СПИНОЗАНЫҢ СУБСТАНЦИЯ ТУРАЛЫ ІЛІМІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 1
1 СПИНОЗАНЫҢ СУБСТАНЦИЯ ТУРАЛЫ ІЛІМІ 2
2.АНЫҚТАМАЛАР ҚҰДАЙ ТУРАЛЫ 7
3. АКСИОМАЛАР 7
4. АФФЕКТІЛЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ТАБИҒАТЫ ТУРАЛЫ 15
5. АФФЕКТІЛЕРДІ АНЫҚТАУ 21
6. Аффектілердің жалпы анықтамасы 29
7. Қолданылған әдебиеттер тізімі 30
Кіріспе
Философия тарихында жаңа дәуір деп басталатын таным теориясының
екі ағымы (эмпиризм мен рационаличм) толығынан қалыптасып, мұның өзі
олардың арасынла үлкен қайшылықтар тудырды. Бұл жағдайларға талдау жасай
отырып, мұндағы пайым мен зердеге байланысты мәселелерді диалектикалық
негізде шешу керек. Философия тарихына тереңірек үңіле отырып, мынандай бір
ойды айта кеткенді жөн көрдік. Рационалистік ағымның сонау Р. Декарттан
басталатын негізі әрі қарай дами отырып, диалектикалық ойдың пайда болуына
зор ықпалын тигізді. Мұның өзі осы дәуірдегі зерделік ойдың кеңінен өріс
жайғандығын айқындайтын дәлел. Біз осы ойымыздың дұрыстығына кез жеткізу
үшін XVII ғасырдағы ұлы ойшыл, философ Б.Спинозаның көзқарасына тоқтала
кетуді жөн көрдік. Оның негізгі шығармалары "Этика", "Құдай", "Адам және
оның бақыты туралы қысқаша трактат", "Діни-ілімдік саясат туралы трактат",
тағы басқа да шығармалары негізінен рационалистік көзқарасты уағыздады.
Б.Спиноза езінің рационализмінде сол кездегі дедукциялық геометриялық
әдісті пайдалана отырып, ойлау мен болмыстың арасындағы қатынасты логикалық
тұрғыдан түсіндіруге тырысты, ойлау қарапайьшнан күрделілікке, аб-
страктылықтан, нақтылыққа қарай өрлеу процесінде сезімділікке, тәжірибеге
сүйенбей-ақ жаңадан білім бере алады. Бұл процесс қалай жүреді? Сондай-ақ,
ақиқат дегеніміз не? Міне, Р.Декарттың философиясында толық шешілмей қалған
осы сұрактарға Спиноза жауап беруге кірісті.
1 СПИНОЗАНЫҢ СУБСТАНЦИЯ ТУРАЛЫ ІЛІМІ
Б.Спиноза ең алдымен, дүние бір негізден тұрады, ол — табиғат деп
есептеді. Ендеше, Декарт айтқандай субстанция екеу емес, ол — жалғыз.
Табиғат — субстанция, себеп-салдарлы байланыстар өзіне-өзі себеп болып
дамиды. Бұл субстанция-табиғат шығармашылық процесс. Мұндай шығармашылық
тек құдайға ғана тән. Сондықган Спи-ноза өзінің философиясында субстанция-
табиғатты құдай деп қарайды. Бұл, әрине, толығынан алғанда діни-мистикалық
көзқарас емес, мұндай ілім жаңа дәуірде орын алған пантеистік (қүдай мен
табиғат қатар жаратылған деген ілім) көзқарас болып табылады. Мұндай
көзқарастың пайда болуы зерделі ойдың жемісі екендігі өзінен-өзі көрініп
тұр. Бірақ, бұл идея Р. Декарттың дүниетанымына қарама-қарсы. Өйткені, ол
екі субстанцияны қатар өмір сүреді деп мойындаса, Б.Спиноза субстанцияны —
табиғатты біреу ғана деп уағыздайды. Егер Декарт ойлауды адам-ның жанымен
ұштастырып қараса, Б.Спиноза адамның жанын тек модус (субстанцияның қалпы)
деп біледі.
Пайымға жете көңіл бөлмесе де, ұлы философ Спиноза субстанция-табиғат
туралы көзқарасында көптеген зиялы ойлар айтты. Оның ойынша, субстанция-
табиғат екі атрибуттан тұрады. Оның бірі — тұрақ, өріс, ал екіншісі —
ойлау. Ұлы ойшылдың бұл "көзқарасы оның шығармаларын зерттеуші ғалым-
философтардың арасында әртүрлі талас пікірлер тудырды. Кейбір
зерттеушілердің айтуынша, субстанцияның-табиғатгың атрибуты — тұрақ, өріс
деп анық-тау ойға қонымды болса да, ал енді біреулер субстанцияның екінші
атрибуты ойлау деген пікірге келісе қоймайды. Кейбір зерттеушілердің
айтуынша, бұл жерде, яғни философтың ойлауды табиғатқа тікелей қатысы бар,
оның өмір сүру формасы деп есептеуі гилозоизмге (бүкіл табиғат ойлайды
деген көзқарас) ұрындырып отыр. Ал шындығында, Б.Спинозаның ойлау — табиғат
субстанциясының атрибуты деп анықтама беруі, біздің ойымызша, дұрыс пікір.
Себебі ойлау процесі адамның материалдық органы — мидьң ғана жемісі емес,
ол бүкіл қоғамдық дамудың, қоғамдық қатынастардың туындысы. Ал қоғам
дегеніміз — табиғаттың жалғасы, оның ілгері дамуы.
Спинозаның философиясы ойлау процесіндегі зердеге сүйене отырып,
кептеген диалектикалық проблемаларды көтерді. Солардың ішінде адам туралы
проблеманы қысқаша айтып кеткен жөн. Өйткені, Спинозаның философиялық
жүйесі сырт қарағанда адам туралы емес, тек қана табиғат жөніндегі ілім
сияқты болып көрінуі мүмкін. Шындығына келгенде, Спиноза адамды "Құдай"
дәрежесіне дейін көтермейді, керісінше, оны сол қалпьнда, оған тән
кемшіліктерімен, жетістіктерімен талдауға әрекеттенеді. Оның диалектикалық
көзқарасының бір ерекшелігі адам мен құдайдың арақатынасын терең талдап
бергендігінде болып отыр. Ұлы ойшыл Спинозаның айтуынша құдай бар, бірақ
адамдар оны басқаша бейнелейді. Кейде адамдар өздерінің барлық қасиеттерін,
бар ерекшеліктерін құдайға ғана таңып, келе-келе өздері бәрінен айырылып,
жұрдай болады. Сөйтіп, құдай адамдар сияқты әрі жақсы, әрі жа-ман жақтары
мен кемшіліктері бар, белгілі бір ұлтқа жата-тын бейне болып шыға келеді.
Міне, сондықтан адамдар өздерінің қандай жағдайға душар болғандықтарын
сезбей де қалды. Ал шындығына келгенде, құдай адамдарға түсі-ніксіз, оларға
ешқандай ұқсастығы жоқ абстрактылы белгісіз бір нәрсеге айналадй. Сондықтан
оны жеке алып бейнелеу, суреттеу, ол жөнінде дәлелді пікір айту өте қиын.
Сөйтіп, Спиноза құдай мен адамның арасындағы байланысты анықтай отырып,
кұдай туралы ілімдегі дін иелерінің ұзақ жылдар, тіпті, ғасырлар бойы орын
алып келген идеологиясына аямай соққы берді. Сонымен қатар, Спиноза "құдай
жоқ" деп мәселені оп-оңай шешуге ұмтылған атеистерді де барынша сынға алды.
Осыдан келіп ол "құдай" деген тек жалаң ұғым, ал шын мәнісінде ол — табиғат
болып шығады. Оны түсіну үшін жан-жакты зерттеп, оның заңдылықтарын ашып,
адам өмірінде, қоғамда, практикалық негізде пайдалана білу қажет деп білді.
Ендеше, адамнан тыс тұратын осы объективті күшті (табиғатты)
алдымен түсініп, айқындап, оның қаһарлы ықпалынан шығу керек. Өйтпейінше,
адамдардың табиғаттан өзін-өзі тани алмай қалуы сөзсіз. Сөйтіп, адамдар
надандықтың әзәзіл күшінің құрбаны болады.
Шынында да, адамдар қаншама ғасырлар бойы надандықтың құрбаны болып,
діни шырмаудан, реакцияшылдық-идеологиялық құрсаудан құтыла алмай келді.
Әлі де болса олар осы тағдырдың тауқыметін басынан кешіруде.
Мұндай надандықтың күші адамдарды көктегі құдайға ғана емес, жердегі
жеке адамға да табынушылыққа алып келгенін сан ғасырлар бойғы тарихтың
тағдырынан да, біздің күні кешегі өмірімізден де көріп отырмыз.
Спинозаның философиясындағы тағы бір ерекшелік — езі жаратылыстану
саласын жетік білгенімен, философияны және өзінің көзқарасын геометриялық,
математикалық формада баяндағанымен, ол жеке ғылымдар саласын асыра
дөріптемейді. Мұның өзі оның философиясыңдағы ойлау процесінің негізгі бір
танымдық әдісі ретінде қабылданып, зерде жаратылыстану саласының,
жетістіктерін толығынан түсіндіруге баштгалды. Бірақол осы әдіс арюылы
философияны жаратылыстану саласьшан кейін қоюға барынша қарсы еді.
Айталық Спиноза атақты философ Декарттың " психико-физихалық" проблема
арқылы "жан мен тәннің" арақатынасын шепшекші болған әрекетіне ажықган ашық
қарсы шықты, Ол Декартты қиналдырған бұл мәселені " адамның жаны (рухы) мен
тәнінің арасында ешқандай қатынас жоқ, болуы да мүмкін емес" деп зердемен
бір-ақ шешті.
Ал бұлардың арасында себеп-салдарлы байланыстардың да орын алуына ешқандай
қисын жоқ. Өйткені, олар (жан мен тән) екі белек нәрсе емес, керісіішіе,
біреу-ақ, біртұтас. Спиноза бұл жерде денесіз жан бар деген даурықпалы діни-
теологиялық ағымдардың іргетасын қалаған идеологтарды, сондай-ақ, " жансыз
дене" бар деген, " жан", "рух", "ойлау" т.б. категорияларсыз-ақ өмір сүруге
болады деген метафизикалық, механикалық көзқарастарды тудырған ойшылдарды
да сынап өтті.
" Ойлаудың табиғатын" жекелеген индивидтің денесі мен миының ішінде
жатқан құбылыстар мен оқиғалар арқылы түсінуге болмайтыны осы Спинозаның
философиясында айқын көрінеді. Өйткені, бұл оқиғаларда сыртқы қүдіретті
себептердің, әмбебап қажеттіліктің әсері бейнеленген. Тек осы күштердің
аясында ғана барлық денелер, оның ішінде адамның денесі қозғалып, іс-қимыл
жасай алады. Ендеше, ойлау процесін текмидың ғана жемісі деп қарау, жеке
адамның денесімен ғана шектеу ағатшқ болар еді. Ал ойлауды тудыратын тек
кана адамның денесі емес, бүкіл шексіз денелердің жиынтығы. Адамның денесі
болса, осы бір тұтастықтың, табиғаттың бөлігі ғана. Ал ойлауды
субстанцшшың, табиғаттың атрибуты, ажырамас касиеті деп қарау сол заманда
пайда болған механихалық, метафизика-лық көзқарастың ғана әсерінен емес
еді. Бұл — одан кейінгі жерде де екі жүз жылдан астам өмір сүрген, тек қана
Жаратылыстану саласының нәтижелеріне сүйеніп келген сыңаржақ дүниетанымға
қарсы бағытталған соққы болатын.
Кейін Спинозаның осы ойы көптеген ойшылдардың еңбегінде кеңінен қолдау
тапты. Олардың ойларының негізін Ф.Энгельс қолдай отырып, ғылым мен таным
саласындағы маңызын: " Алайда, пәле мынада: механизм сондай-ақ, XVIII
ғасырдың материализмі де абстрактылы қажеттіліктен еді, сол себепті де сол
кездейсоқтықтан арыла алмайды. Материя адамның ойлайтын миын дамытады деген
факті ол үшін таза кездсйсоқтық болып табылады..." — деп көрсетті.
Ойлаудың табиғаты белгілі бір дененің, оның іс-әрекетінің езгешелігінде
ғана емес, керісінше, оның нақты түрде денелік іс-қимыл жасау қабілетінде
жатыр. Ендеше, дененің ойлау қабілетіне ие болуы оның өз іс-әрекетінің
дүниедегі барлық денелер жиынтығының өмбебап қажеттігінен келіп шығатынын
бейнелеуінде.
Бұл жерде Спинозаның нағыз ғылыми принципті ұстап, Декарттың діни-
мистикалық негіздегі "ерік бостандығы" деген тезисіне қарсы шығып отырғанын
байқаймыз. Дс-карттың "Ерік бостандығын", яғни "жанның" (рухтың) іс-қимылға
деген қабілетін материалдық денеге, белгілі бір жағдайлар жиынтығына
абсолютті түрде тәуелсіз деп қарауы философия тарихында кейінгі ойшылдардың
тарапынан кең қолдау тапқан еді. Бұл идея жаңа дәуірде Кант пен Фихтенің,
олардың ізбасарларының қолдауына ие болып, біздің заманымызда
экзистенциалистік философиялық кәзқарастарға негіз болды. Спинозаның
ойынша, бостандықгы бұлайша түсіну біздің ақыл-ойымыздың объективті дүниені
дұрыс ұғына алмауынан туған еді.
Осыған орай, Спиноза бостандық проблемасын ең алдымен объективті дүниені,
табиғатты, яғни бізді қоршаған қажеттілікті танумен тығыз байланыстырды.
Табиғатты, яғни қажеттілікті барлық адамдардың терең түсініп, соған тән
адамдардың сапалыққызметі, одан шығатын олардың мақсаты мен оны іске
асырудағы құралдары объективті дүниенің барлық жақтарының озара
байланысынан келіп шығады. Міне, мүндай көзқарас орта ғасырлық схоластикаға
ғана емес, сол кездегі керітартпа философиялық ілімдерге де соққы болып
тиді. Сондықтан мүндай көзқарасты фатализм деп атап, оның өміршеңдігін
байқамау ағаттық болар еді. Күні бүтінге дейін ездерін материалистерміз деп
кеуде қағатын кейбір ойшылдардың, философтардың Спиноза көрсетіп берген
қажеттілік пен кездейсоқтық диалектикасын әлі де түсіне алмай келе
жатқанына таң қаламыз.
Спиноза өзінің еркіндікке берген анықтамасы арқылы объективті дүниенің
негізіне зерделі ой арқылы жол ашып берді деуге болады. Оның қажеттілікті
ұғыну адамдарды олардан тыс тұрған табиғи жағдайлардың көзсіз, соқыр құлына
айналдырмай, керісінше, оның қожасына, билеушісіне айналдырады деген
қағидасы өте маңызды болды.
Спиноза өзінің ілімінде материалды дүниені біртүтас, ешбір қоспасыз,
ешбір бөлшектеусіз қарап, талдауды ұсынды. Бөлшектелген заттардың жиынтығы
табиғатты күрап, ондағы қарама-қарсылықтар мен қайшылыктарды тудыра
алмайды. Керісінше, қарама-қарсылықтар мен олардың қайшылығы біртұтас
жалпылықтан, оның себеп-салдарлы өзара байланысынан шығады. Мүндай көзқарас
ғылыми дедукциялық ақиқат жолы болатын. Егер эмпирикалық, күнделікті көзге
бірден түсетін қарама-қарсылықтарды алып, оларды алғашқы деп қарап, талдай
бастасақ, солардың ішіндегі бірлігін және қажетті өзара байланысын ашу
мәселесі шешілмейтін қиындыққа тап болар еді. Осыдан келіп таным
процесіндегі пайымның дәрменсіз тірлігі өзінің нәтижесіздігін көрсетер еді.
Ал Спиноза зерделік ой мен таным теориясын ілгері дамыта отырып, әуелі
бастапқы бірліктің (тұтастықтың) негізін түсініп, одан оның не себепті бір-
бірінен айырмашылықта болатынын, келе-келе тіпті қарама-қарсы жақтарға
бөлінетінін зерттеуге кіріседі. Бұл негізгі принцип диалектикалық деп
аталып, К.Маркстың "Капиталы" да осы принциптің ізімен эмпирикалық, нақты
заттардың пайда болуының, олардың шығу тегінің, тарихи жолының логикалық
формасын жасады.
Мұндай зерделік, диалектикалық принциптің тарихи жолы бізді таным
процесі мен ғылыми талдауда жекені тұтастықтан бөліп алып, немесе жаллыны
жекеден оқшаулап, олардың әрқайсысын асыра бағалаудан сақтандырады.
Өйткені, жекені түтастықтан бөліп қарау және оны асыра дәріптеу
позитивизмге, неопозитивизмге әкеледі, яғни әрбір бірлік, тұтастық
объективтік дүниеде емес, біздің ойлау процесімізде ғана, тілдің қүрамында
гана деген теріс козқарас туғызады. Ал тұтастыкты, бірлікті жекеден бөліп
алып қарау, оны жоғары багалай отырып, асыра доріптеу бізден тыс идея, рух,
ерік, тағы сол сияқтылар бар деп есептейтін, дүниенің озі солардыц
жаратуыныц жемісі деп санайтын сонау Платон мен Шеллингтен басталып, Ге-
гельмен аяқталатын философиялық сыңаржақ агымға әкеледі.
Спинозаның зерделі философиясының тағы бір срекшелігі — оның
диалектикалық принциптерді тудыра отырып, оны озінің ілімінде жан-жақты
қолдануы. Ол Дс-карттың сыңаржақ рационалистікжозқарасына қарсы шыға
отырьш, дегенмен оның жаратылыстану іліміне сүйснеді. Алайда, Декарттың
көзқарасындағы философияны гылым-дардың жиынтығы ретінде қарап, зерттеуге
бағытталган пайымдаушы ойға ашық қарсы шығуы өзіиің маңызын куні бүгінге
дейін жоғалтқан жоқ.
Спинозаның ең негізгі зерделік ойға суйснгсн идеясы — заттардың
табиғатына да және зердеге де тән жалпы-лықтың, түтастықтың болуын ашып
көрсету. Идеялардың арасындағы байланыс заттардың байланысы мен реттілігіне
сәйкес келуі керек. Ал бүл сәйкестік жалпы логикаға ба-ғынады. Олай
болмаған жағдайда ақыл-зерде озіне тән ло-гиканың жолымен ғана кетіп, тек
шатастырудан басқа еш-теңе тудырмайды. Ал ақыл-зерденің негізгі міндеті —
абст-рактылық үғымдарды асыра дәріптемей, оларды оз орнында пайдалану.
Ғылым мен мәдениеттің логикасын жасау процесінде Спинозаның зерделі
философиясының атқарған рөлі срек-ше. Ол ойлау процесінің диалектикалық
модениетін жаса-ды. Табиғат адам арқылы өзін-озі тани ала ма? Нсмесс адам
арқылы табиғатты денесіз және ешбір кеңістіксіз омір сүретін "интеллект"
ретінде ғана сезіпіл, тануға бола Іиа? Бүл берілген сүрақтар күні бүгінге
дейін адам баласының дүниетанымы үшін ете маңызды болып отыр. Табиғатты
танитын және оны зерттейтін "ақыл", "рух" немесе "зер-де" емес, тек қана
нақты түрде кеңістік пен уақытта омір сүретін, ақылға, рухқа, зердеге ие
болган адам ғана. Тск адам арқылы ғана табиғат өзін-озі және озінің
шексіздігін таниды. Мүның өзі сонау көне грек заманындагы Аристо-тельден
бастап Спинозаға жалғаскан, кейінгі ойшылдар Шеллинг, Гегель, Шопенгауэр
арқылы дамып отырған, біздің заманымызға да келіп жеткен сыңаржақтықты,
объективтілікті тым асыра бағалаған бағытқа соққы болып тиді.
Спиноза ғылымды және білімді қорғау үшін қүдай ту-ралы ілімнің тілін
пайдалана білді. Ал қазіргі замандағы кейбір ойшылдар білімнің тілін
пайдалана отырып, не түрлі реакцияшыл керітартпа көзқарастарды қорғап
отырғаны-на таң қаласыз. Спинозаның қазіргі барлық фшюсофтар-дан
айырмашылығы да осында.
Спинозаның философия тарихында қалдырған бір үлкен үлесі — оның
монистік принципі. Бүл принцип бойынша табиғат жалғыз — біртұтас зат. Оның
өзіндік ішкі даму заң-дылығы бар. Ол уақытша ғана мәңгілік, кеңістік
жағынан шексіздік пен шетсіздікке ие, ал енді субстанция тудырған модустар
әрдайым өзгеріп, дамып отырады. Олар не мөңгі шексіз немесе уақытша шекті-
шетті болып келеді. Мұндай зерделі көзқарас табиғатты біртүтас деп біледі,
сонымен бірге ол механизм емес, заттардың механикалық қосын-дысына жатпайды
деп атап керсетеді. Табиғатты бүлай қарау, оның ішкі байланыстарын ашуға
үмтылу, диалекти-калық процесс екендігін анықгау өз заманында үлкен жа-
ңалық болды. Оның бүл диалектикасы жаратылыстану са-ласына үлкен септігін
тигізіп, ондағы себеп-салдарлы бай-ланыстарды толығынан ашуға жақындады.
Спинозаның диалектикалық дүниетанымы мынандай мәселелерді шешкенде де
айқын көрінеді. Ол өзінің зерделі философиясында ең алдымен ақиқат туралы
проблеманы жан-жақты зерттеп шықгы. Ақиқатты жан-жақты талдай отырып, оның
адасушылықпен диалектикалық өзара бай-ланыста екендігін анықгады. Үлы ойшьш
адасушылықтың ақиқатсыз, ақиқаттың адасушылықсыз болмайтындығын айқындап
берді. Ақиқат осы адасушылықгың мәнін.аша отырып, шындықты көрсетті. Бұл
көзқарас сонау Аристо-тель заманынан бері келе жатқан "ақиқат дегеніміз
объектінің шындыкден сәйкес келуі" деген қағидаға қара-ма-қарсы еді. Олай
болса, ақиқат объективті шындықгың өзін адасушылықпен байланыстыра отырып
қарайды. Кейін бүл көзқарас классикалық неміс философиясының үлкен өкілі —
Гегельдің ақиқат пен шындықтың диалектикалық байланысын ашуына үлкен
ықпалын тигізді. Спинозаның зерделік диалектикасы еркіндік пен кажет-
тіліктің өзара байланысын ашып, олардың таным проце-сінде маңызды рөл
атқаратынын айқындап берді. Еркіндік дегеніміз, Спинозаның тілімен
айтқанда, танылган қажеттілік. Олай болса, еркіндік адамның өз өміріне, оны
қоршаған дүниеге тығыз байланысты. Сондықтан адам өзі өмір сүріп отырған
ортаны жете танып, түсіну арқылы ғана еркіндікке ие болады. Мұндай көзқарас
сол Спиноза өмір сүріп отырған заманда дүниеге деген ғылыми көзқарастың
дамуына, қоғамдық емірдің қайшылыққа толы қилы-қилы белестерін түсінуге
барынша мүмкіндік беріп, ойлау про-цесінде жаңадан бір даңғыл жол ашты.
Алайда, бұл анықтама сол дәуірдің алдыңғы катарлы ағартушылық
көзқарасының жемісі болатын. Еркіндікті ди-алектикалық тұрғыдан түсіну
кейінгі дәуірде, әсіресе, XVII-XIX ғасырларда басталды.
Спинозаның зерделік философиясы гылымда да маңыз-ды рөл атқарды. Өз
заманының және одан кейінгі дәуірдін аддыңғы қатарлы галымдары мен
ойшылдары оның жемісті идеяларына сүйене отырып, көптеген жаңалықгар ашты.
Айталық, атақты психолог Л. Выготский "Эмоциялар туралы ілім" деген
еңбегінде ұлы ойшыл Спинозаның психологиялық жоғары жүйке қызметінің
физиологиясымен, психологиялық процестердің "сыртқы тәртіптерімен" өзара
әрі тығыз байланысты екенін шебер түрде талдағанын және ұлы философтың осы
принциптерінің өте маңызды екенін жан-жақты көрсетіп берген.
2.АНЫҚТАМАЛАР ҚҰДАЙ ТУРАЛЫ
1. Өзі өзінің себебі деп мен ненің мәні өзінің ішінә өмір сүре
алатынды, басқаша айтқанда, ненің табиғаты өмір сурстіндейден басқаша
болып көрінбейтінді ұғынамын.
2. Өзінің тегінде соңгы деп ол сол табиғаттағы басқа зетпен шектеле
алатын соңдай зат аталады. Тек солай, мысалы, дене соңғы деп аталады,
өйткені біз одан да үлкен басқа денені қашанда елстете аламыз. Дәл солай
ой басқа оймен шекте-леді. Бірақ дене оймен шектелмейді, ой да денемен
шектелмейді.
3. Субстанция деп мен не өзімен өзі емір сүретінді және өзі өзі арқылы
көрініс табатынды, яғни ненің көрініс табуын, ол одан құрастырылуға
міндетті болған басқа заттың көрініс табуын керек қылмайтынды ұғынамын.
4. Атрибут деп мен ақыл субстанцияда оның мәнін құрастырушы ретінде
көрініс табатынды үғынамын.
5. Модус деп мен субстанцияның күйін, басқаша айтқанда, сол не басқа да
өмір сүретінді және бұл басқа арқылы көрініс табатынды түсінемін.
6. Қүдай деп мен абсолютті шексіздікті, яғни олардың өрқайсысы мәңгі және
шексіз мәнділікті білдіретін, шексіз көп атрибуттардан тұратын
субстанцияны түсінемін.
Түсіндірме. Мен абсолютті шексіз, ал бірақ өз тегінде шексіз емес деп
айтамын. Өйткені тек өз тегінде шексізге қатыстыға келсек, біз көптеген
атрибуттарды шексіз терістей аламыз; абсолютті шексіздің мәніне тек мәнді
білдіретін және өзінің ішінде ешқандай терістеуді ұстап тұрмайтын сондай-
дың бөрі жатады.
7. Азаттык, деп өзінің жеке табиғатының тек бірден-бір қажеттілігі бойынша
өмір сүретін және әрекетке тек өзі өзімен анықталатын сондай зат аталады.
Қажетті немесе, дұрысы-рақ айтқанда, мәжбурленген деп, ол өмір сүруге және
іс-әрекетке белгілі және анықталған түрде қайсыбір басқамен айқындалған
айтылады.
8. Мәңгілік деп мен өмір сүрудің өзін айтамын, себебі ол мәңгі затты
қарапайым анықтаудан қажетті шығатындай болып көрініс табады.
Тусіндірме. Шынында да, осындай өмір сүру, солай заттың мәні де мәңгі
ақиқат болып көрініс табады және осының салдарынан жалғасу (ұзақтык,)
немесе уақыт ретінде түсіндіріле алмайды, әйтсе де, ұзақтық та не басы, не
аяғы жоқ сияқты елестетіле алады.
3. АКСИОМАЛАР
1. Барлық өмір сүретін немесе өзі өзінде, немесе қайсыбір басқада өмір
сүреді.
2. Басқа арқылы көрініс таппайтын өзі өзі арқылы көрініс табуы міндетті.
3. Бұл белгілі бір себептсн қажетті түрде әсер шығады және, керісінше,
егер ешқандай белгілі бір себеп болмаса, онда ісердің ілесіп шығуы мүмкін
емес.
4. Әсерді білу себепті білуге тәуелді жоне соңғыны өзіңде ұстайды.
5. Өздерінің арасында ешқандай ортаққа ие емес заттар біреуі басқасы
арқылы таныла да алмайды; баскаша айтқанда, бірінің көрініс табуы өзінде
басқасының көрініс табуын ішіне алмайды.
6. Ақиқат идея өзінің объектісімен келісімде болуы керек.
7. Өмір сүрмейтіндей болып көрініс табатынның мәні — өзінде өмір сүруді
ұстап тұрмайды.
1-теорема
Субстанция табиғаты бойынша өз куйлерінен біріншілеу.
2-теорема
Әртурлі атрибуттарға ие екі субстанция өзара ешқандай ортақтыққа ие емес.
Дәлелдеме. Бұл да 3-анықтамадан айқын, өйткені әрбір субстанция өзі өзінде
өмір сүруге міндетті және өзі өзі арқылы көрініс таба алады, басқаша
айтқанда, бірінің көрініс табуы басқаның көрініс табуын өзіне алмайды.
3-теорема
Өзара ортақ, ештеңесі жоқ заттар бірі-бірінің себебі бола алмайды.
Дәледеме. Егер олар ешнқандай ортақ белгіге ие болмаса, онда олар бірі
басқасы арқылы таныла алмайды және сондыктан
бірі басқасының себебі бола алмайды; осыны дөлелдеу қажетеді.
4-теорема
Екі немесе одан көп түрлі заттар өзара немесе субстанция-лар
атрибуттарының айырмашылығымен немесе олардың модустарының
айырмашылығымен ерекшеленеді.
Дәлелдеме. Өмір сүретіннің бәрі не өзі өзінде, не қайсыбір басқада өмір
сүреді , яғни субстанциялардан және олардың күйлерінен (модустарынан)
басқа ақылдан тыс ештеңе жоқ. Ендеше, бірнеше заттар өзара ерекшелене
алатын
субстанциялардан басқа, немесе — ол да сол — олардың атрибуттары мен
модустарынан басқа, ақылдан тыс ештеңе жоқ. Осыны дәлелдеу қажет еді.
5-теорема
Заттар табиғатында екі немесе одан көп бір және сол табигаттағы
субстанциялар бола алмайды, басқаша айтқанда, бұл бір және сол атрибутпен
де солай болады.
Дәлелдеме. Егер бірнеше әртүрлі субстанциялар өмір сурсе, онда олар өзара
немесе өздерінің атрибуттарының айырма-шылығымен, немесе өздерінің
модустарының айырмашы-лығымен ерекшелснуге міндетті болады (алдынғы
теорема бойынша). Егер атрибуттар айырмашылығын ұйғарсақ, онда бірден-бір
атрибутпен тек бір субстанция өмір сүреді деуге болады. Егер бұл күйлердің
(модустардың) айырмашылығы болса, онда бұл модустарды сыртқы жақта қалдыра
отырып, себебі (1-т. бойынша) субстанция оз табиғаты бойынша өзінің
модустарынан бірінші, және субстанция өзінде, яғни оның ақиқатты
табиғатына сай қарастыра отырып (3-анық. және 6-акс.), оның басқа
субстанциядан бөлек болатынын, яғни (алд. т. бойынша) бірнеше осындай
субстанциялар емес, тек бір субстанцияның өмір сүретінін елестете аламыз.
Осыны дәлелдеу қажет еді.
6-теорема
Бір субстанция басқа субстанциямеи туындай алмайды.
Дәлелдеме. Заттар табиғатында бір және сол атрибутпен (5-т. бойынша) екі
субстанция, яғни (2-т. бойынша) өзара әлдебір ортағы бар субстанциялар
өмір сүре алмайды. Сондықтан (3-т. бойынша) бір субстанция басқасының
себебі болмайды, басқаша айтқанда, бірі басқасымен жасалып шығарыла
алмайды. Осыны дәлелдеу қажет етеді.
Королларий. Осыдан субстанцияның әлдебір өзгемен жасалып шықпайтындығы
шығады. Шынында да, заттар табиғатында субстанциялар және олардың
модустарьшан басқа ештеңе өмір сүрмейді (бүл 1-акс. және 3- және 5-анық-
дан түсінікті). Ал (алдыңғы т. бойынша) басқа субстанциямен субстанциялар
жасалып шықпайды. Сондықтан субстан-циялар шартсыз ешқандай өзгемен
өндіріле алмайды; осыны дәлелдеу қажет еді.
Басқа дәлелдеме. Бұл қарсының мүмкін емсстігімен одан да жеңіл
дәлелденеді. Өйткені егер субстанция әлдебір өзгемен өндірілетін болса,
онда оның танымы оның себебін танудан тәуелді болар еді (4-акс. бойынша)
және сондықтан ол субстанция болмас еді (3-анық. бойынша).
7 теорема
Субстанция табигатына өмір сүру тән.
Дәлелдеме. Субстанция қайсыбір өзгемен жасалып шыға-рыла алмайды (алдын.
т. кор. бойынша). Сондықтан ол өзі өзінің себебі болады, яғни оның мәні
өзінде өмір сүруді қажетті түрде ішіне алады (1-анық. бойынша), басқаға
айтқанда, оның табиғатына өмір сүру тән; осыны дәлелдеу қажет еді.
8-теорема
Әрбір субстанция қажетті шексіз.
Дәлелдеме. Белгілі атрибутқа ие болатын субстанция тек жалғыз өмір сүреді
(5-т. бойынша) және оның табиғатына өмір сүру тән (7-т. бойынша). Сонымен,
оның табиғатына немесе шекті ретінде, немесе шексіз ретінде өмір сүру тән
болады. Бірақ ол шекті бола алмайды, себебі бұл жағдайда ол сол
табиғаттағы басқа субстанциямен шектеуі міндетті болар еді (2-анық.
бойынша), ол да қажетті түрде өмір сүруге міндетті болар еді (7-т.
бойынша); ендеше, бірден-бір атрибу-тымен екі субстанция өмір сүретін
болар еді, ал бұл (5-т. бойынша) мүмкін емес. Сондықтан субстанция
шексіздік ретінде өмір сүреді; осыны ділелдеу қажет еді.
1-схолия. Шектелген болмыс — шындықты белгілі мөлшерде терістеу, ал
шексіздік — қайсыбір табиғатгың өмір сүруін абсолютті құптау
болатындықтан, онда 7-т. тура кез келген субстанцияның шексіз екендігі
шығады.
2-схолия. Олар заттар туралы шатасқан пайымдауларға ие және заттарды
олардың бірінші себептеріне тануға дағды-ланбағаңдардың барлығына 7-т.
дәледемесін түсінудің қиын-ға соғатынына мен күмәнданбаймын; сондықтан,
әрине, олар субстанциялар модификациялары мен субстанциялардың өздерінің
арасында айырмашылық жүргізбейді және заттар-дың қалай жасалатынын
білмейді. Табиғи заттардың бастама-сын көре отырып, олар оны субстанцияға
да тіркеп қоятыны осыдан шығады. Өйткені кім заттардың шынайы себептерін
білмейтін болса, сол бәрін шатастырып алады және өз ақылы тарапынан ешбір
қарсылықсыз, ағаштар адамдар сияқты сөйлей алады, олар ұрықтан пайда
болатын сияқты, адамдар тастардан дәл солай пайда бола алады, кез келген
форма қандай да болмасын басқасына өзгернн алады деген сияқты-ларды
қиялдай бнрнді. Кім Құдайылық табиғатты адамдық-пен араластырып жіберсе,
сол Құдайға адамилық аффекті-лерді жеңіл қоса салады, әсіресе бұл
аффектілердің жанда қалай пайда болатыны оған әзірше белгісіз болғанда,
тап осылай болады. Керісінше, егер адамдар субстанция табиға-тына назар
аударса, онда оларда 7-т. ақиқаттығына ешқандай күдік қалмас еді; бұл аз
болса, осы теорема барлығы үшін аксиома болар еді және жалпы мойындалған
ақиқаттардың санатында тұратын еді. Сонда ғой субстанция деп не өзі өзінде
өмір сүретінді және өзі өзі арқылы көрініс табатынды айтар еді, яғни оның
танылуы басқа затты тануды талап етпейтін, соны тусінетін болар еді, ал
модифшациялар деп не басқада өмір сүретіні және ненің көрініс табуы, олар
онда өмір сүретін, сол зат туралы көріністерден құрастыры-латын, соны
түсінстін болар еді. Сондықтан біз өмір сүрмей-тін модификациялар туралы
да сенімді идеяларға иеміз, өйткені, өйтсе де, ақылдан тыс олар шындықта
өмір сүрмесе де, алайда олардың мәні осылай қайсыбір басқаның ішінде
тұрады, олар осы басқа арқылы көрініс таба алады. Ақылдан тыс
субстанциялардың ақиқаттылығы өздері өзі арқылы көрініс таба алатындығында
тұр. Ендеше, егер кім де кім ол айқын және анық, яғни ақиқатты субстанция
идеясына иемін деп айтса, бірақ сонда да осындай субстанцияның өмір сүре-
тіңдігіне күмәнданса, онда бүл, дұрысында, егер ол ақиқатты идеяға иемін,
алайда оның жалған екеңдігіне күмәнданамын дегенімен тура сондай болып
шығады (кім осыған байыпты ойланса, онда бүл әркімге түсінікті болады).
Тап осылай, егер кім де кім субстанция жаратылған деп айтса, онда сонымен
бірге ол жалған идея ақиқатты болып шықты десе, онда осыдан
мағынасыздықты, әрине, өзінде тіпті елестете алмайсыз. Сонымен, субстанция
өмір сүруінің, сонымен бірге оның мәнінің өмір суруі мәңгі ақиқат болып
табылады.
Осыдан біз басқа жолмен, бірден-бір табиғаты бар субстан-ция тек жалғыз
өмір сүреді деген корытындыға келе аламыз және мен осыны бұл жерде қайта
көрсетуді артық деп есептемеймін. Осыны тәртіпте істеу үшін, мыналарды
ескерту міндетті: 1) қайсыбір заттың дүрыс анықталуы, анықталатын затгың
табиғатынан басқа, ештеңені өзінде ұстап тұрмайды және білдірмейді. Осыдан
2) ешқандай анықтау өзінде жеке заттардың қайсыбір белгіленген санын ұстап
тұрмайды және білдірмейді, себебі ол анықталатын заттың тек жалғыз
табиғатын білдіреді. Солай, мысалы, үшбұрыштың анықта-масы үшбұрыштың тек
табиғатын, ал үшбұрыштардың қайсыбір анықталғанын емес, тек алғашқыны
біддіреді. 3) Әрбір өмір сүретін зат үшін қажетті түрде сол бойынша ол
өмір сүретін қайсыбір анықталған себептің бар екендігін атап өту міндетті.
4) Ақырында, бұл себеп оның күшімен қайсыбір зат өмір сүретіндіктен немесе
табиғаттың өзінің ішіне алынуға және емір сүріп тұрған заттың
анықтамасында болуға міндетті екендігін (атап айтқанда, өмір сүру оның
табиғатына тән болатындықтан, соның күшімен) немесе одан тыс болуға
міндетті екендігін ескеру керек. Бұл қағидалардан, егер табиғатта жеке
заттардың қайсыбір белгілі саны өмір сүретін болса, онда олардың неге осы
саны болатындығын, ал неге көп әлде аз емес себептің қажетті түрде болуға
міндетгі екендігі шығады. Егер, мысалы, табиғатта 20 адам өмір сүрсе
(айқынырақ болу үшін, олар бір уақытта өмір сүреді және бұрын табиғатта
ешқандай басқа адамдар өмір сүрмейді деп, мен ұйғарамын), онда неге 20
адам сүретініне негізділік беру үшін жалпы адамдық табиғаттың себебіне
сілтеу жет-кіліксіз болады, бірақ оның үстіне, көп те емес, аз да емес,
неге дәл осы 20 адам өмір сүретіні себебін көрсету қажетті болып табылады,
өйткені (3-еск. бойынша) барлығы үшін неге оның өмір сүретінінің, себебі
болуы қажетті. Бірақ бұл себеп адам табиғатының өзінде ұсталып тұра
алмайды (2 және 3 еск. бойынша), себебі адамды дұрыс анықтау өзінде 20
санын ұстап тұрмайды. Сондықтан (4 еск. бойынша), неге бұл 20 адам өмір
сүруінің және ары қарай, неге олардың әрбірі өмір сүруінің себебі олардың
әрқайсысынан тыс болуы қажетті. Осыдан, ненің табиғатында бірнеше жеке
бірліктер өмір сүре алатындардың барлығы, олардың өмір сүруі үшін сыртқы
себепке ие болуы міндетті деп, жалпы қорытындылау керек. Содан кейін
субстанция табиғатына (бұл сх. көрсетіл-гендей) өмір сүру тән болса, онда
оның анықтамасы өзінде қажетті өмір сүруді ұстап тұруы керек және
сондықтан оның қарапайым анықталуынан оның өмір сүруі туралы тұжырым-дауға
болады, бірақ оның анықтамасынан бірнеше субстан-циялардың өмір сүруі (2
және 3 еск. көрсеткеніміздей) шық-пайды. Сондықтан одан қажетті түрде бір
және сол табиғат-тағы субстанция тек жалғыз өмір сүреді деген шығады;
осыны дәлелдеу керек еді.
9-теорема
Қайсыбір зат негүрлым коп нақтылыққа немесе болмысқа ие болса, соғұрлым
көп атрибуттар оған тән. Дәлелдеме. Бұл 4-анық тамада айқын.
10-теорема
Бір субстанцияның әрбір атрибуты өзі өзі арқылы көрініс табуы керек.
Дәлелдеме. Атрибут бұл ақыл субстанциясында оның мәнін құрастырушы ретінде
орын алатындықтан (4-анық. бойынша), онда ол өзі арқылы орын алуы керек (3-
анық. бойынша); осыны дәлелдеу қажет еді.
Схолия. Осыдан екі атрибуттар, өйтсе де, нақтылы әртүрлі болып, яғни бірі
басқасының көмегінсіз көрініс табатынды-ғымен, алайда бұдан олар екі
барлықты немес екі әртүрлі субстанцияларды құрастырады деп тұжырымдай
алмайты-нымыз анық. Субстанцияның табиғаты, оның әр атрибуттары өзі өздері
арқылы көрініс табатындықтан, себебі ол оларға ие барлық атрибуттар ода
қашанда бірге өмір суретіндіктен, тап осындай болады. Оның үстіне, олардың
бірде-бірі басқа-сымен туындамайды, бірақ әрбірі нақтылықты немесе
субстанция болмысын білдіреді. Соңдықтан, бір субстанцияға бірнеше
атрибуттарды тіркеу ақылға сыйымсыз болып көрін-бейді. Керісінше,
табиғатга кез келген барлық қайсыбір атри-бутымен көрініс табуға міндетті
болатындығынан, айқын еш нәрсе жоқ және ол неғұрлым көп нақтылықтарға
немесе болмыстарға ие болса, онда ол соғұрлым көп, қажеттілікті де немесе
мәңгілікті де, шексіздікті де білдіретін, атрибутгарға ие болуы міндетті.
Сондықтан, абсолютті шексіз (6 анық. көрсеткеніміздей), олардың әрқайсысы
қайсыбір мәңгілік пен шексіз мәнді білдіретін, шексіз көптеген
атрибуттардан тұратын барлық ретінде анықталуға қажеттілікпен міндетті.
Субстанциялардың айырмашылығын қайсы белгісі бойынша біз біле аламыз деп
сүрайтын болса, онда заттар табиғатында тек бір субстанция өмір сүреді
және ол абсолютті шексіз дегендей, келесі теоремаларды оқып шықсаң, ал
сондықтан да осындай белгіні іздену нәтижесіз болар еді.
11-теорема
Кұдай немесе субстанция шексіз коптеген атрибуттардан тұратындықтан және
олардың әрқайсысы мәңгі және шексіз мәнді білдіретіндіктен, қажетті түрде
өмір сүреді.
1-дәлелдеме. Егер кім осьмен келіспесе, онда, егер бұл мүмкін болса, құдай
жоқ деп елестетесің. Сондықтан (7-акс. бойынша), оның мәні өзінде өмір
сүруді ішіне алмайды. Бірақ бүл (7-т. бойынша) мүмкін емес. Сондықтан,
құдай қажетті түрде өмір сүреді; осыны делелдеу қажет еді.
2-дәлелдеме. Әрбір зат үшін себеп немесе негіз
қалай оның өмір сүруі үшін, солай оның өмір сүрмеуі үшін керек. Егер,
мысалы, үшбұрыш өмір сүрсе, онда оның, неге өмір сүретінін, негізі немесе
себебі болуы міндетті; егер ол емір сүрмесе, онда оның өмір сүруіне
кедергі болатын немесе оны жоятын, негіз немесе себеп тағы да болуы
міндетті. Бұл негіз немесе себеп немесе осы заттың табиға-тында немесе
одан тыс болуы міндетті. Осылай, мысалы, шеңбердің жеке табиғаты, неге
төртбүрышты шеңбердің жоқ екендігін, атап айтқанда, ол өзінде қайшылықты
ұстап тұратындықтан керсетеді. Керісінше, субстанцияның өмір сүруі тура
оның табиғатынан шығады, ол сондықтан өзінде өмір сүруді ұстап тұрады
(қар.: 7. т.)- Шеңбер немесе үшбұ-рыш өмір сүруінің негізі олардың
табиғатынан емес, бірақ бүкіл денелік табиғаттың төртібінен шығады. Бұл
тәртіптен осы үшбұрыш немесе қажетті түрде өмір сүреді, немесе қазіргі
уақытта оның өмір сүруі мүмкін емес екендігі шығуға міндетті. Бұл өзінен
өзі түсінікті. Осыдан, оның өмір сүруіне кедергі болатын ешқандай негіз
немесе себеп жоқ болған-дықтан, сол қажетті өмір сүреді деген шығады.
Сондықтан, егер құдайдың өмір сүруіне кедергі болатын немесе оның өмір
сүруін жойып жіберетін ешқандай негіз немесе себеп болмаса, онда осыдан ол
қажетті түрде өмір сүреді деген қорытынды шығару керек. Бірақ егер осындай
себеп немесе негіз бар болса, онда ол құдайдың өзінің табиғатында немесе
одан тыс, яғни өзге субстанцияның өзге табиғатыңца ұсталып тұруы міндетті
болады — сондықтан, егер соңғы тек сол та-биғатта болса, онда сонымен
құдайдың өмір сүруі үйғары-лады. Бөтен табиғаттың субстанциясы құдаймен
ештеңе ортаққа ие болмас еді (2 т. бойынша) және сондықтан не оның өмір
сүруін, не оның жойылуын үйғара алмас еді. Сондықтан, ол қүдайдың өмір
сүруін жойып жіберетін негіз немесе себеп құдайылық табиғаттан тыс бола
алмайтын-дықтан, онда, егер тек ол өмір сүрсе, ол қажетгі түрде оның
озінің табиғатында болуы керек, ендеше, ол осылай өзінде қайшьшықты ұстап
тұруы қажет. Бірақ жерде абсолютгі шексіз және ең жетілген туралы айту —
мағынасыздық. Сондықтан не құдайда да, не құдайдан тыс та, ол оның өмір
сүруін жойып жіберетін негіз немесе себеп жоқ және сондықтан құдай
қажеттілікпен өмір сүреді; осыны дәлелдеу қажет еді.
3-дәлелдеме. Өмір сүрмеу мүмкіндігі қажетсіздік болып табылады; керісінше,
өмір сүру мүмкіндігі — қабілеттілік. Егер осылай қажетті өмір сүретіндер
тек шекті жандар болса, онда соңғылары, сондықтан, абсолютті шексіз
жандарға қарағанда, құдіреттілеу болады; ал бүл (өзінен өзі түсінікті) —
қисынсыздық. Сондықтан немесе ештеңе өмір сүрмейді, немесе тағы абсолютті
шексіз жандар өмір сүреді. Алайда біздің өзіміз немесе өзіміз өзімізде
немесе өзіміз қажет бар болатын басқа да өмір сүреміз (қар.: 1 акс. және 7-
т.). Сон-дықтан, абсолютті шексіз жан да, яғни (6 анық. бойынша) құдай да
қажетті өмір сүреді; осыны дәлелдеу керек еді.
Схолия. Бұл соңғы дәлелдемеде мен Құдайдың өмір сүруін а роstегіогі
көрсеткім келді, сондықтан бұл соңғы делелдемені жеңіл ұғынуға болады және
Құдайдың өмір сүруі сол негіздің өзінен а ргіогі шығатындығы мүлдем бола-
тын емес. Өйткені өмір сүру мүмкіндігі қабілеттілік бола-тындықтан, онда
осыдан, қайсыбір заттың табиғаты көбірек нақтылыққа ие болса, ол соншама
көбірек өмір сүруге өзінің күштеріне ие екендігі шығады. Сондықтан
абсолютті шексіз Жан немесе Құдай өзі өзінен өмір сүруге абсолютті шексіз
қабілеттілікке ие және сондықтан күмәнсіз өмір сүреді. Алайда, мүмкін,
көпшіліктер бұл дәлелдеменің көз аддымызда екенін жеңіл түсіне қоймас,
себебі олар өздерінің алында, олар сыртқы себептерден шығатын, тек сондай
заттарды коүге әдеттенген; олар жылдам жүзеге асады, яғни өмір сүруге
жылдам жақындайды, жеңіл жойылады, керісінше, сол заттар жасап шығару үшін
қиын, яғни жүзеге асуы жеңіл емес деп есептейді, олардың табиғаты, олардың
түсінігі бойынша, күрделілеу болып келеді. Бірақ оларды бұл соқыр
сенімдерден босату үшін, маған бұл жерде қалай ақиқатты келтірілгсн нс
нақыл сөзді: quod cito fit cito perit (не жылдам болып жатса, сол жылдам
жойылады да), не бүкіл табиғатқа барлық қатынастар бірдей жеңіл ме, жоқ пе
дегенді де көрсетудің қажеті жоқ екендігін ескертсек жеткілікті; мен
осында сыртқы себептерден туындайтын заттар туралы айтып тұрғаным жоқ,
бірақ олар ешқандай сыртқы себептерден туындай алмайтын заттар туралы
емес, ал олар (6 т. бойынша) ешқандай сыртқы себептермен туындамайтын, тек
субстанция туралы айтып тұрмын. Оларды аз немесе көп дәрсжеде тек еске
алсақ жеткілікті. Сыртқы себептерден шығатын заттар, олар бөліктердің көп
немесе аз санынан тұратынына қарамай, ондайға олар ие, өзінің бүкіл
жетілгендімен немссе нақтылығымен сыртқы себептің құдіреттілігіне борышты
және сондықтан олардың өмір сүруі сыртқы себептің тек жалғыз жетілгеңді
салдарынан шығады, ал олардың өздерінің жетілгсндігінен шықпайды.
Керісінше, субстанция, ол қандайға ие болса да, бүкіл өзінің
жетілгендігімен ешқандай сыртқы себепке міндетті емес және осының
салдарынан оның өмір сүруі тек өзінің табиғатынан шығуы керек, ол да
сондықтан оның мәні болып табылады. Сонымен, жетілгендік заттың өмір
сүруін жоймайды, ал қайта бәрінен бұрын оны үйғарады. Керісінше,
жетілмегендік оны жояды және сондықтан ешкімнің емір сүруі, абсолютті
шексіз немесе жетілген жанның өмір сүруіне, яғни Құдайді-кіне қарағанда,
бізге көбірек белгілі емес. Шынында да, оның мәні кез келген
жетілмегендікті шығарып тастайды және өзіне абсолютті жетілгендікті алады,
сонда ол өзінің өмір сүруіне күдіктенетін әрбір себепті жойып жібереді
және оны ең жоғары дәрежеде растайды. Бұл кез келген қайсыбір байыпты
оқырман үшін анық болады деп мен сенемін.
12-теорема
Субстанция бөлім алатын болуы ушін, бір де бір субстан-цияның дұрыс
корініс табатын атрибутынан ілесіп шықпайды.
Дәлелдеме. Осылай көрініс табатын субстанция оларға бөлінетіндей, бөліктер
субстанция табиғатын немесе ұстап тұрады, немесе ұстап тұрмайды. Бірінші
жағдайда (8-т. бойьш-ша), кез келген белік шексіз болуға, өзі езінің
себебін құрас-тыруға (б-т. бойынша), бірінші субстанцияның (5-т. бойынша)
бүкіл басқаларының атрибутынан ерекшеленетін атрибуттан тұруға міндетті.
Сондықтан бір субстанциядан бірнешеуі құрас-тырыла алады, ал бұл (6-анық.
бойынша) мүмкін емес. Оның үстіне, бөліктер (2-т. бойынша) өзінің
тұтастығы мен ортақ ештеңеге ие болмайды, ал тұтастық (4 жөне 10 анық.
бойынша) қабілеттілікке және өмір сүруге ие және өзінің бөліктерінсіз
көрініс таба алатын болады, ал осының қисынсыздық екеніне ешкім күмәндана
алмайды. Егер екіншіні, яғни бөліктер субстанция табиғатын ұстап тұра
алмайды дегенді ұйғарсақ, онда бүкіл субстанция тең бөлікгерге бөлінгеннен
кейін, онда ол субстанция табиғатын жоғалтар еді жөне өмір сүруін қояр
еді, бұл (7 т. бойынша) мүмкін емес.
13-теорема
Абсолютті шексіз субстанция бөлінбейді.
Дәлелдеме. Егер ол бөлінетін болса, онда олар оларға бөлінетін бөлікгердің
немесе абсолютті шексіз субстанцияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 1
1 СПИНОЗАНЫҢ СУБСТАНЦИЯ ТУРАЛЫ ІЛІМІ 2
2.АНЫҚТАМАЛАР ҚҰДАЙ ТУРАЛЫ 7
3. АКСИОМАЛАР 7
4. АФФЕКТІЛЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ТАБИҒАТЫ ТУРАЛЫ 15
5. АФФЕКТІЛЕРДІ АНЫҚТАУ 21
6. Аффектілердің жалпы анықтамасы 29
7. Қолданылған әдебиеттер тізімі 30
Кіріспе
Философия тарихында жаңа дәуір деп басталатын таным теориясының
екі ағымы (эмпиризм мен рационаличм) толығынан қалыптасып, мұның өзі
олардың арасынла үлкен қайшылықтар тудырды. Бұл жағдайларға талдау жасай
отырып, мұндағы пайым мен зердеге байланысты мәселелерді диалектикалық
негізде шешу керек. Философия тарихына тереңірек үңіле отырып, мынандай бір
ойды айта кеткенді жөн көрдік. Рационалистік ағымның сонау Р. Декарттан
басталатын негізі әрі қарай дами отырып, диалектикалық ойдың пайда болуына
зор ықпалын тигізді. Мұның өзі осы дәуірдегі зерделік ойдың кеңінен өріс
жайғандығын айқындайтын дәлел. Біз осы ойымыздың дұрыстығына кез жеткізу
үшін XVII ғасырдағы ұлы ойшыл, философ Б.Спинозаның көзқарасына тоқтала
кетуді жөн көрдік. Оның негізгі шығармалары "Этика", "Құдай", "Адам және
оның бақыты туралы қысқаша трактат", "Діни-ілімдік саясат туралы трактат",
тағы басқа да шығармалары негізінен рационалистік көзқарасты уағыздады.
Б.Спиноза езінің рационализмінде сол кездегі дедукциялық геометриялық
әдісті пайдалана отырып, ойлау мен болмыстың арасындағы қатынасты логикалық
тұрғыдан түсіндіруге тырысты, ойлау қарапайьшнан күрделілікке, аб-
страктылықтан, нақтылыққа қарай өрлеу процесінде сезімділікке, тәжірибеге
сүйенбей-ақ жаңадан білім бере алады. Бұл процесс қалай жүреді? Сондай-ақ,
ақиқат дегеніміз не? Міне, Р.Декарттың философиясында толық шешілмей қалған
осы сұрактарға Спиноза жауап беруге кірісті.
1 СПИНОЗАНЫҢ СУБСТАНЦИЯ ТУРАЛЫ ІЛІМІ
Б.Спиноза ең алдымен, дүние бір негізден тұрады, ол — табиғат деп
есептеді. Ендеше, Декарт айтқандай субстанция екеу емес, ол — жалғыз.
Табиғат — субстанция, себеп-салдарлы байланыстар өзіне-өзі себеп болып
дамиды. Бұл субстанция-табиғат шығармашылық процесс. Мұндай шығармашылық
тек құдайға ғана тән. Сондықган Спи-ноза өзінің философиясында субстанция-
табиғатты құдай деп қарайды. Бұл, әрине, толығынан алғанда діни-мистикалық
көзқарас емес, мұндай ілім жаңа дәуірде орын алған пантеистік (қүдай мен
табиғат қатар жаратылған деген ілім) көзқарас болып табылады. Мұндай
көзқарастың пайда болуы зерделі ойдың жемісі екендігі өзінен-өзі көрініп
тұр. Бірақ, бұл идея Р. Декарттың дүниетанымына қарама-қарсы. Өйткені, ол
екі субстанцияны қатар өмір сүреді деп мойындаса, Б.Спиноза субстанцияны —
табиғатты біреу ғана деп уағыздайды. Егер Декарт ойлауды адам-ның жанымен
ұштастырып қараса, Б.Спиноза адамның жанын тек модус (субстанцияның қалпы)
деп біледі.
Пайымға жете көңіл бөлмесе де, ұлы философ Спиноза субстанция-табиғат
туралы көзқарасында көптеген зиялы ойлар айтты. Оның ойынша, субстанция-
табиғат екі атрибуттан тұрады. Оның бірі — тұрақ, өріс, ал екіншісі —
ойлау. Ұлы ойшылдың бұл "көзқарасы оның шығармаларын зерттеуші ғалым-
философтардың арасында әртүрлі талас пікірлер тудырды. Кейбір
зерттеушілердің айтуынша, субстанцияның-табиғатгың атрибуты — тұрақ, өріс
деп анық-тау ойға қонымды болса да, ал енді біреулер субстанцияның екінші
атрибуты ойлау деген пікірге келісе қоймайды. Кейбір зерттеушілердің
айтуынша, бұл жерде, яғни философтың ойлауды табиғатқа тікелей қатысы бар,
оның өмір сүру формасы деп есептеуі гилозоизмге (бүкіл табиғат ойлайды
деген көзқарас) ұрындырып отыр. Ал шындығында, Б.Спинозаның ойлау — табиғат
субстанциясының атрибуты деп анықтама беруі, біздің ойымызша, дұрыс пікір.
Себебі ойлау процесі адамның материалдық органы — мидьң ғана жемісі емес,
ол бүкіл қоғамдық дамудың, қоғамдық қатынастардың туындысы. Ал қоғам
дегеніміз — табиғаттың жалғасы, оның ілгері дамуы.
Спинозаның философиясы ойлау процесіндегі зердеге сүйене отырып,
кептеген диалектикалық проблемаларды көтерді. Солардың ішінде адам туралы
проблеманы қысқаша айтып кеткен жөн. Өйткені, Спинозаның философиялық
жүйесі сырт қарағанда адам туралы емес, тек қана табиғат жөніндегі ілім
сияқты болып көрінуі мүмкін. Шындығына келгенде, Спиноза адамды "Құдай"
дәрежесіне дейін көтермейді, керісінше, оны сол қалпьнда, оған тән
кемшіліктерімен, жетістіктерімен талдауға әрекеттенеді. Оның диалектикалық
көзқарасының бір ерекшелігі адам мен құдайдың арақатынасын терең талдап
бергендігінде болып отыр. Ұлы ойшыл Спинозаның айтуынша құдай бар, бірақ
адамдар оны басқаша бейнелейді. Кейде адамдар өздерінің барлық қасиеттерін,
бар ерекшеліктерін құдайға ғана таңып, келе-келе өздері бәрінен айырылып,
жұрдай болады. Сөйтіп, құдай адамдар сияқты әрі жақсы, әрі жа-ман жақтары
мен кемшіліктері бар, белгілі бір ұлтқа жата-тын бейне болып шыға келеді.
Міне, сондықтан адамдар өздерінің қандай жағдайға душар болғандықтарын
сезбей де қалды. Ал шындығына келгенде, құдай адамдарға түсі-ніксіз, оларға
ешқандай ұқсастығы жоқ абстрактылы белгісіз бір нәрсеге айналадй. Сондықтан
оны жеке алып бейнелеу, суреттеу, ол жөнінде дәлелді пікір айту өте қиын.
Сөйтіп, Спиноза құдай мен адамның арасындағы байланысты анықтай отырып,
кұдай туралы ілімдегі дін иелерінің ұзақ жылдар, тіпті, ғасырлар бойы орын
алып келген идеологиясына аямай соққы берді. Сонымен қатар, Спиноза "құдай
жоқ" деп мәселені оп-оңай шешуге ұмтылған атеистерді де барынша сынға алды.
Осыдан келіп ол "құдай" деген тек жалаң ұғым, ал шын мәнісінде ол — табиғат
болып шығады. Оны түсіну үшін жан-жакты зерттеп, оның заңдылықтарын ашып,
адам өмірінде, қоғамда, практикалық негізде пайдалана білу қажет деп білді.
Ендеше, адамнан тыс тұратын осы объективті күшті (табиғатты)
алдымен түсініп, айқындап, оның қаһарлы ықпалынан шығу керек. Өйтпейінше,
адамдардың табиғаттан өзін-өзі тани алмай қалуы сөзсіз. Сөйтіп, адамдар
надандықтың әзәзіл күшінің құрбаны болады.
Шынында да, адамдар қаншама ғасырлар бойы надандықтың құрбаны болып,
діни шырмаудан, реакцияшылдық-идеологиялық құрсаудан құтыла алмай келді.
Әлі де болса олар осы тағдырдың тауқыметін басынан кешіруде.
Мұндай надандықтың күші адамдарды көктегі құдайға ғана емес, жердегі
жеке адамға да табынушылыққа алып келгенін сан ғасырлар бойғы тарихтың
тағдырынан да, біздің күні кешегі өмірімізден де көріп отырмыз.
Спинозаның философиясындағы тағы бір ерекшелік — езі жаратылыстану
саласын жетік білгенімен, философияны және өзінің көзқарасын геометриялық,
математикалық формада баяндағанымен, ол жеке ғылымдар саласын асыра
дөріптемейді. Мұның өзі оның философиясыңдағы ойлау процесінің негізгі бір
танымдық әдісі ретінде қабылданып, зерде жаратылыстану саласының,
жетістіктерін толығынан түсіндіруге баштгалды. Бірақол осы әдіс арюылы
философияны жаратылыстану саласьшан кейін қоюға барынша қарсы еді.
Айталық Спиноза атақты философ Декарттың " психико-физихалық" проблема
арқылы "жан мен тәннің" арақатынасын шепшекші болған әрекетіне ажықган ашық
қарсы шықты, Ол Декартты қиналдырған бұл мәселені " адамның жаны (рухы) мен
тәнінің арасында ешқандай қатынас жоқ, болуы да мүмкін емес" деп зердемен
бір-ақ шешті.
Ал бұлардың арасында себеп-салдарлы байланыстардың да орын алуына ешқандай
қисын жоқ. Өйткені, олар (жан мен тән) екі белек нәрсе емес, керісіішіе,
біреу-ақ, біртұтас. Спиноза бұл жерде денесіз жан бар деген даурықпалы діни-
теологиялық ағымдардың іргетасын қалаған идеологтарды, сондай-ақ, " жансыз
дене" бар деген, " жан", "рух", "ойлау" т.б. категорияларсыз-ақ өмір сүруге
болады деген метафизикалық, механикалық көзқарастарды тудырған ойшылдарды
да сынап өтті.
" Ойлаудың табиғатын" жекелеген индивидтің денесі мен миының ішінде
жатқан құбылыстар мен оқиғалар арқылы түсінуге болмайтыны осы Спинозаның
философиясында айқын көрінеді. Өйткені, бұл оқиғаларда сыртқы қүдіретті
себептердің, әмбебап қажеттіліктің әсері бейнеленген. Тек осы күштердің
аясында ғана барлық денелер, оның ішінде адамның денесі қозғалып, іс-қимыл
жасай алады. Ендеше, ойлау процесін текмидың ғана жемісі деп қарау, жеке
адамның денесімен ғана шектеу ағатшқ болар еді. Ал ойлауды тудыратын тек
кана адамның денесі емес, бүкіл шексіз денелердің жиынтығы. Адамның денесі
болса, осы бір тұтастықтың, табиғаттың бөлігі ғана. Ал ойлауды
субстанцшшың, табиғаттың атрибуты, ажырамас касиеті деп қарау сол заманда
пайда болған механихалық, метафизика-лық көзқарастың ғана әсерінен емес
еді. Бұл — одан кейінгі жерде де екі жүз жылдан астам өмір сүрген, тек қана
Жаратылыстану саласының нәтижелеріне сүйеніп келген сыңаржақ дүниетанымға
қарсы бағытталған соққы болатын.
Кейін Спинозаның осы ойы көптеген ойшылдардың еңбегінде кеңінен қолдау
тапты. Олардың ойларының негізін Ф.Энгельс қолдай отырып, ғылым мен таным
саласындағы маңызын: " Алайда, пәле мынада: механизм сондай-ақ, XVIII
ғасырдың материализмі де абстрактылы қажеттіліктен еді, сол себепті де сол
кездейсоқтықтан арыла алмайды. Материя адамның ойлайтын миын дамытады деген
факті ол үшін таза кездсйсоқтық болып табылады..." — деп көрсетті.
Ойлаудың табиғаты белгілі бір дененің, оның іс-әрекетінің езгешелігінде
ғана емес, керісінше, оның нақты түрде денелік іс-қимыл жасау қабілетінде
жатыр. Ендеше, дененің ойлау қабілетіне ие болуы оның өз іс-әрекетінің
дүниедегі барлық денелер жиынтығының өмбебап қажеттігінен келіп шығатынын
бейнелеуінде.
Бұл жерде Спинозаның нағыз ғылыми принципті ұстап, Декарттың діни-
мистикалық негіздегі "ерік бостандығы" деген тезисіне қарсы шығып отырғанын
байқаймыз. Дс-карттың "Ерік бостандығын", яғни "жанның" (рухтың) іс-қимылға
деген қабілетін материалдық денеге, белгілі бір жағдайлар жиынтығына
абсолютті түрде тәуелсіз деп қарауы философия тарихында кейінгі ойшылдардың
тарапынан кең қолдау тапқан еді. Бұл идея жаңа дәуірде Кант пен Фихтенің,
олардың ізбасарларының қолдауына ие болып, біздің заманымызда
экзистенциалистік философиялық кәзқарастарға негіз болды. Спинозаның
ойынша, бостандықгы бұлайша түсіну біздің ақыл-ойымыздың объективті дүниені
дұрыс ұғына алмауынан туған еді.
Осыған орай, Спиноза бостандық проблемасын ең алдымен объективті дүниені,
табиғатты, яғни бізді қоршаған қажеттілікті танумен тығыз байланыстырды.
Табиғатты, яғни қажеттілікті барлық адамдардың терең түсініп, соған тән
адамдардың сапалыққызметі, одан шығатын олардың мақсаты мен оны іске
асырудағы құралдары объективті дүниенің барлық жақтарының озара
байланысынан келіп шығады. Міне, мүндай көзқарас орта ғасырлық схоластикаға
ғана емес, сол кездегі керітартпа философиялық ілімдерге де соққы болып
тиді. Сондықтан мүндай көзқарасты фатализм деп атап, оның өміршеңдігін
байқамау ағаттық болар еді. Күні бүтінге дейін ездерін материалистерміз деп
кеуде қағатын кейбір ойшылдардың, философтардың Спиноза көрсетіп берген
қажеттілік пен кездейсоқтық диалектикасын әлі де түсіне алмай келе
жатқанына таң қаламыз.
Спиноза өзінің еркіндікке берген анықтамасы арқылы объективті дүниенің
негізіне зерделі ой арқылы жол ашып берді деуге болады. Оның қажеттілікті
ұғыну адамдарды олардан тыс тұрған табиғи жағдайлардың көзсіз, соқыр құлына
айналдырмай, керісінше, оның қожасына, билеушісіне айналдырады деген
қағидасы өте маңызды болды.
Спиноза өзінің ілімінде материалды дүниені біртүтас, ешбір қоспасыз,
ешбір бөлшектеусіз қарап, талдауды ұсынды. Бөлшектелген заттардың жиынтығы
табиғатты күрап, ондағы қарама-қарсылықтар мен қайшылыктарды тудыра
алмайды. Керісінше, қарама-қарсылықтар мен олардың қайшылығы біртұтас
жалпылықтан, оның себеп-салдарлы өзара байланысынан шығады. Мүндай көзқарас
ғылыми дедукциялық ақиқат жолы болатын. Егер эмпирикалық, күнделікті көзге
бірден түсетін қарама-қарсылықтарды алып, оларды алғашқы деп қарап, талдай
бастасақ, солардың ішіндегі бірлігін және қажетті өзара байланысын ашу
мәселесі шешілмейтін қиындыққа тап болар еді. Осыдан келіп таным
процесіндегі пайымның дәрменсіз тірлігі өзінің нәтижесіздігін көрсетер еді.
Ал Спиноза зерделік ой мен таным теориясын ілгері дамыта отырып, әуелі
бастапқы бірліктің (тұтастықтың) негізін түсініп, одан оның не себепті бір-
бірінен айырмашылықта болатынын, келе-келе тіпті қарама-қарсы жақтарға
бөлінетінін зерттеуге кіріседі. Бұл негізгі принцип диалектикалық деп
аталып, К.Маркстың "Капиталы" да осы принциптің ізімен эмпирикалық, нақты
заттардың пайда болуының, олардың шығу тегінің, тарихи жолының логикалық
формасын жасады.
Мұндай зерделік, диалектикалық принциптің тарихи жолы бізді таным
процесі мен ғылыми талдауда жекені тұтастықтан бөліп алып, немесе жаллыны
жекеден оқшаулап, олардың әрқайсысын асыра бағалаудан сақтандырады.
Өйткені, жекені түтастықтан бөліп қарау және оны асыра дәріптеу
позитивизмге, неопозитивизмге әкеледі, яғни әрбір бірлік, тұтастық
объективтік дүниеде емес, біздің ойлау процесімізде ғана, тілдің қүрамында
гана деген теріс козқарас туғызады. Ал тұтастыкты, бірлікті жекеден бөліп
алып қарау, оны жоғары багалай отырып, асыра доріптеу бізден тыс идея, рух,
ерік, тағы сол сияқтылар бар деп есептейтін, дүниенің озі солардыц
жаратуыныц жемісі деп санайтын сонау Платон мен Шеллингтен басталып, Ге-
гельмен аяқталатын философиялық сыңаржақ агымға әкеледі.
Спинозаның зерделі философиясының тағы бір срекшелігі — оның
диалектикалық принциптерді тудыра отырып, оны озінің ілімінде жан-жақты
қолдануы. Ол Дс-карттың сыңаржақ рационалистікжозқарасына қарсы шыға
отырьш, дегенмен оның жаратылыстану іліміне сүйснеді. Алайда, Декарттың
көзқарасындағы философияны гылым-дардың жиынтығы ретінде қарап, зерттеуге
бағытталган пайымдаушы ойға ашық қарсы шығуы өзіиің маңызын куні бүгінге
дейін жоғалтқан жоқ.
Спинозаның ең негізгі зерделік ойға суйснгсн идеясы — заттардың
табиғатына да және зердеге де тән жалпы-лықтың, түтастықтың болуын ашып
көрсету. Идеялардың арасындағы байланыс заттардың байланысы мен реттілігіне
сәйкес келуі керек. Ал бүл сәйкестік жалпы логикаға ба-ғынады. Олай
болмаған жағдайда ақыл-зерде озіне тән ло-гиканың жолымен ғана кетіп, тек
шатастырудан басқа еш-теңе тудырмайды. Ал ақыл-зерденің негізгі міндеті —
абст-рактылық үғымдарды асыра дәріптемей, оларды оз орнында пайдалану.
Ғылым мен мәдениеттің логикасын жасау процесінде Спинозаның зерделі
философиясының атқарған рөлі срек-ше. Ол ойлау процесінің диалектикалық
модениетін жаса-ды. Табиғат адам арқылы өзін-озі тани ала ма? Нсмесс адам
арқылы табиғатты денесіз және ешбір кеңістіксіз омір сүретін "интеллект"
ретінде ғана сезіпіл, тануға бола Іиа? Бүл берілген сүрақтар күні бүгінге
дейін адам баласының дүниетанымы үшін ете маңызды болып отыр. Табиғатты
танитын және оны зерттейтін "ақыл", "рух" немесе "зер-де" емес, тек қана
нақты түрде кеңістік пен уақытта омір сүретін, ақылға, рухқа, зердеге ие
болган адам ғана. Тск адам арқылы ғана табиғат өзін-озі және озінің
шексіздігін таниды. Мүның өзі сонау көне грек заманындагы Аристо-тельден
бастап Спинозаға жалғаскан, кейінгі ойшылдар Шеллинг, Гегель, Шопенгауэр
арқылы дамып отырған, біздің заманымызға да келіп жеткен сыңаржақтықты,
объективтілікті тым асыра бағалаған бағытқа соққы болып тиді.
Спиноза ғылымды және білімді қорғау үшін қүдай ту-ралы ілімнің тілін
пайдалана білді. Ал қазіргі замандағы кейбір ойшылдар білімнің тілін
пайдалана отырып, не түрлі реакцияшыл керітартпа көзқарастарды қорғап
отырғаны-на таң қаласыз. Спинозаның қазіргі барлық фшюсофтар-дан
айырмашылығы да осында.
Спинозаның философия тарихында қалдырған бір үлкен үлесі — оның
монистік принципі. Бүл принцип бойынша табиғат жалғыз — біртұтас зат. Оның
өзіндік ішкі даму заң-дылығы бар. Ол уақытша ғана мәңгілік, кеңістік
жағынан шексіздік пен шетсіздікке ие, ал енді субстанция тудырған модустар
әрдайым өзгеріп, дамып отырады. Олар не мөңгі шексіз немесе уақытша шекті-
шетті болып келеді. Мұндай зерделі көзқарас табиғатты біртүтас деп біледі,
сонымен бірге ол механизм емес, заттардың механикалық қосын-дысына жатпайды
деп атап керсетеді. Табиғатты бүлай қарау, оның ішкі байланыстарын ашуға
үмтылу, диалекти-калық процесс екендігін анықгау өз заманында үлкен жа-
ңалық болды. Оның бүл диалектикасы жаратылыстану са-ласына үлкен септігін
тигізіп, ондағы себеп-салдарлы бай-ланыстарды толығынан ашуға жақындады.
Спинозаның диалектикалық дүниетанымы мынандай мәселелерді шешкенде де
айқын көрінеді. Ол өзінің зерделі философиясында ең алдымен ақиқат туралы
проблеманы жан-жақты зерттеп шықгы. Ақиқатты жан-жақты талдай отырып, оның
адасушылықпен диалектикалық өзара бай-ланыста екендігін анықгады. Үлы ойшьш
адасушылықтың ақиқатсыз, ақиқаттың адасушылықсыз болмайтындығын айқындап
берді. Ақиқат осы адасушылықгың мәнін.аша отырып, шындықты көрсетті. Бұл
көзқарас сонау Аристо-тель заманынан бері келе жатқан "ақиқат дегеніміз
объектінің шындыкден сәйкес келуі" деген қағидаға қара-ма-қарсы еді. Олай
болса, ақиқат объективті шындықгың өзін адасушылықпен байланыстыра отырып
қарайды. Кейін бүл көзқарас классикалық неміс философиясының үлкен өкілі —
Гегельдің ақиқат пен шындықтың диалектикалық байланысын ашуына үлкен
ықпалын тигізді. Спинозаның зерделік диалектикасы еркіндік пен кажет-
тіліктің өзара байланысын ашып, олардың таным проце-сінде маңызды рөл
атқаратынын айқындап берді. Еркіндік дегеніміз, Спинозаның тілімен
айтқанда, танылган қажеттілік. Олай болса, еркіндік адамның өз өміріне, оны
қоршаған дүниеге тығыз байланысты. Сондықтан адам өзі өмір сүріп отырған
ортаны жете танып, түсіну арқылы ғана еркіндікке ие болады. Мұндай көзқарас
сол Спиноза өмір сүріп отырған заманда дүниеге деген ғылыми көзқарастың
дамуына, қоғамдық емірдің қайшылыққа толы қилы-қилы белестерін түсінуге
барынша мүмкіндік беріп, ойлау про-цесінде жаңадан бір даңғыл жол ашты.
Алайда, бұл анықтама сол дәуірдің алдыңғы катарлы ағартушылық
көзқарасының жемісі болатын. Еркіндікті ди-алектикалық тұрғыдан түсіну
кейінгі дәуірде, әсіресе, XVII-XIX ғасырларда басталды.
Спинозаның зерделік философиясы гылымда да маңыз-ды рөл атқарды. Өз
заманының және одан кейінгі дәуірдін аддыңғы қатарлы галымдары мен
ойшылдары оның жемісті идеяларына сүйене отырып, көптеген жаңалықгар ашты.
Айталық, атақты психолог Л. Выготский "Эмоциялар туралы ілім" деген
еңбегінде ұлы ойшыл Спинозаның психологиялық жоғары жүйке қызметінің
физиологиясымен, психологиялық процестердің "сыртқы тәртіптерімен" өзара
әрі тығыз байланысты екенін шебер түрде талдағанын және ұлы философтың осы
принциптерінің өте маңызды екенін жан-жақты көрсетіп берген.
2.АНЫҚТАМАЛАР ҚҰДАЙ ТУРАЛЫ
1. Өзі өзінің себебі деп мен ненің мәні өзінің ішінә өмір сүре
алатынды, басқаша айтқанда, ненің табиғаты өмір сурстіндейден басқаша
болып көрінбейтінді ұғынамын.
2. Өзінің тегінде соңгы деп ол сол табиғаттағы басқа зетпен шектеле
алатын соңдай зат аталады. Тек солай, мысалы, дене соңғы деп аталады,
өйткені біз одан да үлкен басқа денені қашанда елстете аламыз. Дәл солай
ой басқа оймен шекте-леді. Бірақ дене оймен шектелмейді, ой да денемен
шектелмейді.
3. Субстанция деп мен не өзімен өзі емір сүретінді және өзі өзі арқылы
көрініс табатынды, яғни ненің көрініс табуын, ол одан құрастырылуға
міндетті болған басқа заттың көрініс табуын керек қылмайтынды ұғынамын.
4. Атрибут деп мен ақыл субстанцияда оның мәнін құрастырушы ретінде
көрініс табатынды үғынамын.
5. Модус деп мен субстанцияның күйін, басқаша айтқанда, сол не басқа да
өмір сүретінді және бұл басқа арқылы көрініс табатынды түсінемін.
6. Қүдай деп мен абсолютті шексіздікті, яғни олардың өрқайсысы мәңгі және
шексіз мәнділікті білдіретін, шексіз көп атрибуттардан тұратын
субстанцияны түсінемін.
Түсіндірме. Мен абсолютті шексіз, ал бірақ өз тегінде шексіз емес деп
айтамын. Өйткені тек өз тегінде шексізге қатыстыға келсек, біз көптеген
атрибуттарды шексіз терістей аламыз; абсолютті шексіздің мәніне тек мәнді
білдіретін және өзінің ішінде ешқандай терістеуді ұстап тұрмайтын сондай-
дың бөрі жатады.
7. Азаттык, деп өзінің жеке табиғатының тек бірден-бір қажеттілігі бойынша
өмір сүретін және әрекетке тек өзі өзімен анықталатын сондай зат аталады.
Қажетті немесе, дұрысы-рақ айтқанда, мәжбурленген деп, ол өмір сүруге және
іс-әрекетке белгілі және анықталған түрде қайсыбір басқамен айқындалған
айтылады.
8. Мәңгілік деп мен өмір сүрудің өзін айтамын, себебі ол мәңгі затты
қарапайым анықтаудан қажетті шығатындай болып көрініс табады.
Тусіндірме. Шынында да, осындай өмір сүру, солай заттың мәні де мәңгі
ақиқат болып көрініс табады және осының салдарынан жалғасу (ұзақтык,)
немесе уақыт ретінде түсіндіріле алмайды, әйтсе де, ұзақтық та не басы, не
аяғы жоқ сияқты елестетіле алады.
3. АКСИОМАЛАР
1. Барлық өмір сүретін немесе өзі өзінде, немесе қайсыбір басқада өмір
сүреді.
2. Басқа арқылы көрініс таппайтын өзі өзі арқылы көрініс табуы міндетті.
3. Бұл белгілі бір себептсн қажетті түрде әсер шығады және, керісінше,
егер ешқандай белгілі бір себеп болмаса, онда ісердің ілесіп шығуы мүмкін
емес.
4. Әсерді білу себепті білуге тәуелді жоне соңғыны өзіңде ұстайды.
5. Өздерінің арасында ешқандай ортаққа ие емес заттар біреуі басқасы
арқылы таныла да алмайды; баскаша айтқанда, бірінің көрініс табуы өзінде
басқасының көрініс табуын ішіне алмайды.
6. Ақиқат идея өзінің объектісімен келісімде болуы керек.
7. Өмір сүрмейтіндей болып көрініс табатынның мәні — өзінде өмір сүруді
ұстап тұрмайды.
1-теорема
Субстанция табиғаты бойынша өз куйлерінен біріншілеу.
2-теорема
Әртурлі атрибуттарға ие екі субстанция өзара ешқандай ортақтыққа ие емес.
Дәлелдеме. Бұл да 3-анықтамадан айқын, өйткені әрбір субстанция өзі өзінде
өмір сүруге міндетті және өзі өзі арқылы көрініс таба алады, басқаша
айтқанда, бірінің көрініс табуы басқаның көрініс табуын өзіне алмайды.
3-теорема
Өзара ортақ, ештеңесі жоқ заттар бірі-бірінің себебі бола алмайды.
Дәледеме. Егер олар ешнқандай ортақ белгіге ие болмаса, онда олар бірі
басқасы арқылы таныла алмайды және сондыктан
бірі басқасының себебі бола алмайды; осыны дөлелдеу қажетеді.
4-теорема
Екі немесе одан көп түрлі заттар өзара немесе субстанция-лар
атрибуттарының айырмашылығымен немесе олардың модустарының
айырмашылығымен ерекшеленеді.
Дәлелдеме. Өмір сүретіннің бәрі не өзі өзінде, не қайсыбір басқада өмір
сүреді , яғни субстанциялардан және олардың күйлерінен (модустарынан)
басқа ақылдан тыс ештеңе жоқ. Ендеше, бірнеше заттар өзара ерекшелене
алатын
субстанциялардан басқа, немесе — ол да сол — олардың атрибуттары мен
модустарынан басқа, ақылдан тыс ештеңе жоқ. Осыны дәлелдеу қажет еді.
5-теорема
Заттар табиғатында екі немесе одан көп бір және сол табигаттағы
субстанциялар бола алмайды, басқаша айтқанда, бұл бір және сол атрибутпен
де солай болады.
Дәлелдеме. Егер бірнеше әртүрлі субстанциялар өмір сурсе, онда олар өзара
немесе өздерінің атрибуттарының айырма-шылығымен, немесе өздерінің
модустарының айырмашы-лығымен ерекшелснуге міндетті болады (алдынғы
теорема бойынша). Егер атрибуттар айырмашылығын ұйғарсақ, онда бірден-бір
атрибутпен тек бір субстанция өмір сүреді деуге болады. Егер бұл күйлердің
(модустардың) айырмашылығы болса, онда бұл модустарды сыртқы жақта қалдыра
отырып, себебі (1-т. бойынша) субстанция оз табиғаты бойынша өзінің
модустарынан бірінші, және субстанция өзінде, яғни оның ақиқатты
табиғатына сай қарастыра отырып (3-анық. және 6-акс.), оның басқа
субстанциядан бөлек болатынын, яғни (алд. т. бойынша) бірнеше осындай
субстанциялар емес, тек бір субстанцияның өмір сүретінін елестете аламыз.
Осыны дәлелдеу қажет еді.
6-теорема
Бір субстанция басқа субстанциямеи туындай алмайды.
Дәлелдеме. Заттар табиғатында бір және сол атрибутпен (5-т. бойынша) екі
субстанция, яғни (2-т. бойынша) өзара әлдебір ортағы бар субстанциялар
өмір сүре алмайды. Сондықтан (3-т. бойынша) бір субстанция басқасының
себебі болмайды, басқаша айтқанда, бірі басқасымен жасалып шығарыла
алмайды. Осыны дәлелдеу қажет етеді.
Королларий. Осыдан субстанцияның әлдебір өзгемен жасалып шықпайтындығы
шығады. Шынында да, заттар табиғатында субстанциялар және олардың
модустарьшан басқа ештеңе өмір сүрмейді (бүл 1-акс. және 3- және 5-анық-
дан түсінікті). Ал (алдыңғы т. бойынша) басқа субстанциямен субстанциялар
жасалып шықпайды. Сондықтан субстан-циялар шартсыз ешқандай өзгемен
өндіріле алмайды; осыны дәлелдеу қажет еді.
Басқа дәлелдеме. Бұл қарсының мүмкін емсстігімен одан да жеңіл
дәлелденеді. Өйткені егер субстанция әлдебір өзгемен өндірілетін болса,
онда оның танымы оның себебін танудан тәуелді болар еді (4-акс. бойынша)
және сондықтан ол субстанция болмас еді (3-анық. бойынша).
7 теорема
Субстанция табигатына өмір сүру тән.
Дәлелдеме. Субстанция қайсыбір өзгемен жасалып шыға-рыла алмайды (алдын.
т. кор. бойынша). Сондықтан ол өзі өзінің себебі болады, яғни оның мәні
өзінде өмір сүруді қажетті түрде ішіне алады (1-анық. бойынша), басқаға
айтқанда, оның табиғатына өмір сүру тән; осыны дәлелдеу қажет еді.
8-теорема
Әрбір субстанция қажетті шексіз.
Дәлелдеме. Белгілі атрибутқа ие болатын субстанция тек жалғыз өмір сүреді
(5-т. бойынша) және оның табиғатына өмір сүру тән (7-т. бойынша). Сонымен,
оның табиғатына немесе шекті ретінде, немесе шексіз ретінде өмір сүру тән
болады. Бірақ ол шекті бола алмайды, себебі бұл жағдайда ол сол
табиғаттағы басқа субстанциямен шектеуі міндетті болар еді (2-анық.
бойынша), ол да қажетті түрде өмір сүруге міндетті болар еді (7-т.
бойынша); ендеше, бірден-бір атрибу-тымен екі субстанция өмір сүретін
болар еді, ал бұл (5-т. бойынша) мүмкін емес. Сондықтан субстанция
шексіздік ретінде өмір сүреді; осыны ділелдеу қажет еді.
1-схолия. Шектелген болмыс — шындықты белгілі мөлшерде терістеу, ал
шексіздік — қайсыбір табиғатгың өмір сүруін абсолютті құптау
болатындықтан, онда 7-т. тура кез келген субстанцияның шексіз екендігі
шығады.
2-схолия. Олар заттар туралы шатасқан пайымдауларға ие және заттарды
олардың бірінші себептеріне тануға дағды-ланбағаңдардың барлығына 7-т.
дәледемесін түсінудің қиын-ға соғатынына мен күмәнданбаймын; сондықтан,
әрине, олар субстанциялар модификациялары мен субстанциялардың өздерінің
арасында айырмашылық жүргізбейді және заттар-дың қалай жасалатынын
білмейді. Табиғи заттардың бастама-сын көре отырып, олар оны субстанцияға
да тіркеп қоятыны осыдан шығады. Өйткені кім заттардың шынайы себептерін
білмейтін болса, сол бәрін шатастырып алады және өз ақылы тарапынан ешбір
қарсылықсыз, ағаштар адамдар сияқты сөйлей алады, олар ұрықтан пайда
болатын сияқты, адамдар тастардан дәл солай пайда бола алады, кез келген
форма қандай да болмасын басқасына өзгернн алады деген сияқты-ларды
қиялдай бнрнді. Кім Құдайылық табиғатты адамдық-пен араластырып жіберсе,
сол Құдайға адамилық аффекті-лерді жеңіл қоса салады, әсіресе бұл
аффектілердің жанда қалай пайда болатыны оған әзірше белгісіз болғанда,
тап осылай болады. Керісінше, егер адамдар субстанция табиға-тына назар
аударса, онда оларда 7-т. ақиқаттығына ешқандай күдік қалмас еді; бұл аз
болса, осы теорема барлығы үшін аксиома болар еді және жалпы мойындалған
ақиқаттардың санатында тұратын еді. Сонда ғой субстанция деп не өзі өзінде
өмір сүретінді және өзі өзі арқылы көрініс табатынды айтар еді, яғни оның
танылуы басқа затты тануды талап етпейтін, соны тусінетін болар еді, ал
модифшациялар деп не басқада өмір сүретіні және ненің көрініс табуы, олар
онда өмір сүретін, сол зат туралы көріністерден құрастыры-латын, соны
түсінстін болар еді. Сондықтан біз өмір сүрмей-тін модификациялар туралы
да сенімді идеяларға иеміз, өйткені, өйтсе де, ақылдан тыс олар шындықта
өмір сүрмесе де, алайда олардың мәні осылай қайсыбір басқаның ішінде
тұрады, олар осы басқа арқылы көрініс таба алады. Ақылдан тыс
субстанциялардың ақиқаттылығы өздері өзі арқылы көрініс таба алатындығында
тұр. Ендеше, егер кім де кім ол айқын және анық, яғни ақиқатты субстанция
идеясына иемін деп айтса, бірақ сонда да осындай субстанцияның өмір сүре-
тіңдігіне күмәнданса, онда бүл, дұрысында, егер ол ақиқатты идеяға иемін,
алайда оның жалған екеңдігіне күмәнданамын дегенімен тура сондай болып
шығады (кім осыған байыпты ойланса, онда бүл әркімге түсінікті болады).
Тап осылай, егер кім де кім субстанция жаратылған деп айтса, онда сонымен
бірге ол жалған идея ақиқатты болып шықты десе, онда осыдан
мағынасыздықты, әрине, өзінде тіпті елестете алмайсыз. Сонымен, субстанция
өмір сүруінің, сонымен бірге оның мәнінің өмір суруі мәңгі ақиқат болып
табылады.
Осыдан біз басқа жолмен, бірден-бір табиғаты бар субстан-ция тек жалғыз
өмір сүреді деген корытындыға келе аламыз және мен осыны бұл жерде қайта
көрсетуді артық деп есептемеймін. Осыны тәртіпте істеу үшін, мыналарды
ескерту міндетті: 1) қайсыбір заттың дүрыс анықталуы, анықталатын затгың
табиғатынан басқа, ештеңені өзінде ұстап тұрмайды және білдірмейді. Осыдан
2) ешқандай анықтау өзінде жеке заттардың қайсыбір белгіленген санын ұстап
тұрмайды және білдірмейді, себебі ол анықталатын заттың тек жалғыз
табиғатын білдіреді. Солай, мысалы, үшбұрыштың анықта-масы үшбұрыштың тек
табиғатын, ал үшбұрыштардың қайсыбір анықталғанын емес, тек алғашқыны
біддіреді. 3) Әрбір өмір сүретін зат үшін қажетті түрде сол бойынша ол
өмір сүретін қайсыбір анықталған себептің бар екендігін атап өту міндетті.
4) Ақырында, бұл себеп оның күшімен қайсыбір зат өмір сүретіндіктен немесе
табиғаттың өзінің ішіне алынуға және емір сүріп тұрған заттың
анықтамасында болуға міндетті екендігін (атап айтқанда, өмір сүру оның
табиғатына тән болатындықтан, соның күшімен) немесе одан тыс болуға
міндетті екендігін ескеру керек. Бұл қағидалардан, егер табиғатта жеке
заттардың қайсыбір белгілі саны өмір сүретін болса, онда олардың неге осы
саны болатындығын, ал неге көп әлде аз емес себептің қажетті түрде болуға
міндетгі екендігі шығады. Егер, мысалы, табиғатта 20 адам өмір сүрсе
(айқынырақ болу үшін, олар бір уақытта өмір сүреді және бұрын табиғатта
ешқандай басқа адамдар өмір сүрмейді деп, мен ұйғарамын), онда неге 20
адам сүретініне негізділік беру үшін жалпы адамдық табиғаттың себебіне
сілтеу жет-кіліксіз болады, бірақ оның үстіне, көп те емес, аз да емес,
неге дәл осы 20 адам өмір сүретіні себебін көрсету қажетті болып табылады,
өйткені (3-еск. бойынша) барлығы үшін неге оның өмір сүретінінің, себебі
болуы қажетті. Бірақ бұл себеп адам табиғатының өзінде ұсталып тұра
алмайды (2 және 3 еск. бойынша), себебі адамды дұрыс анықтау өзінде 20
санын ұстап тұрмайды. Сондықтан (4 еск. бойынша), неге бұл 20 адам өмір
сүруінің және ары қарай, неге олардың әрбірі өмір сүруінің себебі олардың
әрқайсысынан тыс болуы қажетті. Осыдан, ненің табиғатында бірнеше жеке
бірліктер өмір сүре алатындардың барлығы, олардың өмір сүруі үшін сыртқы
себепке ие болуы міндетті деп, жалпы қорытындылау керек. Содан кейін
субстанция табиғатына (бұл сх. көрсетіл-гендей) өмір сүру тән болса, онда
оның анықтамасы өзінде қажетті өмір сүруді ұстап тұруы керек және
сондықтан оның қарапайым анықталуынан оның өмір сүруі туралы тұжырым-дауға
болады, бірақ оның анықтамасынан бірнеше субстан-циялардың өмір сүруі (2
және 3 еск. көрсеткеніміздей) шық-пайды. Сондықтан одан қажетті түрде бір
және сол табиғат-тағы субстанция тек жалғыз өмір сүреді деген шығады;
осыны дәлелдеу керек еді.
9-теорема
Қайсыбір зат негүрлым коп нақтылыққа немесе болмысқа ие болса, соғұрлым
көп атрибуттар оған тән. Дәлелдеме. Бұл 4-анық тамада айқын.
10-теорема
Бір субстанцияның әрбір атрибуты өзі өзі арқылы көрініс табуы керек.
Дәлелдеме. Атрибут бұл ақыл субстанциясында оның мәнін құрастырушы ретінде
орын алатындықтан (4-анық. бойынша), онда ол өзі арқылы орын алуы керек (3-
анық. бойынша); осыны дәлелдеу қажет еді.
Схолия. Осыдан екі атрибуттар, өйтсе де, нақтылы әртүрлі болып, яғни бірі
басқасының көмегінсіз көрініс табатынды-ғымен, алайда бұдан олар екі
барлықты немес екі әртүрлі субстанцияларды құрастырады деп тұжырымдай
алмайты-нымыз анық. Субстанцияның табиғаты, оның әр атрибуттары өзі өздері
арқылы көрініс табатындықтан, себебі ол оларға ие барлық атрибуттар ода
қашанда бірге өмір суретіндіктен, тап осындай болады. Оның үстіне, олардың
бірде-бірі басқа-сымен туындамайды, бірақ әрбірі нақтылықты немесе
субстанция болмысын білдіреді. Соңдықтан, бір субстанцияға бірнеше
атрибуттарды тіркеу ақылға сыйымсыз болып көрін-бейді. Керісінше,
табиғатга кез келген барлық қайсыбір атри-бутымен көрініс табуға міндетті
болатындығынан, айқын еш нәрсе жоқ және ол неғұрлым көп нақтылықтарға
немесе болмыстарға ие болса, онда ол соғұрлым көп, қажеттілікті де немесе
мәңгілікті де, шексіздікті де білдіретін, атрибутгарға ие болуы міндетті.
Сондықтан, абсолютті шексіз (6 анық. көрсеткеніміздей), олардың әрқайсысы
қайсыбір мәңгілік пен шексіз мәнді білдіретін, шексіз көптеген
атрибуттардан тұратын барлық ретінде анықталуға қажеттілікпен міндетті.
Субстанциялардың айырмашылығын қайсы белгісі бойынша біз біле аламыз деп
сүрайтын болса, онда заттар табиғатында тек бір субстанция өмір сүреді
және ол абсолютті шексіз дегендей, келесі теоремаларды оқып шықсаң, ал
сондықтан да осындай белгіні іздену нәтижесіз болар еді.
11-теорема
Кұдай немесе субстанция шексіз коптеген атрибуттардан тұратындықтан және
олардың әрқайсысы мәңгі және шексіз мәнді білдіретіндіктен, қажетті түрде
өмір сүреді.
1-дәлелдеме. Егер кім осьмен келіспесе, онда, егер бұл мүмкін болса, құдай
жоқ деп елестетесің. Сондықтан (7-акс. бойынша), оның мәні өзінде өмір
сүруді ішіне алмайды. Бірақ бүл (7-т. бойынша) мүмкін емес. Сондықтан,
құдай қажетті түрде өмір сүреді; осыны делелдеу қажет еді.
2-дәлелдеме. Әрбір зат үшін себеп немесе негіз
қалай оның өмір сүруі үшін, солай оның өмір сүрмеуі үшін керек. Егер,
мысалы, үшбұрыш өмір сүрсе, онда оның, неге өмір сүретінін, негізі немесе
себебі болуы міндетті; егер ол емір сүрмесе, онда оның өмір сүруіне
кедергі болатын немесе оны жоятын, негіз немесе себеп тағы да болуы
міндетті. Бұл негіз немесе себеп немесе осы заттың табиға-тында немесе
одан тыс болуы міндетті. Осылай, мысалы, шеңбердің жеке табиғаты, неге
төртбүрышты шеңбердің жоқ екендігін, атап айтқанда, ол өзінде қайшылықты
ұстап тұратындықтан керсетеді. Керісінше, субстанцияның өмір сүруі тура
оның табиғатынан шығады, ол сондықтан өзінде өмір сүруді ұстап тұрады
(қар.: 7. т.)- Шеңбер немесе үшбұ-рыш өмір сүруінің негізі олардың
табиғатынан емес, бірақ бүкіл денелік табиғаттың төртібінен шығады. Бұл
тәртіптен осы үшбұрыш немесе қажетті түрде өмір сүреді, немесе қазіргі
уақытта оның өмір сүруі мүмкін емес екендігі шығуға міндетті. Бұл өзінен
өзі түсінікті. Осыдан, оның өмір сүруіне кедергі болатын ешқандай негіз
немесе себеп жоқ болған-дықтан, сол қажетті өмір сүреді деген шығады.
Сондықтан, егер құдайдың өмір сүруіне кедергі болатын немесе оның өмір
сүруін жойып жіберетін ешқандай негіз немесе себеп болмаса, онда осыдан ол
қажетті түрде өмір сүреді деген қорытынды шығару керек. Бірақ егер осындай
себеп немесе негіз бар болса, онда ол құдайдың өзінің табиғатында немесе
одан тыс, яғни өзге субстанцияның өзге табиғатыңца ұсталып тұруы міндетті
болады — сондықтан, егер соңғы тек сол та-биғатта болса, онда сонымен
құдайдың өмір сүруі үйғары-лады. Бөтен табиғаттың субстанциясы құдаймен
ештеңе ортаққа ие болмас еді (2 т. бойынша) және сондықтан не оның өмір
сүруін, не оның жойылуын үйғара алмас еді. Сондықтан, ол қүдайдың өмір
сүруін жойып жіберетін негіз немесе себеп құдайылық табиғаттан тыс бола
алмайтын-дықтан, онда, егер тек ол өмір сүрсе, ол қажетгі түрде оның
озінің табиғатында болуы керек, ендеше, ол осылай өзінде қайшьшықты ұстап
тұруы қажет. Бірақ жерде абсолютгі шексіз және ең жетілген туралы айту —
мағынасыздық. Сондықтан не құдайда да, не құдайдан тыс та, ол оның өмір
сүруін жойып жіберетін негіз немесе себеп жоқ және сондықтан құдай
қажеттілікпен өмір сүреді; осыны дәлелдеу қажет еді.
3-дәлелдеме. Өмір сүрмеу мүмкіндігі қажетсіздік болып табылады; керісінше,
өмір сүру мүмкіндігі — қабілеттілік. Егер осылай қажетті өмір сүретіндер
тек шекті жандар болса, онда соңғылары, сондықтан, абсолютті шексіз
жандарға қарағанда, құдіреттілеу болады; ал бүл (өзінен өзі түсінікті) —
қисынсыздық. Сондықтан немесе ештеңе өмір сүрмейді, немесе тағы абсолютті
шексіз жандар өмір сүреді. Алайда біздің өзіміз немесе өзіміз өзімізде
немесе өзіміз қажет бар болатын басқа да өмір сүреміз (қар.: 1 акс. және 7-
т.). Сон-дықтан, абсолютті шексіз жан да, яғни (6 анық. бойынша) құдай да
қажетті өмір сүреді; осыны дәлелдеу керек еді.
Схолия. Бұл соңғы дәлелдемеде мен Құдайдың өмір сүруін а роstегіогі
көрсеткім келді, сондықтан бұл соңғы делелдемені жеңіл ұғынуға болады және
Құдайдың өмір сүруі сол негіздің өзінен а ргіогі шығатындығы мүлдем бола-
тын емес. Өйткені өмір сүру мүмкіндігі қабілеттілік бола-тындықтан, онда
осыдан, қайсыбір заттың табиғаты көбірек нақтылыққа ие болса, ол соншама
көбірек өмір сүруге өзінің күштеріне ие екендігі шығады. Сондықтан
абсолютті шексіз Жан немесе Құдай өзі өзінен өмір сүруге абсолютті шексіз
қабілеттілікке ие және сондықтан күмәнсіз өмір сүреді. Алайда, мүмкін,
көпшіліктер бұл дәлелдеменің көз аддымызда екенін жеңіл түсіне қоймас,
себебі олар өздерінің алында, олар сыртқы себептерден шығатын, тек сондай
заттарды коүге әдеттенген; олар жылдам жүзеге асады, яғни өмір сүруге
жылдам жақындайды, жеңіл жойылады, керісінше, сол заттар жасап шығару үшін
қиын, яғни жүзеге асуы жеңіл емес деп есептейді, олардың табиғаты, олардың
түсінігі бойынша, күрделілеу болып келеді. Бірақ оларды бұл соқыр
сенімдерден босату үшін, маған бұл жерде қалай ақиқатты келтірілгсн нс
нақыл сөзді: quod cito fit cito perit (не жылдам болып жатса, сол жылдам
жойылады да), не бүкіл табиғатқа барлық қатынастар бірдей жеңіл ме, жоқ пе
дегенді де көрсетудің қажеті жоқ екендігін ескертсек жеткілікті; мен
осында сыртқы себептерден туындайтын заттар туралы айтып тұрғаным жоқ,
бірақ олар ешқандай сыртқы себептерден туындай алмайтын заттар туралы
емес, ал олар (6 т. бойынша) ешқандай сыртқы себептермен туындамайтын, тек
субстанция туралы айтып тұрмын. Оларды аз немесе көп дәрсжеде тек еске
алсақ жеткілікті. Сыртқы себептерден шығатын заттар, олар бөліктердің көп
немесе аз санынан тұратынына қарамай, ондайға олар ие, өзінің бүкіл
жетілгендімен немссе нақтылығымен сыртқы себептің құдіреттілігіне борышты
және сондықтан олардың өмір сүруі сыртқы себептің тек жалғыз жетілгеңді
салдарынан шығады, ал олардың өздерінің жетілгсндігінен шықпайды.
Керісінше, субстанция, ол қандайға ие болса да, бүкіл өзінің
жетілгендігімен ешқандай сыртқы себепке міндетті емес және осының
салдарынан оның өмір сүруі тек өзінің табиғатынан шығуы керек, ол да
сондықтан оның мәні болып табылады. Сонымен, жетілгендік заттың өмір
сүруін жоймайды, ал қайта бәрінен бұрын оны үйғарады. Керісінше,
жетілмегендік оны жояды және сондықтан ешкімнің емір сүруі, абсолютті
шексіз немесе жетілген жанның өмір сүруіне, яғни Құдайді-кіне қарағанда,
бізге көбірек белгілі емес. Шынында да, оның мәні кез келген
жетілмегендікті шығарып тастайды және өзіне абсолютті жетілгендікті алады,
сонда ол өзінің өмір сүруіне күдіктенетін әрбір себепті жойып жібереді
және оны ең жоғары дәрежеде растайды. Бұл кез келген қайсыбір байыпты
оқырман үшін анық болады деп мен сенемін.
12-теорема
Субстанция бөлім алатын болуы ушін, бір де бір субстан-цияның дұрыс
корініс табатын атрибутынан ілесіп шықпайды.
Дәлелдеме. Осылай көрініс табатын субстанция оларға бөлінетіндей, бөліктер
субстанция табиғатын немесе ұстап тұрады, немесе ұстап тұрмайды. Бірінші
жағдайда (8-т. бойьш-ша), кез келген белік шексіз болуға, өзі езінің
себебін құрас-тыруға (б-т. бойынша), бірінші субстанцияның (5-т. бойынша)
бүкіл басқаларының атрибутынан ерекшеленетін атрибуттан тұруға міндетті.
Сондықтан бір субстанциядан бірнешеуі құрас-тырыла алады, ал бұл (6-анық.
бойынша) мүмкін емес. Оның үстіне, бөліктер (2-т. бойынша) өзінің
тұтастығы мен ортақ ештеңеге ие болмайды, ал тұтастық (4 жөне 10 анық.
бойынша) қабілеттілікке және өмір сүруге ие және өзінің бөліктерінсіз
көрініс таба алатын болады, ал осының қисынсыздық екеніне ешкім күмәндана
алмайды. Егер екіншіні, яғни бөліктер субстанция табиғатын ұстап тұра
алмайды дегенді ұйғарсақ, онда бүкіл субстанция тең бөлікгерге бөлінгеннен
кейін, онда ол субстанция табиғатын жоғалтар еді жөне өмір сүруін қояр
еді, бұл (7 т. бойынша) мүмкін емес.
13-теорема
Абсолютті шексіз субстанция бөлінбейді.
Дәлелдеме. Егер ол бөлінетін болса, онда олар оларға бөлінетін бөлікгердің
немесе абсолютті шексіз субстанцияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz