Жалпы
әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара әрекеттегі тек бастама ғана.
Жекелік және тұлғалық түзетулер (корректировка) қажет. Инабатты тәрбиеші өз
әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін дамытуға, оның өзіндік
қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік
беретін әрекеттерді жасайды.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады.
Нұр Отан халықтық-демократиялық партиясының кезектен тыс ХІІ
съезінде партия Төрағасы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз баяндамасының
төртінші бөлімін қазіргі қазақ қоғамындағы құндылықтарды қайта қарау
қажеттігіне арнап, көшбасшы партияның қоғамдағы құндылықтардың оң жүйесін
қалыптастырудағы орнын көрсетіп берген болатын. Сонда асқан сарабдалдықпен
көтерілген еңбекқорлық пен кәсібилікті дәріптеу керектігі өз өзектілігін
ешқашан жоғалтпақ емес, ол жаңа мақсаттар биігін межелеген 2010 жылдағы
Елбасы Жолдауын жүзеге асыру тұрғысынан да өте маңызды. Себебі адал еңбекті
биік құндылық деп білмеген жерде, адал еңбекпен сый-құрметке бөленбеген
елде іскерлікке тірек болар еңбек мәдениеті қалыптаспайды. Ендеше,
Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер сыйлайтын экономикалық өрлеуге жол бастаймыз
десек еңбек адамына деген құрметті арттыруымыз, таза еңбекпен байлыққа
кенелу мүмкін деген сенім қалыптастыруымыз қажет.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және қүндылығы
артады.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнері тамған" нақты кәсіп иесі болуын көздеді. Бұл жерде еңбек
дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық
күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін қосуы,
еңбекке адал, саналы қатынасу қоғамның өмір салтының алғы шарты болып
табылады.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Жасөспірімді, еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке
міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар: балаларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан даярлау: оқушылардың еңбек
дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың
ынтасын және қабілетін дамыту.
Балаларды енбекке психологиялық және практикалық тұрғы-дан дайындау - бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларының жеке басының
азаматтығын қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар берудің
жолдарын қарастыру.
Бұл істе әр түрлі әдебиеттер, бұқаралық-ақпарат құралдарының
хабарлар, халық даналығы – мақалдар мен мәтелдер пайдаланған.
Зерттеудің міндеттері:
– Мектептегі еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттерін қарастыру.
– Еңбекке үйрету және оған байланысты оқуды ұйымдастырудың
ерекшеліктерін зерттеу.
– Оқушыларға еңбек процесінің барысында азаматтық, құлықтылық,
эстетикалық аспектілер мен құрылымдар бойынша кәсіптік бағдар берудегі
оқытушының рөлі.
Зерттеу объектісі: Мектеп оқушыларының жеке басының азаматтығын
қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар беру.
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, баспасөз материалдары, озат
тәжірибеден.
Дипломық жұмыс: Кіріспеден, 4 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ТӘРБИЕ ӨНЕРІ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
1. Тәрбиелеудің жалпы сипаттамасы
Адамды оқыту мен тәрбиелеу арасындағы байланыс -педагогикалық
психологияның ең бір маңызды проблемасының бірі Оны қарастыру барысында:
а) дамытудың өзі күрделі инволюциялық-эволюциялық алға жылжушы
қозғалыс болып табылады, оның жүру барысында адамның өзінде - кейінді
интеллектуалдық, тұлғалық, мінез-кұлықтық, әрекеттік өзгерістер жүреді
(Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев);
б) дамыту, әсіресе тұлғалық өмірдің өзі тоқтаған сәтіне дейін
тоқтамайды ол тек бағыты, қарқындылығы, сипаты мен сапасы бойынша ғана
өзгеріп отырады. Дамытудың ортақ сипаттамалары: қайтымсыздық, прогресс-
регресс, бірқалыпсыздық, алдыңғының жаңада сақталынуы, өзгеру мен
сақталудың бірлігі болып табылады. Психикалық дамуды аныктаушы факторлар
ретінде В.С. Мухина оның алғышарттарын, дамудың шарттары мен байланыстарын
және баланың ішкі позициясын қарастырады.
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Бұл сұрақты шешуде әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, олардың бірі
бойынша, оқыту дегеніміз дамытудың өзі (У. Джемс, Э. Торндайк, Дж. Уотсон,
К. Коффқа), алайда, оқыту табиғатын (оқу, үйрету) барлығы өздерінше
түсінеді. Басқаларға сәйкес, оқыту - бұл тек қана жетілудің, дамудың
сыртқы шарттары. Даму - мүмкіндік туғызады, оқыту - оны жүзеге асырады
немесе, басқа сөзбен айтканда, оқыту дамытудың ең аяғында келе жатыр. Ж.
Пиажеге сәйкес, баланың ойы белгілі фазалар мен кезеңдерден қажеттілік
болғандықган өтеді, ол баланың оқытылуы, оқытылмауына тәуелсіз.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Бұл ереже тек қана отандық психологияда
ғана үлкен бетбұрыс емес, сонымен бірге оны АҚШ-та қабылдаған Дж. Брунердің
когнитивтік психологиясы үшін үлкен бетбұрыс болды. Брунер атап өткендей,
...ғылым негіздерін оқытуда, ең қарапайым деңгейдің өзінде, баланың
танымдық дамуының табиғи ағымына көзсіз еріп отыруына болмайды.
Оқыту осы дамытудың жетекші факторы бола алады, ол оқушыға қызықты
және әлбетте жүзеге асырылатын мүмкіндіктерді пайдаланып. өз дамуын
қарқынды түрде жүргізу мүмкіндігін ұсынады. Л.С. Выготскийдің тезисі
бойынша, оқыту мен дамыту- біртұтас оқыту дамытуды озып өтіп, оны
стимулдайды, және дәл сол уақытта оның өзі актуалды дамуға сүйенеді. Осыдан
барып, оқыту кешегі күнге емес, бүгінгі күнге бағыттануы тиіс. Бұл ереже
оқытуды ұйымдастырудың барлығына, жалпы педагогика үшін маңызды.
Дамудың карастырылған проблемалары бірқатар сұрақтардьщ жауабы болып
отыр: тұлғаның психикалық дамуының жалпы бағыттары қандай, оның қозғалтушы
күші не, дамудың әлеуметтік жағдаяты қандай, ол қандай негізгі бағыттар
бойынша жүреді. Кез-келген тип бойынша жүзеге асырылатын оқыту, егер ол
басқарылатын және өзінің негізгі мақсаты — оқушы тұлғасын дамытуға, оның
психикалық дамуына қол жеткізгісі келсе, осы сәттердің барлығын ескере
алмауы мүмкін емес.
2. Тәрбие өнері мен тәрбиелеу технологиясы
Тәжірибеде теория технология көмегімен іске асады. "Технология" сөзі
"техно" - өнер, шеберлік және "логос" -ғылым деген сөздерден қүралған.
Технологияның өндірістік процестегі мәні — бұл қолдану кезінде алдын-ала
белгіленген нәтижеге жеткізетін, берілген саны мен сапасы арқылы тауар
алуға керек болар ғылыми-өндірістік әдістер, құралдар мен алгоритмдер
жүйесі. Қазіргі өндірістер осы технологияға негізделеді. Технология - бұл
өндірістің қол жеткізер деңгейінің шоғырлы көрініс белгісі, ғылыми
жетістіктерді енгізудің тәсілі мен нэтижесі. Кез-келген іс-әрекет негізінде
технология немесе өнерлік сипат бар. Өнер интуицияға негізделеді, ал
технология ғылымды арқау етеді.
Технология әзірге жасалынбаса, онда жеке шеберлік үстем алады. Бірақ
ерте ме, кеш пе "ұжымдық шеберліктің" жинақты көрінісі технологияға
айналады.
Соңғы кезге дейін "ой шығармашылығы", оның ішінде адам тәрбиесі де
технология түсінігінен тыс болатын. Қазіргі педагогикалық теория
технологияның мақсаттылығын рационалды, яғни ұтымды екендігін мойындайды,
бірақ мектеп өндірісіндегі технологияның механикалық түрде өтуімен ешбір
келіспейді.
Мектеп тәрбиесі мен өндіріс түсініктері бір-бірінен алыс емес. Өндіріс
сияқты мектепке де қоғам өзінің әлеуметтік тапсырысын жасайды, өндірістегі
сияқты мектептің де алдына қойылған міндеттеріне сәйкес белгілі материалдық
базасының болуы көзделеді. Осы міндеттерді шешуге өндірістегідей тәрбие
процесіне байыпталады. Бүл процестің негізі — жоспарланған нәтижеге жету
тәсілдерімен, сол тәсілдердің модельденуімен, адамдар іс-әрекет және
қылығын басқарумен байланысты педагогтардың тәрбиелік іс-әрекеті. Мұндағы
педагогтардың басқару іс-әрекеті өндірістегідей жүйенің жағдайы және оның
жүргізілу пәрменділігін сипаттайтын ақпараттар негізінде іске асырылады.
Мектептегі тәрбие жүйесі сонымен бірге өндіріс секілді қоғамдық
мақсаттар жолында материалдық базаны іске қосып, оқу-тәрбиелік міндеттерді
шешуге, педагогтар ұжымына арналған процестер бағдарын түзеді, яғни әртүрлі
іс-әрекеттерін басқару үйымдастырып, сонымен бірге оларды орындаушыларды
қажетті ақпаратпен қамтамасыз ететін коммуникатавті желіні іске қосады.
Бірақ адам тәрбиелеу технологиясының өзіндік ерекшеліктері болатынын
ескеру қажет. Өндірістегі қарапайым да анық жүмыс барысына қарағанда
мектептегі технологияның күтілмеген күрделі жәйіттері мен белгілері сан-
қилы, олар:
Тәрбие процесінің өндірістік процестен айырма-
шылығы оның біртұтас болуында. Тәрбие процесін жеке
операцияларға бөліп-жаруға, жеке қасиеттер қалыптастырып, педагогикалық
ықпалдарды кішігірім қадамдар ретінде іске асыру қиынға соғады. Тәрбиелік
ықпал бірізді параллель схемада емес, комплекс түрде орындалады.
Сапаларды қалыптастыру әдістемесін, яғни "технологиялық операцияларды"
игеруші тұлғаларды тәрбиеге тарту мәселесін өте байыппен, салмақты шешу
керек. Тәрбиеші алдында технологаялық процесті басынан
аяғына дейін жүргізу қажеттілігі түрады, яғни тәрбие
жалпы технологияға негізделген жеке, шеберлікпен
үштасады.
Тәрбие технологиясы барлық тәрбиешілерге ортақ,
ол түлғаны жан-жақты қалыптастыру, оны дамыту жолындағы барша кезендерімен
толық қабылдануы тиіс. Оларды анықтап, нәтижеге жету бағыт-бағдарын көрсету
педагогика ғылымының міндеті. Тәрбие мәселелерін технопогиялық шешуде әрбір
тәрбиеші мақсатқа қол жеткізудің жолын алдын-ала белгілеген "өзекі
нүктелердің" арасында әрбір тәрбиеші өз мүмкіншілігіне және нақты
жағдайларға байланысты шеберлік әрекетін жасай алады.
Қазіргі тәрбие тәжірибесі өзінің өтпелі кезеңінде түр. Тәрбиешілердің
көбі ғылыми технология бойынша жұмыс істеуді әлі де мойынсынбайды, бірақ
тәрбие міндетгерін шешудің жекелей интуитивті жолынан жалпы бүрылыс көрініс
бере бастады. Пайдасы көп, сарапталған технологиялық жаңалықтарды енгізуге
педагогтар қауымы ыңғай танытуда.
Тәрбиенің комплекстігі. Тәжірибелік технологиядағы біртүтас тәрбие
процесі оның қүрылым бірліктерін комплексті түрде қабылдау арқылы іске
асырылады. Комплексті ықпал тәрбиелік мақсаттардың, міндеттердің,
мазмүнның, әдістер мен формалардың бірлігін білдіреді.
Комплексті қажеттік тәрбие теориясы мен мектептегі тәрбие жүмысы
тәжірибесінің соңғы 10 жылдықта жетекші процестердің бірігімі ретінде
танылуына байланысты болды. Бүл процестер уақытында өз бетінше
үйымдастырылатын, сонымен өзінше жетілетін қүбылыс деп есептелінді. Осыдан
бүл процесте біртұтас түлғаны қалыптастыруға емес, сол тұлғаның жеке-дара
қасиеттерін қалыптастыруға көп көңіл бөлінді. Тұлғаны жан-жақты, үйлесімді
дамыту принципі бұзылды.
Қазіргі тәрбие технологиясы комплексті бағыт мәселесін шеше отырып
мынадай талаптарды орындайды:
1. Тәрбиеленушілерге үш бағытта, яғни санасына, сезіміне және
қылықтарына әсер ету.
Тәрбие және өзіндік тәрбие бірігуі арқылы дұрыс нәтижеге қол жеткізу.
Тәрбиеге қатысты барлық факторлардың бірлігі мен реттелуі тәрбиеге
комплексті түрде қараудың кезек күттірмес шарты.
Тұлғада берілген қасиеттер тәрбие істерінің жүйесі
арқылы қалыптасады. Бүл істер бір арнаға бағытталып, процестегі ой, дене,
адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбие міндеттерінің бір мезетте
орындалуын талап ететін нақты комплексті сипатта болуы қажет.
Тәрбиеге комплексті қарау тәрбие процесінің және оны
басқарудың жүйелілігін талап етеді. Тәрбиедегі сыртқы және ішкі факторлар
мен олардың өзара байланысын ескермей тұрып, басқару табысты болмайды. Ол
үшін бүл факторлар мен олардың әсер ету сипаты туралы педагогтың айқын
түсінігі болуы шарт.
Тұлғаны толық қалыптастырудағы комплекстік осы жағдайлардың біріккен
сипаты ретінде ескерілгені жөн.
Тәрбие комплекстігінің маңызды шарты - тәрбие мақсаттарының,
мазмұнының, формалары мен әдістерінің бірлігі. Мұндай бірлікке келген ой
мен әрекеттің қара-қарсылықсыз орындалуы және алға қойған мақсат, міндеттің
нәтижелерімен сәйкес келуі комплекстіліктің жоғары деңгейде іске асқаны.
1.3 Тәрбиелік істер
Тәрбиенің жүйелілігі, комплекстілігі, бірізділігі, үздіксіздігі
"тәрбие ісі" деген түсінік береді. Бүны соңғы кезде теоретиктер мен
практиктер көп қолданып жүр. Тәрбие ісі - тәрбиеленушілердің нақты іс-
әрекетін ұйымдастыру мен дамытудың бір түрі (формасы).
Тәрбие процесі үздіксіз жалғасты ТІ нен тұрады. ТІ ұжымдық және
шығармашылық сипатта болатындықтан және үжымдық тәрбие істері (ҮТІ) немесе
үжымдық шыгармашылық істер деп аталады. ТІ-де тәрбиеші мен оқушылардың
өзара әрекеттерінің формасы, құралы және тәсілдері үйлесіп келеді.
ТІ өз құрамында адамгершілік, эстетикалық, саяси, ақыл-ой әсерлерін
топтастырады. Іс-әрекеттік түрғыдан істің қорытындылау кезеңі ұжымдық
талқылау мен жеке педагогикалық сарапқа бағытталады. Қойылатын мақсат —
жетістік пен кемшіліктердің себептерін анықтау. ТІ таңдау схемасында
ескерілетін мәселелер:
Жоспарда ТІ дайындау мен өткізудің барша бағыт- бағдары ескерілген бе?
Ұйымдастыру деңгейі көзделген мақсаттар мен міндеттерге жауап бере ме?
Мазмұн мақсаттарына сәйкес келе ме?
Жоспарланған істерге сәйкес қор жеткілікті ме?
Істің қай бөліктері жақсы нәтиже берді, не себепті?
ТІ жоспарлы уақыты сақталды ма?
Орындалу мерзімін кім және неліктен өзгертті, не бұзды?
ТІ жүйелі болды ма, әлде кездейсоқ байланысқан беліктермен шектелді
ме?
Жаңалықты енгізудің пайдасы қаншалықты болды?
ТІ-нің эмоциялық жағы оның бастау ниетіне сай ма?
ТІ-нің сапасы қанағатанарлық па, оқушылардың оған қатынасы қандай және
толғандыра ма?
ТІ қатысқан ұжымның әрбір мүшесі қандай бағаға лайық?
Оқушылардың әрекет-қылығы ТІ-ге қаншалықты сәйкес болды?
Педагоггың кейбір әрекетіне оқушылар қарсылығы неліктен туындады?
Кезекті ТІ-де неден аулақ болған жөн?
Келесі ТІ-ге қандай жаңалықтар енгізу қажет?
Әлеуметтік бағдарлық тәрбие істері
Тәрбие ісі мақсаттарына қарай бірнеше түрге бөлінеді: этикалық,
әлеуметтік бағдарлы (ӘБ), эстетикалық, танымдық, спорт және дене тәрбиесі,
экология, еңбек және т.б. Қоғамдық маңызы бар қасиеттерді тәрбиелеу
мақсатындағы Тәрбие ісін ӘБ деп атайды. Бұл бағыттағы Тәрбие істерінің
негізгі мақсаты - оқушыларда әлеуметгік катынастар жүйесін қалыптастыру:
қоғамға, мемлекетгік басқару және қүқық мекемелеріне.
Тұлғаның негізгі қоғамдық сапаларының мазмұны қандай? Маңыздысы -
қоғамда, мемлекетке, әлемде болып жатқанның барлығына жеке азаматтық бағам
білдіре алу. Азаматтық борыш қазіргі жағдайда аса көкейкесті мәселе. Бұл
сапа тәртіптілікпен, яғни тұлғаның маңызды әлеуметтік-адамгершілік
қасиетімен тікелей байланысты.
Тәртіп негізінде ғана әлеуметтік қатынасты ұғуға болады. Тәртіптілік
әр адамның қоғам нормалары мен қылық ережелерін саналы орындау
әрекеттерінде көрінеді.
Саналы тәртіпті үйретудің негізгі жолы — Тәрбие істерін ұйымдастыру.
Бұл жұмыстың мақсаты — оқушылардың мінез-құлық ережесін, күн тәртібі
талаптарын сақтауын, өмірлік іс-әрекеттер тәртібін орындауға үйрету. Сол
үшін әрбір оқу орнында мінез-қүлық ережелері белгіленеді. Ал бұл ережелер
бір жағынан — қоғамдық мораль принциптерін танытса, екінші жағынан — сол
оқу орнының жұмыс ерекшелігін білдіреді.
Оқушылардың өмірі мен іс-әрекетінің тәртібін күн ережесі деп атайды.
Күн ережесі - бүл үздіксіз орындалатын тәрбие ісі Ереже талаптарын орындау
— тәрбиенің нәтижелілігі, ол тұлғаның тұрақты әдеттерін тез дамытады.
Қажет болған жерде ереже өзгереді. Ереже сипаты: 1) тәрбиеленушінің
өмір жағдайына сай әрі үйлесімді, оның мүмкіншіліктері мен қабілеттеріне
сәйкес болуы керек; 2) дәл белгіленген мерзімде барлық іс-әрекеттің бірге
орындалуын міндеттейтін болуы қажет; 3) нақты; 4) шынайы орындалатын
әрекеттерді қамтуы шарт.
Тәбие ісі табысты болуына арқау тәртіптілік бағытындағы жалпы
талаптар: 1) әрбір жаңа іс бүрынғыға негізделе отырып, сапалы тәртіп
дайындығы процесін жоғары деңгейде жалғастыруы міндетті; 2) олар жалпы
принциптерге сәйкес, бірақ стандартқа қатып қалмай, орын және уақыт
жағдайларын ескеруі шарт; 3) тұлға тәрбие бөлшектеліп емес, біртұтас
жүретіндікген, тәрбие істері де белгіленген нақты, жинақы жүйеде орындалуы
қажет.
Егер тәртіптілігін сапасы үнемі өзгеріп жатса, онда педагог мінез
ауысуларының қайда, қашан басталғанын зерттеп үйренуі керек. Педагог
шеберлігі тәрбие ісіне белгілі кезеңде жаңа сапаға бағыттай алуынан
көрінеді. Тәрбие ісін дұрыс ұйымдастыруға кедергі жасайтын себептер:
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарының нашар құрылуы.
Тәрбие жұмысының бір жақтылығы, яғни тәртіптілік басқа сапалардан
бөлініп қалады немесе оларды кезекпен дамыту ұстанымы белең алады.
Тәрбие жұмыстарында науқаншылдықтың жеңіп,бірізділіктің болмауы.
Тәрбиешінің оқушылармен қатынасындағы мәдениеттің кемдігі.
Формализм, педагогтың тек әсіре көрсеткішке көңіл бөлуі. Тәртіпке
шақыру жолдарын пайдаланудағы қателік: орынсыз төмен не асыра бағалау.
Тәрбие ісінде әрекеттердің келісімді жүйелі болмауы, басты
проблема тасада қалып, елеусіздеріне үміт арту.
Өмірлік ұстаным (позиция) — бүл ішкі наным, тұлғаның қоғамға
субъективті қатынасын көрсететін, оның дүниетанымдық, моральдық,
психологиялық сапаларынан шығатын сана-сезім бағдары. Адамның өмірлік
ұстанымы белсенді (активті) және енжар (пассивті) болып келеді. Белсенді
тұлға болып жатқан жағдайға нем-қүрайлы қарай алмайды. Ал енжар бағдарлы
адам дайын көзқарас, құндылықтар мен әдет-қылық үлгілерін қабылдайды,
оларды сана таңдауына салалайды, қайшылықтары аз, тіпті жоқ жолды тандайды.
Әлеуметтік белсенділігі бар түлға болып жатқан жағдайды түбегейлі
шектемейді, бірақ сын сарабына салады. Елде, әлемде болған жағдайларға өз
бетінше баға беріп, өмірді жақсартуға ат салысады.
Енжар ұстаным мәні — жаңалықтан қорқу, өз белсенділігінен қашу,
әрқашан қауіпсіздікке бола, бағынышты халде жүру, жауапкершіліктен бас
тарту. Мектеп ықпалы отбасы тәрбиесін реттеп, оның қалыпқа түсуіне
көмектеседі. Қоғамдық белсенділік танытпайтын оқушылар тек үлгерімі мен
жеңіл жүмысты ғана істеуін қадағалайтын отбасылардан шығады.
Әлеуметтік бағдарлы тәрбие істері оқушылардың өмір позициясын
қалыптастыруда қажетті жағдайлар жасайды. Олар арасында берілген
тапсырмалар ойьш түрінде емес, нағыз жауапты жұмыс сипатында бала тарапынан
қабылдануы тиіс.
Этикалық тәрбие істері. Адамгершілік тәрбиесі — бұл тәрбиеленушінің
қоғамдық мораль талаптарына сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат
бағытына жүйелі түрде ықпал ету. Адамгершілік тәрбиесінің негізгі
міндеттері: 1) ізгілік сана қалыптастыру; 2) инабаттылық сезімдер тәрбиелеу
және дамыту; 3) адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдыларын
қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы: адам және қоғам байланысын
қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру; тұрақты адамгершілік
сезімдер мен сапалар орнықтыру; адамның басқалармен қатынасындағы жоғары
мәдениет пен адамгершілік әдеттерді бекіту.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам
құндылығын жоғарылату қажеттігінен көптеген өзгерістерге бет бүрды. Осыдан
әрбір оқушыға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру лазым: 1)
адамға ең қымбат - өмір; 2) балалар - өмір жалғасы; 3) тәртіптілікпен
байланысқан еркіндік; 4) отансүйгіштік (патриотизм); 5) ұлтжандылық; 6)
интернационализм; 7) борыш, ар, намыс, ождан, тәртіп сақтау, кішіпейілдік
және т.б.
Қазіргі тәрбие жүйесіңдегі ең маңызды да кекейтесті проблемалар - бүл
оқушылардың жыныстық тәрбиесі және еңбекке қатынасы.
Тәрбие ісінің этикалық бағыттағы құрылымына педагог адам моралі туралы
меліметтер ендіреді. Мораль — адам санасының формасы және адамзат
мәдениетінің бөлігі. Мораль принциптерін, нормасы мен мәнін түсінуден
тәрбиеленушілер өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын дүрыс бағалауға
үйренеді. Адамгершілік жағынан тұрақталған тұлға моральдық нормалардың
шындығына сенімді болады, оларды орындау қажеттілігін мойындайды. Бірақ,
адамгершілік нормаларды білу, түсіну наным-сенімдер бекуін өзінше
қамтамасыз ете алмайды, тек - олардың қалыптасуына қажетті алғышарттар ғана
болып есептеледі.
Адамгершілік білімдер балаңың өмір тәжірибесіне өтіп, ой толғанысына
еніп, тәрбиленушілердің өзіндік талқы сарабына түскен болса ғана
адамгершілік нанымдар дәрежесіне көтеріледі.
Этикалық тәрбие ісінің ең басты мақсаты - адамгершілік мінез-
қүлықтарды қалыптастыру, тәрбие ісінің күнделікті өмір жағдайындағы
адамгершілік іс-әрекет бірлігінен қүралады. Өз қылықтарымен адам айналамен
байланысып, ондағы жағдайлармен қарым-қатынас бейнелейді. Адамгершілік әдет
-қылық тудыру үшін соған сәйкес жағдай жасау керек. Жоғары адамгершілік іс-
әрекет қажетгігін қалыптастыру — этикалы тәрбие ісінің маңызды бөлігі.
Тұлғаның адамгершілік қажеттігін қалыптастыру — оның түйсік жүйесіне
моральдық нормалар мен принциптерді қабылдату процесі.
Адамгершілікті қажеттіктің көмегімен ізгілік мораль негізі - еркін
таңдау мүмкіндігі туады. Адамның еркін таңдау мүмкіндігін дамытудан этикалы
тәрбиелік іс функциясы орындалады. Әдет-қылықтар жүйесі адамгершілік
әдеттерді қалыптастырады. Әдеттерден адамгершілік қылықтарды қалау тұрақты
қажеттілікке айналады. Әдеттер қарапайым (қарым-қатынас ережесі, жүріп-түру
мәдениеті, тәртіп) және күрделі болады (еңбекке дайындық және оны
қажетсіну).
ТІ-ні орындау мақсатында мектеп тәжірибесінде тексерілген келесі
ережелерді негізге алған жөн:
Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін "күреске" айналмауы тиіс. Тәрбие
"күрес" емес, күнделікті күрделі жұмыстан түратын ұзақ маңдай тер ісі.
Тұлғаның ізгілікті қасиеттері өмір қажетінсіз қалыптаспайды.
Тұлғаны жақсылық жасауға ынталандыратын жағдайлар туындату қажет.
Бірнеше әдетті қатар бір мезетте дамытуға болмайды, оқушының жаңа
нормалар мен ережелерді қабылдауға дайындығын ескерген жөн: жаман қылықтары
болса, одан арылуы тиіс, олардың жақсы не келеңсіз екенін түсіндіру қажет.
Жоғары адамгершілік қасиет қарапайым, жәйнәрселерге
негізделеді. Гуманизм, сыйластық, қылық мәдениеті дағдыларын дамытпай,
адамды мейірімділікке тәрбиелеуге болмайды: сыпайылылық, есіркеушілік,
сөйлеу мәнері, мейір белгілері.
Ұжымдық, азаматтық тәртіпті түсіну сияқты адамгершілік қасиеттерді
тәрбиелеу үшін арнайы әдеттерді ұғыну керек: басқаларға қамқорлық, адамды
түсіну, өзінің эгоистік сезімін тежеу, ұжым талабын орындау, қауым
алдындағы міндеттер, өз ісі мен сөзіне жауап беру т.б.
Мораль арқылы жаман әдеттерді айыра білу: өте қатты сөйлеу, басқалар
сөзін бөлу және тыңдамау, тырнақ тістелеу, қол сілтеу т.б.
Арнайы мысалдар арқылы жастарға бір қарағанда еленбес әдеттердің
салдарынан болашақ өз өміріне келетін зиянды түсіндіре әрі нақты көрсете
білуі керек.
Эстетикалық және дене шынықтыру тәрбие істері. Эстетикалық (әсем)
істер — арнайы бағытташ тәрбие жүмыстарының жалпы атауы, мақсаты - өмірге
эстетикалық қатынас баулу: еңбекке, қоғамдық іске, табиғатқа, өнерге, өз
қылығына деген қатынасты таныту. Бүл тәрбиенің басты міндеті - эстетикалық
түсінік, баға, талқы, қажеттік, таңдау және қабілет дамыту.
Дәстүрлі емес сабақ түрлерін жаңа сабақ ретінде ұсынып жүрген авторлар
сабақты оқу жүмысын ұйымдастырудың басқа формаларымен (экскурсия,
конференция, семинар, консультация т.б.) шатастырады. Бұлар оқу жүмысын
үйымдастырудың қосымша формаларына жатады, соңдыктан оларды сабақтан өзгеше
қарау дүрыс.
И. П. Подласый "Педагогика" атты оқулығында "Дәстүрлі емес сабақ -
дәстүрлі құрылымы жоқ ойдан шығарылған оқу жұмысы" - деп бағалайды.
Педагогтардың дәстүрлі емес сабақтар бойынша пікірлерінде қарама-
қайшылықтар бар: біреулері педагогакалық ойлауда прогресс, мектептерді
демократияландыру бағытында дүрыс қадам деп қараса, басқалары, керісінше,
мүндай сабақтар педагогикалық қағидаларды қауіпті жағдайда бүзу, шындап
еңбек ету қолынан келмейтін және оны қаламайтын жалқау оқушылардың
қысымымен педагогтардың амалсыз кейін шегінуі — деп осы Оның бүл еңбегінде
көптеп таралған дәстүрлі емес сабақтың 36 түрін үсынады.
Әрине, дәстүрлі емес сабақтар қатаң құрылымы және қалыптасқан жұмыс
кестесі бар күнделікті оқу жүмыстарына қарағанда әдеттегідей емес ой,
ұйымдастыру, өткізу тәсілдері оқушыларға өте ұнайды. Дегенменде ол
мұғалімдерге оқыту жүмысында осындай тәсілдерді көптеп сабақтар жүйесінде
пайдалануға кеңес береді.
Қорыта айтқанда оқыту жұмысын үйымдастырудың қандайда формасын
қолданбайық, сабақтар жүйесінде олардың көздейтін мақсат-міндеттері,
мазмүны өзара бір-бірімен байланыста, бірін-бірі толықтыратындай жағдайда,
оқушылардың білім дәрежесін нығайтып, жетіндіруде едәуір көмек етеді.
І. ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЕРТЕДЕН ҚАЛЫПТАСҚАН ТӘРБИЕ САЛАЛАРЫНЫҢ БІРІ
1.1 Әл-Фарабидің тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы
Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға
негізделуі қажет деді. Ол ғылымды тарихи процесс деп түсініп, ғылым жүйелі
түрде құрылған білімнің жоғары формасы деген анықтама жасады. Еңбектің өзі
өнер – еңбек тәрбиесі сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды,
еңбек шеберлігінде үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады –
деген болатын Фараби. Ол еңбектің өзін қоғамның өмір сүруінің негізгі
адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты деп қарастырды. Фараби еңбек
процесінің бағыттарын белгіледі. Ол мақсатқа сай қызмет, яғни, еңбектің
өзі, еңбек заттары мен еңбек құралдары. Адам еңбегі бағытталған нәрсенің
бәрі еңбек заттары деп аталады.
Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда Аристотль негізін салған теорияның
анықтаасына сүйенеді. Демек, ол қандайда болсын құбылысты түсіндіруге
бағытталған ұғымның, идеяның, белгілі бір саласының мәнді байланыстары мен
заңдылықтары жөнінде толық түсінік беретін ғылыми білімді қорытудың ең
жоғарғы формасы деген қағиданы ұдайы басшылыққа алып отырды. Осы негізде
алсақ, еңбек тәрбиесінің теориясын Фараби – „Өзінің ішкі құрылымы жағынан
бір-бірімен логикалы байланыста болатын бір тұтас білім жүйесін құрайды деп
тұжырымдады”. Педагогикалық тұрғыда қарастырсақ бұл тұжырым оқушыларға
саналы тәртіп, сапалы білім беріп, пайдалы қоғамдық еңбекке баулу – деген
сөз.
Өз заманындағы білім-ғылым, өнерден, оқу-тәрбиеден әл-Фарабидің із
қалдырмағаны жоқ деуге болады.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке
үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адмдарды өте жоғары
бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам – „мәңгі нұрдың қызметшісі”. Ол барлық
ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған
оттың көзі” – деген Фараби.
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ХІІ ғасырда
жазылған „Фарабидің энциклопедиясы” атты еңбектің маңызы ерекше. Әсіресе,
мұның трактат ретінде ғылым тарихында алатын орны ерекше. Бұл трактат
„Ғылымдар энциклопедиясы”, „Ғылымдар реті”, „Ғылымдар классификациясы” т.б.
аттармен Шығыс және Батыс елдерінде өте ертеден-ақ мәлім болған.
Әл-Фараби жаратылыс тану ғылымының негізін салған тұңғыш ғұламалардың
бірі. Математиканы жаратылыс тану ғылымының басты саласы деп түсіндірген.
Біз, қазір техникалық ғылымдарды жаратылыс тану ғылымдарының басты саласына
жатқызамыз.
Әл-Фарабидің еңбектерін, оның қоғамды дамытудағы ой-пікірлерін, тәрбие
тағылымдарын Ибн-Сина, Әл-Бируни, Омар Һайам сияқты шығыс ғұламаларымен
қатар Роджер Бэкон, Леонардо да Винчи тәрізді Еуропа ғалымдары да көп
пайдаланған. Фараби химия, медицина, география, минералогия, Азаматтық
ғылым – тәрбие туралы т.б. жаратылыс тану ғылымдары бойынша шығармалар
жазған. „Ал химия өмірінің қажеттігі туралы” атты трактатында өз тұсындағы
қабыршағынан ғылыми дәнін бөліп алып, оны белгілі бір зерттеу пәні бар
жаратылыс тану ғылымының бір саласы ретінде қарастырды. Әл-Фараби медицина
саласында „Адам ағзалары жөніндегі Аристотельмен алшақтығы жөнінде Галенге
қарсы жазылған трактат”. „Темперамент туралы” еңбектер жазған, онда
негізінен медицинаның теориялық мәселелерімен айналысып, медицина өнерінің
мәнін, міндет-мақсатынанықтап беруге тырысады. Ол еңбекті бірнеше салаға
бөліп, медицина саласын дамытуды – „таза” еңбектің жемісі дейді де, пайдалы
қоғамдық еңбекті дамытудың, өмір сүрудің құралы деп қарастырды. Әл-Фараби
философиялық және натурфилософиялық еңбектерінде жаратылыстанудың көптеген
мәселелеріне тоқталады. Әл-Фарабидің ғылыми-философиялық еңбектері оқу-
тәрбие мәселелеріне арналған. Оның пікірінше оқу, білім алу, ғылыми адам
болу адамгершілік және еңбек тәрбиесі мәселелерімен тығыз байланысты. Ол
білім алу, оқу еңбегін пайдалы еңбекке жатқызады.
1.2 Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы (1499-
1551)
Белгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен Орта Азияға тарихы жөніндегі
аса құнды түпнұсқа болып саналатын - ''Тарихи Рашидидің'', ''Джаханнама''
дастанының авторы.
Мұхаммед Хайдар Дулатидың балалық шағы Темір әулеті мемлекеттерінің
күйреуі, Моғолстанның ыдырауы және қазақ хандығының өркендеу дәуірімен
тұтас келеді. Сұлтан Махмуд хан мен Мұхаммед Шайбани ханның феодалдық
соғыстары кезінде, туыстары, оны Кабулдағы Бабырға жібереді. Бабырдың айтуы
бойынша Мұхаммед Хайдар Дулати жан-жақты білімді адам болған. Сол кездегі
саяси оқиғалар мен қайраткерлерді, сондай-ақ Қазақстан мен Орта Азия,
Моғолстанның өткен тарихын, әсіресе халықтың дәстүрін, оқу-ағарту
мәселелерін, тәрбие тағылымдарын жақсы білген. Тәрбиені ''Бабырнама''
негізінде құрды, ең бастысы тарихын, сол дәуірдегі әрбір халықтың ұлт-
дәстүрін, қоғамдық-құрылысты, тарихи - тәжірбиені, саяси-ақуалды, ұлттық
тәрбиені -халықтық педагогика ол кездегі ата-бабалық тәрбие деп түсінген
негізінде жүргізуді уағыздаған.
1541-1546 жылдары Кашмирде ''Тарихи Рашидиді'' жазды. Ол бұл еңбегінде
қазақтардың өз тайпасы Дулат-тардың өткені жайлы ұрпақтан-ұрпаққа жеткен
әңгі-мелер, алғашқы қоғамдағы еңбек процесінің құрыл-ғандығы, феодалдық
қоғамдағы таптық тәрбиенің пайда болуы, Моғолдардың аңызы, туралы жырлар,
Моғол хандарының әлеуметтік-тәрбиелік үстемдігімен хандардың оқу, тәрбие
ісіндегі дара ерекшеліктері, олардың еңбек бөлінісі, дәуірдің тәрбиелік
ерекшеліктері қарастырылды. Әсіресе, еңбек, еңбек ету, еңбек тәрбиесі
туралы бұрынғы тәжірбиелер мен соңғы деректердің тарихи және тәрбиелік мәні
келтірілді, еңбек парсы тілінде жазылған. Автор өзінен бұрынғы белгілі
ғалымдар - Жувейнидің, Жамал Қаршидің, Рашид ад-дидің, Ходдолла Казвинидің,
Шарафаддин Әли Иоздидің, Абдуразақ Самарханидің тб. тарихи шығармаларын
пайдаланды. Олардың әрқайсысының өмір сүрген дәуірінде еңбек ету, еңбек
тәрбиесінің қойылысына, еңбектің қоғамдағы орнына талдау жасаған. ''Тарихи
Рашиди де'' қазақ хандығының құрылғаны және одан кейінгі Жетісу мен Дешті
қыпшақ-тағы оқиғалар, тарихи тәжірибе мен тәрбие тағылымдары, сол кездегі
педагогикалық ой-пікірлердің пайда болуы мен дамуы талданып жазылады.
Сондай-ақ, еңбекте Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға
қарсы қазақтар мен қырғыздардың, өзбектермен достастық одағының қалыптасуы
мұндағы саяси оқиға-лар, жеке адам санасының қалыптасуындағы тәрбиенің
атқаратын ролі жайлы көптеген мағлұматтар келтіріледі.
Мұхаммед Хайдар ''Тарихи Рашидиде'' еңбек пен еңбек тәрбиесін жеке
адамды қалыптастырумен ұштас-тыра қарастырды ол өзінің дәлелдеулерінде -
жеке адамды қалыптастыру еңбек пен еңбек тәрбиесінің нәтижесі дей келіп,
''Жеке адам болу дегеніміз - өзін азаматтың адамы ретінде сезіну, сан
ғасырлар бойы халық тәжірибесі туғызған рухани мәдениеттің мәңгілік
игіліктерін бойына дарытып, осы игіліктерді еңбекке, әлеуметтік мәнді
қызметке, қоғам-дық өмірге, адамдар қатынасына, күнделікті тұрмысқа енгізу
- дейді. Хайдар -тәрбие адамды ақылдылыққа, адамгершілікке үйретеді,
адамгершілік пен ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы ұғымдарын енгізді. Сондай-ақ
ол өз еңбегінде ''Жеке адам болмыстың жаңа формасы жөніндегі өз халқының
жасампаз істерін, бұхараның творчествосына белсенді және саналы түрде
қатысатын, қоғамға пайдалы болуға деген ішкі қажеттілікті сезінетін адамды
айтамыз'' деген тұжырым жасады. Хайдар Дулатидың осы пікір-леріне орай
Шығыс тарихының докторы, Ленинградтық ғалым - академик Бартольд Василий
Владимирович өзінің ''Хайдар мырза'' - деген еңбегінде былай деп көрсетті.
''Хайдар Дулати әл-Фарабидан кейінгі еңбек пен еңбек тәрбиесінің негізін
салды, қоғамдағы еңбек пен еңбек тәрбиесі аса құнды да пайдалы
категориялар, Хайдар әрбір жеке адамның еңбек тәрбиесі арқылы биікке
көтерілуі тиіс екенін дәлелдеп берді.
1.3 Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы (1746-1827)
И.Г.Песталоццидің педагогикалық қызметі.
17 жастың өзінде Песталоцци Жан-Жак Руссоның "Эмиль, немесе Тәрбие
туралы” еңбегін оқып шықты. Руссоның "Қоғамдық шарт” еңбегінің жарық көруі
Песталоцциге үлкен әсер етті.
Бір үйірменің жиналысында тарих, саясат, мораль, Руссоның рухында жаңа
адамды тәрбиелеу мәселелері талқыланды. Песталоцци оған қарамастан,
бұрынғыша халқына, шаруаларға көмектесуге жұмыстанды. Шаруалардың өмірі
оған өте ауыр көрінде. Шаруаларға көмектесу үшін Песталоции ауыл
шаруашылығын зерттейді.
1769 жылы ол өзінің әлеуметтік экспериментін бастайды. Өзінің
қарызға алған қаражатына "Негоф” (Жаңа аула) деп аталатын жер сатып алады,
онда шаруаларды өз шаруашылығын дұрыс ұйымдастыруға үйрету мақсатында
үлгілі форма ұйымдастырғысы келді.
1774 жылы ол Нейгофте "Жарлы және панасыз балалар үшін” мекеме
ашады, онда 50 тарта жетім және панасыз балаларды жинайды. Оның ойы
бойынша, мекемені балалардың өздерінің тапқан қаражатына ұстау қажет болды
(жазда - егіс даласында, қыста – тігін станокторында).
Песталоцци балаларды оқуға, жазуға және санауға үйретті, олардың
тәрбиесімен айналысты.
Песталоцци өз мекемесінде оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыру
мәселесін іске асыруға жұмыстанды. Қаражаттың болмауына байланысты 1780
жылы бұл сәтсіздік халқына көмектесу мақсатында қалаған жолынан таймай, әрі
қарай жалғастырды.
Келесі он сегіз жылын Песталоцци өзінің тәжірибесін және әдеби
қызметін жинақтауға арнады.
1781 жылы Песталоцци өзінің "Лингард және Гертруда” атты белгілі
әлеуметтік-педагогикалық романын аяқтай, баспадан жарық көреді. Бұл роман
үлкен жетістіктерге жетеді, онда автор жаңа негізде қалай шаруаларын өмірін
қайта құруға болатындығын көрсеткісі келді.
Бұл романда сол кезеңдегі Швейцариядағы ауыл өмірі бейнеленеді.
Песталоцци өз романында шаруалардың негізгі үш түрін көрсетеді:
байыған шаруалар; қосымша табыс табу мақсатында мануфактураларда жұмыс
істейтін орта шаруалар; күйзеліске ұшыраған, күн көрістің қамымен
мануфактураға түгелдей жолдамалы істеуге көшкен шаруалар.
Романның басты қаһарманы, ақылды, шаруа әйелі Гертруда шаруашылық
жүйесін тиімді жүргізудің үлгісін көрсете білді және өз балаларын оқытуды
олардың еңбегімен ұштастыруды іске асырды. Мұғалім мектепте оқытуды
Гертруданың үлгісімен жүргізді. Сонымен, "Лингард және Гертруда” романында
Песталоцци шаруаларға көмектесудің жолын белгіледі және сонымен қатар әрбір
ана балаларын оқыта білуі қажет екендігін көрсете білді.
Роман үлкен жетістіктерге жетті. Ол бірнеше тілдерге аударылды.
"Лингард және Гертруда” романынан кейін Песталоццидің есімі кеңінен белгілі
бола бастады. Еңбекшілердің өмірін жақсарту мүмкіндігі туралы қиялдар сол
кездегі барлық алдыңғы қатарлы буржуазиялық зиялылардың ақыл-ойын
толғандырды.
Француз республикасының заңдылық жиналысы 1792 жылы Песталоцциді
"Лингард және Гертруда” романы үшін және оның аса дарынды педагогикалық
қызметі үшін "француз азаматы” атағымен марапаттады.
Швейцарияда буржуазиялық революция болған кезде (1798), Песталоцци
жас өкіметтің келісімен Станцаға барып, панасыз балалар үшін мекеме ашты,
оған 80 тарта 5-10 жас аралығындағы балаларды қабылдады. Балалардың жағдайы
дене және моральдық жағынан нашар болды. Песталоцци панасыз балалар үйін
жанұя түрінде құруды, балаларды қайта тәрбиелеу, онда өндірістік еңбекпен
ұштасқан оқытуды енгізуді жоспарлады. Бірақ Песталоццидің Станцадағы
қызметі сегіз айға ғана жалғасты. Әскери әрекеттерге байланысты балалар
мекемесі жабылып қалды. Бұл Песталоцциге қатты соққы болды.
Көп кешікпей Песталоцци Бургдорфте мұғалім қызметіне орналасады, ал
кейіннен өзінің қызметкерлерімен Бургдорфте өз институтын ашады. Онда ол
Станцада басталған тәжірибені одан әрі жалғастырады.
ХІХ ғ.басында Песталоццидің бірнеше еңбектері жарық көрді. "Қалай
Гертруда өз балаларын үйретеді”, "Аналар үшін кітап”, "Бақылау әліппесі”,
"Сан туралы көрнекі ілім”.
Бургдорфта орта мектеп интернатымен және жаңаша мұғалім даярлайтын
бөлім ашылды. Институттың бастығы болып Песталоцци тағайындалды.
Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері туралы.
Тәрбиенің негізгі мақсаты, Песталоццидің айтуынша, адамның табиғи
қабілеттіктерін дамыту, әруақытта да оны жетілдіріп отыру. Песталоцци
"адамның күштері мен қабілеттіктерін үйлесімді дамыту” туралы насихаттады;
адамның жақсы нышандарын дамытып отыру қажет.
Тәрбиешінің балаға әсері оның табиғатымен сәйкестікте болуы керек.
Педагог жас ұрпақтың табиғи дамуын басып отырмау қажет.
Негізгі тәрбие қағидасы, Песталоццидің түсіндіруінше, бұл табиғатпен
сәйкестік.
Песталоцци Руссо сияқты бала табиғатын асыра бағалаған жоқ.
Барлық тәрбиенің орталығы адамды оның адамгершілік бейнесін
қалыптастыру болып табылады. "Адамдарға жүрек жылуы” – бұл адамдарды
адамгершілік қатынаста алға жетелейтін болуы қажет. Песталоцци ресми дінге
және оның қызметшілеріне жағымсыз көзқараста болды.
Песталоцци жанұя тәрбиесіне ерекше мәнберді. Балағасүйіспеншілік
сезімі, оларға сене білу, тәртіп, алғыс сезімі, шыдамдылық, борыш,
моральдық сезімдер т.б. баланың анасына деген қарым-қатынасынан пайда
болады.
Адамның табиғатынан берілген күштері мен қабілеттіктерін қалай
дамытуға болады? Ең алдымен жаттығулар арқылы дамытады. Адамға берілген
әрбір қабілеттіліктің өзі адамды жаттығуға талап етеді және итермелейді.
Песталоцци революционер болған жоқ, бірақ шаруалардың жағдайын
жақсарту үшін ұмтылды. Оған оның айтуынша, тәрбие "адам табиғатын жетілдіру
арқылы жетуге болады” деді.
Біз жоғарда атап көрсеткендей, оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыру
Песталоццидің педагогикалық теориясы мен практикасының негізгі
қағидаларының бірі болды.
Баланың дене тәрбиесінің мақсаты- Песталоццидің түсіндіруінше, оның
барлық дене күштерімен мүмкіншіліктерін дамыту және нығайту, ал дене
тәрбиесінің негізі – баланы ойнауға, бәрін ұстауға, әруақытта да әрекет
етуге итермелейтін баланың қозғалысқа табиғи ұмтылуы.
Песталоцци адамды қалыптастыруда дене тәрбиесіне ерекше мән берді
және оны үлкендердің бала дамуына ойластырылған әсер етуінің бірінші түрі
деп есептеді.
Песталоцци дене тәрбиесінде ерекше орынды әскери жаттығуларға,
ойындарға арнады. Дене тәрбиесі адамгершілік және еңбек тәрбиесімен тығыз
байланыста іске асты.
Песталоцци адамды қалыптастыруда еңбек тәрбиесінің мәнін ерекше атап
өтті. Ол жұмыс кезінде "баланың жүрегін жылытуға, ойын дамытуға” ұмтылды.
Оның айтуынша, мектепте балалар күні бойына иіру және тігу станоктарында
өткізеді; мектеп жанында жер белгілі болады, әрбір оқушы өзіне бөлінген
жерді өңдейді, жануарларды күтіп-бағады.
Бірақ осындай еңбек тәрбиесі механикалық түрде берілді, оқытудың
өнімді еңбекпен органикалық байланысы болмады, дей тұрғанмен, оның
құндылығы Песталоцци балалардың еңбегіне жан-жақты тәрбиелік мән берді.
Песталоцци тәрбиенің негізгі міндеті – адамды жан-жақты және
үйлесімді дамыту.
Адамгершілік тәрбиенің қарапайым элементі, Песталоццидің пікірінше,
баланың анасына махабаты, ол бала ақзасының күнделікті қажеттіліктерін
қамтамасыз ету негізінде пайда болады. Жанұяда баланың адамгершілік мінез-
құлқының негіздері қаланады.
Одан әрі балалардың адамгершілік күш-жігері мектепте іске асуға тиіс,
онда мұғалімнің балаларға қатынасы оның әкелік махаббатының негізінде
құрылады. Песталоцци балалардың адамгершілік мінез-құлықтарын қалыптастыру
моральдық өсиеттерді айтумен шектелмей, оларда моральдық сезімдерді дамыту,
адамгершілік бейімділіктерді қалыптастырудың қажеттігіне тоқталды.
Дидактика негіздері элементарлық білім беру теориясы.
Бірақ Песталоццидің элементарлық білім беру теориясы бір ғана
дидактикалық проблемамен шектеліп ғана қоймайды. Песталоццидің түсінуінше,
элементарлық білім беру теориясы баланың ақыл-ой, адамгершілік және дене
күштерінің табиғатқа сәйкес дамуы деп қарастыруға болады.
Песталоцци сол мектепте үстемдік еткендогматизм, механикалық еске
сақтау балалардың дамуын тежеп ғана қойған жоқ, оның ақыл-ой
қабілеттілігіне нұсқан келтірді. Песталоцци оқытудың мақсаты баланы белгілі
білім негіздерін меңгеруі ғана емес, соноымен қатар олардың ақыл-ой
қабілетіктерін дамыту. Баланың сыртқа дүниені сезім органдары арқылы
қабылдауы танымның алғашқы кезеңі болып табылады, оның айтуынша, оқыту
нақтылы өмірлік бақылауларға негізделуге тиіс және көрнекілікті оқытудың
негізгі қағидасы деп қарастырды.
Песталоцци мұғалімнің роліне ерекше мән берді. Мұғалім тек ғана
өзінің білімін балаларға беруге дайын білімді адам ғана емес, сонымен қатар
оның қызметі өте күрделі және жауапты болып табылды, ол ең алдымен баланы
сүйе білуі тиіс, өзін балалардың әкесі сияқты сезіне білу қажет, оларды
тәрбиелеу және дамыту үшін барлық қажеттісі оның міндеттеріне кіреді. Бала
табиғатынан ерекше күш-жігермен қаруанған, сондықтан да мұғалімнің міндеті,
оның пікірінше, бұл күш-жігерді жаттықтыру үшін қажетті материалды
оқушыларға беру. Бұл сол уақытта мүмкін болады, егер мұғалім барлық тәрбие
жұмысын шәкірттердің дене және психологиялық ерекшеліктерін білу негізіне
құрылған жағдайда.
Песталоццидің педагогикалық теориясының маңызы.
Песталоцци буржуазиялық-демократиялық педагогиканың көрнекті
тарстегі және практигі болды. Ол өзінің бүкіл ғұмыры мен күш-жігерін кедей
балаларын тәрбиелеу ісіне арнады. Ол сол кездегі шаруалардың қиыншылығын
көре білді және оған көмектесуге мектеп және ағарту ісі арқылы, оны
жақсарту арқылы қиындықтан шығудың жолы деп білді. Қалыптасқан қиын
жағдайдан шығудың негізгі жолы қоғамдық құрылысты өзгертудің жолын
түсінбеді.
Оны қанаттандырған, рухани күш-жігер берген, халыққа жақын болуға
ұмтылуға шақырған кейбір француз ағартушыларының, оның ішінде Жан-Жак
Руссоның идеяларының ролі ерекше болды.
Тәрбиенің алдына Песталоцци програссивтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz