Уәлиханов шығармашылығын

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Физика-математика факультеті
Информатика және қолданбалы метематика кафедрасы

13.00.02. мамандығы бойынша жазылған

РЕФЕРАТ
Тақырыбы: ХІХ Қазақ ағартушылығының философиясы: Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев

ОРЫНДАҒАН: ізденуші Калдарова Б.С.

Тексерген: ф,ғ.д., профессор
Сабитов М.С.

АЛМАТЫ 2004
ЖОСПАР

Ағартушылар философиясы 3
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 5
Ыбырай Алтынсарин 7
Абай Құнанбайұлы 9
Қолданылған әдебиеттер 11

Ағартушылар философиясы

Қазақстанда ағартушылық-демократиялық ойдың мәнін түсінү үшін мынадай
методикалық және теориялық қағидаларды ескеріміз қажет: біріншіден,
қарастырылып отырған ағартушылық идеология нақты тарихи шындық болып
табылады. Ресейге қосылу, оның мәдениетімен кең танысу және сол арқылы
еуропалық өркениеттен сусындау – Ресейге бодан кезеңінің нәтижесі болып
табылғанымен, қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан
оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта – ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасыр басындағы жалпыресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес
құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстан ағартушылық идеологиясын оқып
үйренуде жалпы ағартушылық құбылысқа тән белгілермен қатар оны тудырған
мәдени-әлеуметтік орта ерекшелігіне де баса назар аудару қажет. Екіншіден,
осы ағартушылық идеологияның басты ерекшілігі оның азаттыққа, бостандық пен
теңдікке ұмтылыс ниетіндегі Кеңес өкіметіне дейін және сол өкімет тұсынды
өз мәнін жоймаған негізгі идеялық бағыт ретінде сақталуында (М.Дулатов -
“Оян қазақ!”, М.Жұмабаев - “Тәңір”, “Мен кім”, “Тез барам” т.б.,
А.Байтұрсынов - “Қазақ өкпесі”, “Тәні саудың жаны сау”, “Қазақша оқу
жайынан”, Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердиев, М.Шоқаев, Ж.Аймауытов т.б.). Патша
өкіметі мен сталиндік репрессия зардабын басынан өткізіп, әділет пен шындық
жолында халқының мұңмұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оянуға,
білімге, оқу-ағартуға үндеген еңбектері халық бостандығы мен теңдігі
жолындағы күреспен тығыз байланысты болды. Үшіншіден, қазақ ағартушылығы
күрделі де қайшылыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті. Ол даму
реакциялық идеялық бағыттармен күреске толы болды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысы – ХХ ғасыр бас кезеңінің өн бойында ағартушы демократтар исламның
феодалды-клерикалды идеологиясымен және әр түрлі діни-мистикалық
бағыттармен арпалысты. Қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бағыттары мен
ілімдері де жеткілікті болатын. Оларға ХІХ ғасырдың орта тұсында пайда
болған дәстүрлі-консервативті шаманизм бағытын, ХІХ ғасырдың аяғындағы діни-
реформаторлық жадидизмді, Ресейдің мұсылман халықтары арасындағы
панисламизм мен пантюркизм ілімдерін жатқызуға болады. Қарастырып отырған
рухани құбылыстың рөлі мен мәні реалды идеялық күрес аясында
көрінетіндіктен, орныққан реакциялық бағыттар мен ілімдер табиғатын жете
ұғыну қажет. Төртіншіден, Қазақстандағы ағартушылық ойдың қалыптасуына ХІХ
ғасырдың 40-60 жылдарындағы орыс ағартушыларының, әсіресе, революциялық
демократизмнің ықпалы қатты әсер етті. Орыс революционер-демократтарының
жанына жақын келді. Олардың кейбірі (Уәлиханов, Абай, Алтынсарин)
Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың, А.И.Герценнің, В.Г.Белинскийдің
еңбектерімен, ал кейбірі (Уәлиханов, Абай) авторларымен таныс болатын.
Революциялық демократизмді практикалық іс-әрекетке жетекші етіп, идеялық
бағдарға ала отырса да, нақты тарихи жағдайда халық бұқарасының екіжақты -
әлеуметтік және ұлттық қанаушылық пен жалпы аймақтық артта қалушылық
себептеріне байланысты Қазақстан ойшыл-демократтары тұтас алғанда типтік
ағартушылық позицияны ұстады. Яғни белгілі қоғамдық прогресті саны басым
топтың мүддесі үшін күреспен байланыстырған революцияшыл-демократтарға
қарағанда Қазақстан демократтары ХVІІІ ғасырдағы Еуропа демократтары
секілді ешбір тап пен сословиені бөле-жармай, жалпы ұлттың атынан сөйледі.
Бұл, бір белгілі бір кезеңде белгілі бір аймақтың қоғамдық қатынастарының
пісіп-жетілгенін аңғартса, екіншіден, осындай ерекше жағдайда (жалпы артта
қалушылық, жаппай сауатсыздық, отаршылдық қанау) жалпы халықтық прогресс
идеясы өте актуальды болғанын және оның аса маңызды қоғамдық қажеттілікті
бейнелегенін көрсетеді. Бесіншіден, Қазақстан ойшыл-демократтары
ағартушылық позицияда қалғанмен, аңсаған қоғамды төңкеріс жолымен орнату
әдістерін де қарастырған. Әйтсе де барлығы еркін, азат қоғам құрудың бебіт
жолын тандады: жоғарғылардың реформасы көмегімен немесе “әділ”, “таза”
білім мен басқару және ағарту, ғылым-білім арқылы өз халқының көзін ашып,
көңілін оятып, өздерін-өздеріне танытып, ескіліктен, езгіден арылтпақ
болды. Бұдан тарихи құрылымы мен қоғамдық күштердің жіктелуі әлде-қайда
өзгеше орыс революционер-демократтары секілді төңкеріс жолын қуаттап, оған
бірден-бір шешуші әдіс, айқын жол деп шақырмауын кемшілікке жатқызу орынсыз
болар еді. Керісінше, рух пен тән арасындағы, жалпы Аспан астындағы
үйлесімділікті іздеп, ол жолда бойды сезімге емес, ақылға жеңдіртіп,
мәселенің шеті мен шегіне ауытқымай асыл ортасын ұстануды үйрететін дана
Шығыс философиясы көрінісін аңғарғандаймыз. Алтыншыдан, “тоқырау”,
“құнарсыздық”, “артта қалушылық”, дәстүршілдік ұғымдары жалпы Шығыс
мәдениетінің мәңгі-бақи арылмайтын атрибуттары деген сияқты абстрактылы
және табиғатынан ғылымға, тарихи объективтілікке сай келмейтін тұжырымдама,
бірыңғай, іштей біркелкі Шығыс феноменінен түбегейлі айырмашылығы бар Батыс
феноменін мойындау, екіншіден, “тоқырау”, “артта қалу” құбылыстарын
метафизикалық абсолюттендіру оларды тек Шығысқа имманентті деген түсіннікке
негізделген. Дұрысында, қай халықтың болмасын мәдениеті дамуының кейбір
кезеңіндегі тоқырау, құлдырау құбылыстары адамзат дамуы тарихи жалпы
диалектикасының белгілі кезеңі ретінде қарастырылуы тиіс. Өйткені ол
өзгеріс бола қалғанда өз қарама-қарсылығы өрлеу, өркендеу, дамуға көшетін
нақты тарихи жағдайлардың нәтижесі. Қазақ халқының тарихи өткеніне келетін
болсақ, шетелдік және отандас шығыстанушы ғалымдардың зерттеулері Таяу және
Орта Азия аймағының ежелгі заманнан (біздің заманымызға дейінгі ІІ мың
жылдықтан бастап) ХІІ ғасырға дейін барлық критерийлер бойынша Жалпы Шығыс
пен Батыс мәдениетінен әлдеқайда озық және жоғары тұрғанын көрсетеді. ХІІІ
ғасырдағы Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін ғана даму қарқыны бәсеңдеп, ХVІ
ғасырдан толық артта қалу үдерісі белең алды.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-
1865) демократтық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист-
ғалым, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғам қайраткері Шоқан
Уәлиханов өз бойында шын мәнінде жайлы терең түсінікті үйлестірді және
қысқа ғұмырында мол да жан-жақты шығармашылық мұра қалдырды.
Уәлихановтың азамат, ғалым және ойшылдық қалыптасуында орыстың озық
мәдениеті мен ғылым қайраткерлерінің маңызды рөл атқарғанын атап өтуіміз
қажет. Шоқан В.Г.Белинскийдің, Н.Г.Чернышевскийдің, А.И.Герценнің,
Н.А.Добролюбовтың еңбектерін оқып-үйренді, олардың көзқарастары мен
идеяларын қуаттады.
Уәлиханов шығармашылығын 1) қалыптасу кезеңі (Петерборға барғанға
дейінгіуақыт, яғни 1855-1859 жылдар аралығы) және 2) кемелдену кезеңі (1859-
1865) деп екіге бөлуге болады. Петербодан басталатын қызықты да мазмұнды
соңғы кезеңі Шоқанның туған жерге қайтып оралғаннан - өмірінің соңына
дейінгі жылдарды қамтиды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқан өзінің 30
жылдық аз өмірінің ішінде этнография, Қазақстан және Орта Азия тарихы мен
мәдениеті саласында ұлы еңбектер қалдырған ғалым, ағартушы-демократ.
Ш.Уәлиханов тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған,
алайда, барша шығармаларынан дерлік философиялық пікірлер мен тұжырымдарды
байқауға болады. Ол “Қазақтардағы шамандықтың қалдығы”, “Сахарадағы
мұсылмандық жөнінде”, “Тәңір (құдай)” деген еңбектерінде философияның
негізгі мәселесінеқатысты пікірлер айтады. Ең алдымен, Ш.Уәлиханов сыртқы
дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту
керек. Қазақ жеріндегішамандықтың орын алу себебін түсіндіргенде “сыртқы
дүние – күн, ай, жұлдыздар және жер – алғашқы құдірет болып табылады” деп
көрсетеді. Сонымен бірге шамандықтың шығу тегін мұқият зерттеулерінен және
басқа да еңбектерінен Шоқанның себептілік заңдылығын құптайтындығы,
себепсіз құбылыс болмайтындығына кәміл сенетіндігі байқалады. Мысалы,
“Тәңір (құдай)” мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдары
себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді.
Қазіргі кезде философияның негізгі мәселелерінің маңыздысы есебінде
адам, оның қоршаған дүниеге қарым-қатынасы аталынады. Уәлиханов бұл
мәселенің маңызды екенін сонау ХІХ ғасырдың орта кезінде-ақ айтып кеткен.
“Қазақтардағы шамандықтың қалдығы” деген еңбегінде табиғат пен адам, өмір
мен өлім әрқашан түпсіз сырға толы ғажайып таңдану пәні болды деп
көрсетеді. Ғажайып әлемді, өмір мен өлім мәселесін, адамның табиғатқа
қатынасын танып білу қажеттілігін шамандықтан туды тұжырымдайды. Бұдан
Ш.Уәлихановтың адам мәселесіне, оның фәни дүниедегі орнына, өлім мен өмір
мәселесіне ерекше мән бергендігі көрініп тұр. Шамандықтың шығуының бір
себебі, табиғатқа құштар болу дейді. Екінші ғажайып нәрсе – адам, адамның
терең ойға және танып білуге ұмтылған рухы деп көрсетеді. Яғни, адамның
ішкі дүниесі, оның қоршаған дүниеге қатынасы зерттеуді қажет ететін мәселе
есебінде қаралды.
Ерекше назар аударарлық нәрсе – Шоқанның демократтық көзқарастары.
Мысалы, “Сот реформасы жөніндегі жазбалар” атты еңбегінде патша үкіметі
тағайындаған соттан қазақ даласында әзірше табиғи түрде сұрыпталатын билер
артық деген қорытындағы келді. Себебі, би болу үшін ол адам әділдігімен,
шешендігімен көзге түсуі керек. Егер әділ болмаса оған ешкім билік
айтқызуға келмей қояды, ал патша үкіметі сайлаған сот билігі шектелер
уақытқа шейін сот міндетін атқаратын болады, оның іс-әрекетінде немкетерлік
пен мансапқорлық жайлап, әділетсіз, парақор болатынын дәлелдейді. Халық
дұрыс даму үшін алдымен оған қажет нәрселер - өзіндік даму, өзін-өзі
қорғау, өзін-өзі басқару және өз соты болуы шарт. Осы өзгерістер енгізіліп
және сақталып қалу үшін реформалар халықтың материалдық мұқтажына сәйкес
және ұлттық сипатына бейім болуы да керек деген пікір айтады. Уәлихановтың
ойынша, дерексіз теорияларға негізделген немесе басқа елдің өмірінен
алынған реформалар күшпен енгізілсе халыққа орасан зиянын тигізеді.
Шоқан Ресейдің оқу орнын бітіріп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.