БҰҰ - ның құқықтық негізі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ,ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ
1.1 БҰҰ-ның мақсат-міндеттері, қағидалары және оған мүшелікке өту
мәселелері
1.2 БҰҰ-ның негізгі органдары және олардың қызметі
1.3 БҰҰ-ның құқықтық негізі
ІІ. БҰҰ-НЫҢ ҚАЗАҚСТАНМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ЖӘНЕ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақстанның БҰҰ-ға кіруі және әлемдік қауымдастыққа енуі
1.2 БҰҰ-ның Орталық Азия экономикасы үшін арнайы бағдарламасы
1.3 БҰҰ-ның Қазақстандағы болашағы және даму мәселелері бойынша
бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы — егеменді мемлекеттердің
бірігіп ортақ мәселелерді шешуге көмектесетін негізгі халықаралық ұйым. Ол
дүниежүзін басқаратын немесе барлық мемлекеттерге ортақ заң шығаратын
мекеме емес, бұл ұйымға барлық елдердің бай-кедейліктеріне, саяси және әр
түрлі діни көзқарастарына қарамай, адамзаттың деңгейінің жоғарылауына, адам
құқығының бұзылмауына дәнекер болатын, ортақ шешім қабылдайтын халықаралық
ұйым.
Бүкіләлемдік ұйымның барлық қызметі ортақ проблеманы шешуге
бағытталған, ол — өзіне мүше әрбір мемлекеттің ұлттық мүдделері мен
тұтастай алғандағы халықаралық ынтымақтастық мүдделерінің арақатынасын
шешу. Осы негізгі проблема шеңберіндегі БҰҰ-ның қызметін үш негізгі бағытқа
бөлуге болады:
- Біріншісі — халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау.
- Екіншісі — БҰҰ-ның әлемді қайта қалыптастырудағы
күнделікті қызметі.
- Үшіншісі — адамзаттың болашағын халықтар арасындағы ғаламдық
ынтымақтастықты реттеу арқылы жоспарлау немесе болжау.
Әмбебап халықаралық ұйымның құрылуына бұдан бұрынғы Ұлттар Лигасының
1940 жылы өз әрекетін тоқтатқаны себеп болды. 1945 жылы 11 ақпанда
президент Рузвельд, премьер министр Черчилль, Сталин Ялтада бас қосып
"бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау үшін жалпыға бірдей халықаралық ұйым"
кұруға бел байлады. Сонымен, одақтас мемлекеттердің "бейбітшілікте де,
соғыста да еркін халықұармен бірге жұмыс істеуте" ұмтылысы негізін тауып
1945 жылы 26 маусымда БҰҰ-ның жарғысына қол қойылды. Ұйымның құрылымы алты
басты және қажетті қосалқы органдардан тұрады. БҰҰ-ның басты органдары
мыналар: Бас Ассамблея, Қауіпсіздік Кеңесі, Экономикалық және Әлеуметтік
Кеңес, Қамқоршылық жөніндегі кеңес, Халықаралық Сот және Хатшылық. БҰҰ-ның
артықшылықтары мен иммунитеттері туралы 1946 ж. 13 ақпандағы Конвенцияға
сәйкес, БҰҰ занды тұлға болып табылады; жылжитын және жылжымайтын мүліктер
алады; мүліктерге билік етеді; сотта іс қозғайды. БҰҰ-ның өкілдері басты
және көмекші органдардағы конференцияларда өздерінің қызметтік
міндеттемелерін атқарғанда және мәжіліске беру-келу кезінде артықшылықтар
мен иммунитеттерді пайдаланады. БҰҰ-ның лауазымды адамдары сот
жауапкершілікке тартылмайды және қазыналық, кедендік артықшылықтарды
пайдаланады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. БҰҰ-ның мақсат-міндеттері,
қағидалары және оған мүшелікке өту мәселелерін талдау. БҰҰ-ның негізгі
органдары және олардың қызметіне түсінік беру. Қазақстанның БҰҰ-на қосылуы
және БҰҰ-ның Орталық Азия экономикасы үшін арнайы бағдарламасын қарастыру.
БҰҰ-ның Қазақстандағы болашағы және оларды дамыту мәселелеріне анализ беру.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Біріншісі, бейбітшілік жолмен мемлекет аралық қарым-
қатынасты ұлғайтып, экономикалық, техникалық және әлеуметтік прогреске
ұмтылу.
- Екіншісі, оның альтернативті жолы дүниежүзіндегі ғылыми-
техникалық прогреске ұмтылмай, басқа мемлекеттермен қарым-қатынасты
нығайтып, жеке саясат құру.
Қазақстанның дүниежүзіне егеменді мемлекет ретінде танылуына, оның
1992 жылы 2 наурызында БҰҰ кіруі нақты себеп болды.
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде өркендеп жетілуіне кепіл болатын
бірден-бір халықаралық ұйым — Біріккен Ұлттар Ұйымы екені ешқандай күмән
тудырмайды. Сондықтан да, БҰҰ әр түрлі саласындағы қызметтерінің қыр-сырын
талдап, оның мақсат-маңызын анықтау, оларды мемлекетіміздің мүддесі, игі
істері үшін қолдану өзекті мәселе деп түсініп, " БҰҰ және Қазақстан"
тақырыбына дипломдық жұмыс жазуды ұйғардым.
Жұмыстың мақсаты — БҰҰ-мен оның жарты ғасыр бойы қалыптасқан
органдарының мақсат-міндеттерін, қағидаларын, қызметтерін,құқықтық негізін
талдап, Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа енуі барысында бұл халықаралық
әмбебап ұйым мекемелерімен ынтымақтастығын, арнайы бағдарламалар аясындағы
қызметтестігін және оларды дамыту мәселелерін зерттеп, бұл байланыстарды
одан әрі қарай дамыту жолдарын қарастыру. Осы мақсатта — алдымен БҰҰ-ның
құрылымы, мақсат-мүдделері, оған мүшелікке өту мәселелері жан-жақты
талданып, онан кейін БҰҰ органдарының Қазақстанмен қарым-қатынасы,
байланыстарының орнығу барысы, өзара қызметтестігі және құқықтық негізі жан-
жақты зерттелді.
Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ,ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 БҰҰ-ның мақсат-міндеттері, қағидалары және оған мүшелікке
өту мәселелері.
Ұйымға мемлекеттер Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен Бас Ассамблеяның
қаулысы арқылы мүшелікке қабылданады. БҰҰ қағидаларын жүйелі түрде бұзған
мемлекеттерді Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен Бас Ассамблея БҰҰ-ның
құрамынан шығарады. Қауіпсіздік Кеңесінің осы мәселеге қатысты ұсынысы
ауызбірлік қағидасының негізінде қабылданады, яғни Қауіпсіздік Кеңесінің
бес тұрақты мүшесінің дауысын қоса алғанда, Кеңестің 9 мүшесінің дауысы
қажет. Жарғының ережелерінде ұйымның құрамынан өз еркімен шығу тезисі
көзделмеген. Сан-Францискода Уругвай делегациясы БҰҰ-дан шығуға тыйым салу
керек деп ұсынған болатын. Бұл ұсынысты конференция қатысушылары жақтамады.
1960 ж. Индонезия мемлекеті БҰҰ-дан шығу туралы өтініш жасады. Барлық
міндеттемелерді орындау үшін мемлекетке бір жыл уақыт берілді. 6 ай өткен
соң Индонезия өтінішін қайтарып алды. Ұйым мемлекеттердің мүшелік жарнасы
есебінен күн көреді. БҰҰ-ны қаржыландыру мүше елдердің жарнасына тәуелді
болған соң, ақша қаражаттарының жетіспеушілігі таңсық проблема емес. Бұл
проблема БҰҰ құрылған сәттен бастап, оның қыр соңынан қалмай келеді.
Көптеген мемлекеттер әр түрлі себептерге байланысты жарналарын уақытында
және толық төлей алмауда, оған техникалық бюджеттік проблемаларынан бастап
кедейшілік те себеп болуда. БҰҰ-ның қаржылық дағдарысы күннен-күнге өсіп
келеді. Мәселен, БҰҰ-ның Қазақстандағы өкілдігінің мәліметтері бойынша 1998
ж. 30-қыркүйегіне дейін мүше елдер БҰҰ-ға ағымдағы және бұрынғы жарналары
есебінен 2,5 миллиард доллар, оның ішінде: бітімгершілік күштерінің
мақсатына 1,8 миллиард доллар, БҰҰ-ның реттеу бюджетіне 683 млн. доллар,
халықаралық трибуналдарға 22 млн. доллар қарыз болған. Тек 100 мемлекет
қана өздерінің жарналарын уақытында толық төлеген. АҚШ сол кездегі ағымдағы
және бұрынғы жарналық сомаларының 1,6 миллиард доллар қарыз болған, яғни ол
БҰҰ-ның барлық қарызының үштен екісін құрап отыр. АҚШ 1998 ж. 228 млн.
доллар, төлегеніне қарамастан, оның ішінде реттеу бюджетіне 563 млн.
доллар, бітімгершілік операцияларына 1,04 миллиард доллар төлесе де,
қарыздарын түгел жапқан жоқ. БҰҰ реттеу бюджетінің шығындарын жабу үшін
бюджеттен қарыз ақша алуға мәжбүр болып отыр. Осыған байланысты, Біріккен
Ұлттар Ұйымы бітімгершілік мақсаттары үшін жеке әскери кұрал мен жабдықтар
беретін елдердің қарыздарын уақытында бере алмауда. 1998 жылы БҰҰ әскери
контингент және жабдықтар берген 70 елге 864 млн. доллар қарыз болды. БҰҰ
Жарғысының 19-бабына сәйкес, егер жыл басында мемлекет бұрынғы екі жыл үшін
жалпы қарызының жартысын немесе жартысынан көп сомаға қарыз болса, онда сол
мемлекет Бас Ассамблеяда дауыс беру құқығынан айрылады. Алайда, Бас
Ассамблея БҰҰ-ға мүше мемлекет өзіне қатыссыз себептерге байланысты төлем
уақытын өткізіп алғанын мойындаса, онда дауыс беруге қатысуға рұқсат бере
алады.
БҰҰ-ның мақсаттары мынандай:
• халықаралық бейбітшілікті қолдау;
• бейбітшілікке қауіп келтіру мен басқыншылық актілерінің
алдын алу және жою үшін тиімді шараларды қабылдау;
• халықаралық дауларды немесе оқиғаларды бейбіт құралдар
арқылы шешу;
• халықтардың теңқұқылық және өзін-өзі басқару қағидасының негізінде
халықтардың достық қарым-қатынасын дамыту;
• экономикалық, әлеумметік, мәдени және гуманитарлық сипаттағы
халықаралық дауларды шешу барысында халықаралық ынтымақтастықты жүзеге
асыру;
• осындай ортақ мақсаттарға жету жолында ұлттар әрекеттерін
үйлестіру орталығы болу.
БҰҰ өз қызметін жүзеге асырғанда мынандай қағидаларды басшылыққа алады:
1. Ұйымның барлық мүшелерінің дербес теңдік қағидасы.
2. Өздеріне жүктелген міндеттемелерді адал орындау қағидасы.
3. Туындаған дауларды бейбіт құраладармен шешу қағидасы.
4. Күш қолданбау немесе күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау
қағидасы.
5. БҰҰ-ның Жарғыға сәйкес атқаратын барлық әрекеттеріне барынша көмек
көрсету қағидасы.
6. БҰҰ-ның мүшесі болып табылмайтын мемлекеттердің БҰҰ-ның
қағидаларына сәйкес әрекет етуін қамтамасыз ету қағидасы, себебі ол
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға қажет болуы мүмкін.
7. Мемлекеттердің ішкі құзыреттеріне жататын істерге БҰҰ-ның қол
сұқпаушылық қағидасы.
Сонымен, әмбебап халықаралық ұйымның мақсатттарына мен қағидалар жүйесінің
халықаралық құқықтық мазмұны мен негізгі қағидаларына қайшы келмейтінін
байқауға болады.
БҰҰ-ға мүшелікке өтудің талаптары мынандай:
1) мемлекет тәуелсіз, бейбітшілікті сүйгіш болуы тиіс;
2)мемлекет жарғылық талаптарға орай өзіне міндеттемелерді жүктеуі
тиіс;
3)мемлекет өзіне жүктелген міндеттемелерді орындай алады және
орындағысы келеді.
1.2 БҰҰ-ның негізгі органдары және олардың қызметі
БҰҰ-ның Жарғысына сәйкес жаңа дүниежүзілік ұйымның алты негізгі органы
құрылған, олар: БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі, Бас Ассамблея, Хатшылық,
Экономикалық және әлеуметтік кеңес, Қамқоршылық кеңесі, Халықаралық соты.
Сонымен бірге, Жарғыда Бас Ассамблеяның келісімімен БҰҰ-ның
мамандандырылған мекемелері ретінде басқа да өзін-өзі басқаратын ұйымдарын
құруға жол беріледі; атап айтқанда осы ереже Қауіпсіздік Кеңесіне
бітімгершілік күштерін құруға мүмкіндік береді.
Қауіпсіздік Кеңеске 5 тұрақты мүше — Ұлыбритания, Қытай, Ресей (іс
жүзінде КСРО-ның мұрагері), АҚШ пен Франция — және Бас Ассамблея сайлайтын
(екі жыл мерзімге) 10 мүше кіреді; қайта сайлауға жол берілмейді. Тұрақты
емес мүшелер мына аймақтардан: Африка мен Азиядан, Шығыс Еуропадан — 1,
Латын Америкадан — 2 және Батыс Еуропадан — 2, сондай-ақ, Австралия мен
Канаданы қоса алғанда, басқа аймақтардан да сайланады. Қауіпсіздік Кеңесі
оның үздіксіз қызмет атқаруы, ал оның мүшелері әрбір өкілінің БҰҰ-ның штаб-
пәтерінде тұрақты болуы көзделіп құрылады. Кеңесте төрағалық ету әрбір
мүшеге бір ай бойы беріледі, төрағаларды белгілеу олардың есімдерінің
ағылшын әліпбиі бойынша орналасуына сәйкес жүргізіледі.
Жарғыны жасаушылар Қауіпсіздік Кеңесін (ҚК) ұйымның шешуші элементі
ретінде қарастырған. Соғыс кезінде Үлкен бестік БҰҰ топтарында үлкен бестік
ретінде белгілі Тұрақты мүшелер кеңесіне біріктіріледі, оның бейбітшілік
пен қауіпсіздік жөнінде кең өкілеттіктері болады. Жарғының басқа
ережелерінде тек ҚК-нің қарарлары ғана міндетті болады деп пайымдалады; БҰҰ-
ның барлық басқа органдар шешімінің тек ұсынымдық сипаты бар. Бұл Кеңес
пікірсайыстар ұйымдастыруы және мәселелерді бейбіт жолмен шешуді қамтамасыз
етудің кұралдарын ұсынуы мүмкін немесе оның әр алуан санкцияларды-
дипломатиялық қатынастарды үзуден бастап ұжымдық әскери шараларды қолдануға
дейін күқығы болады. Жарғы бойынша Әскери-штаб комитеті құрылған, ол БҰҰ-
ның бітімгершілік күштерінің әскери операцияларының "стратегиялық бағытын"
анықтайды.
Қалыптасқан нормалар бойынша БҰҰ-ны бітімгершілік күштерінің
араласуына олар жіберілетін мемлекеттердің алдына ала келісімі талап
етіледі. Мұндай операцияларды БҰҰ-на мүше мемлекеттердің ұлттық және
аумақтық құқықтарын құрметтеу негізінде жоспарланады. Дегенмен де, бұл
шектеулер кейде БҰҰ-ның тиімді іс-әрекеттер жасауына кедергі келтіргенімен,
басқа жағынан, олар БҰҰ-на мүше мемлекеттердің мүдделерін кемсітпеуге
кепілдік береді. 1991 жылы Франция оның қарауына "ізгілікшілдік араласуы" —
тұжырымдамасын ұсынды, ол онда осы тұжырымдаманы жүзеге асыру барысында
тиісті шешімдер қабылданған жағдайда әскери қимылдардың үкіметтердің
қалауларына қарамастан жүзеге асыру мүмкіндігінің — сценариі көзделген. Бұл
бастама оншалықты мақұлдана қоймады, ал көптеген мемлекеттерде мұндай
әрекеттердің БҰҰ-нің ішінде алауыздықты күшейтуі мүмкін деген пікір
туындады.
Бітімгершілік күштеріне бақылау жасаудан басқа, Қауіпсіздік Кеңесі Бас
Ассамблеяға жаңа бас хатшыны тағайындауға қатысты ұсыным береді.
Қауіпсіздік Кеңесі құрамының аз болуы — оның отырыстары мен акцияларын
жедел өткізуіне жәрдемдесетін маңызды фактор. Сонымен бірге, оның тұрақты
мүшелерінің бірауызды шешімі қажет болған кезде елеулі рәсімдік проблемалар
туындайды.
Қырғи-қабақ соғыстың нәтижесінде қалыптасқан батыс пен шығыс саяси
блоктарының арасындағы бөліну бағыты Кеңес тарихының үлкен бөлігі бойында
оның қызметіне кеселін тигізді. Кеңестік блоктың ыдырауымен бірінші кезекке
бай жәнекедей елдер арасындағы қайшьлықтар қойылды. Қаржы және саяси
ынталандыруларды пайдалану немесе Кеңеске кіретін дамушы елдердің
үкіметтеріне қоқан-лоққы жасау, оларды ықтимал пайдалану мүмкіндіктеріне ие
бола отырып, АҚШ осы алауыздықтарды жойып, ортақ шешімдер қабылдауға қол
жеткізді.
Ресми түрде Қауіпсіздік Кеңесі ұдайы отырыс өткізеді, сонымен бірге
жалпыға бірдей бейбітшілікке елеулі қатер төндіретін мәселелерді жедел
қарау үшін де жиналуы мүмкін. БҰҰ-ның бас хатшысы, кез-келген органы,
немесе БҰҰ-ның кез-келген мүше мемлекеттері Қауіпсіздік Кеңес отырысын
шақыруды талап етуі мүмкін. Кеңесте төрағалық ету әр өкілге бір ай бойы
беріледі, оларды белгілеу елдер атауларының ағылшын әліпбиінде берілуі
тәртібінде жүргізіледі.
Бейбітшілікті қолдау үшін жауапкершілікті өзінің міндетіне алған
Үлкен бестік елдері Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты мүше болуды және оның
өздері үшін кез келген елеулі мәселе бойынша тыйым салу құқығын қоса
алғанда, белгілі бір артықшылықтарды талап етті. Жарғыда тыйым салу
"Кеңестің тұрақты мүшелерінің бірауыздылығы принципі" ретінде белгілене
тұрса да, іс жүзінде ол шешіммен келіспеуді білдіреді. Тыйым салу құқығы
БҰҰ-ның жаңа мүшелерін қабылдау кезінде, бейбітшілікке қатер төндіретін
қадамдарға қарсы әрекеттер кезінде, жанжалдарды бітімгершілікпен шешу
туралы ұсыныстар бойынша, Жарғыға толықтырулар енгізуді талқылау кезінде
және бас хатшыны сайлау кезінде қолданылады. Ол ма, Үлкен бестік дауыс беру
рәсімдерінің принципті сипаты болады және осының нәтижесінде ол тыйым салу
құқығына жатады деп тұжырымдады. Сөйтіп, алғашқы сәттен-ақ тыйым салу
құқығын дерліктей шектеусіз қолдану осы органның тиімді жұмыс істеуіне
күмән келтірді.
Алайда, бұл құқық мейлінше сирек қолданылды, өйткені Қауіпсіздік
Кеңес бірауыздылықты қамтамассыз ете отырып, тыйым салу құқығын қолдануға
қатерлі қарарды жұмсартуды көздеді. КСРО тыйым салуды, әдетте, батыстық
бағдар ұстанған мемлекеттердің БҰҰ-на қабылдауға кедергі келтірді. Бұндай
кедергілерді алғашқы жылы жиі пайдаланды. АҚШ тыйым салу құқығын 1970 жылы
алғаш рет қолданды және содан бері қарай оны көбінесе адам құқығына қатысты
Израйль саясатын сынайтын мазмұндағы қарарлардың тармақтарын талқылау
немесе олардың араб жерлерін басып алуын айыптау жағдайларында қолдануда.
1950-ші жылдардың бас кезінде қырғи-қабақ соғыстың күшеюі салдарынан
ҚК-нің маңызы нашарлай бастады. Осыған сәйкес халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздік проблемасы барған сайын Бас Ассамблеяның талқылауына шығарылып
жүрді. Кеңес отырысы сирек ретте: мысалы, егер 1948 жылы ол 168 рет
жиналса, 1955 жылы тек 23 қана отырыс өткізді.
1960-шы жылдары Кеңестің бұрынғы маңызы қайтадан жандана түсті. КСРО
мынандай қорытындыға келді: өмірлік маңызы бар мәселелер жөніндегі
шешімдерді мүмкіндігі аз Ассамблеядан гөрі Қауіпсіздік Кеңесіне қабылдау
жақсы болар еді деген пікірді ұстанды. Бұл көзқарасты Вашингтон қостады.
Көкейтесті проблемаларды шешуге ұмтылыс жасай отырып, Қауіпсіздік
Кеңесі барлық уақытта да тиімді іс қимыл жасай қоймады. 1946 жылы оған Иран
мен КСРО-ны келісімдер столына отырғызудың сәті түсті. 1947-1949 жылдары
БҰҰ Индонезияның Кұрама Штаттары мемлекетін кұруға жәрдемдесті. КД-нің 1946-
1955 жылдарға дейін созылған Грек және КСРО арасындағы дау тұрғысындағы
айқындамасы онша сенімді бола қойған жоқ. 1947 жылы басталған Үндістан мен
Пәкістан арасындағы Кашмир үшін күресте ҚК делдаддық тактикасын ұстанды,
бірақ ол ұзақ мерзімді келісімге қол жеткізе алмады.
1971 жылы Кеңестің сипаты оған Қытай Халық Республикасының кіруіне
байланысты күрт өзгерді. КСРО мен АҚШ арасындағы бұрынғы екіөрелікке,
тайталастыққа негізделген тайталастық жаңа, неғұрлым сараланған күштердің
орнығуымен өзгерді. Мұның өзі 1971 жылы, КСРО Үндістанды, ал Қытай
Ләкістанды қолдаған кезде, Үндістан-Пәкістан жанжалдарының барысында айқын
бола түсті. Қауіпсіздік Кеңесі ендігі жерде АҚШ пен КСРО-ның қақтығысуымен
емес, қайта қытай-кеңес қайшылықтарымен дәрменсіз болып қалды. 1972 жылы
Қытай БҰҰ-на Бангладешті қабылдауға қарсы бола отырып, алғаш рет тыйым
салуды қолданды. Бұрынғы кезде тиімді іс-әрекеттер жасау тек екі державаның
келісімі ғана жеткілікті болса, ендігі жерде шешуші үш державаның келісімін
талап етті. Бірақ, Қауіпсіздік Кеңесі қалай болғанда да одан әрі іс-
қимылдар жасай берді. Оған аралдағы грек және түрік халқы арасындағы
қақтығыстардың алдын алу үшін Кипірде 1964 жылы құрылған бітімгершілік
күштерінің мандатын әрбір алты ай сайын ұзартуының сәті түсті. 1973-1974
жылдардың аяқ кезінде, Таяу Шығыстағы Тайталас күндері соғысының қызу
шағында Қауіпсіздік Кеңесі екі жаңа бітімгершілік күшін: Израйль мен Египед
арасындағы қарулы күштерді бөлу жөніндегі келісімді бақылауға тиісті БҰҰ-
ның төтенше күштерін және Сирия-Израиль келісімін жүзеге асыру кезінде
осыған ұқсас міндеттер атқарған бөлуді байқау жөніндегі БҰҰ-ның күштерін
құру жөнінде күш-жігер жұмсады. Сондай-ақ, 1973 жылғы соғыстан кейін Кеңес
№ 338 қарарды қабылдады, ол Таяу Шығыста "әділетті және баянды" бейбітшілік
орнату мақсатында келіссөздер столына отыруға шақырды. Осы тәріздес
жағдайларда Қытай тыйым салу құқығын қолдану орнына дауыс беруде қалыс
қалуды жөн көрді.
1987 жылы Таяу Шығыста Палестина шырғалаңы басталды. АҚШ Кеңестің
басқа мүшелерінің қысым жасауымен жаулап алған аумақтарда палестиндіктердің
тұруы жағдайларын зерттеу үшін Бас хатшының өкілін жіберумен келісті. Бірақ
бұл қадам да жағдайды онша-мұнша өзгерте алмады. 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыс салдарынан Таяу Шығыстағы жағдай мейлінше қиындап
кетті. Кеңес Израйлдықтардың, Палестинаның бейбіт халқына қарсы әскери
қимылдарына қалайша жауап қайтару туралы пікірсайысқа кірісті. 1990 жылы
Омар мешітіндегі кемінде 18 палестиндіктердің өлтірілуін айыптаған қарар
қабылдауы 7 апта кейінге қалдырылды, өйткені АҚШ-тың дипломаттары оның
тркырымдамаларын жұмсарту бағытында жұмыс істеген еді.
1982 жылы Ливанда болып жатқан азаматтық соғыс осы елге Израиль
әскерлерінің баса-көктеп кіруімен қиындай түсті, Кеңес Бейрутқа байқаушылар
жіберіп, босқындарға арналған лагерлердегі айуандық кісі өлтірулерін
айыптады. № 625 қарар Оңтүстік Ливанның басып алған аумақтарынан Израиль
әскерлерін дереу және сөзсіз шығаруын талап етті, Израиль бұл шешімге
бағынбады.
Кеңес белсенділігінің арта түсуі 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыстың шиеленіскен кезіне жатады. 1990 жылғы 2 тамызда
Ирактың Кувейтке шабуыл жасауынан кейін бірнеше сағат өткен соң, АҚШ елшісі
Томас Пикеринг Қауіпсіздік Кеңесінің төтенше отырысын шақыруын талап етті.
№ 660 қарар бұл шабуылды айыптады, ал 1990 жылғы 29 қарашадағы № 678 қарар
жекелеген елдерге Иракқа қарсы тұруға рұқсат етті. Оны қабылдау үшін
Кеңестің 12 мүшесі дауыс беріп, 2 мүшесі қарсы болды және біреуі қалыс
қалды. Мүше мемлекеттердің қолдауына қол жеткізген АҚШ бұрын-соңды болып
көрмеген экономикалық және саяси әрекеттерге барды.
Дауыс беру сонымен бірге кеңестік блоктың құлауымен және одан кейінгі
КСРО-ның ыдырауымен байланысты Қауіпсіздік Кеңес ендігі жерде екі өктем
державаның қарсы тайталасының қисынына бағынбайтынын білдірді. Қауіпсіздік
Кеңес талқыламастан тұрақты мүше ретінде Ресей Федерациясын КСРО-ның
орынымен ауыстыру туралы шешім қабылдады.
1992 жылы Кампучия жөніндегі келісімге БҰҰ-ның мандаты талабын
қарусыздану талабын орындаудан қызылдар тобырларының бас тартуы қауіп
төндірді. Әрбір 3 ай сайын Иракқа қарсы санкция қайта қалпына келтірілді,
мұның өзі Саадам Хусейінді өкімет басынан кетіре алмады. Сомалидегі
азаматтық соғыс мыңдаған адамдарды аштыққа ұшыратуына әкелді, бірақ ҚК
соғыс жеткізілімдерін тоқтатуды енгізуден басқа ештеңе де істей алмады.
КСРО-да және Шығыс Еуропада коммунистік режимнің құлауынан кейін
Грузия және Молдово сияқты жаңа, тәуелсіз мемлекеттерде, сондай-ақ Таулы
Карабахта этникалық күш қолдану әрекеттері өрши түсті. Қауіпсіздік Кеңес
өзінің қызметін жаңа жанжалдарды, бірінші кезекте Босния мен
Герцеговинадағы жанжалдарды шешуге шоғырландырды.
Халықаралық сот 1945 жылы БҰҰ жүйесінің бір бөлігі ретінде құрылды.
Сот Ұлттар лигасының Халықаралық сот әділдігінің Тұрақты палатасының орнын
басты. Бұрынғы дүниежүзілік сот Лиганың мейлінше табысты жұмыс істеген
институттарының бірі болды. Өзі жұмыс істеген 18 жыл ішінде 32 ірі істер
бойынша үкім шығарды және 27 консультативтік қорытындылар берді. Оның
мирасқоры ретінде Жаңа Халықаралық Сот Гаагада (Нидерланды) құрылды.
Халықаралық соттың құрамында Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік Кеңесі
тоғыз жыл мерзімге сайлайтын 15 судья болады. Үлкен бестіктің тыйым салу
құқығы көзделмеген. Соттың мәртебесінде былай делінген: судьялар "жоғары
моральдық-әдептік сипаттамалары бар, халықаралық құқықта жалпы жұрт таныған
біліктілікке... ие болған адамдардың қатарынан" сайланады және "өркениеттің
негізгі нормаларымен дүние жүзінің негізге алатын заң жүйелері"1 болып
табылады. Судьялар әр түрлі географиялық аймақтардың өкілдері болуға тиіс,
соттың құрамында бір мемлекеттің азаматтары бола алмайды. Бұл ережелермен
Сот адалдығының кепілі және БҰҰ-ның Уставы және Халықаралық соттың Статусы
оны обьективті халықаралық трибуналға айналдырады деп көзделген. Сонымен
бірге талапкер-елдің нақты істі қарауы кезінде соттың құрамына, егер
тұрақты Соттың тұрақты мүшелері арасында мұндай адамдар болмаса, қосымша
судьяны, өзінің өкілін енгізуге құқығы болады.Бірде-бір елді басқа елдің
дауын Халықаралық соттың тындауына шығаруға көндіруге болмайды, бірақ Сотқа
өтінішпен жүгінген кез-келген ел Соттың шешімін қабылдауға әзір болуға
тиіс. Мәжбірлеу тетіктері көзделмеген. Жекелеген азамат оны үкімет ұсынған
жағдайда ғана Сотқа жүгіне алады. Сот шешімі көпшілік дауыспен қабылданады.
Соттың өкілеттігін Қауіпсіздік Кеңесі қамтамасыз етеді.
Халықаралық сот істердің әр алуан төрт түрін жүргізеді: Шығыс пен
Батыс арасындағы жаюкалдар; отаршылдыққа қарсы күрес; ішкі аймақтық даулар;
БҰҰ-ның заңдық құзыретін қорғау. 1980 ші жылдардан бастап істердің жаңа
санаттары пайда болды: Солтүстік пен Оңтүстік, әдетте АҚШ пен оған қарсы
тұратын елдердің арасындағы жанжалдар.
Сот қараумен айналысқан коммунистік және коммунистік емес елдердің
арасындағы бірден-бір елеулі дау, Корфу бұғазы бойынша тыңдалған Албания
мен Ұлыбритания арасындағы жанжалдар болды. 1946 жылғы қазан айында
ағылшынның екі соғыс кемесі Албанияның аумақтық суларының Корфу бұғазынан
өткен кезде минаға соғылған; 44 ағылшын теңізшісі мерт болды. Істі екі
тарап та Халықаралық сотта тындау үшін берген. Ұлыбритания Албания үкіметі
мина қоюға бұйрық берген немесе ол туралы білуге тиіс еді, сондықтан да
қылмыстық салақтығы үшін жауапты болуға тиіс деп пайымдайды. Албания
Британия кемелері оның егемендігін бұзды деп мәлімдейді. Сот ісінде 5 дауыс
қарсы болып, 11 дауыспен ағылшындардың пайдасына шешіліп, Албания 2,4 млн.
доллар сомасында өтемақы төлеуге тиіс деген шешім шығарды. Алайда Албания
шешімді орындаудан бас тартты және Сот та, британ үкіметі де оны бұған
мәжбүрлеп көндіре алмады.
Сотқа берілген отаршылдық сипатындағы бірден-бір іс Ұлттар
лигасының бұрынғы мандатпен басқарылатын Оңтүстік Батыс Африкаға қатысты
болды. Сот бұл проблеманы 1950 жылы, Бас Ассамблея осы аумақ Оңтүстік
Африканың кұрамдас бөлігі ретінде басқарыла ала ма деген сұрақ бойынша
консультативтік сұрау салу кезінде көтерген еді. Соңғысы халықаралық
бақылаудың кез келген нысанын қабылдаудан бас тартты. Сот бірауыздан былай
деп таныды: БҰҰ-ның бұрынғы мандатпен басқарылатын аумақтарды басқаруға
өкілдігі бар, ал Оңтүстік Африканың осы аумақтың халықаралық мәртебесін
өзгертуге кұқығы жоқ. 1962 жылы Эфиопия мен Либерия Сотқа Оңтүстік Африкаға
қарсы талап арызын қойды, оны соңғысыаздаған көпшілік дауыспен қабылдамай
тастады. Сол кезде Азия көпшілігінің қысым жасауымен Бас Ассамблея Оңтүстік-
Батыс Африканы ОАР-нан алып, алдыңғысын басқаруға Ассамблеяға құқық беру
туралы қарар шығарды. Сот сондай-ақ ішкі кішігірім аумақтық жанжалдарды,
әсіресе Батысжарты шарындағы жанжалдарды шешуге де қатысты.
Соттың бір, аса маңызды шешімдерінің бірі заңды және саяси ұйым
ретінде БҰҰ-ын күшейту мақсатын көздеген шешім болды. 1947 жылы БҰҰ-ның
Палестинадағы делдалы граф Фольке Бернадотты отаршылдықтың лаңкестік тобы
өлтірген кезде, халықаралық ұйым өзінің тапсырмасы бойынша жұмыс істеген
өкілдерінің бірі аумағында өлтірілген мемлекетті БҰҰ жауапқа шақыра ала ма
деген сұрақ бойынша консультативтік шешімді талап етті. Сот оң шешім
қабылдады, және БҰҰ Израильден Бернадоттың өлімі үшін ақы төлеу мен БҰҰ-ның
қызметкерлер құрамының басқа да өкілдеріне келтірілген зиянның орнын
толтыруды талап етті. Израиль үкіметі бұл талапты қанағаттандырды.
1962 жылғы шілде айында Бас Ассамблеяның БҰҰ-ның төтенше қарулы
күштерін және БҰҰ-ның Конгодағы күштерін қолдау көрсетуге жұмсалған
шығындары Жарғымен қалай анықталады деген сұрау салуына сот бұл БҰҰ-ның
заңды шығындарының бір бөлігі деп таниды деп жауап берді, онда былай
делінген: "Ұйымның шығындарын Бас Ассамблея анықтайтын мөлшеріне қарай оның
мүшелері өтеуге тиіс". Сонымен Сот Ассамблеяның өзінің мүшелеріне заң
жүзінде негізделген міндеттемелерді жүктей алатын өкілеттігін растады.
Ендігі жерде үштен екі көпшілік дауыспен, қандай да бір әрекетке қарсы
дауыс берген мемлекетті қоса алғанда, БҰҰ-ның қалған мүшелеріне оның
шығындарын қаржыландыруды міндеттей алатын болды. Бұл шешім БҰҰ-ын
халықаралық қаржыландыру жүйесін жасауға жасалған байқау қадамы болды,
сонымен бірге, бұл шешім халықаралық қатынастар саласындағы азшылықтың
көпшілікке бағынуы принціпін қамтамассыз етті. Алайда, осы шешімнің
болашақтағы маңызы жағдайында оның практикалық тиімділігі онша көп бола
қоймады. Төтенше қарулы күштер шығыстарын төлегісі келмеген екі ірі держава
— Кеңес Одағы мен Франция төлемдерден бұдан былай бас тартты. Бірақ
экономикалық қиындықтарға сілтеме жасаған 32 кішігірім борышкер-мемлекет
борыштарын төлеуге шешті. АҚШ -тың 1980 жылы тағы да өсе түскен көп
миллиондық борышына келетін болсақ, ол жөнінде сот тыңдаулары болмады.
1984 жылы Никарагуа АҚШ "контрастарды" қолдап Никарагуаның аймақтарына
мина қойды деген дәлелдемелерді ұсынды. Вашингтон Соттың іс жүргізу құқығын
танымады және 1986 жылы 1986 жылы қабылданған осындай әрекеттерден бас
тарту және өтемақы төлеуді талап еткен сот шешімін елемеді. 1992 жылы Ливия
сотқа жүгініп, егер оның осы елдермен қылмыскерді беру туралы келісімдері
болмаса, оның лаңкестік әрекетке — ұшақты жаруға қатысты бар өздерінің екі
азаматын АҚШ пен Ұлыбританияға беруіне міндетті болуын анықтауды сұрады.
Сот тындауларының барысында АҚШ асығыс тәртіпте Қауіпсіздік Кеңесі арқылы
Ливияға ол лаңкестерді бергенге дейін санкция салған қарар алдырды. Сот
Ливияның өтінішхатын Кеңестің билік орындарының басымдығына сілтеме жасап,
қабылдамай тастады. Соттың шешімдері халықаралық кұқықтың жалпы
принциптерін көрсетеді. Соттың әдетте Шығыс пен Батыс арасындағы қатынастар
немесе отаршылдыққа қарсы күрес секілді ірі халықаралық проблемалармен
байланысты істерге қатысы болмайды. Сотқа тартудың мәжбүрлік сипаты
болмағандықтан, мемлекеттердің беделі мен билік мәселелері қойылған кезде
олар әманда істі қараудан бойын аулақ салады. Ірі елдер өздерінің орасан
зор экономикалық және дипломатиялық мүмкіндіктерін ойлап жиі ретте
шешімдерді елемейді.
Қамқоршылық жөніндегі кеңес. БҰҰ-ның негізін қалаушылар қамқоршылық
тұжырымдамасын бірінші кезекте бұрынғы мандатпен басқарылатын аумақтарды,
сондай-ақ, белдік державаларының бұрынғы отарларын күштеп тартып алумен
байланысты соғыстан кейінгі қақтығыстарды болдырмау үшін ойластырған
болатын. Бұл аумақтар түбегейлі отарсыздандыруға дейін халықаралық бақылау
органдарының басқаруына көшуге тиіс еді. Алғашында Қамқоршылық жөніндегі
кеңес 14 державаның өкілдерінен тұрды, және де оның мүшелерінің жалпы саны
қамқорлыққа алынған аумақтарды басқаратын және басқармайтын елдердің
арасында тең бөлінуге тиіс болды. 1980 жылдан кейін Қамқоршылық жөніндегі
кеңеске тек бес тұрақты мүше ғана енді, олардан АҚШ отарлары бір-бірден —
бір мемлекет болып қалды.
БҰҰ-ның Жарғысына Отарлар туралы деклорация кірген, олар өзін-өзі
басқармайтын аумақтар деп аталды. Декларацияның ережелеріне сәйкес отарлық
билік орындарына Қамқоршылық жөніндегі кеңеске экономикалық және әлеуметтік
жағдайлар туралы, сондай-ақ олардың басқаруына жататын аумақтардағы білім
берудің жай-күйі туралы хабарламалар беру міндеттелді. Сөйтіп,
қамқоршылықтың жаңа жүйесінің Ұлттар лигасының мандатпен басқарылатын
жүйесінен өзгешелігі жалпы жұрт таныған отарлардың барлығына халықаралық
бақылаудың ең аз деңгейін енгізуде болды. Қамқоршылық жөніндегі кеңестің
отарлық қатынастардың барлық нысандарын бақылау өкілеттіктері болмады.
Британияның Гонконгке бақылауы жалпы БҰҰ-ның құзіретіне жатпады, ал АҚШ-тың
Пуерто-Рикоға бақылауы проблемасын Вашингтон тұрақты түрде тұйыққа тіреп
отырды.
Басқарылатын мемлекеттер мен БҰҰ арасындағы келісім бойынша
қамқоршылық жүйесінде алғашында қамқоршылыққа алынған аумақтар кірді, бірақ
көп жағдайда отарлық державалар келісімдердің сипатын өздері анықтайтын
болды. Мысалы, АҚШ Тынық мұхиты аралдарының Қауіпсіздік Кеңесінің
бақылауындағы қамқорлыққа алынған стратегиялық аумақтар болуын діттеп
бақты. Осыдан бастап АҚШ аралдарды басқару жүйесіне кез-келген тыйым
салуларды қолдана алатын болды. Мұндай келісімдердің шарттарын Бас
Ассамблея мақұлдады. Қамқоршылық жөніндегі кеңестегі отарлаушы
державалардың қуатты өкілдігі оның ұсынымдарының сипатынан да көрінді,
мұның өзі Бас Ассамблеяда ауық-ауық сын пікірлер де туғызды. Өзін-өзі
басқармайтын аумақтарды қадағалауды Қамқоршылық жөніндегі кеңес қаншалықты
жүзеге асырса, оның жеке органы — өзін-өзі басқармайтын аумақтар туралы
хабарлама женіндегі комитет те соншалықты жүзеге асырды.
Қамқоршылық жөніндегі кеңестің сонымен бірге, тұрғындардың ұжымдық
тілекхаттар мен шағымдарды қоса алғанда, қамқорлыққа алынған аумақтар мен
тікелей байланыс жасау мүмкіндігі болды. Бұл тұрғысында Кеңестің мандатпен
басқарылатын аумақпен байланысты тек делдал — мандатпен байқаушы ел арқылы
жүзеге асыратын бұрынғы Ұлттар лигасынан түбегейлі өзгешелігі болды.
Әлбетте, Кеңес батыстың отарлаушы державаларының билік өкілдіктеріне
ешқандай да қол сұқпады. Әрбір үш жылда қамқорлыққа алынған аумақтарға
инспекциялық комиссиялар жіберіліп тұрады. Бұрынғы кезде олардың қатарына
"үшінші дүние" елдерінің өкілдері де кірді, олар отарлаушы билік орындарын
осы аумақтарды өзін-өзі басқаруы үшін тым баяу дайындайтыны үшін жиі сынға
алды.
Қамқоршылық жөніндегі кеңес - Ұлттар лигасы шеңберіндегі мандатпен
басқарылатын жүйенің мирасқоры. 1945 жылы БҰҰ іле-шала мандатпен
басқарылатын аумақтардың көпшілігіне қамқорлыққа алынған аумақтар
мәртебесін берді. Таяу Шығыстың мандатпен басқарылатын аумақтары үшін
ерекшелік болды: Сирия, Ливан, Иордания мен Палестина, көзделгендей, тез
арада тәуелсіздік алуға тиіс болды. Бұдан басқа, Оңтүстік Африка Оңтүстік
Батыс Африканы мандатпен басқарылатын аумақтан қамқорлыққа алынатын аумаққа
айналдыруға рұқсат етпей қойды. АҚШ өзінің қамқорлығына Тынық мұхиттағы
Жапонияның бұрынғы иеліктерін алды. 1950 жылы Ұлттар лигасының мандатпен
басқарылатын аумағы мәртебесі қолданылмайтын Сомалиленд Италияның
қамқорлыққа алынатын аумағына айналды. Ұлыбритания Тоголенд пен Камерун
аумақтарын одан әрі басқара берді. Тоголенд пен екі Камерунның алған
бөліктері Францияның бақылауында болды. Қамқорлыққа алынған аумақ ретінде
Руанда-Урунди Бельгияның басқаруында қалды. Науру мен Жаңа Гвинея
Австралияның қарауына берілді, ал Жаңа Зеландия Батыс Гамоаны басқаруға
қабылдаумен келісті. Тұтастай алғанда Қамқоршылық жөніндегі кеңес 11
қамқорлыққа алынған аумаққа бақылау орнатты, оның ішінде 7 аумақ Африкада
болды; олардың халқы 15 млн. адам болды. Сөйтіп, БҰҰ-ның қамқоршылық жүйесі
Ұлттар лигасы саясатының көптеген сабақтастық белгілерін сақтап қалды.
1975 жылы бастапқы 11 қамқорлыққа алынған аумақтан 10 аумақ
тәуелсіздік адды. Тынық Мұхит аралдары әлі де болса АҚШ-тың бақылауында
қалып отыр. 1957 жылы Алтын Жағалаумен бірге басқарылған Британ Тоголенді
құрамдас бөлігі ретінде тәуелсіздік алған Гананың құрамына кірді. 1960 жылы
Франция Тоголенді тәуелсіз Того, Франция Камеруны — тәуелсіз Камерун,
Италия Сомалиленді тәуелсіз Сомали болды. Нигериямен бірге
басқарылатын Британ Камеруны Нигарамен бірікті, ал Оңтүстік Камерун 1961
жылы өз алдына Камерун болды. 1961 жылы Танганьика, ал 1962 жылы Батыс
Самоа тәуелсіздік алды. 1962 жылы Руанда-урунди екі тәуелсіз елге айналды,
Руанда мен Бурунди 1968 жылы Наурудың тәуелсіздік алуына қол жеткізді; 1975
жылы Жаңа Гвинеямен бірге басқарылған көршілес Папуамен бірге теуелсіз
Папуа — Жаңа Гвинея мемлекеті деп жарияланды. 1990 жылы Микронезия және
Маршалл Аралдары Федеративтік мемлекеттері тәуелсіздік алды. Сол жылы
Солтүстік Мариан аралдары "АҚШ-қа өз еркімен қосылған" мемлекет болды. 1994
жылы Палау аралдары тәуелсіздік алды.
Экономикалық және әлеуметтік кеңес (ЭӘК). 1966 жылы ЭӘК құрамының саны
27-ге дейін, ал кейінірек 54-ке дейін жетті. Кеңестің мүшелерін Бас
Ассамблея үш жыл мерзімге сайлайды. Жыл сайын оның құрамы үштен біріне
жаңарып отырады. Жарғыда осы мәселе айтылмаса да, іс-жүзінде ҚК-нің тұрақты
мүшелері ЭӘК-та тұрақты мүшелігін сақтайды. Қалған мүшелері Бас
Ассамблеядағы күштердің орналасуын ескере отырып сайланады.
ЭӘК әдетте жылына екі сессия өткізеді. Оның шешімі көпшіліктің жай
дауысымен қабылданады. ЭӘК Бас Ассамблея алдында жауапты болады және жиі
ретте арнаулы міндеттерімен Ассамблеяның комитеті ретінде қатысады. Осы
мақсатта ол Ассамблеяға ұсыну үшін келісімдердің жобаларын береді және
халықаралық конференцияларды әзірлейді. ЭӘК сондай-ақ, Ассамблеяға БҰҰ-ның
қарауына жататын экономикалық және әлеуметтік бағдарламалар бойынша
ұсынымдар береді.
ЭӘК жедел қимыл жасайтын орган болмағандықтан, жұмысының көп бөлігі
оның бақылауында болатын көптеген комиссиялары мен комитеттері қызметін
үйлестіру болып табылады. Олар статистика, халықтың өсімі, әлеуметтік даму,
адам құқықтары мен азшылық халықтың құқықтарын қорғау, әйелдердің жағдайы
мен есірткі заттарына бақылау жасау мәселелерімен айналысады. Бұдан басқа,
ЭӘК Еуропа, Азия мен Тынық мұхит алабы, Латын Америкасы, Африка мен Таяу
Шығыс үшін аймақтық экономикалық комиссиялар құрған. Сондай-ақ, төрт
арнаулы қайырымдылық бағдарламасы бар, олар тек мемлекеттер мен жеке
демеушілер тарапынан қолдау жасауға ғана байланысты болады: олар — БҰҰ-ның
Балалар қоры (ББС); БҰҰ-ын Дамыту бағдарламасы (ДБ),БҰҰ-шщ Босқындар
істері жөніндегі жоғарғы комиссары (БЖКБ), Палестина босқындарына көмекке
және жұмыстарды орындауға арналған Таяу Шығыс агенттігі (ПБКЖОАА). ЭӘК-тың
заңдық ауқымында сондай-ақ табиғи нәубеттер жағдайында көмек көрсету
жөніңдегі БҰҰ Үйлестірушілер бюросы (ҮБ); Халықтың өсімі саласындағы
қызметке арналған БҰҰ-ның қоры (ХӨСҚАҚ); БҰҰ жанындағы әлеуметтік даму
ғылыми-зерттеу институты (ӘДҒЗИ); Дүние жүзілік азық-түлік бағдарламасы
(ААШҰ).
ЭӘК БҰҰ және онымен ынтымақтастықта болатын көптеген үкіметтік емес ұйымдар
арасындағы байланыстырушы буын қызметін атқарады, олар қоршаған ортаны,
әйелдердің жағдайы мен босқындар кұқықтарын қорғау сияқты салаларда ерекше
белсенді қызмет жүргізеді1.
ЭӘК және Даму бағдарламасы. "Қырғи-қабақ" соғысының барысында БҰҰ-ның
экономикалық даму бағдарламасы жиі ретте екі өктем державаның бәсекелестігі
салдарынан іске асырылмады.
"Қырғи-қабақ соғыстың" қиын-қыстау жағдайларына қарамастан, БҰҰ даму
саласындағы өзінің қызметін айтарлықтай қарқынды жүргізді. 1961 жылы Бас
Ассамблея өзінің 16-шы сессиясында жер бетіндегі ең кедей халықтарға көмек
көрсету үшін ресурстарды жұмылдыру мақсатында БҰҰ-ның Дамудың онжылдығын
жариялады. 1971 жылы БҰҰ-ның Дамудың екінші онжылдығы жарияланды.
1980 жылдың желтоқсан айында БҰҰ-ның Дамудың үшінші онжылдығын жариялады.
Оның стратегиясының негізіне дүние жүзілік экономикада бәрі де өзара
байланысты, сондықтан дамушы елдердегі ақшаның құнсыздануы мен жұмыссыздық
проблемасының көкейтесті проблемаларын шешу көбіне жалпыға бірдей
бейбітшілікті сақтауға байланысты деген сенім арқау болды. Бұл тұрғысында
Африка мейлінше алаңдатушылық туғызды. БҰҰ-ның Африкаға көмек көрсету
жөніндегі экономикалық саясатының сәтсіздікке ұшырауын өкінішпен мойындай
отырып, Перес де Кульяр Африканы экономикалық жағынан өркендету мен
дамытуды қамтамассыз ету жөніндегі БҰҰ-ның бесжылдық іс-қимылдар
бағдарламасы бойынша сессимитикалық есебін әзірледі. Ал 2002 жылы Алматы
қаласында Қасымжомарт Тоқаевтың БҰҰ-ның осы арнаулы экономикалық
бағдарламасы жұмыс істеген бес жыл ішіндегі баяндамадасы көрсетілді:
"Африка елдеріндегі экономикалық және әлеуметтік тұрмыс жағдайлары
демократияландыру ісіндегі айтарлықтай ілгерілеуді қоса алғанда, оған
қарамастан шындығында нашарлап кетті, құлдырады, бірқатар күш-жігер жұмсау
мен реформаларға қарамастан шындығында нашарлап кетті. Тұрмыс жағдайы
айтарлықтай құлдырады, білім беру, денсаулық сақтау, азық түлікпен
жабдықтау салаларыңда бұзылу процестері жүрді, жұмыссыздық артып, табыс
төмендеді, мұның өзі балаларға, жастар мен әйелдерге ерекше елеулі түрде
ықпал етті". Бас хатшы демеуші елдерді Африка елдерінің барлық борыштарын
жоюға шақыра отырып, оларға ойдағыдай жүгіне білді. 1990 жылы 1991-2000
жылдарға арналған БҰҰ-ның Дамудың төртінші онжылдығының жоспары қабылданды.
Хатшылық. БҰҰ әншейін қатардағы өкілдер тобы болудан гөрі өз ұлтының
мүдделерін қорғайтын белгілі бір үлкен орган болуға ұмтылғандықтан, БҰҰ
ауқымында қызметшілердің ерекше штаты — бас хатшы басқаратын Хатшылық
құрылды, бұл қызметшілер, ойластырғандай, дүниежүзілік қауымдастықтың
проблемаларына өзінің ұлттық проблемалары тұрғысындағы жауапкершілікпен
қарайтын болды.
Хатшылықгы БҰҰ-ның ең лауазымды адамы — бас хатшы басқарады. Бас
хатшыны ҚК-нің ұсынуы бойынша Бас Ассамблея бес жыл мерзімге қайтадан
сайлану құқығымен сайлайды. Оны тағайындауды Бас Ассамблеяның барлық бес
тұрақты мүшесі мен Бас Ассамблея мүшелерінің үштен екісінің көпшілік
дауысымен мақұлдауы керек. Бас Хатшы Бас Ассамблеяның, сондай-ақ
Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің және Қамқоршылық жөніндегі кеңестің
отырыстарында әкімшілік лауазымды адам ретінде іс-қимыл жасайды. БҰҰ-ның
негізін салушылар бас хатшыға саяси, сонымен бірге әкімшілік өкілеттіктер
берген. Ол өзгелерден гөрі БҰҰ ұйымының анағұрлым біртұтас өкілі болып
есептеледі. Бас хатшыға жарғымен Қауіпсіздік Кеңесінің назарын халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер тендіретін кез келген құбылыстарға
аударту құқығы берілген. Осындай міндеттерді орындау үшін бас хатшыға
бірқатар реттерде он екінші мүше ретінде қатыса отырып, елеулі шешімдер
қабылдау өкілеттігі берілген. Оның мәртебесі мен ықпалы жоғары болған сайын
бас хатшыны сайлау мәртебесі қиындай түседі және барған сайын Қауіпсіздік
Кеңесіндегі күштердің орналасуын дәлме-дәл көрсетеді.
Бас хатшы тұрақты қызметшілер штатын немесе Хатшылықты тағайындайды. БҰҰ-
ның ауқымындағы әрбір дербес мамандандырылған мекемелердің өздерінің бас
директоры және өздерінің хатшылығы болады. БҰҰ штатының маңызды топтары
Римде, Парижде, Женева мен Венада, сондай-ақ БҰҰ-ның Нью-Йорктегі штаб-
пәтерінде орналасқан. 1922 жылы Хатшылықтың 25 мыңға жуық мүшелері болды,
оның бөлімшелері дүние жүзінің бәрінде де құрылған.
Хатшылық конференциялар ұйымдастыруды, талдама хабарламалар
жинастыруды, сондай-ақ, жылнама жарияланымын қоса алғанда, көптеген
міндеттерді жүзеге асырады. Осы қызметтердің барлық түрлерінде оның
қызметкерлері БҰҰ-на мүше мемлекеттері үкіметтерінің кез-келгенінің
тарапынан наразылық тумас үшін салмақтылық пен уәжділік көрсетуге тиіс.
Хатшылық мүшесінің лауазымдық мәртебесі Жарғының 101-бабымен анықталады,
онда қызметкерлерге қойылатын талаптар — тиімділік, құзіреттілік пен
адалдық қасиеттері айтылған. Тағы бір бұлжымас талап — штат қызметкерлерін
анағұрлым ауқымды географиялық негізде іріктеу талабы. Қайсы бір БҰҰ-на
мүше мемлекеттердің өкілі хатшылық құрамына енген бойда ол БҰҰ-на
адалдыққа және қайсібір үкіметтің мүдделерін қорғамауға ант беруі тиіс. БҰҰ-
ның ұлттық іштартушылық пен берілгендік арасындағы басым, кей ретте нақты
жанжалдары жиі ретте Хатшылық пен Бас Ассамблея мүшелері арасындағы
қатынастарда қауырттылықтың туындауының себебі болады. Мысалы, 1950-ші
жылдардың бас кезінде бірнеше америкалықтар Оңтүстік Африка үкіметін
айыптап тыйым салу арқылы Ұлыбритания мен Францияны тұғырыққа тіреген
кезде, беймәлім қарар ретінде КСРО тарапынан тыйым салу туындауы мүмкін
еді. Алайда, Кеңес мүшелері бас Хатшыдан Оңтүстік Африкадағы нәсілшіддік
қауырттылығын бәсеңдету үшін ізгілікті ерік білдіруін талап ететін
келісімге келу қарарына талдау жасаудың сәті түсті.
Бас хатшының бітімгершілік таланттары 1960-шы жылдардың орта шенінде
белгиялықтар іс жүзінде саяси бәсекелестікпен бөлшектелген елді ірі
державалар интервенциясының қатері жағдайында қалдырған кезде Конгодан
кетті. БҰҰ атынан іс-әрекет жасаған Хаммаршельд оның кұрамына ірі
державалардың әскери қызметшілер топтарын енгізбестен тәртіпті қалпына
келтіру үшін Конгоға БҰҰ-ның қарулы күштерін жіберді. Катанга провинциясын
бөлу Конгоны азаматтық соғыс қатеріне душар еткен кезде Хаммаршельд
алапатты соғыстың өртін тұншықтыру үшін БҰҰ-ның қарулы күштерін басқарып
Катангаға келді. Дағдарыстың сөгіс алуына қарай бас хатшы барған сайын
үлкен қиыншылықтарға ұшырасты. Орнынан тайдырылған Конгоның премьер-
министрі Патрис Лумумбаның БҰҰ-ның қарулы күштерін шығаруды талап етуіне
қарамастан, ол күштерді шығарудан бас тартты. Мұндай айқындама Конгодағы
билік үшін күресінде Лумумбаны қолдаған КСРО тарапынан Хаммаршельдке
тегеурінді шабуыл жасауын туындатты. Бас Ассамблеяда Кеңестің көшбасшысы
Н.С. Хрущев бас хатшының лауазымын жоюды талап етті. Хаммаршельд өз еркімен
орнынан түсуден бас тартты, сөйтіп Ассамблея 70 көпшілік дауыспен, 1 дауыс
қарсы болуы, Шығыс блок, Оңтүстік Африка мен Франция елдерінің 9 мүшесінің
қалыс қалуы жағдайында оны жақтап шықты.
Даг Хамммаршелдьтің 1961 жылы Солтүстік Родезияда авиаапатынан опат
болуы БҰҰ-да үлкен абыржушылық туғызды, өйткені, КСРО оның ізбасарын
сайлауға тыйым салған еді. Кеңес басшылығы елдердің үш тобының Хатшылықтағы
Өкілдігінің қатысушысын Ассамблея арқылы өткізу жөніндегі өзінің жобасын
іске асыра алмайтынын түсінді, бірақ бас хатшының өкілеттігін қатал шектей
алуынан үміт етті. АҚШ Бас Ассамблеядан сайлау мерзіміне дейін бас хатшының
міндетін атқару үшін кандидаттың атын атауды талап етті. КСРО-ның хатшының
орынбасары деңгейінде катысушының жобасын қолдауға ұмтылыс жасауы да
табысты бола қоймады. 1961 жылғы 3 қарашада Бас Ассамблея Қауіпсіздік
Кеңесінің ұсынымы бойынша Бирмадағы У Танның есімін Даг Хамаршельд қайтыс
болғаннан кейінгі мерзіміне бас хатшының міндетін атқарушы ретінде атады.
Бас Ассамблея. БҰҰ-ның барлық мүше елдері Бас Ассамблеяда бір дауыспен
өкілдік етеді.
Бас Ассамблея форум ретінде онда дүниежүзінің ұлттарына "кез келген
мәселелерді немесе істерді Жарғының шектерінде талқылаудың" кең
мүмкіндіктер берілуі тиістігіне ден қойды. Бүл БҰҰ-ның ең толық билікті
органы емес, қайта аса ірі және барынша өкілді органы, өйткені Ассамблея
өзінің шешімдерін іске асыруға мәжбүрлеу өкілдіктері жоқ. ҚК-нің
шешімдерінен өзгешелігі Ассамблеяның қабылдаған қарарлардың міндетті күші
болмайды, бұл орайда ұлттардың бірде-бірі оның шешімдеріне тыйым сала
алмайды.
Бас Ассамблея Экономикалық және Әлеуметтік кеңестің, Қамқоршылық
кеңесінің, сондай-ақ арнаулы мекемелердің қызметін бақылайды; оған сондай-
ақ, шешуші, сайлау міндеттері жүктеледі. Қауіпсіздік Кеңесімен бірлесіп
Ассамблея бас хатшы мен халықаралық соттың судьяларын сайлайды; ол БҰҰ-на
жаңа мүшелер қабылдау туралы шешім қабылдайды. Ассамблея, сонымен бірге,
тұрақты мүшелерді сайлайды. Ақыр соңында, ол БҰҰ-на мүше мемлекеттердің
әрқайсы жарнасының мөлшері мен Ұйымның бюджетін анықтайды.
Тұрақты өткізілетін сессияларынан басқа, Бас Ассамблея комитеттер
мен аймақтық топтардың ықтимал құрылымдарын пайдалану арқылы жұмыс
жүргізеді; бұл әр түрлі мемлекеттерге олардың аймақтарының мүдделері мен
артықшылықтарының БҰҰ-дағы өкілдіктерінің барабар мүмкіндіктеріне сенімін
арттырады. Бұл топтар, сонымен бірге, мемлекеттерді іріктеп алуға қатысады,
олар айналым рәсіміне сәйкес Қауіпсіздік Кеңесіне кіруге тиіс.
Ассамблея кезекті сессияларын жыл сайын, қыркүйек айының үшінші
сейсенбісінен бастап өткізеді; сессия әдетте үш айға жуық өтеді. Кезекті
сессиялардан басқа Ассамблея Кауіпсіздік Кеңесінің немесе БҰҰ мүшелері
көпшілігінің талап етуі бойынша арнаулы сессиялар өткізеді. "Бейбітшілік
пайдасы үшін бірлік" қарарының шарттары бойынша бейбітшілікке қатер төнген
жағдайда Ассамблея 24 сағат ішінде төтенше сессияға жиналуы мүмкін.
Ассамблея жыл сайын жаңадан төраға, төрағаның 21 орынбасарын және жеті
негізгі тұрақты комитеттердің төрағаларын сайлайды. Ассамблея төрағасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ,ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ
1.1 БҰҰ-ның мақсат-міндеттері, қағидалары және оған мүшелікке өту
мәселелері
1.2 БҰҰ-ның негізгі органдары және олардың қызметі
1.3 БҰҰ-ның құқықтық негізі
ІІ. БҰҰ-НЫҢ ҚАЗАҚСТАНМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ЖӘНЕ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақстанның БҰҰ-ға кіруі және әлемдік қауымдастыққа енуі
1.2 БҰҰ-ның Орталық Азия экономикасы үшін арнайы бағдарламасы
1.3 БҰҰ-ның Қазақстандағы болашағы және даму мәселелері бойынша
бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы — егеменді мемлекеттердің
бірігіп ортақ мәселелерді шешуге көмектесетін негізгі халықаралық ұйым. Ол
дүниежүзін басқаратын немесе барлық мемлекеттерге ортақ заң шығаратын
мекеме емес, бұл ұйымға барлық елдердің бай-кедейліктеріне, саяси және әр
түрлі діни көзқарастарына қарамай, адамзаттың деңгейінің жоғарылауына, адам
құқығының бұзылмауына дәнекер болатын, ортақ шешім қабылдайтын халықаралық
ұйым.
Бүкіләлемдік ұйымның барлық қызметі ортақ проблеманы шешуге
бағытталған, ол — өзіне мүше әрбір мемлекеттің ұлттық мүдделері мен
тұтастай алғандағы халықаралық ынтымақтастық мүдделерінің арақатынасын
шешу. Осы негізгі проблема шеңберіндегі БҰҰ-ның қызметін үш негізгі бағытқа
бөлуге болады:
- Біріншісі — халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау.
- Екіншісі — БҰҰ-ның әлемді қайта қалыптастырудағы
күнделікті қызметі.
- Үшіншісі — адамзаттың болашағын халықтар арасындағы ғаламдық
ынтымақтастықты реттеу арқылы жоспарлау немесе болжау.
Әмбебап халықаралық ұйымның құрылуына бұдан бұрынғы Ұлттар Лигасының
1940 жылы өз әрекетін тоқтатқаны себеп болды. 1945 жылы 11 ақпанда
президент Рузвельд, премьер министр Черчилль, Сталин Ялтада бас қосып
"бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау үшін жалпыға бірдей халықаралық ұйым"
кұруға бел байлады. Сонымен, одақтас мемлекеттердің "бейбітшілікте де,
соғыста да еркін халықұармен бірге жұмыс істеуте" ұмтылысы негізін тауып
1945 жылы 26 маусымда БҰҰ-ның жарғысына қол қойылды. Ұйымның құрылымы алты
басты және қажетті қосалқы органдардан тұрады. БҰҰ-ның басты органдары
мыналар: Бас Ассамблея, Қауіпсіздік Кеңесі, Экономикалық және Әлеуметтік
Кеңес, Қамқоршылық жөніндегі кеңес, Халықаралық Сот және Хатшылық. БҰҰ-ның
артықшылықтары мен иммунитеттері туралы 1946 ж. 13 ақпандағы Конвенцияға
сәйкес, БҰҰ занды тұлға болып табылады; жылжитын және жылжымайтын мүліктер
алады; мүліктерге билік етеді; сотта іс қозғайды. БҰҰ-ның өкілдері басты
және көмекші органдардағы конференцияларда өздерінің қызметтік
міндеттемелерін атқарғанда және мәжіліске беру-келу кезінде артықшылықтар
мен иммунитеттерді пайдаланады. БҰҰ-ның лауазымды адамдары сот
жауапкершілікке тартылмайды және қазыналық, кедендік артықшылықтарды
пайдаланады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. БҰҰ-ның мақсат-міндеттері,
қағидалары және оған мүшелікке өту мәселелерін талдау. БҰҰ-ның негізгі
органдары және олардың қызметіне түсінік беру. Қазақстанның БҰҰ-на қосылуы
және БҰҰ-ның Орталық Азия экономикасы үшін арнайы бағдарламасын қарастыру.
БҰҰ-ның Қазақстандағы болашағы және оларды дамыту мәселелеріне анализ беру.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Біріншісі, бейбітшілік жолмен мемлекет аралық қарым-
қатынасты ұлғайтып, экономикалық, техникалық және әлеуметтік прогреске
ұмтылу.
- Екіншісі, оның альтернативті жолы дүниежүзіндегі ғылыми-
техникалық прогреске ұмтылмай, басқа мемлекеттермен қарым-қатынасты
нығайтып, жеке саясат құру.
Қазақстанның дүниежүзіне егеменді мемлекет ретінде танылуына, оның
1992 жылы 2 наурызында БҰҰ кіруі нақты себеп болды.
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде өркендеп жетілуіне кепіл болатын
бірден-бір халықаралық ұйым — Біріккен Ұлттар Ұйымы екені ешқандай күмән
тудырмайды. Сондықтан да, БҰҰ әр түрлі саласындағы қызметтерінің қыр-сырын
талдап, оның мақсат-маңызын анықтау, оларды мемлекетіміздің мүддесі, игі
істері үшін қолдану өзекті мәселе деп түсініп, " БҰҰ және Қазақстан"
тақырыбына дипломдық жұмыс жазуды ұйғардым.
Жұмыстың мақсаты — БҰҰ-мен оның жарты ғасыр бойы қалыптасқан
органдарының мақсат-міндеттерін, қағидаларын, қызметтерін,құқықтық негізін
талдап, Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа енуі барысында бұл халықаралық
әмбебап ұйым мекемелерімен ынтымақтастығын, арнайы бағдарламалар аясындағы
қызметтестігін және оларды дамыту мәселелерін зерттеп, бұл байланыстарды
одан әрі қарай дамыту жолдарын қарастыру. Осы мақсатта — алдымен БҰҰ-ның
құрылымы, мақсат-мүдделері, оған мүшелікке өту мәселелері жан-жақты
талданып, онан кейін БҰҰ органдарының Қазақстанмен қарым-қатынасы,
байланыстарының орнығу барысы, өзара қызметтестігі және құқықтық негізі жан-
жақты зерттелді.
Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ,ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 БҰҰ-ның мақсат-міндеттері, қағидалары және оған мүшелікке
өту мәселелері.
Ұйымға мемлекеттер Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен Бас Ассамблеяның
қаулысы арқылы мүшелікке қабылданады. БҰҰ қағидаларын жүйелі түрде бұзған
мемлекеттерді Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен Бас Ассамблея БҰҰ-ның
құрамынан шығарады. Қауіпсіздік Кеңесінің осы мәселеге қатысты ұсынысы
ауызбірлік қағидасының негізінде қабылданады, яғни Қауіпсіздік Кеңесінің
бес тұрақты мүшесінің дауысын қоса алғанда, Кеңестің 9 мүшесінің дауысы
қажет. Жарғының ережелерінде ұйымның құрамынан өз еркімен шығу тезисі
көзделмеген. Сан-Францискода Уругвай делегациясы БҰҰ-дан шығуға тыйым салу
керек деп ұсынған болатын. Бұл ұсынысты конференция қатысушылары жақтамады.
1960 ж. Индонезия мемлекеті БҰҰ-дан шығу туралы өтініш жасады. Барлық
міндеттемелерді орындау үшін мемлекетке бір жыл уақыт берілді. 6 ай өткен
соң Индонезия өтінішін қайтарып алды. Ұйым мемлекеттердің мүшелік жарнасы
есебінен күн көреді. БҰҰ-ны қаржыландыру мүше елдердің жарнасына тәуелді
болған соң, ақша қаражаттарының жетіспеушілігі таңсық проблема емес. Бұл
проблема БҰҰ құрылған сәттен бастап, оның қыр соңынан қалмай келеді.
Көптеген мемлекеттер әр түрлі себептерге байланысты жарналарын уақытында
және толық төлей алмауда, оған техникалық бюджеттік проблемаларынан бастап
кедейшілік те себеп болуда. БҰҰ-ның қаржылық дағдарысы күннен-күнге өсіп
келеді. Мәселен, БҰҰ-ның Қазақстандағы өкілдігінің мәліметтері бойынша 1998
ж. 30-қыркүйегіне дейін мүше елдер БҰҰ-ға ағымдағы және бұрынғы жарналары
есебінен 2,5 миллиард доллар, оның ішінде: бітімгершілік күштерінің
мақсатына 1,8 миллиард доллар, БҰҰ-ның реттеу бюджетіне 683 млн. доллар,
халықаралық трибуналдарға 22 млн. доллар қарыз болған. Тек 100 мемлекет
қана өздерінің жарналарын уақытында толық төлеген. АҚШ сол кездегі ағымдағы
және бұрынғы жарналық сомаларының 1,6 миллиард доллар қарыз болған, яғни ол
БҰҰ-ның барлық қарызының үштен екісін құрап отыр. АҚШ 1998 ж. 228 млн.
доллар, төлегеніне қарамастан, оның ішінде реттеу бюджетіне 563 млн.
доллар, бітімгершілік операцияларына 1,04 миллиард доллар төлесе де,
қарыздарын түгел жапқан жоқ. БҰҰ реттеу бюджетінің шығындарын жабу үшін
бюджеттен қарыз ақша алуға мәжбүр болып отыр. Осыған байланысты, Біріккен
Ұлттар Ұйымы бітімгершілік мақсаттары үшін жеке әскери кұрал мен жабдықтар
беретін елдердің қарыздарын уақытында бере алмауда. 1998 жылы БҰҰ әскери
контингент және жабдықтар берген 70 елге 864 млн. доллар қарыз болды. БҰҰ
Жарғысының 19-бабына сәйкес, егер жыл басында мемлекет бұрынғы екі жыл үшін
жалпы қарызының жартысын немесе жартысынан көп сомаға қарыз болса, онда сол
мемлекет Бас Ассамблеяда дауыс беру құқығынан айрылады. Алайда, Бас
Ассамблея БҰҰ-ға мүше мемлекет өзіне қатыссыз себептерге байланысты төлем
уақытын өткізіп алғанын мойындаса, онда дауыс беруге қатысуға рұқсат бере
алады.
БҰҰ-ның мақсаттары мынандай:
• халықаралық бейбітшілікті қолдау;
• бейбітшілікке қауіп келтіру мен басқыншылық актілерінің
алдын алу және жою үшін тиімді шараларды қабылдау;
• халықаралық дауларды немесе оқиғаларды бейбіт құралдар
арқылы шешу;
• халықтардың теңқұқылық және өзін-өзі басқару қағидасының негізінде
халықтардың достық қарым-қатынасын дамыту;
• экономикалық, әлеумметік, мәдени және гуманитарлық сипаттағы
халықаралық дауларды шешу барысында халықаралық ынтымақтастықты жүзеге
асыру;
• осындай ортақ мақсаттарға жету жолында ұлттар әрекеттерін
үйлестіру орталығы болу.
БҰҰ өз қызметін жүзеге асырғанда мынандай қағидаларды басшылыққа алады:
1. Ұйымның барлық мүшелерінің дербес теңдік қағидасы.
2. Өздеріне жүктелген міндеттемелерді адал орындау қағидасы.
3. Туындаған дауларды бейбіт құраладармен шешу қағидасы.
4. Күш қолданбау немесе күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау
қағидасы.
5. БҰҰ-ның Жарғыға сәйкес атқаратын барлық әрекеттеріне барынша көмек
көрсету қағидасы.
6. БҰҰ-ның мүшесі болып табылмайтын мемлекеттердің БҰҰ-ның
қағидаларына сәйкес әрекет етуін қамтамасыз ету қағидасы, себебі ол
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға қажет болуы мүмкін.
7. Мемлекеттердің ішкі құзыреттеріне жататын істерге БҰҰ-ның қол
сұқпаушылық қағидасы.
Сонымен, әмбебап халықаралық ұйымның мақсатттарына мен қағидалар жүйесінің
халықаралық құқықтық мазмұны мен негізгі қағидаларына қайшы келмейтінін
байқауға болады.
БҰҰ-ға мүшелікке өтудің талаптары мынандай:
1) мемлекет тәуелсіз, бейбітшілікті сүйгіш болуы тиіс;
2)мемлекет жарғылық талаптарға орай өзіне міндеттемелерді жүктеуі
тиіс;
3)мемлекет өзіне жүктелген міндеттемелерді орындай алады және
орындағысы келеді.
1.2 БҰҰ-ның негізгі органдары және олардың қызметі
БҰҰ-ның Жарғысына сәйкес жаңа дүниежүзілік ұйымның алты негізгі органы
құрылған, олар: БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі, Бас Ассамблея, Хатшылық,
Экономикалық және әлеуметтік кеңес, Қамқоршылық кеңесі, Халықаралық соты.
Сонымен бірге, Жарғыда Бас Ассамблеяның келісімімен БҰҰ-ның
мамандандырылған мекемелері ретінде басқа да өзін-өзі басқаратын ұйымдарын
құруға жол беріледі; атап айтқанда осы ереже Қауіпсіздік Кеңесіне
бітімгершілік күштерін құруға мүмкіндік береді.
Қауіпсіздік Кеңеске 5 тұрақты мүше — Ұлыбритания, Қытай, Ресей (іс
жүзінде КСРО-ның мұрагері), АҚШ пен Франция — және Бас Ассамблея сайлайтын
(екі жыл мерзімге) 10 мүше кіреді; қайта сайлауға жол берілмейді. Тұрақты
емес мүшелер мына аймақтардан: Африка мен Азиядан, Шығыс Еуропадан — 1,
Латын Америкадан — 2 және Батыс Еуропадан — 2, сондай-ақ, Австралия мен
Канаданы қоса алғанда, басқа аймақтардан да сайланады. Қауіпсіздік Кеңесі
оның үздіксіз қызмет атқаруы, ал оның мүшелері әрбір өкілінің БҰҰ-ның штаб-
пәтерінде тұрақты болуы көзделіп құрылады. Кеңесте төрағалық ету әрбір
мүшеге бір ай бойы беріледі, төрағаларды белгілеу олардың есімдерінің
ағылшын әліпбиі бойынша орналасуына сәйкес жүргізіледі.
Жарғыны жасаушылар Қауіпсіздік Кеңесін (ҚК) ұйымның шешуші элементі
ретінде қарастырған. Соғыс кезінде Үлкен бестік БҰҰ топтарында үлкен бестік
ретінде белгілі Тұрақты мүшелер кеңесіне біріктіріледі, оның бейбітшілік
пен қауіпсіздік жөнінде кең өкілеттіктері болады. Жарғының басқа
ережелерінде тек ҚК-нің қарарлары ғана міндетті болады деп пайымдалады; БҰҰ-
ның барлық басқа органдар шешімінің тек ұсынымдық сипаты бар. Бұл Кеңес
пікірсайыстар ұйымдастыруы және мәселелерді бейбіт жолмен шешуді қамтамасыз
етудің кұралдарын ұсынуы мүмкін немесе оның әр алуан санкцияларды-
дипломатиялық қатынастарды үзуден бастап ұжымдық әскери шараларды қолдануға
дейін күқығы болады. Жарғы бойынша Әскери-штаб комитеті құрылған, ол БҰҰ-
ның бітімгершілік күштерінің әскери операцияларының "стратегиялық бағытын"
анықтайды.
Қалыптасқан нормалар бойынша БҰҰ-ны бітімгершілік күштерінің
араласуына олар жіберілетін мемлекеттердің алдына ала келісімі талап
етіледі. Мұндай операцияларды БҰҰ-на мүше мемлекеттердің ұлттық және
аумақтық құқықтарын құрметтеу негізінде жоспарланады. Дегенмен де, бұл
шектеулер кейде БҰҰ-ның тиімді іс-әрекеттер жасауына кедергі келтіргенімен,
басқа жағынан, олар БҰҰ-на мүше мемлекеттердің мүдделерін кемсітпеуге
кепілдік береді. 1991 жылы Франция оның қарауына "ізгілікшілдік араласуы" —
тұжырымдамасын ұсынды, ол онда осы тұжырымдаманы жүзеге асыру барысында
тиісті шешімдер қабылданған жағдайда әскери қимылдардың үкіметтердің
қалауларына қарамастан жүзеге асыру мүмкіндігінің — сценариі көзделген. Бұл
бастама оншалықты мақұлдана қоймады, ал көптеген мемлекеттерде мұндай
әрекеттердің БҰҰ-нің ішінде алауыздықты күшейтуі мүмкін деген пікір
туындады.
Бітімгершілік күштеріне бақылау жасаудан басқа, Қауіпсіздік Кеңесі Бас
Ассамблеяға жаңа бас хатшыны тағайындауға қатысты ұсыным береді.
Қауіпсіздік Кеңесі құрамының аз болуы — оның отырыстары мен акцияларын
жедел өткізуіне жәрдемдесетін маңызды фактор. Сонымен бірге, оның тұрақты
мүшелерінің бірауызды шешімі қажет болған кезде елеулі рәсімдік проблемалар
туындайды.
Қырғи-қабақ соғыстың нәтижесінде қалыптасқан батыс пен шығыс саяси
блоктарының арасындағы бөліну бағыты Кеңес тарихының үлкен бөлігі бойында
оның қызметіне кеселін тигізді. Кеңестік блоктың ыдырауымен бірінші кезекке
бай жәнекедей елдер арасындағы қайшьлықтар қойылды. Қаржы және саяси
ынталандыруларды пайдалану немесе Кеңеске кіретін дамушы елдердің
үкіметтеріне қоқан-лоққы жасау, оларды ықтимал пайдалану мүмкіндіктеріне ие
бола отырып, АҚШ осы алауыздықтарды жойып, ортақ шешімдер қабылдауға қол
жеткізді.
Ресми түрде Қауіпсіздік Кеңесі ұдайы отырыс өткізеді, сонымен бірге
жалпыға бірдей бейбітшілікке елеулі қатер төндіретін мәселелерді жедел
қарау үшін де жиналуы мүмкін. БҰҰ-ның бас хатшысы, кез-келген органы,
немесе БҰҰ-ның кез-келген мүше мемлекеттері Қауіпсіздік Кеңес отырысын
шақыруды талап етуі мүмкін. Кеңесте төрағалық ету әр өкілге бір ай бойы
беріледі, оларды белгілеу елдер атауларының ағылшын әліпбиінде берілуі
тәртібінде жүргізіледі.
Бейбітшілікті қолдау үшін жауапкершілікті өзінің міндетіне алған
Үлкен бестік елдері Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты мүше болуды және оның
өздері үшін кез келген елеулі мәселе бойынша тыйым салу құқығын қоса
алғанда, белгілі бір артықшылықтарды талап етті. Жарғыда тыйым салу
"Кеңестің тұрақты мүшелерінің бірауыздылығы принципі" ретінде белгілене
тұрса да, іс жүзінде ол шешіммен келіспеуді білдіреді. Тыйым салу құқығы
БҰҰ-ның жаңа мүшелерін қабылдау кезінде, бейбітшілікке қатер төндіретін
қадамдарға қарсы әрекеттер кезінде, жанжалдарды бітімгершілікпен шешу
туралы ұсыныстар бойынша, Жарғыға толықтырулар енгізуді талқылау кезінде
және бас хатшыны сайлау кезінде қолданылады. Ол ма, Үлкен бестік дауыс беру
рәсімдерінің принципті сипаты болады және осының нәтижесінде ол тыйым салу
құқығына жатады деп тұжырымдады. Сөйтіп, алғашқы сәттен-ақ тыйым салу
құқығын дерліктей шектеусіз қолдану осы органның тиімді жұмыс істеуіне
күмән келтірді.
Алайда, бұл құқық мейлінше сирек қолданылды, өйткені Қауіпсіздік
Кеңес бірауыздылықты қамтамассыз ете отырып, тыйым салу құқығын қолдануға
қатерлі қарарды жұмсартуды көздеді. КСРО тыйым салуды, әдетте, батыстық
бағдар ұстанған мемлекеттердің БҰҰ-на қабылдауға кедергі келтірді. Бұндай
кедергілерді алғашқы жылы жиі пайдаланды. АҚШ тыйым салу құқығын 1970 жылы
алғаш рет қолданды және содан бері қарай оны көбінесе адам құқығына қатысты
Израйль саясатын сынайтын мазмұндағы қарарлардың тармақтарын талқылау
немесе олардың араб жерлерін басып алуын айыптау жағдайларында қолдануда.
1950-ші жылдардың бас кезінде қырғи-қабақ соғыстың күшеюі салдарынан
ҚК-нің маңызы нашарлай бастады. Осыған сәйкес халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздік проблемасы барған сайын Бас Ассамблеяның талқылауына шығарылып
жүрді. Кеңес отырысы сирек ретте: мысалы, егер 1948 жылы ол 168 рет
жиналса, 1955 жылы тек 23 қана отырыс өткізді.
1960-шы жылдары Кеңестің бұрынғы маңызы қайтадан жандана түсті. КСРО
мынандай қорытындыға келді: өмірлік маңызы бар мәселелер жөніндегі
шешімдерді мүмкіндігі аз Ассамблеядан гөрі Қауіпсіздік Кеңесіне қабылдау
жақсы болар еді деген пікірді ұстанды. Бұл көзқарасты Вашингтон қостады.
Көкейтесті проблемаларды шешуге ұмтылыс жасай отырып, Қауіпсіздік
Кеңесі барлық уақытта да тиімді іс қимыл жасай қоймады. 1946 жылы оған Иран
мен КСРО-ны келісімдер столына отырғызудың сәті түсті. 1947-1949 жылдары
БҰҰ Индонезияның Кұрама Штаттары мемлекетін кұруға жәрдемдесті. КД-нің 1946-
1955 жылдарға дейін созылған Грек және КСРО арасындағы дау тұрғысындағы
айқындамасы онша сенімді бола қойған жоқ. 1947 жылы басталған Үндістан мен
Пәкістан арасындағы Кашмир үшін күресте ҚК делдаддық тактикасын ұстанды,
бірақ ол ұзақ мерзімді келісімге қол жеткізе алмады.
1971 жылы Кеңестің сипаты оған Қытай Халық Республикасының кіруіне
байланысты күрт өзгерді. КСРО мен АҚШ арасындағы бұрынғы екіөрелікке,
тайталастыққа негізделген тайталастық жаңа, неғұрлым сараланған күштердің
орнығуымен өзгерді. Мұның өзі 1971 жылы, КСРО Үндістанды, ал Қытай
Ләкістанды қолдаған кезде, Үндістан-Пәкістан жанжалдарының барысында айқын
бола түсті. Қауіпсіздік Кеңесі ендігі жерде АҚШ пен КСРО-ның қақтығысуымен
емес, қайта қытай-кеңес қайшылықтарымен дәрменсіз болып қалды. 1972 жылы
Қытай БҰҰ-на Бангладешті қабылдауға қарсы бола отырып, алғаш рет тыйым
салуды қолданды. Бұрынғы кезде тиімді іс-әрекеттер жасау тек екі державаның
келісімі ғана жеткілікті болса, ендігі жерде шешуші үш державаның келісімін
талап етті. Бірақ, Қауіпсіздік Кеңесі қалай болғанда да одан әрі іс-
қимылдар жасай берді. Оған аралдағы грек және түрік халқы арасындағы
қақтығыстардың алдын алу үшін Кипірде 1964 жылы құрылған бітімгершілік
күштерінің мандатын әрбір алты ай сайын ұзартуының сәті түсті. 1973-1974
жылдардың аяқ кезінде, Таяу Шығыстағы Тайталас күндері соғысының қызу
шағында Қауіпсіздік Кеңесі екі жаңа бітімгершілік күшін: Израйль мен Египед
арасындағы қарулы күштерді бөлу жөніндегі келісімді бақылауға тиісті БҰҰ-
ның төтенше күштерін және Сирия-Израиль келісімін жүзеге асыру кезінде
осыған ұқсас міндеттер атқарған бөлуді байқау жөніндегі БҰҰ-ның күштерін
құру жөнінде күш-жігер жұмсады. Сондай-ақ, 1973 жылғы соғыстан кейін Кеңес
№ 338 қарарды қабылдады, ол Таяу Шығыста "әділетті және баянды" бейбітшілік
орнату мақсатында келіссөздер столына отыруға шақырды. Осы тәріздес
жағдайларда Қытай тыйым салу құқығын қолдану орнына дауыс беруде қалыс
қалуды жөн көрді.
1987 жылы Таяу Шығыста Палестина шырғалаңы басталды. АҚШ Кеңестің
басқа мүшелерінің қысым жасауымен жаулап алған аумақтарда палестиндіктердің
тұруы жағдайларын зерттеу үшін Бас хатшының өкілін жіберумен келісті. Бірақ
бұл қадам да жағдайды онша-мұнша өзгерте алмады. 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыс салдарынан Таяу Шығыстағы жағдай мейлінше қиындап
кетті. Кеңес Израйлдықтардың, Палестинаның бейбіт халқына қарсы әскери
қимылдарына қалайша жауап қайтару туралы пікірсайысқа кірісті. 1990 жылы
Омар мешітіндегі кемінде 18 палестиндіктердің өлтірілуін айыптаған қарар
қабылдауы 7 апта кейінге қалдырылды, өйткені АҚШ-тың дипломаттары оның
тркырымдамаларын жұмсарту бағытында жұмыс істеген еді.
1982 жылы Ливанда болып жатқан азаматтық соғыс осы елге Израиль
әскерлерінің баса-көктеп кіруімен қиындай түсті, Кеңес Бейрутқа байқаушылар
жіберіп, босқындарға арналған лагерлердегі айуандық кісі өлтірулерін
айыптады. № 625 қарар Оңтүстік Ливанның басып алған аумақтарынан Израиль
әскерлерін дереу және сөзсіз шығаруын талап етті, Израиль бұл шешімге
бағынбады.
Кеңес белсенділігінің арта түсуі 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыстың шиеленіскен кезіне жатады. 1990 жылғы 2 тамызда
Ирактың Кувейтке шабуыл жасауынан кейін бірнеше сағат өткен соң, АҚШ елшісі
Томас Пикеринг Қауіпсіздік Кеңесінің төтенше отырысын шақыруын талап етті.
№ 660 қарар бұл шабуылды айыптады, ал 1990 жылғы 29 қарашадағы № 678 қарар
жекелеген елдерге Иракқа қарсы тұруға рұқсат етті. Оны қабылдау үшін
Кеңестің 12 мүшесі дауыс беріп, 2 мүшесі қарсы болды және біреуі қалыс
қалды. Мүше мемлекеттердің қолдауына қол жеткізген АҚШ бұрын-соңды болып
көрмеген экономикалық және саяси әрекеттерге барды.
Дауыс беру сонымен бірге кеңестік блоктың құлауымен және одан кейінгі
КСРО-ның ыдырауымен байланысты Қауіпсіздік Кеңес ендігі жерде екі өктем
державаның қарсы тайталасының қисынына бағынбайтынын білдірді. Қауіпсіздік
Кеңес талқыламастан тұрақты мүше ретінде Ресей Федерациясын КСРО-ның
орынымен ауыстыру туралы шешім қабылдады.
1992 жылы Кампучия жөніндегі келісімге БҰҰ-ның мандаты талабын
қарусыздану талабын орындаудан қызылдар тобырларының бас тартуы қауіп
төндірді. Әрбір 3 ай сайын Иракқа қарсы санкция қайта қалпына келтірілді,
мұның өзі Саадам Хусейінді өкімет басынан кетіре алмады. Сомалидегі
азаматтық соғыс мыңдаған адамдарды аштыққа ұшыратуына әкелді, бірақ ҚК
соғыс жеткізілімдерін тоқтатуды енгізуден басқа ештеңе де істей алмады.
КСРО-да және Шығыс Еуропада коммунистік режимнің құлауынан кейін
Грузия және Молдово сияқты жаңа, тәуелсіз мемлекеттерде, сондай-ақ Таулы
Карабахта этникалық күш қолдану әрекеттері өрши түсті. Қауіпсіздік Кеңес
өзінің қызметін жаңа жанжалдарды, бірінші кезекте Босния мен
Герцеговинадағы жанжалдарды шешуге шоғырландырды.
Халықаралық сот 1945 жылы БҰҰ жүйесінің бір бөлігі ретінде құрылды.
Сот Ұлттар лигасының Халықаралық сот әділдігінің Тұрақты палатасының орнын
басты. Бұрынғы дүниежүзілік сот Лиганың мейлінше табысты жұмыс істеген
институттарының бірі болды. Өзі жұмыс істеген 18 жыл ішінде 32 ірі істер
бойынша үкім шығарды және 27 консультативтік қорытындылар берді. Оның
мирасқоры ретінде Жаңа Халықаралық Сот Гаагада (Нидерланды) құрылды.
Халықаралық соттың құрамында Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік Кеңесі
тоғыз жыл мерзімге сайлайтын 15 судья болады. Үлкен бестіктің тыйым салу
құқығы көзделмеген. Соттың мәртебесінде былай делінген: судьялар "жоғары
моральдық-әдептік сипаттамалары бар, халықаралық құқықта жалпы жұрт таныған
біліктілікке... ие болған адамдардың қатарынан" сайланады және "өркениеттің
негізгі нормаларымен дүние жүзінің негізге алатын заң жүйелері"1 болып
табылады. Судьялар әр түрлі географиялық аймақтардың өкілдері болуға тиіс,
соттың құрамында бір мемлекеттің азаматтары бола алмайды. Бұл ережелермен
Сот адалдығының кепілі және БҰҰ-ның Уставы және Халықаралық соттың Статусы
оны обьективті халықаралық трибуналға айналдырады деп көзделген. Сонымен
бірге талапкер-елдің нақты істі қарауы кезінде соттың құрамына, егер
тұрақты Соттың тұрақты мүшелері арасында мұндай адамдар болмаса, қосымша
судьяны, өзінің өкілін енгізуге құқығы болады.Бірде-бір елді басқа елдің
дауын Халықаралық соттың тындауына шығаруға көндіруге болмайды, бірақ Сотқа
өтінішпен жүгінген кез-келген ел Соттың шешімін қабылдауға әзір болуға
тиіс. Мәжбірлеу тетіктері көзделмеген. Жекелеген азамат оны үкімет ұсынған
жағдайда ғана Сотқа жүгіне алады. Сот шешімі көпшілік дауыспен қабылданады.
Соттың өкілеттігін Қауіпсіздік Кеңесі қамтамасыз етеді.
Халықаралық сот істердің әр алуан төрт түрін жүргізеді: Шығыс пен
Батыс арасындағы жаюкалдар; отаршылдыққа қарсы күрес; ішкі аймақтық даулар;
БҰҰ-ның заңдық құзыретін қорғау. 1980 ші жылдардан бастап істердің жаңа
санаттары пайда болды: Солтүстік пен Оңтүстік, әдетте АҚШ пен оған қарсы
тұратын елдердің арасындағы жанжалдар.
Сот қараумен айналысқан коммунистік және коммунистік емес елдердің
арасындағы бірден-бір елеулі дау, Корфу бұғазы бойынша тыңдалған Албания
мен Ұлыбритания арасындағы жанжалдар болды. 1946 жылғы қазан айында
ағылшынның екі соғыс кемесі Албанияның аумақтық суларының Корфу бұғазынан
өткен кезде минаға соғылған; 44 ағылшын теңізшісі мерт болды. Істі екі
тарап та Халықаралық сотта тындау үшін берген. Ұлыбритания Албания үкіметі
мина қоюға бұйрық берген немесе ол туралы білуге тиіс еді, сондықтан да
қылмыстық салақтығы үшін жауапты болуға тиіс деп пайымдайды. Албания
Британия кемелері оның егемендігін бұзды деп мәлімдейді. Сот ісінде 5 дауыс
қарсы болып, 11 дауыспен ағылшындардың пайдасына шешіліп, Албания 2,4 млн.
доллар сомасында өтемақы төлеуге тиіс деген шешім шығарды. Алайда Албания
шешімді орындаудан бас тартты және Сот та, британ үкіметі де оны бұған
мәжбүрлеп көндіре алмады.
Сотқа берілген отаршылдық сипатындағы бірден-бір іс Ұлттар
лигасының бұрынғы мандатпен басқарылатын Оңтүстік Батыс Африкаға қатысты
болды. Сот бұл проблеманы 1950 жылы, Бас Ассамблея осы аумақ Оңтүстік
Африканың кұрамдас бөлігі ретінде басқарыла ала ма деген сұрақ бойынша
консультативтік сұрау салу кезінде көтерген еді. Соңғысы халықаралық
бақылаудың кез келген нысанын қабылдаудан бас тартты. Сот бірауыздан былай
деп таныды: БҰҰ-ның бұрынғы мандатпен басқарылатын аумақтарды басқаруға
өкілдігі бар, ал Оңтүстік Африканың осы аумақтың халықаралық мәртебесін
өзгертуге кұқығы жоқ. 1962 жылы Эфиопия мен Либерия Сотқа Оңтүстік Африкаға
қарсы талап арызын қойды, оны соңғысыаздаған көпшілік дауыспен қабылдамай
тастады. Сол кезде Азия көпшілігінің қысым жасауымен Бас Ассамблея Оңтүстік-
Батыс Африканы ОАР-нан алып, алдыңғысын басқаруға Ассамблеяға құқық беру
туралы қарар шығарды. Сот сондай-ақ ішкі кішігірім аумақтық жанжалдарды,
әсіресе Батысжарты шарындағы жанжалдарды шешуге де қатысты.
Соттың бір, аса маңызды шешімдерінің бірі заңды және саяси ұйым
ретінде БҰҰ-ын күшейту мақсатын көздеген шешім болды. 1947 жылы БҰҰ-ның
Палестинадағы делдалы граф Фольке Бернадотты отаршылдықтың лаңкестік тобы
өлтірген кезде, халықаралық ұйым өзінің тапсырмасы бойынша жұмыс істеген
өкілдерінің бірі аумағында өлтірілген мемлекетті БҰҰ жауапқа шақыра ала ма
деген сұрақ бойынша консультативтік шешімді талап етті. Сот оң шешім
қабылдады, және БҰҰ Израильден Бернадоттың өлімі үшін ақы төлеу мен БҰҰ-ның
қызметкерлер құрамының басқа да өкілдеріне келтірілген зиянның орнын
толтыруды талап етті. Израиль үкіметі бұл талапты қанағаттандырды.
1962 жылғы шілде айында Бас Ассамблеяның БҰҰ-ның төтенше қарулы
күштерін және БҰҰ-ның Конгодағы күштерін қолдау көрсетуге жұмсалған
шығындары Жарғымен қалай анықталады деген сұрау салуына сот бұл БҰҰ-ның
заңды шығындарының бір бөлігі деп таниды деп жауап берді, онда былай
делінген: "Ұйымның шығындарын Бас Ассамблея анықтайтын мөлшеріне қарай оның
мүшелері өтеуге тиіс". Сонымен Сот Ассамблеяның өзінің мүшелеріне заң
жүзінде негізделген міндеттемелерді жүктей алатын өкілеттігін растады.
Ендігі жерде үштен екі көпшілік дауыспен, қандай да бір әрекетке қарсы
дауыс берген мемлекетті қоса алғанда, БҰҰ-ның қалған мүшелеріне оның
шығындарын қаржыландыруды міндеттей алатын болды. Бұл шешім БҰҰ-ын
халықаралық қаржыландыру жүйесін жасауға жасалған байқау қадамы болды,
сонымен бірге, бұл шешім халықаралық қатынастар саласындағы азшылықтың
көпшілікке бағынуы принціпін қамтамассыз етті. Алайда, осы шешімнің
болашақтағы маңызы жағдайында оның практикалық тиімділігі онша көп бола
қоймады. Төтенше қарулы күштер шығыстарын төлегісі келмеген екі ірі держава
— Кеңес Одағы мен Франция төлемдерден бұдан былай бас тартты. Бірақ
экономикалық қиындықтарға сілтеме жасаған 32 кішігірім борышкер-мемлекет
борыштарын төлеуге шешті. АҚШ -тың 1980 жылы тағы да өсе түскен көп
миллиондық борышына келетін болсақ, ол жөнінде сот тыңдаулары болмады.
1984 жылы Никарагуа АҚШ "контрастарды" қолдап Никарагуаның аймақтарына
мина қойды деген дәлелдемелерді ұсынды. Вашингтон Соттың іс жүргізу құқығын
танымады және 1986 жылы 1986 жылы қабылданған осындай әрекеттерден бас
тарту және өтемақы төлеуді талап еткен сот шешімін елемеді. 1992 жылы Ливия
сотқа жүгініп, егер оның осы елдермен қылмыскерді беру туралы келісімдері
болмаса, оның лаңкестік әрекетке — ұшақты жаруға қатысты бар өздерінің екі
азаматын АҚШ пен Ұлыбританияға беруіне міндетті болуын анықтауды сұрады.
Сот тындауларының барысында АҚШ асығыс тәртіпте Қауіпсіздік Кеңесі арқылы
Ливияға ол лаңкестерді бергенге дейін санкция салған қарар алдырды. Сот
Ливияның өтінішхатын Кеңестің билік орындарының басымдығына сілтеме жасап,
қабылдамай тастады. Соттың шешімдері халықаралық кұқықтың жалпы
принциптерін көрсетеді. Соттың әдетте Шығыс пен Батыс арасындағы қатынастар
немесе отаршылдыққа қарсы күрес секілді ірі халықаралық проблемалармен
байланысты істерге қатысы болмайды. Сотқа тартудың мәжбүрлік сипаты
болмағандықтан, мемлекеттердің беделі мен билік мәселелері қойылған кезде
олар әманда істі қараудан бойын аулақ салады. Ірі елдер өздерінің орасан
зор экономикалық және дипломатиялық мүмкіндіктерін ойлап жиі ретте
шешімдерді елемейді.
Қамқоршылық жөніндегі кеңес. БҰҰ-ның негізін қалаушылар қамқоршылық
тұжырымдамасын бірінші кезекте бұрынғы мандатпен басқарылатын аумақтарды,
сондай-ақ, белдік державаларының бұрынғы отарларын күштеп тартып алумен
байланысты соғыстан кейінгі қақтығыстарды болдырмау үшін ойластырған
болатын. Бұл аумақтар түбегейлі отарсыздандыруға дейін халықаралық бақылау
органдарының басқаруына көшуге тиіс еді. Алғашында Қамқоршылық жөніндегі
кеңес 14 державаның өкілдерінен тұрды, және де оның мүшелерінің жалпы саны
қамқорлыққа алынған аумақтарды басқаратын және басқармайтын елдердің
арасында тең бөлінуге тиіс болды. 1980 жылдан кейін Қамқоршылық жөніндегі
кеңеске тек бес тұрақты мүше ғана енді, олардан АҚШ отарлары бір-бірден —
бір мемлекет болып қалды.
БҰҰ-ның Жарғысына Отарлар туралы деклорация кірген, олар өзін-өзі
басқармайтын аумақтар деп аталды. Декларацияның ережелеріне сәйкес отарлық
билік орындарына Қамқоршылық жөніндегі кеңеске экономикалық және әлеуметтік
жағдайлар туралы, сондай-ақ олардың басқаруына жататын аумақтардағы білім
берудің жай-күйі туралы хабарламалар беру міндеттелді. Сөйтіп,
қамқоршылықтың жаңа жүйесінің Ұлттар лигасының мандатпен басқарылатын
жүйесінен өзгешелігі жалпы жұрт таныған отарлардың барлығына халықаралық
бақылаудың ең аз деңгейін енгізуде болды. Қамқоршылық жөніндегі кеңестің
отарлық қатынастардың барлық нысандарын бақылау өкілеттіктері болмады.
Британияның Гонконгке бақылауы жалпы БҰҰ-ның құзіретіне жатпады, ал АҚШ-тың
Пуерто-Рикоға бақылауы проблемасын Вашингтон тұрақты түрде тұйыққа тіреп
отырды.
Басқарылатын мемлекеттер мен БҰҰ арасындағы келісім бойынша
қамқоршылық жүйесінде алғашында қамқоршылыққа алынған аумақтар кірді, бірақ
көп жағдайда отарлық державалар келісімдердің сипатын өздері анықтайтын
болды. Мысалы, АҚШ Тынық мұхиты аралдарының Қауіпсіздік Кеңесінің
бақылауындағы қамқорлыққа алынған стратегиялық аумақтар болуын діттеп
бақты. Осыдан бастап АҚШ аралдарды басқару жүйесіне кез-келген тыйым
салуларды қолдана алатын болды. Мұндай келісімдердің шарттарын Бас
Ассамблея мақұлдады. Қамқоршылық жөніндегі кеңестегі отарлаушы
державалардың қуатты өкілдігі оның ұсынымдарының сипатынан да көрінді,
мұның өзі Бас Ассамблеяда ауық-ауық сын пікірлер де туғызды. Өзін-өзі
басқармайтын аумақтарды қадағалауды Қамқоршылық жөніндегі кеңес қаншалықты
жүзеге асырса, оның жеке органы — өзін-өзі басқармайтын аумақтар туралы
хабарлама женіндегі комитет те соншалықты жүзеге асырды.
Қамқоршылық жөніндегі кеңестің сонымен бірге, тұрғындардың ұжымдық
тілекхаттар мен шағымдарды қоса алғанда, қамқорлыққа алынған аумақтар мен
тікелей байланыс жасау мүмкіндігі болды. Бұл тұрғысында Кеңестің мандатпен
басқарылатын аумақпен байланысты тек делдал — мандатпен байқаушы ел арқылы
жүзеге асыратын бұрынғы Ұлттар лигасынан түбегейлі өзгешелігі болды.
Әлбетте, Кеңес батыстың отарлаушы державаларының билік өкілдіктеріне
ешқандай да қол сұқпады. Әрбір үш жылда қамқорлыққа алынған аумақтарға
инспекциялық комиссиялар жіберіліп тұрады. Бұрынғы кезде олардың қатарына
"үшінші дүние" елдерінің өкілдері де кірді, олар отарлаушы билік орындарын
осы аумақтарды өзін-өзі басқаруы үшін тым баяу дайындайтыны үшін жиі сынға
алды.
Қамқоршылық жөніндегі кеңес - Ұлттар лигасы шеңберіндегі мандатпен
басқарылатын жүйенің мирасқоры. 1945 жылы БҰҰ іле-шала мандатпен
басқарылатын аумақтардың көпшілігіне қамқорлыққа алынған аумақтар
мәртебесін берді. Таяу Шығыстың мандатпен басқарылатын аумақтары үшін
ерекшелік болды: Сирия, Ливан, Иордания мен Палестина, көзделгендей, тез
арада тәуелсіздік алуға тиіс болды. Бұдан басқа, Оңтүстік Африка Оңтүстік
Батыс Африканы мандатпен басқарылатын аумақтан қамқорлыққа алынатын аумаққа
айналдыруға рұқсат етпей қойды. АҚШ өзінің қамқорлығына Тынық мұхиттағы
Жапонияның бұрынғы иеліктерін алды. 1950 жылы Ұлттар лигасының мандатпен
басқарылатын аумағы мәртебесі қолданылмайтын Сомалиленд Италияның
қамқорлыққа алынатын аумағына айналды. Ұлыбритания Тоголенд пен Камерун
аумақтарын одан әрі басқара берді. Тоголенд пен екі Камерунның алған
бөліктері Францияның бақылауында болды. Қамқорлыққа алынған аумақ ретінде
Руанда-Урунди Бельгияның басқаруында қалды. Науру мен Жаңа Гвинея
Австралияның қарауына берілді, ал Жаңа Зеландия Батыс Гамоаны басқаруға
қабылдаумен келісті. Тұтастай алғанда Қамқоршылық жөніндегі кеңес 11
қамқорлыққа алынған аумаққа бақылау орнатты, оның ішінде 7 аумақ Африкада
болды; олардың халқы 15 млн. адам болды. Сөйтіп, БҰҰ-ның қамқоршылық жүйесі
Ұлттар лигасы саясатының көптеген сабақтастық белгілерін сақтап қалды.
1975 жылы бастапқы 11 қамқорлыққа алынған аумақтан 10 аумақ
тәуелсіздік адды. Тынық Мұхит аралдары әлі де болса АҚШ-тың бақылауында
қалып отыр. 1957 жылы Алтын Жағалаумен бірге басқарылған Британ Тоголенді
құрамдас бөлігі ретінде тәуелсіздік алған Гананың құрамына кірді. 1960 жылы
Франция Тоголенді тәуелсіз Того, Франция Камеруны — тәуелсіз Камерун,
Италия Сомалиленді тәуелсіз Сомали болды. Нигериямен бірге
басқарылатын Британ Камеруны Нигарамен бірікті, ал Оңтүстік Камерун 1961
жылы өз алдына Камерун болды. 1961 жылы Танганьика, ал 1962 жылы Батыс
Самоа тәуелсіздік алды. 1962 жылы Руанда-урунди екі тәуелсіз елге айналды,
Руанда мен Бурунди 1968 жылы Наурудың тәуелсіздік алуына қол жеткізді; 1975
жылы Жаңа Гвинеямен бірге басқарылған көршілес Папуамен бірге теуелсіз
Папуа — Жаңа Гвинея мемлекеті деп жарияланды. 1990 жылы Микронезия және
Маршалл Аралдары Федеративтік мемлекеттері тәуелсіздік алды. Сол жылы
Солтүстік Мариан аралдары "АҚШ-қа өз еркімен қосылған" мемлекет болды. 1994
жылы Палау аралдары тәуелсіздік алды.
Экономикалық және әлеуметтік кеңес (ЭӘК). 1966 жылы ЭӘК құрамының саны
27-ге дейін, ал кейінірек 54-ке дейін жетті. Кеңестің мүшелерін Бас
Ассамблея үш жыл мерзімге сайлайды. Жыл сайын оның құрамы үштен біріне
жаңарып отырады. Жарғыда осы мәселе айтылмаса да, іс-жүзінде ҚК-нің тұрақты
мүшелері ЭӘК-та тұрақты мүшелігін сақтайды. Қалған мүшелері Бас
Ассамблеядағы күштердің орналасуын ескере отырып сайланады.
ЭӘК әдетте жылына екі сессия өткізеді. Оның шешімі көпшіліктің жай
дауысымен қабылданады. ЭӘК Бас Ассамблея алдында жауапты болады және жиі
ретте арнаулы міндеттерімен Ассамблеяның комитеті ретінде қатысады. Осы
мақсатта ол Ассамблеяға ұсыну үшін келісімдердің жобаларын береді және
халықаралық конференцияларды әзірлейді. ЭӘК сондай-ақ, Ассамблеяға БҰҰ-ның
қарауына жататын экономикалық және әлеуметтік бағдарламалар бойынша
ұсынымдар береді.
ЭӘК жедел қимыл жасайтын орган болмағандықтан, жұмысының көп бөлігі
оның бақылауында болатын көптеген комиссиялары мен комитеттері қызметін
үйлестіру болып табылады. Олар статистика, халықтың өсімі, әлеуметтік даму,
адам құқықтары мен азшылық халықтың құқықтарын қорғау, әйелдердің жағдайы
мен есірткі заттарына бақылау жасау мәселелерімен айналысады. Бұдан басқа,
ЭӘК Еуропа, Азия мен Тынық мұхит алабы, Латын Америкасы, Африка мен Таяу
Шығыс үшін аймақтық экономикалық комиссиялар құрған. Сондай-ақ, төрт
арнаулы қайырымдылық бағдарламасы бар, олар тек мемлекеттер мен жеке
демеушілер тарапынан қолдау жасауға ғана байланысты болады: олар — БҰҰ-ның
Балалар қоры (ББС); БҰҰ-ын Дамыту бағдарламасы (ДБ),БҰҰ-шщ Босқындар
істері жөніндегі жоғарғы комиссары (БЖКБ), Палестина босқындарына көмекке
және жұмыстарды орындауға арналған Таяу Шығыс агенттігі (ПБКЖОАА). ЭӘК-тың
заңдық ауқымында сондай-ақ табиғи нәубеттер жағдайында көмек көрсету
жөніңдегі БҰҰ Үйлестірушілер бюросы (ҮБ); Халықтың өсімі саласындағы
қызметке арналған БҰҰ-ның қоры (ХӨСҚАҚ); БҰҰ жанындағы әлеуметтік даму
ғылыми-зерттеу институты (ӘДҒЗИ); Дүние жүзілік азық-түлік бағдарламасы
(ААШҰ).
ЭӘК БҰҰ және онымен ынтымақтастықта болатын көптеген үкіметтік емес ұйымдар
арасындағы байланыстырушы буын қызметін атқарады, олар қоршаған ортаны,
әйелдердің жағдайы мен босқындар кұқықтарын қорғау сияқты салаларда ерекше
белсенді қызмет жүргізеді1.
ЭӘК және Даму бағдарламасы. "Қырғи-қабақ" соғысының барысында БҰҰ-ның
экономикалық даму бағдарламасы жиі ретте екі өктем державаның бәсекелестігі
салдарынан іске асырылмады.
"Қырғи-қабақ соғыстың" қиын-қыстау жағдайларына қарамастан, БҰҰ даму
саласындағы өзінің қызметін айтарлықтай қарқынды жүргізді. 1961 жылы Бас
Ассамблея өзінің 16-шы сессиясында жер бетіндегі ең кедей халықтарға көмек
көрсету үшін ресурстарды жұмылдыру мақсатында БҰҰ-ның Дамудың онжылдығын
жариялады. 1971 жылы БҰҰ-ның Дамудың екінші онжылдығы жарияланды.
1980 жылдың желтоқсан айында БҰҰ-ның Дамудың үшінші онжылдығын жариялады.
Оның стратегиясының негізіне дүние жүзілік экономикада бәрі де өзара
байланысты, сондықтан дамушы елдердегі ақшаның құнсыздануы мен жұмыссыздық
проблемасының көкейтесті проблемаларын шешу көбіне жалпыға бірдей
бейбітшілікті сақтауға байланысты деген сенім арқау болды. Бұл тұрғысында
Африка мейлінше алаңдатушылық туғызды. БҰҰ-ның Африкаға көмек көрсету
жөніндегі экономикалық саясатының сәтсіздікке ұшырауын өкінішпен мойындай
отырып, Перес де Кульяр Африканы экономикалық жағынан өркендету мен
дамытуды қамтамассыз ету жөніндегі БҰҰ-ның бесжылдық іс-қимылдар
бағдарламасы бойынша сессимитикалық есебін әзірледі. Ал 2002 жылы Алматы
қаласында Қасымжомарт Тоқаевтың БҰҰ-ның осы арнаулы экономикалық
бағдарламасы жұмыс істеген бес жыл ішіндегі баяндамадасы көрсетілді:
"Африка елдеріндегі экономикалық және әлеуметтік тұрмыс жағдайлары
демократияландыру ісіндегі айтарлықтай ілгерілеуді қоса алғанда, оған
қарамастан шындығында нашарлап кетті, құлдырады, бірқатар күш-жігер жұмсау
мен реформаларға қарамастан шындығында нашарлап кетті. Тұрмыс жағдайы
айтарлықтай құлдырады, білім беру, денсаулық сақтау, азық түлікпен
жабдықтау салаларыңда бұзылу процестері жүрді, жұмыссыздық артып, табыс
төмендеді, мұның өзі балаларға, жастар мен әйелдерге ерекше елеулі түрде
ықпал етті". Бас хатшы демеуші елдерді Африка елдерінің барлық борыштарын
жоюға шақыра отырып, оларға ойдағыдай жүгіне білді. 1990 жылы 1991-2000
жылдарға арналған БҰҰ-ның Дамудың төртінші онжылдығының жоспары қабылданды.
Хатшылық. БҰҰ әншейін қатардағы өкілдер тобы болудан гөрі өз ұлтының
мүдделерін қорғайтын белгілі бір үлкен орган болуға ұмтылғандықтан, БҰҰ
ауқымында қызметшілердің ерекше штаты — бас хатшы басқаратын Хатшылық
құрылды, бұл қызметшілер, ойластырғандай, дүниежүзілік қауымдастықтың
проблемаларына өзінің ұлттық проблемалары тұрғысындағы жауапкершілікпен
қарайтын болды.
Хатшылықгы БҰҰ-ның ең лауазымды адамы — бас хатшы басқарады. Бас
хатшыны ҚК-нің ұсынуы бойынша Бас Ассамблея бес жыл мерзімге қайтадан
сайлану құқығымен сайлайды. Оны тағайындауды Бас Ассамблеяның барлық бес
тұрақты мүшесі мен Бас Ассамблея мүшелерінің үштен екісінің көпшілік
дауысымен мақұлдауы керек. Бас Хатшы Бас Ассамблеяның, сондай-ақ
Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің және Қамқоршылық жөніндегі кеңестің
отырыстарында әкімшілік лауазымды адам ретінде іс-қимыл жасайды. БҰҰ-ның
негізін салушылар бас хатшыға саяси, сонымен бірге әкімшілік өкілеттіктер
берген. Ол өзгелерден гөрі БҰҰ ұйымының анағұрлым біртұтас өкілі болып
есептеледі. Бас хатшыға жарғымен Қауіпсіздік Кеңесінің назарын халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер тендіретін кез келген құбылыстарға
аударту құқығы берілген. Осындай міндеттерді орындау үшін бас хатшыға
бірқатар реттерде он екінші мүше ретінде қатыса отырып, елеулі шешімдер
қабылдау өкілеттігі берілген. Оның мәртебесі мен ықпалы жоғары болған сайын
бас хатшыны сайлау мәртебесі қиындай түседі және барған сайын Қауіпсіздік
Кеңесіндегі күштердің орналасуын дәлме-дәл көрсетеді.
Бас хатшы тұрақты қызметшілер штатын немесе Хатшылықты тағайындайды. БҰҰ-
ның ауқымындағы әрбір дербес мамандандырылған мекемелердің өздерінің бас
директоры және өздерінің хатшылығы болады. БҰҰ штатының маңызды топтары
Римде, Парижде, Женева мен Венада, сондай-ақ БҰҰ-ның Нью-Йорктегі штаб-
пәтерінде орналасқан. 1922 жылы Хатшылықтың 25 мыңға жуық мүшелері болды,
оның бөлімшелері дүние жүзінің бәрінде де құрылған.
Хатшылық конференциялар ұйымдастыруды, талдама хабарламалар
жинастыруды, сондай-ақ, жылнама жарияланымын қоса алғанда, көптеген
міндеттерді жүзеге асырады. Осы қызметтердің барлық түрлерінде оның
қызметкерлері БҰҰ-на мүше мемлекеттері үкіметтерінің кез-келгенінің
тарапынан наразылық тумас үшін салмақтылық пен уәжділік көрсетуге тиіс.
Хатшылық мүшесінің лауазымдық мәртебесі Жарғының 101-бабымен анықталады,
онда қызметкерлерге қойылатын талаптар — тиімділік, құзіреттілік пен
адалдық қасиеттері айтылған. Тағы бір бұлжымас талап — штат қызметкерлерін
анағұрлым ауқымды географиялық негізде іріктеу талабы. Қайсы бір БҰҰ-на
мүше мемлекеттердің өкілі хатшылық құрамына енген бойда ол БҰҰ-на
адалдыққа және қайсібір үкіметтің мүдделерін қорғамауға ант беруі тиіс. БҰҰ-
ның ұлттық іштартушылық пен берілгендік арасындағы басым, кей ретте нақты
жанжалдары жиі ретте Хатшылық пен Бас Ассамблея мүшелері арасындағы
қатынастарда қауырттылықтың туындауының себебі болады. Мысалы, 1950-ші
жылдардың бас кезінде бірнеше америкалықтар Оңтүстік Африка үкіметін
айыптап тыйым салу арқылы Ұлыбритания мен Францияны тұғырыққа тіреген
кезде, беймәлім қарар ретінде КСРО тарапынан тыйым салу туындауы мүмкін
еді. Алайда, Кеңес мүшелері бас Хатшыдан Оңтүстік Африкадағы нәсілшіддік
қауырттылығын бәсеңдету үшін ізгілікті ерік білдіруін талап ететін
келісімге келу қарарына талдау жасаудың сәті түсті.
Бас хатшының бітімгершілік таланттары 1960-шы жылдардың орта шенінде
белгиялықтар іс жүзінде саяси бәсекелестікпен бөлшектелген елді ірі
державалар интервенциясының қатері жағдайында қалдырған кезде Конгодан
кетті. БҰҰ атынан іс-әрекет жасаған Хаммаршельд оның кұрамына ірі
державалардың әскери қызметшілер топтарын енгізбестен тәртіпті қалпына
келтіру үшін Конгоға БҰҰ-ның қарулы күштерін жіберді. Катанга провинциясын
бөлу Конгоны азаматтық соғыс қатеріне душар еткен кезде Хаммаршельд
алапатты соғыстың өртін тұншықтыру үшін БҰҰ-ның қарулы күштерін басқарып
Катангаға келді. Дағдарыстың сөгіс алуына қарай бас хатшы барған сайын
үлкен қиыншылықтарға ұшырасты. Орнынан тайдырылған Конгоның премьер-
министрі Патрис Лумумбаның БҰҰ-ның қарулы күштерін шығаруды талап етуіне
қарамастан, ол күштерді шығарудан бас тартты. Мұндай айқындама Конгодағы
билік үшін күресінде Лумумбаны қолдаған КСРО тарапынан Хаммаршельдке
тегеурінді шабуыл жасауын туындатты. Бас Ассамблеяда Кеңестің көшбасшысы
Н.С. Хрущев бас хатшының лауазымын жоюды талап етті. Хаммаршельд өз еркімен
орнынан түсуден бас тартты, сөйтіп Ассамблея 70 көпшілік дауыспен, 1 дауыс
қарсы болуы, Шығыс блок, Оңтүстік Африка мен Франция елдерінің 9 мүшесінің
қалыс қалуы жағдайында оны жақтап шықты.
Даг Хамммаршелдьтің 1961 жылы Солтүстік Родезияда авиаапатынан опат
болуы БҰҰ-да үлкен абыржушылық туғызды, өйткені, КСРО оның ізбасарын
сайлауға тыйым салған еді. Кеңес басшылығы елдердің үш тобының Хатшылықтағы
Өкілдігінің қатысушысын Ассамблея арқылы өткізу жөніндегі өзінің жобасын
іске асыра алмайтынын түсінді, бірақ бас хатшының өкілеттігін қатал шектей
алуынан үміт етті. АҚШ Бас Ассамблеядан сайлау мерзіміне дейін бас хатшының
міндетін атқару үшін кандидаттың атын атауды талап етті. КСРО-ның хатшының
орынбасары деңгейінде катысушының жобасын қолдауға ұмтылыс жасауы да
табысты бола қоймады. 1961 жылғы 3 қарашада Бас Ассамблея Қауіпсіздік
Кеңесінің ұсынымы бойынша Бирмадағы У Танның есімін Даг Хамаршельд қайтыс
болғаннан кейінгі мерзіміне бас хатшының міндетін атқарушы ретінде атады.
Бас Ассамблея. БҰҰ-ның барлық мүше елдері Бас Ассамблеяда бір дауыспен
өкілдік етеді.
Бас Ассамблея форум ретінде онда дүниежүзінің ұлттарына "кез келген
мәселелерді немесе істерді Жарғының шектерінде талқылаудың" кең
мүмкіндіктер берілуі тиістігіне ден қойды. Бүл БҰҰ-ның ең толық билікті
органы емес, қайта аса ірі және барынша өкілді органы, өйткені Ассамблея
өзінің шешімдерін іске асыруға мәжбүрлеу өкілдіктері жоқ. ҚК-нің
шешімдерінен өзгешелігі Ассамблеяның қабылдаған қарарлардың міндетті күші
болмайды, бұл орайда ұлттардың бірде-бірі оның шешімдеріне тыйым сала
алмайды.
Бас Ассамблея Экономикалық және Әлеуметтік кеңестің, Қамқоршылық
кеңесінің, сондай-ақ арнаулы мекемелердің қызметін бақылайды; оған сондай-
ақ, шешуші, сайлау міндеттері жүктеледі. Қауіпсіздік Кеңесімен бірлесіп
Ассамблея бас хатшы мен халықаралық соттың судьяларын сайлайды; ол БҰҰ-на
жаңа мүшелер қабылдау туралы шешім қабылдайды. Ассамблея, сонымен бірге,
тұрақты мүшелерді сайлайды. Ақыр соңында, ол БҰҰ-на мүше мемлекеттердің
әрқайсы жарнасының мөлшері мен Ұйымның бюджетін анықтайды.
Тұрақты өткізілетін сессияларынан басқа, Бас Ассамблея комитеттер
мен аймақтық топтардың ықтимал құрылымдарын пайдалану арқылы жұмыс
жүргізеді; бұл әр түрлі мемлекеттерге олардың аймақтарының мүдделері мен
артықшылықтарының БҰҰ-дағы өкілдіктерінің барабар мүмкіндіктеріне сенімін
арттырады. Бұл топтар, сонымен бірге, мемлекеттерді іріктеп алуға қатысады,
олар айналым рәсіміне сәйкес Қауіпсіздік Кеңесіне кіруге тиіс.
Ассамблея кезекті сессияларын жыл сайын, қыркүйек айының үшінші
сейсенбісінен бастап өткізеді; сессия әдетте үш айға жуық өтеді. Кезекті
сессиялардан басқа Ассамблея Кауіпсіздік Кеңесінің немесе БҰҰ мүшелері
көпшілігінің талап етуі бойынша арнаулы сессиялар өткізеді. "Бейбітшілік
пайдасы үшін бірлік" қарарының шарттары бойынша бейбітшілікке қатер төнген
жағдайда Ассамблея 24 сағат ішінде төтенше сессияға жиналуы мүмкін.
Ассамблея жыл сайын жаңадан төраға, төрағаның 21 орынбасарын және жеті
негізгі тұрақты комитеттердің төрағаларын сайлайды. Ассамблея төрағасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz