Қазақ философиясының ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Әлеуметтік – гуманитарлық пәндер кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Қазақ философиясы.
Орындаған: Аспирант Жатқанбаева А.
Тексерген: Профессор Рахметов Қ.Ж.
Алматы 2004 ж.
ЖОСПАР
Қазақ философиясының ерекшеліктері 2
Қазақ философиясының қалыптасуы 8
Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық 21
Ағартушылар философиясы 37
Қолданылған әдебиеттер 55
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Идеялардың мыңдаған жылдық құпиясын өз бойына жинақтаған философия
тарихы бүгінгі таңда орасан зор мәнге ие болды. Өз ұлтының түп-тамырына,
салт-санасына және ерекшелігіне назар сала бастаған жаңа тәуелсіз
мемлекеттер үшін мұның маңызы ерекше зор. Жаңа мемлекеттің тарихи-қоғамдық
аренасындағы орталық ұғымы төлтумалылық, өзіндік болмыстылық. Бұл енді
өзінің барлық мүшелерінің өмірлік доминант-тарының жалпылығы және өзіне тән
ерекшелігіне негізделген қоғамның дербестігін, сапалық айқындылығын
білдіруге жұмсалады. Бұл жерде қоғамдық тұрмыстың әр қырлары, қоғамдық
сананың онтологиялық және гносеологиялық аспектілері, тіршіліктің
қалыптасқан элементтері мен дамудың ішкі бастаулары ажырамас бір салаға
бірігеді. Әр түрлі философтар мен мәдениеттанушылар өзіндік болмыстың орны
жайында ой түйе келіп, ол - тарихтың қозғаушы күштерінің бірі, мәдениеттің
өміршендік өзегі, ғылымның мәдени өзегі, қоғам дамуының үдемелі қағидасы
(динамикалық принципі) деген ұғым қалыптастырған.
Өзіндік болмыс ұғымына жақын тұрған ерекшелік ұғымы көбінесе салт пен
дәстүрде, рухани мұра мен адамдардың мінез-құлықтарында басым қолданылады.
Бұл ұғым қоғамның сапалық ерекшелігін көрсетуде белсенді түрде көрінеді.
Бұның өзі жалпы адамзат айғағының экономикалық шындыққа қатысындағы айрықша
рухани бағалы орнын айқындауға да септігін тигізеді. Шығыс қоғамдарының
ерекшелігі тұрақты рухани мұраны әлеуметтік байлықпен тығыз бірлікте
қарастырады. Осыдан біз индустриялық қоғамға қарсы бағытталған әлеуметтік
қатынастардың түбегейлі өзгешелігін көреміз. Сондықтан да, рухани байлық
бастауы ерекшелік ұғымының жүгін арқалап, шығыстың ойлау ерекшелігін
айқындап тұр. Әйтсе де, бұлай бұлтартпас сұрақ туындайды. Экономикалық
қатынастардың басты екені жайында батыста қалыптасқан жағдай шығыс
елдеріндегі дамудың әмбебап бағыты болып табыла ма?
Азиаттық өндіріс әдісі жайында және басқа да пікірталастар нәтижесінде
шығыстық өркениеттің дербестік табиғатын, дамудың өзіндік бастауларына
иелігін, осы себептер оның ерекшелігі мен өзгешелігін белгілегенін
түсінеміз. Бұл Шығыс ғалымдарында жалпы батыстық бағыттардан өзгеше
эндогендік даму бағытын іздеу ұмтылыстарын туындатты. Бұған қоғам дамуын
зерттеуде бұрынғы формациялық, яғни алғашқы қауымдық және құлдық қоғамнан
феодализм арқылы капитализмге, социализмге өтеді деген жорамалдар мүлдем
басқа, жаңа өркениетті қоғам дамуын зерттеу факторы да итермеледі.
Еуропалық әмбебаптылықтан бас тарту елеулі салдарға әкелді, ол
қоғамның арғы-бергі түп тамырын зерттеуге, өткен мен бүгіннің бірлігін
бағалауға, әрі уақыт пен кеңістік мәдениеттерінің арақатынасына
негізделген. Шығыс әмбебаптылығының жаңа концепциялары белсенді сөз бола
бастады. Мұның маңызды қорытындысы - әр кез шығыс халықтарының мәдениеттері
арасынан тарихи және мазмұндық параллельдер (сәйкестік) тауып, Отан,
патриотизм, эндогендік идеяларына негізделген ортақ бір мәдениет бар
деушілерді біріктіру.
Өркениетті негіздерге жүгіну өркениеттілік ұғымына тереңірек үңілуді
туғызады. Бүгінде оны жеке адамдар мен топтардың (материалдық) заттық және
рухани аспектілерінің жалпы байланыстарына негізделген, уақыт пен
кеңістікте бұлжымас орнықтылығы бар әлеуметтік өмірдің үлкен көлемді
қалыптағы ұйымдастырушысы деген түсінік көпшіліктің мойындауына ие болды.
Қоғамдық арақатынастардың рухани қалыптары ерекше мәнге ие болады. Мұның
өзі жалпылық мәнге ие және қажетті жүйелік компоненттерде іске асады. Бұл
өркениеттің әлеуметтік күштері арқылы оның тұтастығы құралады. Бұл өз
көрінісін рухани байлықтардың, идеялардың, білімнің, бет-бағдардың,
дәстүрдің нормалар мен символдар бірлігінен табады. Тек өркениеттілік қоғам
дамуындағы үйлесімділікті, оның болашақпен байланысын қамтамасыз етеді,
қоғамды өзінің ырғағына бағындырады. Бұл өз көрінісін әр қилы қалыптасу
кезеңдерінен, өркендеуден, тоқыраудан табады.
Осы негізде нағыз ұлттық қоғамдасу тек капитализмнің келуімсн
әлеуметтік-мәдени жүйе болып қалыптасады деген формациялық көзқарастың
жалғандығына көз жеткіземіз.
Көп жылдық айтыстар көрсеткендей, азиялық өндіріс әдісі батыстық
экономикалық өлшеулерге бағынбайды. Сондықтан да Шығыстағы өркениет мүлдем
батыстық емес қауымдасу әдісіне негізделген. Бұл бірінші кезекте адамдар
арасындағы қатынастың базистілігіне қатысты, атап айтқанда, ол мәдени
байлықтар молдығынан, рухани реттеу тұрақтылығынан көрінеді. Егер жекелеген
қоғамдарды алып қарасақ, ол жеке адамдар арасындағы қатынастар
фундаментализмімен сипатталады, экономикалық қатынастардан айқын
байқалатындығымен ерекшеленеді. Бұл қоғамда жалпыға ортақ рухани байлықтар
болады, ол қоғам мүшелерінің барлығы үшін бұлжымас мәнге ие. Бұл қоғам
ерекше күшті рухани арақатынастармен байланысқан. Осы арада қатынастар
табиғи бола отырып, өзіндік арақатынас құпияларын, тіл жәпе әдіс
коммуникациясын, сондай-ақ, символ (таңба), трансляциясы (жарыққа шығару)
қалпын құрайды. Өркениетті тұрғыдан келу қоғамның сапалы өзгешеліктерін
бағалауға, оның рухани өнімі ерекшелігіне, ондағы экономика мен саясатқа
қарағанда, мәдениеттің үлкен орын алатындығын бағалауға мүмкіндік береді.
Көзге көрінбес рухани байлықтар астаса, нығая келіп, Шығыс өркениеттің
бүкіл жиынтығын, оның батыстық индустриалдық қоғамнан түбегейлі ерекшелігін
анықтайды.
Қазір өркениеттіліктің ортақ теориясы жоқ. Дегенмен, ІІІығыс
қоғамдарын жүйе ретінде зерттеу үшін өркениеттілік мәні мен оның орнын
сипаттауға мүмкіндік беретін жалпы көпшілік қабылдаған ұғымдар бар.
Өркениет бұл жағдайда аталмыш қоғамның бүкіл шекарасы (сферасы) мен он
бойын көктеп өтетін, мәдени қалыптардың барлығына қорек беріп, қоғамның
рухани негізін құрап, бүтіндікті бекітетін белгілі бір механизм субстанция
ретінде түсіндіріледі. Халықтың әр түрлі қауымы, оның ішінде қалалықтар
немесе ауыл тұрғындары орталықта тұрса да, шеткері аймақты мекендесе де,
белгілі бір мөлшерде сол қоғамға тән идеалдар мен байлықтарға кездесіп
отырады. Бұлар сол қоғамда бола тұрып әр уақытта болатын бүтінділік
механизмімен бекітіледі.
Бұл өркениеттегі ең бастысы - рухани өндірістің қолма-қол жүйесі, ол
заттық (материалдық) өндіріс факторына қарағанда әлдеқайда мығым, орнықты.
Бұл қоғамның өзіндік тұрмыс ерекшелігін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ондағы рухани эволюцияның ішкі бастауларын бөліп алып, ерекшеліктерін және
қозғаушы күштерін табуға жол ашады. Яғни мәдениет проекциясына бой ұру оның
базасында және соның өзіне тән құралдары көмегімен тұрақты, өтпелі емес
әлеуметтік мәдениет құрылымын, оның қайталанбас бояулары мен иірімдерін
сақтай отырып, қалпын сол күшінде сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Барлық дамушы тұтастықтар модификацияларына қатысатын ортақ бастау
іздеу мейлінше ертеден келе жатқан және тарихи есте сақталып қалған,
адамдар арасындағы өзара қатынастарды нығайту тәртібі болып шығады.
Бұл жеке адамдар арасындағы қатынас тәртібі қоғамның “differentia
specifica” бола тұрып, ұзақ уақыт аралығында күрделі эволюцияға ұшырайды.
Бірақ, өзінің бастағы мәнін, айқындаушы ұйтқысын сақтап қалады, сондықтан
барлық рухани өндіріске және қоғамдық қатынастарға ғасырлар бойы
ұйымдастырушы басшылық ықпалын тигізеді. Батыстағы ақша-тауарлық қатынас
басады, ол сапаның негізгі заңдылығы ретінде бой көрсетеді. Дәстүрлі Шығыс
қоғамдарындағы рулық, туыстық байланыстардың мәні осымен түсіндіріледі. Бұл
осы уақытқа дейін сақталған әр түрлі идеологиялық бұрмалауларға соқтырып
отырады.
Өркениеттің рухани аспектісінің көлемді болғаны соншама, оның Шығыс
қоғамындағы орны Батысқа қарағанда мүлдем өзгеше. Ал бұның өзі қоғамның
экономикалық, саяси бейнелерінің (ракурстерінің) тарихи есінде сақталуымен
ерекшеленеді. Ол әрқашан тарихи тәжірибені шыңдауға мүмкіндік береді, қоғам
жүгінерлік пренеденттер қалыптастырады, мәдени мұраның жүрек соғысы болып
табылады.
Осы негізде Шығыс өркениет батыстың өмір сүру үлгісінде
конфронтациялық қатынасын қалыптастырады. Шығыс қоғамдарының дербестік және
тәуелсіздік шегін белгілейді. Ол таза рухани аспектіге ұласады және шығыс
мәдениетінің, өзіндік тұрмыстық, автономдық принциптер негізінде
халықаралық құқықтық жүйеленуіне белсенді әсер етіп, халықаралық және
ұлттық қауымдастықтардың әрекет ережесі болып қалыптасады.
Қазір өркениетті даму концепциясына үлкен үміт артылып отыр. Бұл
дүниетанымдық теориялардың еуроценристік түрінің жалпы әлемдік
әмбебапттылыққа ие болмағандығына байланысты келіп тірелген түйық. Даму
түрінің көпқабаттылығы идеясы, эволюция жолдарының плюрализмі, яғни
өркениет Шығыста да Батыстағыдай әр қилы жолдармен жүреді делінеді. Бұл
алшақтық стереотиптерден алыстау қоғам дамуының әр түрлі қарқынынан хабар
береді. Яғни, бұл мәдениеті мен философиясында өз көрінісін тапқан, дербес
қайталанбас өз тарихы бар Шығыс қоғамын көрсетеді.
Бұрынғы әлемдік философия тарихының қазіргі мәселе қою жағдайынан
өзгешелігі сол, онда еуроцентризм үстемдік алды. Ол Батыстағы шешімді
асырып жіберіп, Шығыс философиясын теріс бағалады. Бұған сенсек, Шығыста
барлык, уақытта бір түрлі философия өмір сүрген. Оның негізгі белгілері —
пессимизм, иррационализм, идеализм. Отаршылдықтың көптеген ғасырлары Шығыс
ойларының пессимистілігі, инерттілігі делінетін менсінбей қараушылықпен
белгілі. Бұл Гегель концепциясында тіркелген, онда Батыс философиясы Шығыс
философиясынан әлдеқайда жоғары бағаланған. Бір жағынан, Шығыс тұрғындары
отаршылдыққа қарсы күрес барысында мәдени империализммен әр түрлі күрес
тәсілдерін тапты. Бұл Шығыс ұлтшылдығының әр түрлі қалыптарында жалпыланды.
Шығыс философиясына үңіле зер салсақ, оның ешқашан жалпы
болмағандығын, ең аз дегенде, үш дербес бағытта, үнді, қытай, араб мұсылман
болып дамығандығын көреміз (Степанянц М.Т.Своеобразие типов восточного
философствования Вопросы философии. 1987, №6. 158-бет).
Сондай-ақ, рационализмнің, материализмнің, активизмнің,
экстраверттіліктің, тағы да басқа бағыттардың әр түрлі қалыптары Шығыста
өмір сүргендігі белгілі. Бұл әдіс Шығысқа тән, өйткені даналық бұл жерде
орта ғасырларда туындап, оның кәсіби философия ретінде қалыптасқан
университеттік түрі болмады. Сондай-ақ, рационалдық бағыттағы даналықтың
басқа да түрлері кездеспейді. Философия мәдениеттің дүниетанымдық
негіздерін толғағанда жаңа мәндерді дүниеге әкелетіні белгілі. Бұл
әмбебапшылықты бейсапалықтан суыртпақтайды, оларды ой елегінен өткізіп,
философем қабатын, яғни философиялық ұғымдар мен категорияларды түзеді.
Бірақ, Шығыста философиялық емес қабаттар басымдығына байланысты бұл
ұғымдар (мәтіндер) көркем және діни мәндегі әдебиеттердің дәстүрлі
түрлерінде малтығып қалады. Бұл философиялық дүниенің зерттелуін әлеуметтік-
мәдени (контексте) мәнде құруға мәжбүр етеді. Дүниетанымдық бағыттағы
мұралардан философемді жіктеп алуға көбірек күш жұмсауды қажет етеді.
Қазақ қоғамы үшін философиялық емес қалыптағы даналық тән. Ол адам
тіршілігін қалыптастыратын дүниетанымдық әмбебаптылық дәрежесінде
қолданылады. Сондықтан да шығыс философемі дәстүрлі көркем және діни
әдебиеттерде малтығып, философия тарихшыларын философиялық жүйені
әлеуметтік аспектіде зерттеуге, дүниетанымдық бағыттағы мәтіндерді тануға
итермелейді.
Қазақ философиясының қалыптасуы
Мемлекет негізі әлсіз болған сайын табиғи ортаның этникалық
қауымдастыққа ықпал ететіні белгілі. Ал қазақтың ата тектерінде және
қазақтарда да мемлекеттіліктің тарихи жағынан әлсіз болғаны белгілі.
Табиғат әрқашан Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және мәңгілік дүние
бастауы, бірден-бір ақиқат болды. Ол өздігінен жаратылған, тіршілік етудің
имманенттік себептері мен факторларының, белсенділік пен эволю-цияның
негіздері болды. Адамдарға алғашында табиғат заңдарына мойынсұнып қалтқысыз
бағыну ғана қалды. Оның себептерін түсініп және соған өз болмысын құрып,
табиғат катаклизмаларынан қашақтап отырды. Табиғат бұл жерде адамдарға
тұрмыстың формалары мен әдістерін, көшпенділікті немесе егіншілікті
таңдауларын белгілеп беретін ғалам ретінде көрінеді.
Көне заманда адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның дүниетанымдық
ұстанымына адалдығын дәлелдеп отыруға мәжбүр етті, өйткені тіршілік етудің
ауыр және қатал жағдайлары руластардың әлеуметтік бағдар мен салттардан
бұлтаруына жол бермеді, әйтпесе оларға рудан аласталу – көп жағдайда мұның
арты бөлімге апарып соқтыратын еді. Дүниені сезіну айқындала түсті, дүниені
түсіну айқын әрекеттерге игермеледі, дүниетаным нақты жағдайдан туатын, шын
айқындық болды. Табиғат дүниенің аяқталған қалыпты жағдайы, ал адам
табиғаттың бір бөлшегі ғана болды.
Алайда, адамзат баласының даму эволюциясы нәтижесінде еңбектің
практикалық және жаңғыртушылық қызметі бірте-бірте түсінікті бола түсті,
сөйтіп табиғи органы адам қажетіне бейімдеп, қайта жаңғырту жүзеге
асырылды. Егіншілік пайда болады, жинаушылық бау-бақша өсіруге айналады. Үй
малдарына шөп шабу жүзеге асады. Табиғи ортаны бейімдеуден адамдар оны
өңдеуге ауысады. Оның енді бір формасы аңдарды қолға үйрету болды. Жабайы
жылқыны қолға үйрету жабайы мал өсіру мен көшпенділікке жол ашты. Бұл сол
заманда прогрестік құбылыс болды.
Табиғи ортаны өзгертудің пайда болуы философиялық көзқараста адамның
айқын мақсатты қызметін, мақсат қою факторын өмірге келтірді.
Қазақтың ата тегі мәдениетіне назар аудару ондағы этнос менталитеті
ұғымын түсінуге мүмкіндік береді. Яғни, бұдан қоғам мүшелерінің барлығына
қатысты және индивидуалдық деңгейде көрінетін, қоғамда ұжымды түрде
қалыптасатын ойлау және психика құрылымын ұғынамыз. Мәдениеттің бұл
ферменті әрбір адамның әлеуметтік мінез-құлқында шешуші рол атқарады.
Өйткені, ол оның санасында орныққандықтан оған қоғамдық қозғалыстың жолын
айқындайды, сан қилы өмір сәттеріне бағдар береді, ең бастысы, барлық
объективті мүмкіндіктер ішінен өз қалауын таңдауға жөн сілтейді. Егер
түйсік дәрежесіндегі қалау архетиптік қалып базасында жүзеге асып,
инстинктер импульстерде көрініс тапса, ал менталитет ғылыми мінез-құлық
пен әдет-ғұрыптар жиынтығы негізінде бағдар таңдауын талап етеді, бұларды
тәрбие мен білім т.б. арқылы ұжым (коллектив) береді.
Адамдардың материалдық-өндірістік қызметі жағдайында танымдық қатынас
практикалық тіршілік қызметінің мұраты ретінде көрінеді. Қоғамдық өндіріс
үдерісінің өзінде адамның мақсаттары мен қажеттілігі, қызмет заты,
құралдары мен нәтижелері туралы ұғым пайда болады. Сондықтан сапа өз бойына
материалдық өндіріс саласымен тікелей байланысты және материалдық мәдениет
ескерткіштерінде өз ізін қалдырған өзіндік болмыс категориясы болып
табылады.
Қазақстан аймағындағы алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек
құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімге негізделген заттың әрекет
үдерісі басталды. Ежелгі адам Қаратау жотасы салаларына орналасты; мұны
шелль-ашелль дәуірі ескерткіштерінен көреміз. Бұл жерде көне кремнийден
жасалған ежелгі тас құралдары табылды. Одан бас жағының жартысы соғатын
шүйде түрінде жасалған шоқпар нобайын байқаймыз. Бұдан кейінірек пайда
болған шоқпардың немесе сойылдың белгісі аңғарылып тұр. Көне екі қырлы шабу
құралы, қырғыш, өткір ұштықтар табылған. Бұдан кейінгі ашелль-мустьерлік
кезеңде құралдар күрделіленіп, бизонға, бөкенге, марал мен тарпаңды аулауға
қолданылатын түрге енген. Кремнийден жа-салған құралдармен қатар халцедон
пайдаланылады. Өндіріс қызметі нәтижесінде тастың сапасы да өзгере
бастайды. Тас құралдарды өңдеу үшін сүргіш және жонғыш ретінде сүйек пен
мүйізден жасалған құралдар пайдаланыла бастаған. Заттың жаңа қасиеттері мен
сапасын анықтау оны адамның заттық қызметіне тартудың негізгі жолы болды.
Тас құралдарды одан әрі дамыту оның сапасын жетілдіру жолымен жүзеге
асырылды.
Тас құралдар уақыт өте келе өзінің сапасы жағынан дамып отырған
өндірісті қанағаттандыра алмады. Сөйтіп, мыстың және қалайының қорытпасын,
қорғасын, мырыш қосып дайындалған қоланы еңбек құралдарын, аңшы қаруларын
жасаудың негізгі шикізаты ретінде пайдалану кең тарады. Тас шапқыштардан
әдемі де берік металға көшуден қазақтың ата тегінің де сапалық
артықшылықтарды пайдалануда алға басушылығы болғанын көреміз.
Қола дәуірі барлық халықтар арасынан бақташы тайпалардың бөліну және
алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісі айқындалу тарихымен байланысты. Бұл
бірден материалдық мәдениеттің дамуына қозғаушы күш болды. Тері шалбарлар
пайда болды, ал, көрші халықтар мұны тез-ақ қабылдап алды. Ауыздықтың,
айыл, құйысқан, ер-тоқым, найза, жебе ұштарының қажеттілігі металлургия мен
тау-кен өндірісі жедел дамуына жол ашты. Қоғамның анағұрлым сапалы өндіріс
құралдарына және қару-жараққа зәрулігі Жезқазғанда, кенді Алтайда,
Қаршығада, Жалтырда, Ащылыда, Ұратөбеде - мыс; Атасуда, Қалбада, Нарымда -
қалайы; Степнякта, Қазаншұңқырда, Балажалда, Ақжалд, Майқапшағайда - алтын
өндірісін дамытты.
Қоланың сапасы еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауға ғана емес,
сондай-ақ тұрмыс заттары мен әшекейлік заттарды дайындауға да мүмкіндік
берді. Мұның өзі құю, нақыштау, жылтырлау, майдалау, заттарды әрлеу өнерін
көркемдікке жеткізді. Әйткенмен біраз уақыттан кейін Қазақстанның байырғы
тұрғындарын қоланың сапалық қасиеттері қанағаттандырмады және сол сақ
дәуірінде жалпы адамзат баласы дамуында революциялық рөл атқарған аса
маңызды шикізат темірге көшті. Темір құю өндірісі қызыл және қоңыр темір
рудаларын қорытудан басталды. Өндірілген шойын мен темір ат әбзелдерін,
қару-жарақ, тұрмыс саймандарын дайындауға кеңінен пайда-ланылды. Ақинақ пен
пышақ дайындауда темір қоланы тез арада ығыстырып шығарды.
Ғұндардың өзі заттары мен тіршілік иелеріне сапа тұрғысынан қарады.
Мейлінше күшті, күтім тілемейтін, алыс жорықтарға төзімді асыл тұқымды
жылқыларды өсіргенді дұрыс көрді. Тайпа көсемін оның сапалық қасиеттерін
бағалай отырып сайлады. Оның қасиеттері неғұрлым күштілігімен, айлалығымен
және көргендігімен бағаланды. Мұндай сапалық қатынас мынадан да көрінеді:
Күштілері айлалы және дәмдісін жейді, қартайғандары солардың қалдықтарымен
тамақтанады. Жастар мен мықтыларды сыйлайды, қариялар мен әлсіздерге құрмет
аз (Бичурин Н. Я, Собрание сведении о народах обитавших в Средней Азии и
древние времена. М., 1950, т. 1. 40-бет). Жауынгердің қылыш шабу өнері
жауынгерлік сапаның шығу формасы болды. Жігіт сапасы ретінде батыры таңдап
алынды. Халық тарихында оның орнының зор екендігі белгілі. Әр жігіттің өз
басына тән сапасы мен қасиеті, ерлігі мен қаһармандығы, өрлігі мен өжеттігі
ерекше құрметке ие болды. Мұның халық қалыптасуында орасан зор мәні
болғандығы сондай, басқаларда, тіпті көршілес халықтарда да батырлардың,
бағадүрлердің маңызы зор болғанымен, батырлар қоғамдық мәнділігі жағынан
қазақ қауымындағыдай дәрежеге жете алмады. Бұл - мекендеген аймақтың кең
байтақтағы мен оны қорғап-сақтау қажеттігіне, қорғаныс факторының
маңыздылығына байланысты.
Қабанбай мен Бөгенбайдың, Наурызбай мен Сыпатайдың, Малайсары мен
Тайлақтың, Жәнібек пен Өтегеннің, Саурық пен Әбілқайырдың, Баян мен
Таукенің, Бұхарбай мен Ағьбайдың және басқа көптеген батырлардың қазақ
халқы есінде сөнбес ерлік үлгісі ретінде қалып, қаһармандық бейнелері
батырдық эпостарда көрініс тапты. Бұл батырлық дәрежеге жетіп, қол бастап
қана емес, рулар мен тайпаларды аузына қаратып, билік айтқан жігіт
сапасының қандай мәнге ие болғандығын көрсетеді. Жоңғарлармен Аңырақай
шайқасы ерлік пен қолбасшылық таланттың жарқын үлгісі, Кіші жұз ханы
Әбілқайырдың абырой-атағының қайнар бастауы болғандығын айтса да
жеткілікті.
Тарихи деректер көрсеткендей, Жетісу қазақтарының арғы тегі асыл
тұқымды жылқылар өсірді. Бұл көршілес елдерде, әсіресе Қытайда қызу қанды
жүйрік тұлпарлар ретінде аса жоғары бағаланды. Үйсін жылқылары, Теңлік
қорғанынан табылған алтын (пластинка) тақташада бейнеленгендей, ірі жәие
биік, бұлшық етті, үлкен басты, жалы мен құйрығы өрілген немесе күзелген.
Олар, әрине, Персеполь релъефіндегі және Петров коллекциясындағы Сібірден
табылған алтын тақташада бейнеленген сақ жылқысына ұқсайды. Бұл жылқылардың
құндылығы сондай, олармен бекзада қалыңдықтардың, хан қыздарының қалыңмалын
берген. „Бұл уақытта Цзюцюань бекеттер мен бекіністерді Юймыняға дейін
қойды. Үйсін 1000 бас жылқыны ханшаның қалыңына айдатты. Хан сарайынан
император тегінен Цзянду есімді ханшаны ұзатты”, - дейтін деректерге назар
аударыңыз. Сапаны айқындаудағы осы дағды қазақтарда осы күнге дейін
сақталған.
Сан ұғымы заттарды есепке алуды қалыптастырумен, жетілдірумен, оларды
өлшеумен, объектілерге әр түрлі сандық сипаттамалар белгілеу жолымен пайда
болады. Былай айтылады: „Үйсіндерде жылқы көп, олардың ең бай адамдары төрт-
бес мың жылқы иеленді” (Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной
Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961, 120-бет). Мал
өсірудің дамуы сандық айқындылықты дүниеге әкеледі. Санның онтологиялық
сипаттамасы барлық кезде кеңістік пен уақыт болды. Сандық қатынастар
алғашында өлшеу барысында жіктелді. Бұл бірдей-ақ сезімдік қызметке
пайдаланылды, яғни мал басын түгендеуде, өзен жағалауларындағы егін
салынатын жерлерді бөліскенде қолданылды.
Қазақтың ата тегінің еңбекқорлық қызметі кеңістік ұғымының дамуына
алып келді, яғни мың шақырымнан астам көш жолдары талай ай мен күнге
созылғандықтан кеңістік ұғымы пайда болды. Тіптен күндік көш жолы бір көш,
сондай-ақ, қозы көш, апталық көш т.б. қашықтық мөлшері белгіленді.
Қыстаулар мен отырықшы мекендерде нақты белгіленген, арықтармен бөлінген
отбасы мүшелері санына байланысты 60-150 шаршы метрден бөлінген жер
иеліктері болды. Бұл кеңістікті геометриялық игеру мен оны өлшеу қызметін,
сондай-ақ суармалы жердегі егістің тиімді көлемін көрсетеді. Ал енді тәлім
егістер, зерттеу жұмыстары көрсеткендей, әлдеқайда көп мөлшерде игерілді.
Өйткені, бұл жерлер онша құнды болмады, тәуекел жағы басымырақ болды
(тәуекелді егіншілік аймағы). Сондықтан, сан ұғымы мал өсіру мен егіншілік
үдерістерінде қатар қалыптасты. Бұл қазақтың ата тегінде бірыңғай таңбалы
жүйе болғандығын көрсетеді. Мұнда адамдардың әлеуметтік тәжірибесінің қолы
тіркеледі. Қарапайым санау операциясынан бастап, санның негізгі
субкатегориялары – сан, шама, құрылым т.б. қалыптаса бастады.
Тауар өндірісінің дамуы, ақшаның пайда болуы өмірлі сандық тұрғыдан
игеру жолындағы маңызды кезең болды. Қазақтың ата тегіндегі өндірістің әр
түрлі формалары – мал өсіру, егіншілік, бағбандық, бақша өсіру – отырықшы
және көшпенді халықтар арасында сауда қатынасының кең қанат жаюына жағдай
жасады. Яғни мал өсіру мен егіншілік тауарларына сандық арақатынас
белгіленді. Қоғамның өз ішіндегі сауда-саттықтың кең таралуы, көршілес
елдермен айырбас үшін оның мәні. Ұлы Жібек жолының, Еуропа мен Қытай
аралығындағы кеурен жолдарының болуы сандық айқындылықты жоғары орынға
қойды. Бұл қазақтың ата тегінің диқандық кәсібіне де байланысты, қазан
айының атауы дәнді дақылдар мен жеміс-жидекті жинап алуға байланысты болды.
Біздің заманымызға дейінгі III ғасырда құрылған ғұн империясы, одан
кейінгі көне түрік империясы этникалық Еуразия аумағында түзулік есептеу
жүйесін қолданды, ол әскери, көшпенді және экономикалық экспансия мерзімін
белгілеуге, Қытай, Иран, Византия, Манчжуриядан Қара теңізге дейінгі
шекарадағы оқиғаларды тіркеуге қолданылды. Бірак осы ұлан-ғайыр аймақта
әлемдік ойкумен уақытынан басқа да тікелей шаруашылық мүдделерінен
туындаған есептеу жүйелері пайдаланылды. Бұл ойкумен уақыты аса белсенді
түрде ХV ғасырдан бастап қана қолданыла бастағандығы құпия емес. Ал бұған
дейін барлық жерде әр түрлі патшалықтарға, олимпиядаларға, әлем
жаратылғаннан кейінгі (б.з.д. 5508 жылғы 1 қыркүйек), Селеквид дәуірімен,
Йездигерд дәуірімен байланысты санақ қолданылды. 532 жылы монах Дионисий
Малый Христос туған күнінен (754 жылы Рим құрылған күннен) бастауға ұсыныс
жасады. Ал арабтар өз жыл санауларын Мұхаммедтің Меккеден Мәдинеге қашуынан
- (хиджрадан) 622 жылдан бастады.
Бірақ бұдан кейін де жыл санаудың әр түрлі жүйелері болды. Әсіресе,
Испанияда (біздің заманымызға дейінгі 38 ж.) және Рим империясында
(Диоклетиан дәуірі) көбірек сақталды, әйткенмен мұның барлығы халықтардың
ұлы қоныс аударуы нәтижесінде бұзылды. Сондықтан да уақыт ұғымы әрқашан
функционалды болды, ол шаруашылық пен экономика, мәдениет, өнер салаларының
қолма-қол қажеттіліктеріне қызмет етті. Біздің планетамыз жаратылғаннан
бері 4,5 млрд жыл өткендігін, ал алғашқы тірі клетка 3,5 млрд жыл, жазу 4
мың жыл бұрын пайда болғанын еске алсақ, бұл нешінші жылдар деген сұрақ
туындайды. Бұдан келіп шығатын қорытынды, қазақтың ата тегінің даму
жолындағы уақыт ұғымы болмыспен тікелей қатысты құбылыстан, сезімдік
нақтылықтан шығып, эволюция барысында фенелогиялық және циклдік сападағы
кезеңдерде, тірі хронологияға және одан әрі ұзақ жыл санау жүйесіне
өткеніне қарамастан өз бойларында нақты болмысқа тән қасиетін сақтап қалды.
Санасыз инстинкттердің немесе сапалы импульстердің, бұлардың екеуі де
бірден пайда болады, серпінді формалары түрінде қалады. Мұның өзі тарих
барысында айтарлықтай өзгеретін, бірақ ешқашан базистік ядросын
жоғалтпайтын архетип немесе оның көрінісі ретінде бағалауға негіз болады.
Уақытты бұлай түсіну арқасында ол образды және эмоционалды сипатқа ие
болады, бұл оның сезімдік нақтылыққа жақын екендігін білдіреді.
Кеңістік сандық өлшем ретінде өз шамасын талап етеді. Көшпенді ауылдың
жүріп өтетін жолының қашықтығы ауылдағы әлсіз қарттар мен бала-шаға,
әйелдердің сол жолға шыдау мүмкіндігі ескеріле отырып белгіленеді. Ал көш
жолдары жақын болмағандығы белгілі. Өлшем саласына жататын мөлшер ұғымы
ежелгі түріктерде екі мәнге ие болды. Кеңістіктің бірінші өлшемі - әлсіздер
шамасын ескерген күндізгі көш. Сонымен қатар байлық мөлшері жылқы санымен
өлшенді, бұрын айтылғандай, мал иесінің байлығы осыдан көрінді. Бұл
көзқарасты одан әрі дамыту көш үшін, егіншілік, бау-бақша үшін үлкен
кеңістік қажет болғанын көрсетеді. Мал байлық өлшемі бола отырып, оны ұстау
үшін үлкен аумақ қажет болды. Егер бір малды бағу үшін 8-10 гектар табиғи
жайылым қажет болса, онда 4-5 мың жылқыға 30-50 мың гектар жайылым қажет,
мұның өзі жер-суды мейлінше көп басып алуды талап етті.
Бұл тұрғыда қазақтың ата тегінде мөлшер - сапа ұғымын алдын ала
қолдану негізінде сан категориясының жалғасы болып табылады. Бұл жайлы
жоғарыда айтылды. Іс жүзінде мөлшер ұғымының ішінде дәл сол сан
категориясының өзі аяқталады. Әйтсе де, Гегель бойынша, мөлшер – сан немесе
олардың қосындысы. Барлық адамдарда әр қилы тіршілік мөлшері болды, бұл
қазақтың ата тегінің мөлшер түсінігі көрінісінен хабар береді. Ауқатты және
бай адамдар үшін көшу кеңістігі 1000 шақырымға дейін созылды. Олар
жылқыларын рулық таңбаларымен табыралап алып, алыс, қиындығы мол, қызық,
думанға толы жолға аттанды. Бұл уақытта кейібір ке-дейлер жатақтарға
айналды. Бақша салып, қыстақ күзетін, бақша қорыған қарақшының кебін киді.
Мұның өзі айқын мүліктік теңсіздікті көрсетеді. Жеке меншіктің дамуы
мөлшердің парнеллизациялануына алып келді, мұны үйсін қоғамында металл және
тас морлердің болғандығы көрсетеді. Ол жерді жеке меншіктеуден бас тартты.
Бұл қазіргі Қазақстан парламентіндегі қызу тартысты еріксіз еске түсіреді
және сонымен қатар тарихта алғаш рет мал мен қозғалмалы мүлікке жеке
меншіктік енгізді. Ал мұның өзі байлық өлшемі болған мөлшер жайынан хабар
береді.
Бұл жерде мөлшер ұғымының құрамдас бөліктерге жіктеулі көрінеді. Егер
мал мен қозғалмалы мүлікке жеке меншік сол кезде-ақ пайдалы болса, демек,
бұл сан да белгілі бір мөлшерде пайда болғаны. Жер сатылмайды, демек оған
басқа өлшем белгіленді. Бұл мөлшердің әртүрлі компоненттерін қайткенде де
олар бірегей мүліктік кеңістікте жұмыс істеуі үшін үйлестіру қажет болды.
Сол уақытта: Менің ата-бабамның сүйегі жатқан жер, менің қыстағым - менің
жерім деген қағида шықты. Мұның ақыры жер-судың ру-тайпа арасында қатаң
бөліске түсуіне әкеп соқтырды және бұл XX ғасырда таптық көзқарас енгенге
дейін созылды.
Бұл мыңдаған ғасырлардан бері өмір сүріп келе жатқан қағиданы терең
зерттеуіміздің себебі, мұнда өлшем ретіндегі сыртқы мөлшерден шамаластық
ретіндегі ішкі мөлшерге ауысу жүреді. Сол кезде сыртқы көрініс ретіндегі
байлық мөлшерін жерді бөлуге тыйым салатын тарихи-мәдени жағдай ретінде
жерге жеке меншікті жоятын мөлшермен — оны мойындаумен толық салыстыруға
болады. Бұл күні бүгінге дейін мәнін жойған жоқ, өйткені автохтонды
халықтың ғасырлық игілігін иемдену қазіргі жағдайда құнарлы жерлер мен
жайылымдардан айырылу қаупін туғызды.
Сонымен қатар жерді белгілі бір рулардың, тайпалардың мұрагерлік
иеленуі игілікті рөл атқарды, өйткені жерді иесіздіктен құтқарды және
сонымен қатар жеке жер иеленушілікті жойды. Сөйтіп, жерге сұранымның ұдайы
өсуі жағдайында феодалдардың жақсы жерлерді басып алуынан сақтандырды.
Мәселен, осы жағдай Англияда қойлар адамдарды жеп қойды деген айтулы
жағдайды туғызған. XX ғасыр басында Алашорда көсемдерінің бұл ежелгі
қағиданы қорғаулары тегін емес еді. Жайылымдар рулардың ғана, соның өзінде
де ата-бабасының сүйегі жатқан қыстаулар ғана меншігі болсын деп жерді жеке
адамдар иеленуіне мүлде тыйым салды. Бұл метрлік (сыртқы) және имманенттік
(ішкі) мөліперлерді біріктіру қазақ тілінің этимологиялық деңгейіне де әсер
етті, метрикалық мөлшер — өлшем деп, ал ішкі мөлшер — шама деп аталды.
Қытай деректері жерге меншік болу негізін рулар салғанын айтады. Бұл
жайлы гуньмо тыйым салуы былай дейлі: Ол уақытта ұлы гуньмо Цылими билікті
берік ұстап тұрды және барлық қорыққан лин-хоу соған бағынды. Ол тұрғындар
жылқылар мен малдарын бағып жүріп, жайылымға кірмесін деп бүйырды (Кюнер
И.В. Китайские известия... 92-бет). Шығарманы түсінік беруші (комментатор)
Янь-Ши-Гу былай деп түсіндіреді: жайылымға, яғни гуньмо жайылымына
кірмеді. Олар жайылымды бүлдіреді деп қорықты. Егер тайпа көсемі гуньмоға
қарағанда өлшем бойынша көп төлей алса да, шама бойынша мүлдем бұлай
істей алмас еді.
Жеке адам мәселесі, бақташы үшін мөлшер қатынастарының барлық кезде
шемшуші жүйесі болды. Бұған ол болмыстың объективтік заңы ретінде қарады.
Көш бойында бар нәрсенің ыстық-суығына (ауаның, судың, жердің т.б.) төзуіне
тура келді. Мөлшердің объективті белгілерін адам табиғат құбылысы ретінде
қабылдады және оны өзінің ішкі ұғымына айналдыруға тырысты, сөйтіп оған
объективті түрде қарсы тұрды. Еңбек әрекетінде жеке адам әр алуан сипаттағы
көптеген мөлшер ұғымдарын қабылдады, сондықтан да осы өзгеріп тұратын
мөлшерге сәйкес бейімделу әдісін игерді. Қысқасы, дүние ол үшін аса мол
мөлшердің жиынтығы, осы дүниемен тайталасқа, антогонизмге түспей, өз
тіршілігін одан әрі тыныш жайғастыру үшін оны барынша игеру қажеттілігі
туды.
Мөлшердің түп-төркінін түсіну жеке адамға мөлшердің ішінде сапалық
шамаластық бар екенін, бір сапаның сандық өлшемдегі өзара байланысты
екендігін, яғни, заттың немесе құбылыстың ішіндегі сандық өлшемдер арасында
өзара қатынастық болатынын көрсетеді. Сонымен қатар бұл мөлшерде әрқашан
өлшем элементі қатар жүреді, ол басқа заттар мен құбылыстарды бір эталон
негізінде өлшеуге алып келеді. Алғашқыда бақташы қызметі сапалық сипатқа ие
болды. Ол кезкелген затта, мысалы, бағымындағы жылқының шамалық қалыптан
асқандарын, семіріп, төрт елі қазысы барларын сойысқа жіберді, ал жас тай-
құлынды мөлшер шегіне жетпегесін жайылымда қалдырды. Дәл сол сияқты диқан
астықтың, бау-бақшаның пісіп жетілуінің тиімді мөлшерін өткізіп алса,
ысырапқа соқтыратын. Ол сондай-ақ игерілер жердің, қажетті су көлемінің
мөлшерін де білді. Өйткені бұл жер мұрап еңбегін қажет етпеді.
Бұл мөлшерді парнеллизациялау адамдарды бұл дүниеде де, о дүниеде
айқын тепе-теңдіктің бұзылуына алып келді. К.А. Акишевтің пікіріне: Жетісу
аймағындағы үйсін заманынан қалған жүздеген мың қорғандар үш түрге
бөлінеді. Олардың алғашқысы – диаметрі 50-80м биіктігі 8-12 м балшық
қорғандар. Әдетте үйінді астында бір-екі мола, оларда бай немесе әйелі
жерленген. Бұл типтес молаларда бай адамдар болған, олардың ақыреттік
киімдерінде жүздеген алтын заттар, ал кейбірінде билік белгісі –
алтындалған күрзісі немесе саздан істелген мөрлері болған. Атақты
адамдардың қымбат заттары мен билік белгілерінің марқұммен бірге
жерленуінде де белгілі бір мөлшер сақталғандығы анық.
Биіктігі 1 метр, аумағы 15-20 метр қорғандардағы мөлшер басқаша болды.
Марқұммен бірге негізінен қоладан, ағаштан, қыштан және кейде алтыннан
жасалған заттар, темір, қару, ұшқырлы немесе жалпақ жебе үштары жерленді.
Ол қатардағы бас еркі бар, қару асынар, құқысы және жеке шаруашылығы бар
адамның жерленгенін болжауға мүмкіндік береді. Ал ұсақ өндірушілер мен
құлдар жерленген қорғандар мөлшері өте кедей болды. Оларға қару да қоса
жерленбеді, қорғандардың биіктігі жарты метрден, ал аумағы 5-10 метрден
аспады. Бұл жерде ұсақ-түйек темір заттары: түйреуіш, темір пышақ, бірнеше
қыш түтік, қола сырға, моншақ қана табылды.
Мөлшерге мұндай көзқарастан иерархияның қатаң ықпалын көреміз. Мұнда
мөлшер - әрбір жеке адамның қоғамда алатын орнын белгілейтін айқын сыртқы
масштаб ретінде басты рөл атқарды. Мөрлер жайында да осыны айтуға болады.
Оның алтындары биліктің жоғары сатыларын көрсетті, мыстары — әкімдерге, ал
тас және қыш мөрлер алым-салық жинаушы мен меншікті шектеуге арналды.
Қазақтың ата тегі үшін қарапайым жер өңдеуден көшпенділікке, одан
кейін жартылай көшпенді мал өсіру кәсібіне ауысу материалдық мәдениеттің
жаңа формасын іздеуден көрінді. Тұрмыс жабдықтары, ыдыс жасауда жар немесе
бомба пішіндес заттарға көшу байқалды, бұл дала тұрғындарына анағұрлым
қолайлы еді. Сонымен қатар түбі жалпақ андрон мәдениетіне тән қыш ыдыстар
да сакталды. Мал өсіру мен егіншіліктің әр түрі, формалары туғызды. Қару-
жарақ саласында да форма эволюциясы елеулі көзге түседі. Әсіресе, металдың
жаңа сапалық қасиеттері мол мүмкіндік ашып, қола жебе ұштарынан - темірге,
қола ақинақтан — ұзын темір қылышқа көшіп, металл бұйымдар анағүрлым тиімді
формаға енуі, бұл жағдайдың өзгеруіне, атты әскердің көбеюіне байланысты
болды.
Оңтүстікке қарай барған сайын тұрғындар ыдысы алмұрт пішіндес түр
алды. Арал бойындағы (Тегіскен, Үйғарақ) ыдыстар пішінінен өзгеше, одан
ұзынырақ биік цилиндр тәрізді мойны бар, бүйірлі, түпті келі егінші
аймақтарда пайдалануға қолайлы еді. Ыдыстарда түтікше шүмектер пайда болды,
қазба жұмыстарында жиегі қайырылған тостақтар, қос тұтқалы сапты-аяқтар
табылды. Түрғындардың отырықшы аудандарында Иран, Парфия, Хорезмнің ежелгі
егіншілік мәдениетімен көршілес болуының әсері байқалды. Зерттеу жұмыстары
бұйымдар формасы шикізат сапасына, түрғындардың қажетілігіне байланысты
болғандығын көрсетеді. Жетісудың құрбандық шалатын жердегі ошақтарының және
мыстан, қоладан, темірден жасалған қазан пішіндерінің әр түрлі болуы осының
куәсі.
Бұдан қазақтың ата тегі болмыс дүниесін – сапаның, кеңістіктің
уақыттың, мөлшер мен форманың тікелей нұсқаларын мейлінше жақсы игергенін
көреміз. Бұл алғашқы тиімді дүние болады, онда жеке адам заттар мөлшеріне
және әсіресе өзінің тіршілік мөлшеріне сәйкес әрекет етті. Э.В. Ильенков
қоршаған ортаға тұрмыстық көзқарас жайлы былай деп жазды: Қозғалыс
үдерісіне қағысқан әрбір зат өз заңдылықтарына сәйкес қызмет етеді,
өздерінде болып жатқан өзгерісте өзіне сәйкес форма мен мөлшерлі өмірге
келтіреді (Диалектическая логика. М., 1984, 187-бет). Бұл пікір бұл
катынастың сөзсізІ алғашкқ формасын көрсетеді.
Қазақтың атіа тегінің қоршаған ортаға етенелігі, қоғамдық өндірістің
біршама төмен дамуы әзірге бұл адамдардың философиялық көзқарасын тұрмыстық
деңгейден, тұтынушылық - пайдалылық деңгейінен асыра алмады. Нәтижесінде
олар бір-біріне және өздеріне тоғышарлық көзқараспен қарады. Әйтсе де,
қазақтың арғы тегінің дүниетанымы төмен болды деп кінәлап, тым астамдық
етпегеніміз жөн, өйткені олардың бергенінің өзі одан әрі дамуға жағдай
жасаған еді.
Қазақ этносының көп ғасырлық тарихы өз ішінде немесе көршілес
халықтармен ұдайы антогонизмде және қарама-қайшылықта өтті. Сондай бола
тұрса да, бұл – тыныш бөлмеде отырып жаза салатын логикалық –
шосеологикалық қайшылық емес еді, майдан даласында немесе елшілік
келіссөздерде шешілетін қақтығыстар мен тартыстар болатын. Қазақ
философиясының нақты болмысқа тәнділігі мен сезімдік нақтылығы осыдан
көрінеді.
Табиғатқа көзқарасы қалыптасқаннан бастап, осы күнге дейін түнкі
ипостасия ретінде қарайтын және мәңгілік әрі өткінші емес болмысты біртұтас
дүние деп тани отырып, қазақ халқы өзінің этноспен шеңдесуіне қол жеткізді,
өйткені оның табиғатқа жақындығы мейлінше айқын әрі талас туғызбайтын еді.
Ғасырлар бойы эволюция барысында қазақ әрқашан табиғатқа қайта оралып
отырды. Бұл оның бірінші ажырамас белгісі болды. Оның тіршілігіне тән
екінші бір қасиет – түп негізіндегі қайшылық. Бұл қайшылық ғұндардың,
үйсіндердің, қаңлылардың арақатынастарынан, мал өсіру мен егіншіліктің,
көшпенді және отырықшы тайпалардың кей кездерде қайшылықтарға дейін жетіп,
соғыс жолымен шешуге дейін баратын өзара әрекеттерінен туған еді. Бұл
амбиваленттілік осы халықтың бүкіл тарихымен қатар жүреді.
Ол адамдар сапасына, әлеуметтік материяға тереңдей еніп, бітіспес
таластар туғызды. Бүгінгі заманға дейін қарама-қайшылықтар жікке бөлген
қазақ ұлты XX ғасырда да, VIII, XV және XIX ғасырлардағыдай екі оттың
ортасында қалып отыр. Қарама-қайшылықтар мен антагонизмдер Қазақ этносы
туғаннан әлеуметтік-экономикалық, энтологиялық, мәдени, экономикалық және
басқа аспектілердегі қарама-қайшылықтар мен антагонизмдерге кездесіп, ол
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырды. Халықтың қарама-қайшылықты тарихына
дүниетанымдық тұрғыда талдау жасау - біздің бұдан былай зерттеуіміздің
тақырыбы болады. Бұдан әрі оның тіршілік ету қарекетіне көп көңіл бөле
алмаймыз.
Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық
Этномәдениетті диахронды және синхронды талдау дәстүр мен
жаңашылдықтың (инновациялық) арақатынасы мәселесін алдыңғы орынға шығарады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында әлемдегі адам болмысының тәсілін білдіреді
және бұл болмыс ұрпақтар сабақтастығымен, шындықты игерудің әлеуметтік-
мәдени тәжірибесін тасымалдаумен аныкталады. Тіл мен мәдениет, - деп
жазады И. Гердер, - өзінің бастауын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерден алады
(Идие о философии истории человечества. М., 1977, 252-бет).
Дәстүр позициясы әсіресе алғашқы қауымдық мәдениетте мықты (сондықтан
да ол кезеңді дәстүрлі деп те атайды). Жазу болмаған жағдайында мәдени
сабақтастық әдет-ғұрыптарға сүсүйенеді. Американдық этнограф Маргарет Мид
дәстүрлі мәдениеттің осы ерекшеліктеріне көңіл аударады және оны
постфигуративті деп атайды. Бұл мәдениетте дәстүрлер басымдылық маңызға ие
болады, байланыс үлкеннен кішіге қарай жүріп, өткен шақ біржақты түрде
болашақты айқындайды. Ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар өткенімен барлық ескілік
сақталады. Менің әкелерім, ата-бабаларым не істесе, мен де соны істеймін,
- деп жариялайды постфигуративті мәдениет өкілі.
Алайда, мәдениеттегі дәстүршілдік тоқырау мен алғашқы қауымдылық
көрініс емес. Этномәдениет түбірлерін дәл осы дәстүрлік кезеңнен іздеу
қасиет, оның архетиптері осы тарихи кесіндіде қалыптасады.
Дүниетанымдық типтердің алмасуы барысында мәдениеттанымдық еңбектерде
мифологиялық, дәстүрлік және жаңашылдық кезеңдер ерекшеленеді. А.Х.
Қасымжанов қазақ халқының рухани мәдениетіндегі мынадай кезеңдерді бөліп
алады: 1. Мифология. 2. Ренессанс (жаңғыру). 3. Ағартушылық (Духовные
корни - Казах. А., 1994, 90-бет).
Біздің ойымызша қазақтардың дәстүрлі мәдениеті түркі тайпаларының
этникалық бірігуі тұсында қалыптасқан. Этникалық үрдестердің жойқын күші
Исламдық Ренессанстың біріктіруші шеңберін бұзып шықты. Бұл үрдістердің әр
түрлі бағалауға болады. Қалыптасушы этностар (қазақтар, қырғыздар, өзбектер
және т.б.) тұрғысынан көшпелі орталық-азиялық империялардың құлауы жағымды
оқиға болды. Бірақ, сонымен бір мезгілде көрші отырықшы империялар бас
көтеріп, номадтарды жаулап алуға дайындалды. Қазақ мәдениетінің дәстүрлі
кезеңі түркі номадизмнің мәнін өз бойына неғұрлым толық сіңірген, өйткені
ол ХХғасырдың басына дейін көшпелі мал шаруашылығын сақтап келді.
Мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы ең алдымен уақыттың
белгілі бір социум өмірқамының негізгі ретіндегі түсінігімен байланысты.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде уақыт адамнан бөліндеген және „уақытты
өткізу (немесе өлтіру)” ол үшін мүлдем жат.
Дәстүрлі мәдениет уақыттың түп-тізу желілік емес, циклдік өлшемін
пайдаланады және оның негізіне кәлуілігі табиғи ритмдер (ырғақтар) жатады.
Мысалы, қазақтың ай атауларын алайық: „көкек” - құстардың оралу уақыты,
„мамыр” - жаңару кезеңі, „отамалы” - мал барынша тойынады, „қазан” – шөптің
таусылуы, „қаңтар” – күннің қысқарылуы, қаңтырылуы және т.б. Минут, сағат,
секунд сияқты уақыттың тура өлшемдері орнына қазақтар „ат шаптырым”, „ет
асым”, „сүт пісірім”, „бие сауым” және т.б. қолданады.
Егер Батыс мәдениетінде (бос кеңістік және абсолюттік
шексіздікидеясына негізделген) адам „күнделікті тірлікпен” басылып қалса,
номад бұл мәселені шеше алады. Табиғатпен оңаша қалған адамға әрбір мезет
құнды және бұл әлемдегі өз болмысты үйлесімділігін сақтауға мүмкіндік
береді. „Қалай жағдай” деген сұраққа көшпенді жақсы көңіл-күймен
„әдеттегідей” деп жауап береді.
Номадтың дәстүрлі мәдениеті болмыстың тұлғалық, тылсымдық ырғақтарына
мән береді. Адам өмірі өткінші жағдайдан „бақи дүниеге” өтпелі кезең
ретінде қарастырылады. Бұл өмірде адамға мәңгілікпен жақындасу мүмкіндігі
беріледі. Ең басты шарт — адам болу (Абай).
Жыл санаудың он екі жылдық белгілі циклін жеке тұлғаның өзіне де
қолдануға болады. Циклдер арасындағы аралық жылдар ерекше маңызға ие болады
(мүшел жас — 13, 25, 37, 49, 61...). Күн белсенділігінің он бір жылдық
циклдері де өмір қамы ырғақтарына ықпал етеді. Өзге мысал: Ресей профессоры
А.Жабин 11842 белгілі Қайраткердің өмірбаянын зерттей келе, адамдардың
шығармашылық белсенділігінің 15 жылдық циклі болады деген қорытындыға келді
(Известия, 1996, 24 шілде). Жыл санаудың он екі жылдық циклінен өзге
қазақтарда қозы жасы -10 жас, қой жасы — 15 жас, жылқы жасы - 25 жас
және патша жасы — 40 жас туралы көзқарастар да кездеседі.
Дәстүрлі мәдениетте уақыт басымдылығын жоғалтып, жаңа-шылдықтарға
бейімделе бастайды. Мысалы, көшпенділердің дәстүрлі құдайы Тәңірі уақыт өте
келе Алла бейнесімен бірігіп кетеді, Албасты бірте-бірте исламның зұлым
рухтары қасиеттерін бойына сіңіріп, ал Баба түкті Шашты Әзиз мұсылман
әулиесіне айналады. Осы тұрғыда бұл мәселені А. Байтұрсынов өзінің
Қобыланды аңызындағы әйел бейнесі мақаласында қарастырады. Кең байтақ...
және өзгелерге толығымен таңсық болған қазақ даласы өз ұлдарына ұлттық
сипат пен халықтық ерекше бет-бейнені әуел бастапқы тазалығын бүлдірмей,
ұзақ уақыт сақтап қалуға септігін тигізді. Сыртқы ықпалдан жерана арқылы
қорғалған қазақтар әдет-ғұрпын, өз халқына (номадқа) тән өзіндік өмір
тәртібін сақтап қалды (Шахар, 1994, № 2, 49-бет).
Қобыланды эпосының бірнеше нұсқасы болды. Оның қыпшақтық нұсқасында
тәңіршілдік пен шаманизмнің көптеген элементтері кездеседі және бұл
қазақтардың исламға өту жағдайын бейнелейді. Бұрыңғы наным-сенім көрінісі
ретінде кейіпкердің бірінің анасы Көктен кемпір мифтік қырымен
ерекшеленеді. Эпоста жаңа, мұсылман дініне амалсыз орын берген ескі наным-
сенім деген халықтың терең ықыласы байқалады. Кейіпкердің анасы Аналық –
мұсылман әйелінің символы. Бұл - өзгенің қуанышымен және қайғысымен өмір
суретін әйел (Ә. Бөкейханов). Оның күйеуі ескі номадтық тәртіптерді, ата-
бабаның наным-сенімін ұмытқысы келмейді. Ол бағынышты жан ретіндегі әйелге
деген мұсылмандық көзқарасты қабыл-дағысы келмейді.
Қазақтардың дәстүрлі мәдениетін қарастырғанда бірнеше тарихи параллель
(салыстыру) жүргізуге болады. Батыс Рим империясының құлауымен Еуропада
қаһармандық ғасырлар орнайды (А. Тойнби. Постижение истории. М., 1991).
Алайда батырлық кодекстің осалдығы оның институционалды емес, жеке тұлғалық
сипат алуында болды. Көсемге деген адалдық индивидуалдық әлеуметтік және
саяси институттар құруға батырлар қабілетті емес. Оның мысалын Атилланың
өлімінен кейін батыс ғұндардың құлауынан байқауға болады. Қазақ мәдениеті
дәстүрлі кезеңінің өзіндік сапасының үстем формасы батырдық эпосы болып
табылады. Эпос әлемі әдетте дәстүрлі. Онда қиын-қыстау ахуалдардағы жүріс-
тұрыс қалыптары (агрессияны тойтару, стихиямен күрес және т.б.) көрініс
табады. Эпикалық дәстүрлі кеңістік мынадай оппозицияға негізделеді:
біздікі және біздікі емес (бөтен), достар - дұшпандар. Және бұл белгілі
бір формаға ие болады. Мысалы, қазақтың батырлық жырларында шексіз дала
біздікі деп есептеледі және оның ар жағында жау бар деп саналады.
Батырлық кезең әрқашан да оқиғаларға толы, қиын-қыстау ахуалдарда ол
қоюлана түседі.
Этномәдениет уақытын бағыттарына қарай шартты түрде реликтілік
(сақталу) және динамикалық (өзгермелі), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Әлеуметтік – гуманитарлық пәндер кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Қазақ философиясы.
Орындаған: Аспирант Жатқанбаева А.
Тексерген: Профессор Рахметов Қ.Ж.
Алматы 2004 ж.
ЖОСПАР
Қазақ философиясының ерекшеліктері 2
Қазақ философиясының қалыптасуы 8
Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық 21
Ағартушылар философиясы 37
Қолданылған әдебиеттер 55
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Идеялардың мыңдаған жылдық құпиясын өз бойына жинақтаған философия
тарихы бүгінгі таңда орасан зор мәнге ие болды. Өз ұлтының түп-тамырына,
салт-санасына және ерекшелігіне назар сала бастаған жаңа тәуелсіз
мемлекеттер үшін мұның маңызы ерекше зор. Жаңа мемлекеттің тарихи-қоғамдық
аренасындағы орталық ұғымы төлтумалылық, өзіндік болмыстылық. Бұл енді
өзінің барлық мүшелерінің өмірлік доминант-тарының жалпылығы және өзіне тән
ерекшелігіне негізделген қоғамның дербестігін, сапалық айқындылығын
білдіруге жұмсалады. Бұл жерде қоғамдық тұрмыстың әр қырлары, қоғамдық
сананың онтологиялық және гносеологиялық аспектілері, тіршіліктің
қалыптасқан элементтері мен дамудың ішкі бастаулары ажырамас бір салаға
бірігеді. Әр түрлі философтар мен мәдениеттанушылар өзіндік болмыстың орны
жайында ой түйе келіп, ол - тарихтың қозғаушы күштерінің бірі, мәдениеттің
өміршендік өзегі, ғылымның мәдени өзегі, қоғам дамуының үдемелі қағидасы
(динамикалық принципі) деген ұғым қалыптастырған.
Өзіндік болмыс ұғымына жақын тұрған ерекшелік ұғымы көбінесе салт пен
дәстүрде, рухани мұра мен адамдардың мінез-құлықтарында басым қолданылады.
Бұл ұғым қоғамның сапалық ерекшелігін көрсетуде белсенді түрде көрінеді.
Бұның өзі жалпы адамзат айғағының экономикалық шындыққа қатысындағы айрықша
рухани бағалы орнын айқындауға да септігін тигізеді. Шығыс қоғамдарының
ерекшелігі тұрақты рухани мұраны әлеуметтік байлықпен тығыз бірлікте
қарастырады. Осыдан біз индустриялық қоғамға қарсы бағытталған әлеуметтік
қатынастардың түбегейлі өзгешелігін көреміз. Сондықтан да, рухани байлық
бастауы ерекшелік ұғымының жүгін арқалап, шығыстың ойлау ерекшелігін
айқындап тұр. Әйтсе де, бұлай бұлтартпас сұрақ туындайды. Экономикалық
қатынастардың басты екені жайында батыста қалыптасқан жағдай шығыс
елдеріндегі дамудың әмбебап бағыты болып табыла ма?
Азиаттық өндіріс әдісі жайында және басқа да пікірталастар нәтижесінде
шығыстық өркениеттің дербестік табиғатын, дамудың өзіндік бастауларына
иелігін, осы себептер оның ерекшелігі мен өзгешелігін белгілегенін
түсінеміз. Бұл Шығыс ғалымдарында жалпы батыстық бағыттардан өзгеше
эндогендік даму бағытын іздеу ұмтылыстарын туындатты. Бұған қоғам дамуын
зерттеуде бұрынғы формациялық, яғни алғашқы қауымдық және құлдық қоғамнан
феодализм арқылы капитализмге, социализмге өтеді деген жорамалдар мүлдем
басқа, жаңа өркениетті қоғам дамуын зерттеу факторы да итермеледі.
Еуропалық әмбебаптылықтан бас тарту елеулі салдарға әкелді, ол
қоғамның арғы-бергі түп тамырын зерттеуге, өткен мен бүгіннің бірлігін
бағалауға, әрі уақыт пен кеңістік мәдениеттерінің арақатынасына
негізделген. Шығыс әмбебаптылығының жаңа концепциялары белсенді сөз бола
бастады. Мұның маңызды қорытындысы - әр кез шығыс халықтарының мәдениеттері
арасынан тарихи және мазмұндық параллельдер (сәйкестік) тауып, Отан,
патриотизм, эндогендік идеяларына негізделген ортақ бір мәдениет бар
деушілерді біріктіру.
Өркениетті негіздерге жүгіну өркениеттілік ұғымына тереңірек үңілуді
туғызады. Бүгінде оны жеке адамдар мен топтардың (материалдық) заттық және
рухани аспектілерінің жалпы байланыстарына негізделген, уақыт пен
кеңістікте бұлжымас орнықтылығы бар әлеуметтік өмірдің үлкен көлемді
қалыптағы ұйымдастырушысы деген түсінік көпшіліктің мойындауына ие болды.
Қоғамдық арақатынастардың рухани қалыптары ерекше мәнге ие болады. Мұның
өзі жалпылық мәнге ие және қажетті жүйелік компоненттерде іске асады. Бұл
өркениеттің әлеуметтік күштері арқылы оның тұтастығы құралады. Бұл өз
көрінісін рухани байлықтардың, идеялардың, білімнің, бет-бағдардың,
дәстүрдің нормалар мен символдар бірлігінен табады. Тек өркениеттілік қоғам
дамуындағы үйлесімділікті, оның болашақпен байланысын қамтамасыз етеді,
қоғамды өзінің ырғағына бағындырады. Бұл өз көрінісін әр қилы қалыптасу
кезеңдерінен, өркендеуден, тоқыраудан табады.
Осы негізде нағыз ұлттық қоғамдасу тек капитализмнің келуімсн
әлеуметтік-мәдени жүйе болып қалыптасады деген формациялық көзқарастың
жалғандығына көз жеткіземіз.
Көп жылдық айтыстар көрсеткендей, азиялық өндіріс әдісі батыстық
экономикалық өлшеулерге бағынбайды. Сондықтан да Шығыстағы өркениет мүлдем
батыстық емес қауымдасу әдісіне негізделген. Бұл бірінші кезекте адамдар
арасындағы қатынастың базистілігіне қатысты, атап айтқанда, ол мәдени
байлықтар молдығынан, рухани реттеу тұрақтылығынан көрінеді. Егер жекелеген
қоғамдарды алып қарасақ, ол жеке адамдар арасындағы қатынастар
фундаментализмімен сипатталады, экономикалық қатынастардан айқын
байқалатындығымен ерекшеленеді. Бұл қоғамда жалпыға ортақ рухани байлықтар
болады, ол қоғам мүшелерінің барлығы үшін бұлжымас мәнге ие. Бұл қоғам
ерекше күшті рухани арақатынастармен байланысқан. Осы арада қатынастар
табиғи бола отырып, өзіндік арақатынас құпияларын, тіл жәпе әдіс
коммуникациясын, сондай-ақ, символ (таңба), трансляциясы (жарыққа шығару)
қалпын құрайды. Өркениетті тұрғыдан келу қоғамның сапалы өзгешеліктерін
бағалауға, оның рухани өнімі ерекшелігіне, ондағы экономика мен саясатқа
қарағанда, мәдениеттің үлкен орын алатындығын бағалауға мүмкіндік береді.
Көзге көрінбес рухани байлықтар астаса, нығая келіп, Шығыс өркениеттің
бүкіл жиынтығын, оның батыстық индустриалдық қоғамнан түбегейлі ерекшелігін
анықтайды.
Қазір өркениеттіліктің ортақ теориясы жоқ. Дегенмен, ІІІығыс
қоғамдарын жүйе ретінде зерттеу үшін өркениеттілік мәні мен оның орнын
сипаттауға мүмкіндік беретін жалпы көпшілік қабылдаған ұғымдар бар.
Өркениет бұл жағдайда аталмыш қоғамның бүкіл шекарасы (сферасы) мен он
бойын көктеп өтетін, мәдени қалыптардың барлығына қорек беріп, қоғамның
рухани негізін құрап, бүтіндікті бекітетін белгілі бір механизм субстанция
ретінде түсіндіріледі. Халықтың әр түрлі қауымы, оның ішінде қалалықтар
немесе ауыл тұрғындары орталықта тұрса да, шеткері аймақты мекендесе де,
белгілі бір мөлшерде сол қоғамға тән идеалдар мен байлықтарға кездесіп
отырады. Бұлар сол қоғамда бола тұрып әр уақытта болатын бүтінділік
механизмімен бекітіледі.
Бұл өркениеттегі ең бастысы - рухани өндірістің қолма-қол жүйесі, ол
заттық (материалдық) өндіріс факторына қарағанда әлдеқайда мығым, орнықты.
Бұл қоғамның өзіндік тұрмыс ерекшелігін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ондағы рухани эволюцияның ішкі бастауларын бөліп алып, ерекшеліктерін және
қозғаушы күштерін табуға жол ашады. Яғни мәдениет проекциясына бой ұру оның
базасында және соның өзіне тән құралдары көмегімен тұрақты, өтпелі емес
әлеуметтік мәдениет құрылымын, оның қайталанбас бояулары мен иірімдерін
сақтай отырып, қалпын сол күшінде сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Барлық дамушы тұтастықтар модификацияларына қатысатын ортақ бастау
іздеу мейлінше ертеден келе жатқан және тарихи есте сақталып қалған,
адамдар арасындағы өзара қатынастарды нығайту тәртібі болып шығады.
Бұл жеке адамдар арасындағы қатынас тәртібі қоғамның “differentia
specifica” бола тұрып, ұзақ уақыт аралығында күрделі эволюцияға ұшырайды.
Бірақ, өзінің бастағы мәнін, айқындаушы ұйтқысын сақтап қалады, сондықтан
барлық рухани өндіріске және қоғамдық қатынастарға ғасырлар бойы
ұйымдастырушы басшылық ықпалын тигізеді. Батыстағы ақша-тауарлық қатынас
басады, ол сапаның негізгі заңдылығы ретінде бой көрсетеді. Дәстүрлі Шығыс
қоғамдарындағы рулық, туыстық байланыстардың мәні осымен түсіндіріледі. Бұл
осы уақытқа дейін сақталған әр түрлі идеологиялық бұрмалауларға соқтырып
отырады.
Өркениеттің рухани аспектісінің көлемді болғаны соншама, оның Шығыс
қоғамындағы орны Батысқа қарағанда мүлдем өзгеше. Ал бұның өзі қоғамның
экономикалық, саяси бейнелерінің (ракурстерінің) тарихи есінде сақталуымен
ерекшеленеді. Ол әрқашан тарихи тәжірибені шыңдауға мүмкіндік береді, қоғам
жүгінерлік пренеденттер қалыптастырады, мәдени мұраның жүрек соғысы болып
табылады.
Осы негізде Шығыс өркениет батыстың өмір сүру үлгісінде
конфронтациялық қатынасын қалыптастырады. Шығыс қоғамдарының дербестік және
тәуелсіздік шегін белгілейді. Ол таза рухани аспектіге ұласады және шығыс
мәдениетінің, өзіндік тұрмыстық, автономдық принциптер негізінде
халықаралық құқықтық жүйеленуіне белсенді әсер етіп, халықаралық және
ұлттық қауымдастықтардың әрекет ережесі болып қалыптасады.
Қазір өркениетті даму концепциясына үлкен үміт артылып отыр. Бұл
дүниетанымдық теориялардың еуроценристік түрінің жалпы әлемдік
әмбебапттылыққа ие болмағандығына байланысты келіп тірелген түйық. Даму
түрінің көпқабаттылығы идеясы, эволюция жолдарының плюрализмі, яғни
өркениет Шығыста да Батыстағыдай әр қилы жолдармен жүреді делінеді. Бұл
алшақтық стереотиптерден алыстау қоғам дамуының әр түрлі қарқынынан хабар
береді. Яғни, бұл мәдениеті мен философиясында өз көрінісін тапқан, дербес
қайталанбас өз тарихы бар Шығыс қоғамын көрсетеді.
Бұрынғы әлемдік философия тарихының қазіргі мәселе қою жағдайынан
өзгешелігі сол, онда еуроцентризм үстемдік алды. Ол Батыстағы шешімді
асырып жіберіп, Шығыс философиясын теріс бағалады. Бұған сенсек, Шығыста
барлык, уақытта бір түрлі философия өмір сүрген. Оның негізгі белгілері —
пессимизм, иррационализм, идеализм. Отаршылдықтың көптеген ғасырлары Шығыс
ойларының пессимистілігі, инерттілігі делінетін менсінбей қараушылықпен
белгілі. Бұл Гегель концепциясында тіркелген, онда Батыс философиясы Шығыс
философиясынан әлдеқайда жоғары бағаланған. Бір жағынан, Шығыс тұрғындары
отаршылдыққа қарсы күрес барысында мәдени империализммен әр түрлі күрес
тәсілдерін тапты. Бұл Шығыс ұлтшылдығының әр түрлі қалыптарында жалпыланды.
Шығыс философиясына үңіле зер салсақ, оның ешқашан жалпы
болмағандығын, ең аз дегенде, үш дербес бағытта, үнді, қытай, араб мұсылман
болып дамығандығын көреміз (Степанянц М.Т.Своеобразие типов восточного
философствования Вопросы философии. 1987, №6. 158-бет).
Сондай-ақ, рационализмнің, материализмнің, активизмнің,
экстраверттіліктің, тағы да басқа бағыттардың әр түрлі қалыптары Шығыста
өмір сүргендігі белгілі. Бұл әдіс Шығысқа тән, өйткені даналық бұл жерде
орта ғасырларда туындап, оның кәсіби философия ретінде қалыптасқан
университеттік түрі болмады. Сондай-ақ, рационалдық бағыттағы даналықтың
басқа да түрлері кездеспейді. Философия мәдениеттің дүниетанымдық
негіздерін толғағанда жаңа мәндерді дүниеге әкелетіні белгілі. Бұл
әмбебапшылықты бейсапалықтан суыртпақтайды, оларды ой елегінен өткізіп,
философем қабатын, яғни философиялық ұғымдар мен категорияларды түзеді.
Бірақ, Шығыста философиялық емес қабаттар басымдығына байланысты бұл
ұғымдар (мәтіндер) көркем және діни мәндегі әдебиеттердің дәстүрлі
түрлерінде малтығып қалады. Бұл философиялық дүниенің зерттелуін әлеуметтік-
мәдени (контексте) мәнде құруға мәжбүр етеді. Дүниетанымдық бағыттағы
мұралардан философемді жіктеп алуға көбірек күш жұмсауды қажет етеді.
Қазақ қоғамы үшін философиялық емес қалыптағы даналық тән. Ол адам
тіршілігін қалыптастыратын дүниетанымдық әмбебаптылық дәрежесінде
қолданылады. Сондықтан да шығыс философемі дәстүрлі көркем және діни
әдебиеттерде малтығып, философия тарихшыларын философиялық жүйені
әлеуметтік аспектіде зерттеуге, дүниетанымдық бағыттағы мәтіндерді тануға
итермелейді.
Қазақ философиясының қалыптасуы
Мемлекет негізі әлсіз болған сайын табиғи ортаның этникалық
қауымдастыққа ықпал ететіні белгілі. Ал қазақтың ата тектерінде және
қазақтарда да мемлекеттіліктің тарихи жағынан әлсіз болғаны белгілі.
Табиғат әрқашан Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және мәңгілік дүние
бастауы, бірден-бір ақиқат болды. Ол өздігінен жаратылған, тіршілік етудің
имманенттік себептері мен факторларының, белсенділік пен эволю-цияның
негіздері болды. Адамдарға алғашында табиғат заңдарына мойынсұнып қалтқысыз
бағыну ғана қалды. Оның себептерін түсініп және соған өз болмысын құрып,
табиғат катаклизмаларынан қашақтап отырды. Табиғат бұл жерде адамдарға
тұрмыстың формалары мен әдістерін, көшпенділікті немесе егіншілікті
таңдауларын белгілеп беретін ғалам ретінде көрінеді.
Көне заманда адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның дүниетанымдық
ұстанымына адалдығын дәлелдеп отыруға мәжбүр етті, өйткені тіршілік етудің
ауыр және қатал жағдайлары руластардың әлеуметтік бағдар мен салттардан
бұлтаруына жол бермеді, әйтпесе оларға рудан аласталу – көп жағдайда мұның
арты бөлімге апарып соқтыратын еді. Дүниені сезіну айқындала түсті, дүниені
түсіну айқын әрекеттерге игермеледі, дүниетаным нақты жағдайдан туатын, шын
айқындық болды. Табиғат дүниенің аяқталған қалыпты жағдайы, ал адам
табиғаттың бір бөлшегі ғана болды.
Алайда, адамзат баласының даму эволюциясы нәтижесінде еңбектің
практикалық және жаңғыртушылық қызметі бірте-бірте түсінікті бола түсті,
сөйтіп табиғи органы адам қажетіне бейімдеп, қайта жаңғырту жүзеге
асырылды. Егіншілік пайда болады, жинаушылық бау-бақша өсіруге айналады. Үй
малдарына шөп шабу жүзеге асады. Табиғи ортаны бейімдеуден адамдар оны
өңдеуге ауысады. Оның енді бір формасы аңдарды қолға үйрету болды. Жабайы
жылқыны қолға үйрету жабайы мал өсіру мен көшпенділікке жол ашты. Бұл сол
заманда прогрестік құбылыс болды.
Табиғи ортаны өзгертудің пайда болуы философиялық көзқараста адамның
айқын мақсатты қызметін, мақсат қою факторын өмірге келтірді.
Қазақтың ата тегі мәдениетіне назар аудару ондағы этнос менталитеті
ұғымын түсінуге мүмкіндік береді. Яғни, бұдан қоғам мүшелерінің барлығына
қатысты және индивидуалдық деңгейде көрінетін, қоғамда ұжымды түрде
қалыптасатын ойлау және психика құрылымын ұғынамыз. Мәдениеттің бұл
ферменті әрбір адамның әлеуметтік мінез-құлқында шешуші рол атқарады.
Өйткені, ол оның санасында орныққандықтан оған қоғамдық қозғалыстың жолын
айқындайды, сан қилы өмір сәттеріне бағдар береді, ең бастысы, барлық
объективті мүмкіндіктер ішінен өз қалауын таңдауға жөн сілтейді. Егер
түйсік дәрежесіндегі қалау архетиптік қалып базасында жүзеге асып,
инстинктер импульстерде көрініс тапса, ал менталитет ғылыми мінез-құлық
пен әдет-ғұрыптар жиынтығы негізінде бағдар таңдауын талап етеді, бұларды
тәрбие мен білім т.б. арқылы ұжым (коллектив) береді.
Адамдардың материалдық-өндірістік қызметі жағдайында танымдық қатынас
практикалық тіршілік қызметінің мұраты ретінде көрінеді. Қоғамдық өндіріс
үдерісінің өзінде адамның мақсаттары мен қажеттілігі, қызмет заты,
құралдары мен нәтижелері туралы ұғым пайда болады. Сондықтан сапа өз бойына
материалдық өндіріс саласымен тікелей байланысты және материалдық мәдениет
ескерткіштерінде өз ізін қалдырған өзіндік болмыс категориясы болып
табылады.
Қазақстан аймағындағы алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек
құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімге негізделген заттың әрекет
үдерісі басталды. Ежелгі адам Қаратау жотасы салаларына орналасты; мұны
шелль-ашелль дәуірі ескерткіштерінен көреміз. Бұл жерде көне кремнийден
жасалған ежелгі тас құралдары табылды. Одан бас жағының жартысы соғатын
шүйде түрінде жасалған шоқпар нобайын байқаймыз. Бұдан кейінірек пайда
болған шоқпардың немесе сойылдың белгісі аңғарылып тұр. Көне екі қырлы шабу
құралы, қырғыш, өткір ұштықтар табылған. Бұдан кейінгі ашелль-мустьерлік
кезеңде құралдар күрделіленіп, бизонға, бөкенге, марал мен тарпаңды аулауға
қолданылатын түрге енген. Кремнийден жа-салған құралдармен қатар халцедон
пайдаланылады. Өндіріс қызметі нәтижесінде тастың сапасы да өзгере
бастайды. Тас құралдарды өңдеу үшін сүргіш және жонғыш ретінде сүйек пен
мүйізден жасалған құралдар пайдаланыла бастаған. Заттың жаңа қасиеттері мен
сапасын анықтау оны адамның заттық қызметіне тартудың негізгі жолы болды.
Тас құралдарды одан әрі дамыту оның сапасын жетілдіру жолымен жүзеге
асырылды.
Тас құралдар уақыт өте келе өзінің сапасы жағынан дамып отырған
өндірісті қанағаттандыра алмады. Сөйтіп, мыстың және қалайының қорытпасын,
қорғасын, мырыш қосып дайындалған қоланы еңбек құралдарын, аңшы қаруларын
жасаудың негізгі шикізаты ретінде пайдалану кең тарады. Тас шапқыштардан
әдемі де берік металға көшуден қазақтың ата тегінің де сапалық
артықшылықтарды пайдалануда алға басушылығы болғанын көреміз.
Қола дәуірі барлық халықтар арасынан бақташы тайпалардың бөліну және
алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісі айқындалу тарихымен байланысты. Бұл
бірден материалдық мәдениеттің дамуына қозғаушы күш болды. Тері шалбарлар
пайда болды, ал, көрші халықтар мұны тез-ақ қабылдап алды. Ауыздықтың,
айыл, құйысқан, ер-тоқым, найза, жебе ұштарының қажеттілігі металлургия мен
тау-кен өндірісі жедел дамуына жол ашты. Қоғамның анағұрлым сапалы өндіріс
құралдарына және қару-жараққа зәрулігі Жезқазғанда, кенді Алтайда,
Қаршығада, Жалтырда, Ащылыда, Ұратөбеде - мыс; Атасуда, Қалбада, Нарымда -
қалайы; Степнякта, Қазаншұңқырда, Балажалда, Ақжалд, Майқапшағайда - алтын
өндірісін дамытты.
Қоланың сапасы еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауға ғана емес,
сондай-ақ тұрмыс заттары мен әшекейлік заттарды дайындауға да мүмкіндік
берді. Мұның өзі құю, нақыштау, жылтырлау, майдалау, заттарды әрлеу өнерін
көркемдікке жеткізді. Әйткенмен біраз уақыттан кейін Қазақстанның байырғы
тұрғындарын қоланың сапалық қасиеттері қанағаттандырмады және сол сақ
дәуірінде жалпы адамзат баласы дамуында революциялық рөл атқарған аса
маңызды шикізат темірге көшті. Темір құю өндірісі қызыл және қоңыр темір
рудаларын қорытудан басталды. Өндірілген шойын мен темір ат әбзелдерін,
қару-жарақ, тұрмыс саймандарын дайындауға кеңінен пайда-ланылды. Ақинақ пен
пышақ дайындауда темір қоланы тез арада ығыстырып шығарды.
Ғұндардың өзі заттары мен тіршілік иелеріне сапа тұрғысынан қарады.
Мейлінше күшті, күтім тілемейтін, алыс жорықтарға төзімді асыл тұқымды
жылқыларды өсіргенді дұрыс көрді. Тайпа көсемін оның сапалық қасиеттерін
бағалай отырып сайлады. Оның қасиеттері неғұрлым күштілігімен, айлалығымен
және көргендігімен бағаланды. Мұндай сапалық қатынас мынадан да көрінеді:
Күштілері айлалы және дәмдісін жейді, қартайғандары солардың қалдықтарымен
тамақтанады. Жастар мен мықтыларды сыйлайды, қариялар мен әлсіздерге құрмет
аз (Бичурин Н. Я, Собрание сведении о народах обитавших в Средней Азии и
древние времена. М., 1950, т. 1. 40-бет). Жауынгердің қылыш шабу өнері
жауынгерлік сапаның шығу формасы болды. Жігіт сапасы ретінде батыры таңдап
алынды. Халық тарихында оның орнының зор екендігі белгілі. Әр жігіттің өз
басына тән сапасы мен қасиеті, ерлігі мен қаһармандығы, өрлігі мен өжеттігі
ерекше құрметке ие болды. Мұның халық қалыптасуында орасан зор мәні
болғандығы сондай, басқаларда, тіпті көршілес халықтарда да батырлардың,
бағадүрлердің маңызы зор болғанымен, батырлар қоғамдық мәнділігі жағынан
қазақ қауымындағыдай дәрежеге жете алмады. Бұл - мекендеген аймақтың кең
байтақтағы мен оны қорғап-сақтау қажеттігіне, қорғаныс факторының
маңыздылығына байланысты.
Қабанбай мен Бөгенбайдың, Наурызбай мен Сыпатайдың, Малайсары мен
Тайлақтың, Жәнібек пен Өтегеннің, Саурық пен Әбілқайырдың, Баян мен
Таукенің, Бұхарбай мен Ағьбайдың және басқа көптеген батырлардың қазақ
халқы есінде сөнбес ерлік үлгісі ретінде қалып, қаһармандық бейнелері
батырдық эпостарда көрініс тапты. Бұл батырлық дәрежеге жетіп, қол бастап
қана емес, рулар мен тайпаларды аузына қаратып, билік айтқан жігіт
сапасының қандай мәнге ие болғандығын көрсетеді. Жоңғарлармен Аңырақай
шайқасы ерлік пен қолбасшылық таланттың жарқын үлгісі, Кіші жұз ханы
Әбілқайырдың абырой-атағының қайнар бастауы болғандығын айтса да
жеткілікті.
Тарихи деректер көрсеткендей, Жетісу қазақтарының арғы тегі асыл
тұқымды жылқылар өсірді. Бұл көршілес елдерде, әсіресе Қытайда қызу қанды
жүйрік тұлпарлар ретінде аса жоғары бағаланды. Үйсін жылқылары, Теңлік
қорғанынан табылған алтын (пластинка) тақташада бейнеленгендей, ірі жәие
биік, бұлшық етті, үлкен басты, жалы мен құйрығы өрілген немесе күзелген.
Олар, әрине, Персеполь релъефіндегі және Петров коллекциясындағы Сібірден
табылған алтын тақташада бейнеленген сақ жылқысына ұқсайды. Бұл жылқылардың
құндылығы сондай, олармен бекзада қалыңдықтардың, хан қыздарының қалыңмалын
берген. „Бұл уақытта Цзюцюань бекеттер мен бекіністерді Юймыняға дейін
қойды. Үйсін 1000 бас жылқыны ханшаның қалыңына айдатты. Хан сарайынан
император тегінен Цзянду есімді ханшаны ұзатты”, - дейтін деректерге назар
аударыңыз. Сапаны айқындаудағы осы дағды қазақтарда осы күнге дейін
сақталған.
Сан ұғымы заттарды есепке алуды қалыптастырумен, жетілдірумен, оларды
өлшеумен, объектілерге әр түрлі сандық сипаттамалар белгілеу жолымен пайда
болады. Былай айтылады: „Үйсіндерде жылқы көп, олардың ең бай адамдары төрт-
бес мың жылқы иеленді” (Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной
Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961, 120-бет). Мал
өсірудің дамуы сандық айқындылықты дүниеге әкеледі. Санның онтологиялық
сипаттамасы барлық кезде кеңістік пен уақыт болды. Сандық қатынастар
алғашында өлшеу барысында жіктелді. Бұл бірдей-ақ сезімдік қызметке
пайдаланылды, яғни мал басын түгендеуде, өзен жағалауларындағы егін
салынатын жерлерді бөліскенде қолданылды.
Қазақтың ата тегінің еңбекқорлық қызметі кеңістік ұғымының дамуына
алып келді, яғни мың шақырымнан астам көш жолдары талай ай мен күнге
созылғандықтан кеңістік ұғымы пайда болды. Тіптен күндік көш жолы бір көш,
сондай-ақ, қозы көш, апталық көш т.б. қашықтық мөлшері белгіленді.
Қыстаулар мен отырықшы мекендерде нақты белгіленген, арықтармен бөлінген
отбасы мүшелері санына байланысты 60-150 шаршы метрден бөлінген жер
иеліктері болды. Бұл кеңістікті геометриялық игеру мен оны өлшеу қызметін,
сондай-ақ суармалы жердегі егістің тиімді көлемін көрсетеді. Ал енді тәлім
егістер, зерттеу жұмыстары көрсеткендей, әлдеқайда көп мөлшерде игерілді.
Өйткені, бұл жерлер онша құнды болмады, тәуекел жағы басымырақ болды
(тәуекелді егіншілік аймағы). Сондықтан, сан ұғымы мал өсіру мен егіншілік
үдерістерінде қатар қалыптасты. Бұл қазақтың ата тегінде бірыңғай таңбалы
жүйе болғандығын көрсетеді. Мұнда адамдардың әлеуметтік тәжірибесінің қолы
тіркеледі. Қарапайым санау операциясынан бастап, санның негізгі
субкатегориялары – сан, шама, құрылым т.б. қалыптаса бастады.
Тауар өндірісінің дамуы, ақшаның пайда болуы өмірлі сандық тұрғыдан
игеру жолындағы маңызды кезең болды. Қазақтың ата тегіндегі өндірістің әр
түрлі формалары – мал өсіру, егіншілік, бағбандық, бақша өсіру – отырықшы
және көшпенді халықтар арасында сауда қатынасының кең қанат жаюына жағдай
жасады. Яғни мал өсіру мен егіншілік тауарларына сандық арақатынас
белгіленді. Қоғамның өз ішіндегі сауда-саттықтың кең таралуы, көршілес
елдермен айырбас үшін оның мәні. Ұлы Жібек жолының, Еуропа мен Қытай
аралығындағы кеурен жолдарының болуы сандық айқындылықты жоғары орынға
қойды. Бұл қазақтың ата тегінің диқандық кәсібіне де байланысты, қазан
айының атауы дәнді дақылдар мен жеміс-жидекті жинап алуға байланысты болды.
Біздің заманымызға дейінгі III ғасырда құрылған ғұн империясы, одан
кейінгі көне түрік империясы этникалық Еуразия аумағында түзулік есептеу
жүйесін қолданды, ол әскери, көшпенді және экономикалық экспансия мерзімін
белгілеуге, Қытай, Иран, Византия, Манчжуриядан Қара теңізге дейінгі
шекарадағы оқиғаларды тіркеуге қолданылды. Бірак осы ұлан-ғайыр аймақта
әлемдік ойкумен уақытынан басқа да тікелей шаруашылық мүдделерінен
туындаған есептеу жүйелері пайдаланылды. Бұл ойкумен уақыты аса белсенді
түрде ХV ғасырдан бастап қана қолданыла бастағандығы құпия емес. Ал бұған
дейін барлық жерде әр түрлі патшалықтарға, олимпиядаларға, әлем
жаратылғаннан кейінгі (б.з.д. 5508 жылғы 1 қыркүйек), Селеквид дәуірімен,
Йездигерд дәуірімен байланысты санақ қолданылды. 532 жылы монах Дионисий
Малый Христос туған күнінен (754 жылы Рим құрылған күннен) бастауға ұсыныс
жасады. Ал арабтар өз жыл санауларын Мұхаммедтің Меккеден Мәдинеге қашуынан
- (хиджрадан) 622 жылдан бастады.
Бірақ бұдан кейін де жыл санаудың әр түрлі жүйелері болды. Әсіресе,
Испанияда (біздің заманымызға дейінгі 38 ж.) және Рим империясында
(Диоклетиан дәуірі) көбірек сақталды, әйткенмен мұның барлығы халықтардың
ұлы қоныс аударуы нәтижесінде бұзылды. Сондықтан да уақыт ұғымы әрқашан
функционалды болды, ол шаруашылық пен экономика, мәдениет, өнер салаларының
қолма-қол қажеттіліктеріне қызмет етті. Біздің планетамыз жаратылғаннан
бері 4,5 млрд жыл өткендігін, ал алғашқы тірі клетка 3,5 млрд жыл, жазу 4
мың жыл бұрын пайда болғанын еске алсақ, бұл нешінші жылдар деген сұрақ
туындайды. Бұдан келіп шығатын қорытынды, қазақтың ата тегінің даму
жолындағы уақыт ұғымы болмыспен тікелей қатысты құбылыстан, сезімдік
нақтылықтан шығып, эволюция барысында фенелогиялық және циклдік сападағы
кезеңдерде, тірі хронологияға және одан әрі ұзақ жыл санау жүйесіне
өткеніне қарамастан өз бойларында нақты болмысқа тән қасиетін сақтап қалды.
Санасыз инстинкттердің немесе сапалы импульстердің, бұлардың екеуі де
бірден пайда болады, серпінді формалары түрінде қалады. Мұның өзі тарих
барысында айтарлықтай өзгеретін, бірақ ешқашан базистік ядросын
жоғалтпайтын архетип немесе оның көрінісі ретінде бағалауға негіз болады.
Уақытты бұлай түсіну арқасында ол образды және эмоционалды сипатқа ие
болады, бұл оның сезімдік нақтылыққа жақын екендігін білдіреді.
Кеңістік сандық өлшем ретінде өз шамасын талап етеді. Көшпенді ауылдың
жүріп өтетін жолының қашықтығы ауылдағы әлсіз қарттар мен бала-шаға,
әйелдердің сол жолға шыдау мүмкіндігі ескеріле отырып белгіленеді. Ал көш
жолдары жақын болмағандығы белгілі. Өлшем саласына жататын мөлшер ұғымы
ежелгі түріктерде екі мәнге ие болды. Кеңістіктің бірінші өлшемі - әлсіздер
шамасын ескерген күндізгі көш. Сонымен қатар байлық мөлшері жылқы санымен
өлшенді, бұрын айтылғандай, мал иесінің байлығы осыдан көрінді. Бұл
көзқарасты одан әрі дамыту көш үшін, егіншілік, бау-бақша үшін үлкен
кеңістік қажет болғанын көрсетеді. Мал байлық өлшемі бола отырып, оны ұстау
үшін үлкен аумақ қажет болды. Егер бір малды бағу үшін 8-10 гектар табиғи
жайылым қажет болса, онда 4-5 мың жылқыға 30-50 мың гектар жайылым қажет,
мұның өзі жер-суды мейлінше көп басып алуды талап етті.
Бұл тұрғыда қазақтың ата тегінде мөлшер - сапа ұғымын алдын ала
қолдану негізінде сан категориясының жалғасы болып табылады. Бұл жайлы
жоғарыда айтылды. Іс жүзінде мөлшер ұғымының ішінде дәл сол сан
категориясының өзі аяқталады. Әйтсе де, Гегель бойынша, мөлшер – сан немесе
олардың қосындысы. Барлық адамдарда әр қилы тіршілік мөлшері болды, бұл
қазақтың ата тегінің мөлшер түсінігі көрінісінен хабар береді. Ауқатты және
бай адамдар үшін көшу кеңістігі 1000 шақырымға дейін созылды. Олар
жылқыларын рулық таңбаларымен табыралап алып, алыс, қиындығы мол, қызық,
думанға толы жолға аттанды. Бұл уақытта кейібір ке-дейлер жатақтарға
айналды. Бақша салып, қыстақ күзетін, бақша қорыған қарақшының кебін киді.
Мұның өзі айқын мүліктік теңсіздікті көрсетеді. Жеке меншіктің дамуы
мөлшердің парнеллизациялануына алып келді, мұны үйсін қоғамында металл және
тас морлердің болғандығы көрсетеді. Ол жерді жеке меншіктеуден бас тартты.
Бұл қазіргі Қазақстан парламентіндегі қызу тартысты еріксіз еске түсіреді
және сонымен қатар тарихта алғаш рет мал мен қозғалмалы мүлікке жеке
меншіктік енгізді. Ал мұның өзі байлық өлшемі болған мөлшер жайынан хабар
береді.
Бұл жерде мөлшер ұғымының құрамдас бөліктерге жіктеулі көрінеді. Егер
мал мен қозғалмалы мүлікке жеке меншік сол кезде-ақ пайдалы болса, демек,
бұл сан да белгілі бір мөлшерде пайда болғаны. Жер сатылмайды, демек оған
басқа өлшем белгіленді. Бұл мөлшердің әртүрлі компоненттерін қайткенде де
олар бірегей мүліктік кеңістікте жұмыс істеуі үшін үйлестіру қажет болды.
Сол уақытта: Менің ата-бабамның сүйегі жатқан жер, менің қыстағым - менің
жерім деген қағида шықты. Мұның ақыры жер-судың ру-тайпа арасында қатаң
бөліске түсуіне әкеп соқтырды және бұл XX ғасырда таптық көзқарас енгенге
дейін созылды.
Бұл мыңдаған ғасырлардан бері өмір сүріп келе жатқан қағиданы терең
зерттеуіміздің себебі, мұнда өлшем ретіндегі сыртқы мөлшерден шамаластық
ретіндегі ішкі мөлшерге ауысу жүреді. Сол кезде сыртқы көрініс ретіндегі
байлық мөлшерін жерді бөлуге тыйым салатын тарихи-мәдени жағдай ретінде
жерге жеке меншікті жоятын мөлшермен — оны мойындаумен толық салыстыруға
болады. Бұл күні бүгінге дейін мәнін жойған жоқ, өйткені автохтонды
халықтың ғасырлық игілігін иемдену қазіргі жағдайда құнарлы жерлер мен
жайылымдардан айырылу қаупін туғызды.
Сонымен қатар жерді белгілі бір рулардың, тайпалардың мұрагерлік
иеленуі игілікті рөл атқарды, өйткені жерді иесіздіктен құтқарды және
сонымен қатар жеке жер иеленушілікті жойды. Сөйтіп, жерге сұранымның ұдайы
өсуі жағдайында феодалдардың жақсы жерлерді басып алуынан сақтандырды.
Мәселен, осы жағдай Англияда қойлар адамдарды жеп қойды деген айтулы
жағдайды туғызған. XX ғасыр басында Алашорда көсемдерінің бұл ежелгі
қағиданы қорғаулары тегін емес еді. Жайылымдар рулардың ғана, соның өзінде
де ата-бабасының сүйегі жатқан қыстаулар ғана меншігі болсын деп жерді жеке
адамдар иеленуіне мүлде тыйым салды. Бұл метрлік (сыртқы) және имманенттік
(ішкі) мөліперлерді біріктіру қазақ тілінің этимологиялық деңгейіне де әсер
етті, метрикалық мөлшер — өлшем деп, ал ішкі мөлшер — шама деп аталды.
Қытай деректері жерге меншік болу негізін рулар салғанын айтады. Бұл
жайлы гуньмо тыйым салуы былай дейлі: Ол уақытта ұлы гуньмо Цылими билікті
берік ұстап тұрды және барлық қорыққан лин-хоу соған бағынды. Ол тұрғындар
жылқылар мен малдарын бағып жүріп, жайылымға кірмесін деп бүйырды (Кюнер
И.В. Китайские известия... 92-бет). Шығарманы түсінік беруші (комментатор)
Янь-Ши-Гу былай деп түсіндіреді: жайылымға, яғни гуньмо жайылымына
кірмеді. Олар жайылымды бүлдіреді деп қорықты. Егер тайпа көсемі гуньмоға
қарағанда өлшем бойынша көп төлей алса да, шама бойынша мүлдем бұлай
істей алмас еді.
Жеке адам мәселесі, бақташы үшін мөлшер қатынастарының барлық кезде
шемшуші жүйесі болды. Бұған ол болмыстың объективтік заңы ретінде қарады.
Көш бойында бар нәрсенің ыстық-суығына (ауаның, судың, жердің т.б.) төзуіне
тура келді. Мөлшердің объективті белгілерін адам табиғат құбылысы ретінде
қабылдады және оны өзінің ішкі ұғымына айналдыруға тырысты, сөйтіп оған
объективті түрде қарсы тұрды. Еңбек әрекетінде жеке адам әр алуан сипаттағы
көптеген мөлшер ұғымдарын қабылдады, сондықтан да осы өзгеріп тұратын
мөлшерге сәйкес бейімделу әдісін игерді. Қысқасы, дүние ол үшін аса мол
мөлшердің жиынтығы, осы дүниемен тайталасқа, антогонизмге түспей, өз
тіршілігін одан әрі тыныш жайғастыру үшін оны барынша игеру қажеттілігі
туды.
Мөлшердің түп-төркінін түсіну жеке адамға мөлшердің ішінде сапалық
шамаластық бар екенін, бір сапаның сандық өлшемдегі өзара байланысты
екендігін, яғни, заттың немесе құбылыстың ішіндегі сандық өлшемдер арасында
өзара қатынастық болатынын көрсетеді. Сонымен қатар бұл мөлшерде әрқашан
өлшем элементі қатар жүреді, ол басқа заттар мен құбылыстарды бір эталон
негізінде өлшеуге алып келеді. Алғашқыда бақташы қызметі сапалық сипатқа ие
болды. Ол кезкелген затта, мысалы, бағымындағы жылқының шамалық қалыптан
асқандарын, семіріп, төрт елі қазысы барларын сойысқа жіберді, ал жас тай-
құлынды мөлшер шегіне жетпегесін жайылымда қалдырды. Дәл сол сияқты диқан
астықтың, бау-бақшаның пісіп жетілуінің тиімді мөлшерін өткізіп алса,
ысырапқа соқтыратын. Ол сондай-ақ игерілер жердің, қажетті су көлемінің
мөлшерін де білді. Өйткені бұл жер мұрап еңбегін қажет етпеді.
Бұл мөлшерді парнеллизациялау адамдарды бұл дүниеде де, о дүниеде
айқын тепе-теңдіктің бұзылуына алып келді. К.А. Акишевтің пікіріне: Жетісу
аймағындағы үйсін заманынан қалған жүздеген мың қорғандар үш түрге
бөлінеді. Олардың алғашқысы – диаметрі 50-80м биіктігі 8-12 м балшық
қорғандар. Әдетте үйінді астында бір-екі мола, оларда бай немесе әйелі
жерленген. Бұл типтес молаларда бай адамдар болған, олардың ақыреттік
киімдерінде жүздеген алтын заттар, ал кейбірінде билік белгісі –
алтындалған күрзісі немесе саздан істелген мөрлері болған. Атақты
адамдардың қымбат заттары мен билік белгілерінің марқұммен бірге
жерленуінде де белгілі бір мөлшер сақталғандығы анық.
Биіктігі 1 метр, аумағы 15-20 метр қорғандардағы мөлшер басқаша болды.
Марқұммен бірге негізінен қоладан, ағаштан, қыштан және кейде алтыннан
жасалған заттар, темір, қару, ұшқырлы немесе жалпақ жебе үштары жерленді.
Ол қатардағы бас еркі бар, қару асынар, құқысы және жеке шаруашылығы бар
адамның жерленгенін болжауға мүмкіндік береді. Ал ұсақ өндірушілер мен
құлдар жерленген қорғандар мөлшері өте кедей болды. Оларға қару да қоса
жерленбеді, қорғандардың биіктігі жарты метрден, ал аумағы 5-10 метрден
аспады. Бұл жерде ұсақ-түйек темір заттары: түйреуіш, темір пышақ, бірнеше
қыш түтік, қола сырға, моншақ қана табылды.
Мөлшерге мұндай көзқарастан иерархияның қатаң ықпалын көреміз. Мұнда
мөлшер - әрбір жеке адамның қоғамда алатын орнын белгілейтін айқын сыртқы
масштаб ретінде басты рөл атқарды. Мөрлер жайында да осыны айтуға болады.
Оның алтындары биліктің жоғары сатыларын көрсетті, мыстары — әкімдерге, ал
тас және қыш мөрлер алым-салық жинаушы мен меншікті шектеуге арналды.
Қазақтың ата тегі үшін қарапайым жер өңдеуден көшпенділікке, одан
кейін жартылай көшпенді мал өсіру кәсібіне ауысу материалдық мәдениеттің
жаңа формасын іздеуден көрінді. Тұрмыс жабдықтары, ыдыс жасауда жар немесе
бомба пішіндес заттарға көшу байқалды, бұл дала тұрғындарына анағұрлым
қолайлы еді. Сонымен қатар түбі жалпақ андрон мәдениетіне тән қыш ыдыстар
да сакталды. Мал өсіру мен егіншіліктің әр түрі, формалары туғызды. Қару-
жарақ саласында да форма эволюциясы елеулі көзге түседі. Әсіресе, металдың
жаңа сапалық қасиеттері мол мүмкіндік ашып, қола жебе ұштарынан - темірге,
қола ақинақтан — ұзын темір қылышқа көшіп, металл бұйымдар анағүрлым тиімді
формаға енуі, бұл жағдайдың өзгеруіне, атты әскердің көбеюіне байланысты
болды.
Оңтүстікке қарай барған сайын тұрғындар ыдысы алмұрт пішіндес түр
алды. Арал бойындағы (Тегіскен, Үйғарақ) ыдыстар пішінінен өзгеше, одан
ұзынырақ биік цилиндр тәрізді мойны бар, бүйірлі, түпті келі егінші
аймақтарда пайдалануға қолайлы еді. Ыдыстарда түтікше шүмектер пайда болды,
қазба жұмыстарында жиегі қайырылған тостақтар, қос тұтқалы сапты-аяқтар
табылды. Түрғындардың отырықшы аудандарында Иран, Парфия, Хорезмнің ежелгі
егіншілік мәдениетімен көршілес болуының әсері байқалды. Зерттеу жұмыстары
бұйымдар формасы шикізат сапасына, түрғындардың қажетілігіне байланысты
болғандығын көрсетеді. Жетісудың құрбандық шалатын жердегі ошақтарының және
мыстан, қоладан, темірден жасалған қазан пішіндерінің әр түрлі болуы осының
куәсі.
Бұдан қазақтың ата тегі болмыс дүниесін – сапаның, кеңістіктің
уақыттың, мөлшер мен форманың тікелей нұсқаларын мейлінше жақсы игергенін
көреміз. Бұл алғашқы тиімді дүние болады, онда жеке адам заттар мөлшеріне
және әсіресе өзінің тіршілік мөлшеріне сәйкес әрекет етті. Э.В. Ильенков
қоршаған ортаға тұрмыстық көзқарас жайлы былай деп жазды: Қозғалыс
үдерісіне қағысқан әрбір зат өз заңдылықтарына сәйкес қызмет етеді,
өздерінде болып жатқан өзгерісте өзіне сәйкес форма мен мөлшерлі өмірге
келтіреді (Диалектическая логика. М., 1984, 187-бет). Бұл пікір бұл
катынастың сөзсізІ алғашкқ формасын көрсетеді.
Қазақтың атіа тегінің қоршаған ортаға етенелігі, қоғамдық өндірістің
біршама төмен дамуы әзірге бұл адамдардың философиялық көзқарасын тұрмыстық
деңгейден, тұтынушылық - пайдалылық деңгейінен асыра алмады. Нәтижесінде
олар бір-біріне және өздеріне тоғышарлық көзқараспен қарады. Әйтсе де,
қазақтың арғы тегінің дүниетанымы төмен болды деп кінәлап, тым астамдық
етпегеніміз жөн, өйткені олардың бергенінің өзі одан әрі дамуға жағдай
жасаған еді.
Қазақ этносының көп ғасырлық тарихы өз ішінде немесе көршілес
халықтармен ұдайы антогонизмде және қарама-қайшылықта өтті. Сондай бола
тұрса да, бұл – тыныш бөлмеде отырып жаза салатын логикалық –
шосеологикалық қайшылық емес еді, майдан даласында немесе елшілік
келіссөздерде шешілетін қақтығыстар мен тартыстар болатын. Қазақ
философиясының нақты болмысқа тәнділігі мен сезімдік нақтылығы осыдан
көрінеді.
Табиғатқа көзқарасы қалыптасқаннан бастап, осы күнге дейін түнкі
ипостасия ретінде қарайтын және мәңгілік әрі өткінші емес болмысты біртұтас
дүние деп тани отырып, қазақ халқы өзінің этноспен шеңдесуіне қол жеткізді,
өйткені оның табиғатқа жақындығы мейлінше айқын әрі талас туғызбайтын еді.
Ғасырлар бойы эволюция барысында қазақ әрқашан табиғатқа қайта оралып
отырды. Бұл оның бірінші ажырамас белгісі болды. Оның тіршілігіне тән
екінші бір қасиет – түп негізіндегі қайшылық. Бұл қайшылық ғұндардың,
үйсіндердің, қаңлылардың арақатынастарынан, мал өсіру мен егіншіліктің,
көшпенді және отырықшы тайпалардың кей кездерде қайшылықтарға дейін жетіп,
соғыс жолымен шешуге дейін баратын өзара әрекеттерінен туған еді. Бұл
амбиваленттілік осы халықтың бүкіл тарихымен қатар жүреді.
Ол адамдар сапасына, әлеуметтік материяға тереңдей еніп, бітіспес
таластар туғызды. Бүгінгі заманға дейін қарама-қайшылықтар жікке бөлген
қазақ ұлты XX ғасырда да, VIII, XV және XIX ғасырлардағыдай екі оттың
ортасында қалып отыр. Қарама-қайшылықтар мен антагонизмдер Қазақ этносы
туғаннан әлеуметтік-экономикалық, энтологиялық, мәдени, экономикалық және
басқа аспектілердегі қарама-қайшылықтар мен антагонизмдерге кездесіп, ол
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырды. Халықтың қарама-қайшылықты тарихына
дүниетанымдық тұрғыда талдау жасау - біздің бұдан былай зерттеуіміздің
тақырыбы болады. Бұдан әрі оның тіршілік ету қарекетіне көп көңіл бөле
алмаймыз.
Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық
Этномәдениетті диахронды және синхронды талдау дәстүр мен
жаңашылдықтың (инновациялық) арақатынасы мәселесін алдыңғы орынға шығарады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында әлемдегі адам болмысының тәсілін білдіреді
және бұл болмыс ұрпақтар сабақтастығымен, шындықты игерудің әлеуметтік-
мәдени тәжірибесін тасымалдаумен аныкталады. Тіл мен мәдениет, - деп
жазады И. Гердер, - өзінің бастауын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерден алады
(Идие о философии истории человечества. М., 1977, 252-бет).
Дәстүр позициясы әсіресе алғашқы қауымдық мәдениетте мықты (сондықтан
да ол кезеңді дәстүрлі деп те атайды). Жазу болмаған жағдайында мәдени
сабақтастық әдет-ғұрыптарға сүсүйенеді. Американдық этнограф Маргарет Мид
дәстүрлі мәдениеттің осы ерекшеліктеріне көңіл аударады және оны
постфигуративті деп атайды. Бұл мәдениетте дәстүрлер басымдылық маңызға ие
болады, байланыс үлкеннен кішіге қарай жүріп, өткен шақ біржақты түрде
болашақты айқындайды. Ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар өткенімен барлық ескілік
сақталады. Менің әкелерім, ата-бабаларым не істесе, мен де соны істеймін,
- деп жариялайды постфигуративті мәдениет өкілі.
Алайда, мәдениеттегі дәстүршілдік тоқырау мен алғашқы қауымдылық
көрініс емес. Этномәдениет түбірлерін дәл осы дәстүрлік кезеңнен іздеу
қасиет, оның архетиптері осы тарихи кесіндіде қалыптасады.
Дүниетанымдық типтердің алмасуы барысында мәдениеттанымдық еңбектерде
мифологиялық, дәстүрлік және жаңашылдық кезеңдер ерекшеленеді. А.Х.
Қасымжанов қазақ халқының рухани мәдениетіндегі мынадай кезеңдерді бөліп
алады: 1. Мифология. 2. Ренессанс (жаңғыру). 3. Ағартушылық (Духовные
корни - Казах. А., 1994, 90-бет).
Біздің ойымызша қазақтардың дәстүрлі мәдениеті түркі тайпаларының
этникалық бірігуі тұсында қалыптасқан. Этникалық үрдестердің жойқын күші
Исламдық Ренессанстың біріктіруші шеңберін бұзып шықты. Бұл үрдістердің әр
түрлі бағалауға болады. Қалыптасушы этностар (қазақтар, қырғыздар, өзбектер
және т.б.) тұрғысынан көшпелі орталық-азиялық империялардың құлауы жағымды
оқиға болды. Бірақ, сонымен бір мезгілде көрші отырықшы империялар бас
көтеріп, номадтарды жаулап алуға дайындалды. Қазақ мәдениетінің дәстүрлі
кезеңі түркі номадизмнің мәнін өз бойына неғұрлым толық сіңірген, өйткені
ол ХХғасырдың басына дейін көшпелі мал шаруашылығын сақтап келді.
Мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы ең алдымен уақыттың
белгілі бір социум өмірқамының негізгі ретіндегі түсінігімен байланысты.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде уақыт адамнан бөліндеген және „уақытты
өткізу (немесе өлтіру)” ол үшін мүлдем жат.
Дәстүрлі мәдениет уақыттың түп-тізу желілік емес, циклдік өлшемін
пайдаланады және оның негізіне кәлуілігі табиғи ритмдер (ырғақтар) жатады.
Мысалы, қазақтың ай атауларын алайық: „көкек” - құстардың оралу уақыты,
„мамыр” - жаңару кезеңі, „отамалы” - мал барынша тойынады, „қазан” – шөптің
таусылуы, „қаңтар” – күннің қысқарылуы, қаңтырылуы және т.б. Минут, сағат,
секунд сияқты уақыттың тура өлшемдері орнына қазақтар „ат шаптырым”, „ет
асым”, „сүт пісірім”, „бие сауым” және т.б. қолданады.
Егер Батыс мәдениетінде (бос кеңістік және абсолюттік
шексіздікидеясына негізделген) адам „күнделікті тірлікпен” басылып қалса,
номад бұл мәселені шеше алады. Табиғатпен оңаша қалған адамға әрбір мезет
құнды және бұл әлемдегі өз болмысты үйлесімділігін сақтауға мүмкіндік
береді. „Қалай жағдай” деген сұраққа көшпенді жақсы көңіл-күймен
„әдеттегідей” деп жауап береді.
Номадтың дәстүрлі мәдениеті болмыстың тұлғалық, тылсымдық ырғақтарына
мән береді. Адам өмірі өткінші жағдайдан „бақи дүниеге” өтпелі кезең
ретінде қарастырылады. Бұл өмірде адамға мәңгілікпен жақындасу мүмкіндігі
беріледі. Ең басты шарт — адам болу (Абай).
Жыл санаудың он екі жылдық белгілі циклін жеке тұлғаның өзіне де
қолдануға болады. Циклдер арасындағы аралық жылдар ерекше маңызға ие болады
(мүшел жас — 13, 25, 37, 49, 61...). Күн белсенділігінің он бір жылдық
циклдері де өмір қамы ырғақтарына ықпал етеді. Өзге мысал: Ресей профессоры
А.Жабин 11842 белгілі Қайраткердің өмірбаянын зерттей келе, адамдардың
шығармашылық белсенділігінің 15 жылдық циклі болады деген қорытындыға келді
(Известия, 1996, 24 шілде). Жыл санаудың он екі жылдық циклінен өзге
қазақтарда қозы жасы -10 жас, қой жасы — 15 жас, жылқы жасы - 25 жас
және патша жасы — 40 жас туралы көзқарастар да кездеседі.
Дәстүрлі мәдениетте уақыт басымдылығын жоғалтып, жаңа-шылдықтарға
бейімделе бастайды. Мысалы, көшпенділердің дәстүрлі құдайы Тәңірі уақыт өте
келе Алла бейнесімен бірігіп кетеді, Албасты бірте-бірте исламның зұлым
рухтары қасиеттерін бойына сіңіріп, ал Баба түкті Шашты Әзиз мұсылман
әулиесіне айналады. Осы тұрғыда бұл мәселені А. Байтұрсынов өзінің
Қобыланды аңызындағы әйел бейнесі мақаласында қарастырады. Кең байтақ...
және өзгелерге толығымен таңсық болған қазақ даласы өз ұлдарына ұлттық
сипат пен халықтық ерекше бет-бейнені әуел бастапқы тазалығын бүлдірмей,
ұзақ уақыт сақтап қалуға септігін тигізді. Сыртқы ықпалдан жерана арқылы
қорғалған қазақтар әдет-ғұрпын, өз халқына (номадқа) тән өзіндік өмір
тәртібін сақтап қалды (Шахар, 1994, № 2, 49-бет).
Қобыланды эпосының бірнеше нұсқасы болды. Оның қыпшақтық нұсқасында
тәңіршілдік пен шаманизмнің көптеген элементтері кездеседі және бұл
қазақтардың исламға өту жағдайын бейнелейді. Бұрыңғы наным-сенім көрінісі
ретінде кейіпкердің бірінің анасы Көктен кемпір мифтік қырымен
ерекшеленеді. Эпоста жаңа, мұсылман дініне амалсыз орын берген ескі наным-
сенім деген халықтың терең ықыласы байқалады. Кейіпкердің анасы Аналық –
мұсылман әйелінің символы. Бұл - өзгенің қуанышымен және қайғысымен өмір
суретін әйел (Ә. Бөкейханов). Оның күйеуі ескі номадтық тәртіптерді, ата-
бабаның наным-сенімін ұмытқысы келмейді. Ол бағынышты жан ретіндегі әйелге
деген мұсылмандық көзқарасты қабыл-дағысы келмейді.
Қазақтардың дәстүрлі мәдениетін қарастырғанда бірнеше тарихи параллель
(салыстыру) жүргізуге болады. Батыс Рим империясының құлауымен Еуропада
қаһармандық ғасырлар орнайды (А. Тойнби. Постижение истории. М., 1991).
Алайда батырлық кодекстің осалдығы оның институционалды емес, жеке тұлғалық
сипат алуында болды. Көсемге деген адалдық индивидуалдық әлеуметтік және
саяси институттар құруға батырлар қабілетті емес. Оның мысалын Атилланың
өлімінен кейін батыс ғұндардың құлауынан байқауға болады. Қазақ мәдениеті
дәстүрлі кезеңінің өзіндік сапасының үстем формасы батырдық эпосы болып
табылады. Эпос әлемі әдетте дәстүрлі. Онда қиын-қыстау ахуалдардағы жүріс-
тұрыс қалыптары (агрессияны тойтару, стихиямен күрес және т.б.) көрініс
табады. Эпикалық дәстүрлі кеңістік мынадай оппозицияға негізделеді:
біздікі және біздікі емес (бөтен), достар - дұшпандар. Және бұл белгілі
бір формаға ие болады. Мысалы, қазақтың батырлық жырларында шексіз дала
біздікі деп есептеледі және оның ар жағында жау бар деп саналады.
Батырлық кезең әрқашан да оқиғаларға толы, қиын-қыстау ахуалдарда ол
қоюлана түседі.
Этномәдениет уақытын бағыттарына қарай шартты түрде реликтілік
(сақталу) және динамикалық (өзгермелі), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz