Әлеуметтік - саяси ойдағы биліктің легитимділік принциптерін түсіну
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
I ЛЕГИТИМДІЛІК БИЛІК ТИІМДІЛІГІНІҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ 10
1.1 Әлеуметтік - саяси ойдағы биліктің легитимділік принциптерін түсіну
10
1.2 Конституционализм – билікті легитимациялаудың ең жоғарғы деңгейі 21
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБИЛКАСЫНДАҒЫ БИЛІКТІҢ ЛЕГИТИМАЦИЯСЫ 24
2.1 Қазақстандық конституционализм билік легитимациясының негізі ретінде
24
2.2 Қазақстан Республикасындағы жоғарғы билік қызметінің легитимділік
принципі. 30
2.3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары мен бостандықтарының
кепілі легитимділіктің факторы ретінде 44
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер тізімі 56
КІРІСПЕ
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Билік қоғам және саясаттың
фундаменталдық басталуының бірі. Ол барлық жерде өмір сүреді, адамдардың
тұрақты бірлігі бар жерде: жанұяда, өндірістік ұйымда, әртүрлі тектегі
ұйымдарда және мекемеде, барлық мемлекетте – бұл жағдайда біз жоғары саяси
билікпен саяси басшылық формасында іс жасаймыз. Басшылық институцияланған
билік ретінде азаматтармен әртүрлі бағалануы мүмкін. Дұрыс баға, билікті
халықтың мақұлдауы, оның дұрыс басқаруын мойындауы және бағынуға келісуі
оның легитимділігін көрсетеді. Легитимдік билік әдетте заңды жөні бар және
әділ сияқты бағаланады немесе сипатталады. Легитимділігін билікте беделдің
бар болуымен оның көпшілігін азаматтарының құндылық; бағалылық ұсынуымен
сәйкестігі, саяси құндылықтар негізге алынатын аймақтағы қоғам
консенсусымен байланысты.
Билікті ұстап тұру үшін үш бірыңғай маңызды зат өмір сүреді деп
айтқан, ұқсас идеялар Конфуцийде болған (551-479), ал нақты; жақсы үйренген
армия; жеткілікті азық-түлік; жұрт сенімі. Алдыңғы екеуін қатты мұқтаждық
жағдайда сарп етуге болады. Бірақ халық сенімінсіз бірде мемлекет күнелте
алмайды.
Биліктің легитімділік мәселесін зерттеудің өзектілігі, барлық бұрынғы
социалистік елдердегі соңғы 15 жылдықта соның ішінде тәуелсіз Қазақстанда
өтіп жатқан маңызды өзгеріспен қамтамасыз етілген. Модернизацияны бастан
өткізіп жатқан қоғамдағы биліктің легитимділігіне біркелкі баға беру өте
қиын. Саяси жүйені модернизациялау заңдылық дамудың тұтастай бірте-бірте,
эволюциялық процесінде, саяси билікті жаңа құрылымда сапалы жаңартылған
негізде күшейтуді көрсете алады. Қазақстанда трансформация процесімен,
сондай-ақ ТМД-ның өзге елдерінде, бұрынғы КСРО-дан қалған мәселе ерекше
өзектілігін береді. Фрустрация пайда болады, болып жатқан оқиғамен халықтың
қатты мазалануы, қорқу, қалжырағандық, болашаққа сенімі жоқ, т.б. әртүрлі
ауыртпалықты бастан өткізуді тосты. Қауіп-қатерліктің екінші жағы –
күдіктілігін, агрессивтілігін, материалдық жағынан қамтамасызданған топ
жағдайына қызғаныш туады. Мұның барлығының нәтижесі ретінде және
коммунистік идеология құлауының салдары адамдарды бұрынғы діндік-өнегелілік
құндылықты қабыл алмауға итермелейтін өнегелілік вакуум өседі. Жоғары
саналған жалпы қиыншылық жағдайда, мұраланған ТМД елдерінің өзгешелік
белгісі және ерекшелігімен, Қазақстанның алдында әлеуметтік-экономикалық,
мәдени-идеологиялық және саяси даму туралы күрделі міндет тұрды. Қазақстан
қоғамының саяси жүйесін трансформациялау, әлемдік тәжірибе және коммунистік
формациядан капитализмге өту теориясының жоқ болу жағдайында әлсіз
азаматтық қоғам, дамымаған саяси институт, демократиялық басқару
тәжірибесінің және экономикалық алдын-ала жағдайдың жоқтығы Қазақстан
суверенитетін жаңадан алған жағдайда билікті легитимділеу процесінің ерекше
қиыншылығын құрады. Легитимділікті өлшеу және бағалық әжептеуір күрделі
зерттеу процедурасының және көп жақты бақылаудың нәтижесі болуы мүмкін.
Президенттің Қазақстан мемлекетінің халқына үндеуінде, “Қазақстан-
2030” сондайлық “ трансформацияның әсер етуімен біздің қоғамымыз, өзіміз
көп нәрсені жете түсінбестен біз, барлығы өзгерді, саналы түрде басқа
құндылық жүйесіне және адамдық қарым-қатынастың жаңа түріне машықтана
бастадық деп айтылады”[1].
Тақырыптың өзектілігі тағы мәселені зерттеудің жеткіліксіздігімен
байланысты, политолог, құқықтанушы, социологтардың арасындаы көзқарастың,
ұғыныстың біркелкі еместігі, күрделі практикалық және теоретикалық жоспарда
өтпелі кезеңдегі биліктің легитимділігінің қалыптасу мәселесі және
демократизация процесі жөнінде тақырыпты таңдау дипломдық жұмыстың мақсаты
және міндеті болды.
Негізгі деректер.
Зерттеудің деректік базасы ретінде бірнеше негізгі топтарды
белгілеуге болады.
Посткоммунистік қоғамдағы демократиялық қайта құру кезеңіндегі
Қазақстанның мемлекеттік ішкі саясатын зерттегенде Қазақстан
Респуликасының Президенті Н. А. Назарбаевтың еңбектері ерекше маңызға ие
болады. [2] Олар өңделген стратегиялық жоспар негізінде Қазақстанның
тұрақты дамуына өтуді қамтамасыз етуге арналған – Ел Президентінің
Қазақстан халқына жолдауы (Қазақстан-2030) : гүлдену, ұлттық қауіпсіздік,
бүкіл қазақстандықтардың тұрмысын одан әрі жетілдіру. мыстың
теоретикалық негізін танылған биліктің легитимділік принципінің теоретигі
неміс социологы М.Вебердің ал сондай-ақ Ж.Л. Кермонн, Ж.Л.Шабо сияқты
қазіргі шетелдік зерттеушілердің идеялары құрады. Ресей зерттеушілерінің
ішінен В.П.Макаренко, Г.А.Белова, Б.А.Намкияның жұмыстары ерекшеленеді.
Отандық авторлар, Л.А.Байдельдинов, Е.М.Абен, М.С.Машан, Р.Н.Қадыржанов
және басқалар билікті легитимділеудің практикалық жағына, мемлекеттік
биліктің жеке саяси институтының әрекетіне назар аударады.
Шығарма, сөз, және қоғамда болып жатқан өзгерістің мәнісін сонымен
қатар реформаны жүзеге асырудағы легитимділік принципінің ролін терең
ұғынуға мүмкіндік беретін қазақстандық саясаткерлердің баяндамалары
мен ұсыныстары аса қызығушылық тудырады.
Едәуір маңызды деректер тобы заңдық актілерге байланысты, оның
ішінде ерекше орынды Қазақстан Республикасының 1993 және 1995
жылдардағы Конституциясы, мемлекет заңдары иеленеді.Конституциялық
заңдық күшіне енген Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары,
нормтивтік құқықтық актілер, мемлекеттік билік қаулылары мен
шешімдері[3] .
Елдің құқықтық дамуы мен Конституциялық құқықты талдауға
байланысты мазмұндағы заңдық, саяси-құқықтық жинақтар мен журналдар
маңызды орын алады [4] , ал сонымен қатар отандық кезеңдегі басылым
материалдары, әсіресе мынандай газеттерді “Казахстанская правда”,
“Панорама”, “Деловая неделя”, “Мысль ”, журналы және тағы басқа
мемлекеттің ішкі саясатының аспектісі мен қазақстан қоғамын
демократизациялау процессін талдайтын және баяндайтын “Казахстан и
мировое сообщество ”, “Саясат- Политика ” журналдарын ерекше атап
өтуге болады.
Саяси ғылымда тұрған қандайда болмасын дефиницияны талдап-
қорыту түрiнде түсiнуге, категория және түсiнiкке ғылыми-зерттеу
тәсiлiн беретiн арнайы мәлiмет және энциклопедиялық әдебиеттер
пайдаланылды [5] .
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Зерттеудің мақсаты биліктің легитимділік принципінің мағынасын түсінуді
ұғыну, оны қазіргі кезең жағдайында Қазақстан Республикасында нығайту болып
табылады. Мақсаттан шыға зерттеудің негізгі міндеті анықталады:
Біріншіден, биліктің легимділігік принципін зерттеудің концепуталдық
тәсілі және методологиялық негізіне талдау беру;
Екіншіден, биліктің легитимділік принципінің қосылған сипатын ашу;
Үшінішіден, Қазақстан Республикасындағы легитимділеу мәселесін талдау
шығу.
Саяси билік легитимділігінің принципі болып табылатын зерттеу пәні
қойылған мақсат және міндетті алдын-ала анықтады. Зерттеудің объектісі
болып қоғамдағы саяси қатынастар саласы анықталды.
Зерттеу әдістемесі жалпы ғылыми әдістемеге сүйенеді және үш деңгейде
болады:
- Фундаменталдық әдістемелік негіздеу;
- Жалпы ғылыми танымдық әдісі;
- Арнайы ғылыми-зерттеу тәсілі және әдісі.
Бұл қазақстандық және шетел ғалымдарының -саясаттанушыларының
өтпелі кездегі биліктің легитимділігін жалпы әлемдегі саяси ғылым
таныған концептуалды макро – тәсілдердің негізінде және дәстүрлі
модернизацияланып жатқан қоғамдардағы саяси өзгерістердегі
мемлекеттің ролі туралы зерттеулерге дифференциалды қарауға
мүмкіндік берді.
Ғылыми әдіс сапасында: құрылымды-функционалдық, тарихи және
диалектикалық тәсілдер пайдаланылды. Салыстырмалы талдау әдісі, қазіргі
Қазақстан қоғамындағы саяси институтты және демократизация процесін талдау
құралы ретінде социологиялық тәсіл пайдаланылды.
Жұмыстың теоретикалық және практикалық маңыздылығы жұмыстың ғылыми-
теоретикалық және қолданбалы аспектісімен үйлестіріліп қорытылады.
Жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан бес бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспесінде өзектілікке сүйенген, зерттелетін тақырып орын тебеді. Бiрiншi
тарауда билiктiң легитимдiлiк принципiн зерттеу үшiн концептуальды
тәсiлмен метологиялық негiз ашылады. Екiншi тарау Қазақстан
Республикасындағы билiктiң легитимациясын талдауға арналған.
I ЛЕГИТИМДІЛІК БИЛІК ТИІМДІЛІГІНІҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
1.1 Әлеуметтік - саяси ойдағы биліктің легитимділік принциптерін түсіну
Билік әлеуметтік қатынас ретінде адамдардың, әлеуметтік топтардың, және
класстардың әрекетіне жүріс-тұрысына, сипатына, бағдарына, соның ішінде,
экономикалық және ұйымдасқан құқытық механизмдермен, ал сондай-ақ беделдің,
традициялық зорлық-зомбылықтың көмегімен ықпал ете алатын қабілеттілігімен
ерекшеленеді. Солайша қоғамда көрінгенімен билік өз табиғатында өзімен
бірге әлеуметтік құбылысты көрсете алады. Қоғамды биліксіз көрсету мүмкін
емес. Бұл күштері терең апыр-топыр тәртіпсіздік туғызу, әлеуметтік
қатынасты өздігінен жою. Биліктің механизмге мұқтаждық себептермен қатар
қамтамасыз етілген және ең алдымен барлық адамдар арасындағы өзара
әрекеттестікті жақсарту, мақсатқа лайықтылық ақылдылық, ұйымдасқан, жүріс-
тұрыстың жалпы жолын құруға міндетті. Және бұл қамтамасыз ету бүтіндей және
түрлі мүддедегі адамдар арасындағы қатынасты жөнге салу, негізінде басшылық
және бағынушылық қатынастары жатқан әртүрлі тәсілмен жетуі мүмкін саяси
билік ерекшелік әдістермен және ерекше механизмдердің көмегімен жүзеге
асырылады, ал ұйымдасқан және айқындалған принцип негізінде жұмыс істейді
және саяси биліктің басты принципі болып табылады.
Легитимділік термині (legitimus-законный) тап осы билік өзінің
бағыныштылығындағы көпшілікке, ал сондай-ақ басқа да билік субъектісіне
ұнағанын білдіреді. Легитимділік термині 1830 жылы Франциядағы июль
революциясы кезінде туған легитимистер партиясының әрекетімен тарихи
байланысты. Сол кезде саясаткерлердің айқындалған тобы 1789 жылдардағы
революцияда құлатылған Франциядағы Бурбондар династиясын қайта қалпына
келтіру идеясын ұсынды. Бурбондар династиясы заңдық билік тәрізді оларға
легитимді және қажет деп құпталды.
Күрделі саяси шиеленісудің осы түсінігі саяси кризис жағдайында билік
құрылымындағы түбірлі өзгеріс, биліктің ауысуы кезінде басталады. Әңгіме
мынада, түбірлі өзгерістегі заңдылық дәреже таласта болған жағдайда билік
үжілдігін кеңейту талабы туады. Билікті узурпациялау тенденциясы, билікті
заңсыз тартып алу және өз еркін узурпатар ретінде зорлап міндеттеу пайда
болады.
Барынша билік өзінің легитимділігі туралы уайымдайды. Әйтсе де
“биліктің легитимділігі” түсінігін Француз революциясы және оның салдары
ерекше актуаландырды, бірақ өрістемеген формада осы түсінік, саяси ойдағы
бірінші жарқылмен пайда болды. Билік қатынастарының пайда болу кезінде,
басшылық және бағынушылықты дәлелдеу қажеттігі пайда болу кезінде, басшылық
және бағынушылықты дәлелдеу қажеттігі пайда болды: Неге біреулер үстемдік
етуі тиіс, ад басқалар көнуі, бағынышты болады? Нақ билік, және оның
акциясы бағыныштыларға қаншалық қажет? Биліктің легитимділігі туралы мәселе
билік үшін бәсеке күресінде өткіру қару болды. Билік құрылымындағы түбірлі
өзгеріс, биліктің ауысуы өзіне айқындалған дау-дамай және тәртіпсіздік
әкеледі, ал кейде ұзаққа созылған мейірімсіз соғысқа алып келді, онда
қоғамның саяси элитасы биліктің алмасуын легализациялаудың әртүрлі
әдістерін өңдеді, бұл процеспен билік етуші субъектінің айқындалған
нормативтік негізін жинақтап жеткізді. Монархиялық режим жағдайында –
биліктің мұралануы, республикада билікті таңдау туралы заң.
Саяси ой тарихында легитимділік идеясы мемлекеттің және халықаралық
тәртіптің үш мәселесін қосып шешудің нәтижесінде құрылды.
Біріншіден, легитимділік көне және орта ғасырда “Құдайдың мейірімді”
қожалығын түсіндіру талабын білдірді. Заң тыңдау идеясы қызыл желімен
ортағасырдағы дін ілімін оқу арқылы өтеді. Ортағасырлардағы ойлардың ірі
өкілі Ф.Акфинский азаматтарды мемлекеттік биліктің ырқына көнуге шақырады.
Бір уақытта халықтың көтеріліске шығуына және тіпті патшаны өлтірушілік
құқығы орын тепті. Ағылшынның құдай сөзінің оқымыстысы және юрист
И.Солсберийский бойынша тиранды өлтіру толық заңды саналды. Ф.Аквинский
құдай берген ерікті пайдалануды бұзатын билік туралы жазды. Узурпаторға,
лайықсыз басқарушыға азаматы оның ырқына көнбеуге құқығы бар, бұдан
ыртығырақ, егер басқарушы билік пұрсатын теріс пайдаланса, халық
көтеріліске шығуы құқылы. Ф.Аквинскийдің және басқа құдайшылдардың ұсынған
саяси ілімдері жоғары билеуі және діни адамдардың айрықша құқығын олардың
дін догматын түсіндірудегі ерекше құқығын дәлелдеуге көзделген болатын.
Олар әділ деп, құдайдың күшімен алдын-ала жазылған, “табиғаттан”,
“ғасырдан” әрекет ететін тек жалғыз сол заңды мойындады.
Заңмен бірге бұл жерде басқа мемлекеттің дана адамдарының азаматтар
үшін сапалы бағыт ретінде белгіленген діндік - өнегелілік және құқықтық
нормалар жинтығы түсіндіріледі.
Бұл мәселенің жоғынан аттап өтпей, XI-XIV ғасырда дамыған мұсылмандық
құқық ғылымының шеңберінде айрықша саяси ойлар пайда болды. Мұсылман
мемлекет танушылары халифаттығы (мемлекеттегі) жоғарғы билік кімге тән
болуы керек деген мәселені өзгеше шешті. Соған сәйкес едәуір кеңейтілген
концепциямен халифат суверенитетінің жоғарғы қорғаушысы Аллах болып
табылады, ал мемлекет толықтай тапсырма ретінде құрылады. Аллах атынан,
жоғарғы билікті жерде толық суверенитетті иеленген, сонымен қоса Аллахтың
жоғарғы суверенитетін “бейнелеп” көрсете алатын қауым жүзеге асырады.
Қоғамның суверендік құқығы олардың атынан қауымның осін басқаратын өз
басқарушысын уәкілдікке сайлағанда көрінеді. Исламдық реформацияның идеялық
ағымының негізін қалаушы Джемаль ад-Дин аль-Афгани (1839-1897), Құранды
рационалды түсіндіру идеалды қоғамдық және саяси құрылыстың негізін білуге
мүмкіндік береді деп сендірді. “Мен айтқанымды істетпеймін – тек барлық
билеп-төстеуші жалғыз бір адам болсын деп жазды ол, - сірә, мүмкін оған
жету өте қиын болады. Мен тек бүкіл биліктің жалғыз құранға негізделгенін,
ал бірлік факторы ретінде дінді алға шығаруды қалаймын дейді”. Күшті әділ
монархтың билігі, оның пікірінше “шынайы конституциялық билікті” жүзеге
асыруға халықтың қатысуын қамтамасыз ететін мынадай Конституция және
Парламент сияқты институттармен баланс жасауы керек. Мұнымен қоса ол ұлттар
суверенитетінен шықты: “тек халықтың еркі, еріксіз көндіруді және сөз
бостандығын іс-еркінен айырылуды бастан кешірілген заңды сақтауға жататын
сол халықта заң бар, және кез-келген басқарушы қызмет етуге міндетті және
ол адал атқаруы тиіс”. Аль-Афганидің биліктің кез-келген ұйымдарына ұсынған
ең басты талабы шариаттың дұрыстығы болды. “Бүкіл мұсылмандар барлық билік,
басқарудың көп моделінің әр алуандылығын жоққа шығармайды және оның бірде-
бір формасын және бірін-бірі ауыстырып жатқан оның бір түрін көкпейді,
егерде өкім жүргізуші шариат жағдайын сақтаса және оның көрсеткен жолымен
жүрсе” деп белгілейді ол. Басқа сөзбен айтқанда биліктің легитимділігі
шариатқа негізделеді.
Жекеменшік қатынастары қалай дамыды, сол кезде биліктің легитимдлігін
түсіндіруде маңызды өзгерістер пайда болды, соның жолында легитимділік
принципі екінші мәселені шешеді. Ол “легитимді мұрагерлікпен байланысты
(рулық принцип бойынша) және негізінде биліктің ауысуы атадан балаға, кімге
болса да заңды саналған нормативті анықтауда болды. “Легитимизм” термині
алғашында Король билігінің узурпатор билігінен ерекшелігі жалғыз ғана
заңды, заңдылық деген пікірді білдіруші 1814-1815 жж Венск конгресінен
кейін және “Шіркеу одағының” негіздеуімен 1815 жылы Ұлы Европа державиялары
көнеден мұраланған мемлекеттік құрылысты сақтауды және қайта қалпына
келтіруді, қайғыдан ақтауды меңзеді, бұдан әрі легитимділіктің монархиялық
принципі мемлекеттік және халықаралық құқықтың маңызға ие болды.
Легитимді болсын тек тарихи мұраланған династияның үстемдік ету құқығы
саналады. Бұл принцип Француз революциясынан (1789) бері өмір сүріп келе
жатқан, өзгермеген революциялық ықпал етуімен 1830 жылдардың маңына дейін
сақталып көрінген. Республикалық және демократиялық қозғалысқа қарсы
күресте монархизмнің идеологиялық негізін құрды. Конституционализм
формасында легитимділіктің монархиялық және демократиялық принципінің
арасында компромисс дүниеге келді, соның арқасында монархиялық билік
адамдарды мемлекеттік зорлық-зомбылықтарынан қорғайтын және басқаруға
саяси деңгейде қатысуға мүмкіндік беретін халықтың конституциялық құқығымен
шектеледі.
Үшінші мәселе қандай да болса да мемлекетке шекаралық иеленуде
халықаралық қауымдастықты құптаудың демократиялық талабын реализациялаудан
көрінді. Үнемі қақтығыс және басқыншылық соғыс теорриториялық шиеленісуді
күшейтті. Бұл мәселені шешу үшін мемлекеттік бірлестік халықаралық құптауда
оның легитимділігін қажет етті. Сөйтіп, биліктің легитимділігін талап ету
билік алмасуының зорлығына, билікті заңсыз пайдалану және мемлекеттік
шекараны күштеп өзгертуге қарсы реакция ретінде пайда болды. Әрекет етіп
жатқан биліктің легитимділігін мойындау күштердің арасындағы шарт жасамаса,
билеуші мемлекет және халық тиімті саясат бағытын жүзеге асыру қойылған
мақсатқа жетудің әдіс тәсілінен көрінеді. Сондықтан легитимділік тек
билікті құптау емес, сонымен биліктің міндеттеме реалдық саяси өмірге лайық
ресми нормалармен заң шеңберінде әрекет ету. Бірақ, легитимділік принцип
толықтай биліктің либералды-демократиялық бағалануы, конституционализмді
мойындаудың нәтижесі ретінде қалыптасты.
Легитимділік – адамдардың санасына әсер ететін, оған қатынасы бар сенім
символы, түсінік. Ол сенімнен шығады, билік елде оның азаматтары орындауға
тиіс шешім қабылдау құқығына үлестірілген. Легитимділіктің негізі осы
қрылыстың заңға сиюшылығына жетуі болып табылады. [6] Ол сонымен тарихтың
белгілі елде әскери төңкерістен кейін тек қана тұрақтылық орнаған жоқ,
сонымен қатар экономика өсе бастады, ал соның ізін суытпай әлеуметтік
гүлдену басталады деген фактімен дәлелденеді. Мүлде демократияға
жатқызбайтын көптеген мемлекеттерде экономика тұрақты түрде дамиды және
азаматтардың көпшілігі сол режимді қолдайды. Билік тұрақтылыққа айқын
тәртіптілікке жетуінің нәтижесінде легитимді болады. Және керісінше
демократиялық жолмен құрылған билік қоғамның даму мәселесін шешуге
азаматтық және ұлтаралық соғысты, орталық және жергіліктің қарама-
қарсылығын қақпайлап жіберуге қабілетсіз, легитимділігін жоғалтады.
Біз мүлде түрлі екі көзқараспен легитимділік туралы айта аламыз. Бір
жағынан философ тап осы түсінікті және оның копонентін ақылдық немесе
моральдық көзқрасымен талдауы керек, соңғы сәтте адамгершілік және табиғи
құқық теориясы туралы өзінің қорытындысын дәлелдеуге тырысуы керек. Бірақ
басқа жағынан социолог немесе саяси лидер легитимділікке эмпирикалық немесе
практикалық жағынан жақындауы мүмкін. Мұнымен қоса түсінік мағынасына жақын
“тану” легитимділіктің эмпирикалық немесе жұмысшы критерийі ретінде үлкен
рөл ойнайды. Легитимділік режимнің осындай амалы, ереже ретінде,
легитимділік сөзден сонымен оны тап осы режимде тұрып жатқан халық
қабылдайды немесе қабылдамайды сонымен ерекшеленеді.
Жоғары көрсетілгеннен шыға реалды және ресми легитимділікті белгілеуге
болады. Алғашқы бағыт билікті легитимділеумен байланысты қоғамның түрлі
топтарындағы реалды жағдайды және саяси құндылық пропорциясы мен нормасын
зерттеуді ұйғарады. Мұндай қатынаста белгілі политологтардың анықтамасын
келтіруге болады. Мысалы, С.Липсеттің пікірі бойынша легитімділік “нығайту
жиынтығы бар, саяси жүйе мақсатпен іске кірісіп сенімді тудырса және оны
жібермесе онда саяси институттар сол қоғам үшін анағұрлым үйлесімді және
лайықты болып табылады”. Р.Даль легитимділікті сенімді түрде өсіру ретінде
анықтайды. Сонымен саяси құрылымдар, процестер әрекет, шешім және бағдар,
сонымен қатар жетекші және шенеунік “әділ” қасиетті иеленуі компонеттік
және адамгершілігін құндылық бұл қасиеттердің есебімен қолдауы тиіс”. Олар
өз мүшесінің талабын қанағаттандыратынды лайықты санайды.
Сөйтіп легитимділікті анықтау мәселесі қиындайды. Оны анықтау үшін
әйгілі-неміс социологы М.вебердің легитимділік теориясына сүйену керек. Ол
қазір біз айтқалы тұрған, легитимділіктің үш “идеалды түрін белгілейді”
[8].
Бірінші кезекте, традициялық легитимділік. Ол дәстүрлердің жиынтығына
негізделеді. Қазіргі көзқарасты легитимділік дәстүрлердің дұрыстығын талдап
шығара алады ма.
Франциядағы көне режим, 1789 ж дейін корольдік биліктің легитимділігін
дәлелдеу үшін тарихи прецедент қасиетімен мұраланған традициялық
принциптерге сүйенеді. Біраз уақытқа дейін Француз тілінде легитимділік
концепті тек көрсетілген аспектіде қолданылды. “Легитимистер” деп көне
Бурбондардың бұтақтарын жақтаушыларды атады. Тек соның уәкілі дәстүр
күшімен корольдік билікті басқара алады дейді. Қазіргі кезде
легитимділіктің традициялық түрі монархиялық режимдегі елдерде сақталады. .
(Непал, Сауд Аравия, Иордания ж.т.б.).
Екінші “идеалды түр” – харизматикалық легитимділік. Оны түсіндіру осы
күндегі концептің мазмұны жақсырақ ашуға мүмкіндік береді. Вебер бойынша,
легитимділіктің бұл түрі бүтіндей субъектінің жеке берілмейтіндігімен, оның
ерекше іс-әрекетімен сипатталады және оған деген сенім тек оның ерекше
күштілігі мынада: оның әдеттен тыс қаситетінен, батырлығы немесе үлгісінен
сонымен қатар, лидер “орындайтын” басқа қасиетнен көрінеді. әдетте биліктің
харизматикалық типі өтпелі және тұрақсыз қоғамда пайда болады. Биліктің бұл
типі дамушы елдерде өз маңызын сақтайды.
Үшінші тип – рационалды легитимділік. Ол саяси биліктің енді
традицияға немесе бірыңғай тарихи персонаж актісіне лайықтылығынан шығады,
ал соның көмегімен өмір сүріп жатқан саяси режимде құқықтық тәртіп
орнатылған рационалды принципке негізделеді. Сондай-ақ билік қалыптасатын
заңдық жолдың дұрыстығы сенімінде құрылды: сайлау еркі, заңның үстемдігі,
билік және азаматтық заң алдындағы тең жауапкершілікті ж.т.б. іс-жүзінде
мұндай легитимділік демократия прюлелінің рұқсат беруі арқылы көрінеді. Оны
дұрысырақ түсіндіру айқын емс формада текстің ішінде болды, демократия
негізінде болмашы – 1715 жылғы еріктілердің ағылшындық Ұлы хартиясынан
бастап 1776 жылғы Американың тәуелсіздіігі туралы Декларациясына және 1789
жылғы адам және азамат құқығы жөніндегі Француз Декларациясына дейін әлсіз
көрінді. Рационалды легитимділік өзінің ақырғы түрінде бүгінгі
декаларацияда және преамбулда, барлық өмір сүріп жатқан демократиялық
конституцияда формуланды. Ал, жақын уақыттан бері мұндай легитимділік
бірқатар құқықтық текстерді қайта қараумен тиым салынып бекітілді:
басқарудың республикалық формасы ревизияның предметі болуы мүмкін емес деп
– жариялады 1884 жылғы Француз Конституциясы, ал ФРГ Негізгі заңының 79
статьясы республика азаматының фундаменталды қүқығын енгізу жарияланған
приципиалдық жағдайды өзгертуге тиым салады [9].
Алайда, М.Вебердің бұл идеалды типінің практикада еместік араластыру
екенін белгілеу керек. Солай, тіпті өнеркәсібі дамыған және деморкатиялық
тұрақты елдерде мысалы, Ұлыбританияда билік легитимділігі традицияға
(институт монарх) сүйенеді және еркікті сайлау нәтижесін мойындайды.
Абсолютті легитимділікке жету әзірше ешқайда сәтті болмай жатыр.
Демократия дамыған елдерде азаматтар парламент, президент ісіндегі өте
маңызды арқауды байқайды, дегенмен саями жүйенің толық тиімді болуына
кедергі жасамайды. Сондықтан режимнің легитимсізділігі саяси жүйедегі жеке
институттардың ісіндегі шиеленстірудің ізіне ермейді, ал сол себепті бәрі
оған сенбеуге қатысты болады.
Барлық айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: саяси биліктің
легитимділігі – бұл оның тіршілік мәні, оның заңды күштілігін, оның шешуші
негіздеуін растау.
Егер, бұл саяси билік тіршілігінің мәні – оның легитимділік мәселесі
бірлік ракурсында алғашқы себеп немесе басты мақсатты зерттеумен белгіленуі
мүмкін, онда биліктің заңды күштілігін растау енді бірнеше легитимділікті
талап етеді. М.Вебердің легитимдік типологиясынан басқа да типологиялар
бар. Біз басқа типологияны: Француз ойшылы Ж.Л.Шабоның бөлген
легитимділіктің төрт типін қарастырамыз [10]. Осы типтер екі нәрсеге,
легитимділіктің осы типінің саяси актор немесе саяси әрекет парадигмасына
тікелей қатысы бар ма деген сәйкес топтастырылған.
I. Легитимділік, саяси актормен байланысты.
Билік феноменін анықтаушы элемент – жарлық және бағыну; осы арадан екі
басты актор басқаратындар және басқарылатындар. Саяси билік алдымен соларға
қатысты легитимделенеді. Ал басқарылатындардың көңіл білдіруіне сайма-сай
келуі (Демократиялық легитимділік) және басқаратындардың қабілетімен
санасуы (технократиялық) керек.
Демократиялық легитимділік түсінігі XVII ғасырдағы ағылшын
революциясынан (мұнымен, халық өкілдігінің билігіне және оның бостандығына
тиісті) XVIII ғасырдағы америка және Француз революциясынан (мұнымен
көпшілік мақұладаған сайлау жүйесі және ресми түрде жарияланған жеке адам
бостандығы мен құқығына қатысты) шығады, және мұндай легитимділік бүкіл
әлемге еуропалық мәдениетпен бірге таралды. Демократиялық легитимділік –
бұл бүкіл қоғамға индивидтің шешім қабылдау механизмін тасымалдау; ерік
бостындағының айтылуы, бірақ солмағынада қазіргі таңда ұжымдық ерік
бостандығы индивидуалдық басқарудың ерікті пікірінен өтеді.
Индивидуалдылықтан ұжымдыққа өтуді операционизациялау үшін қарапайым
арифметикалық механизм пайдаланылады: мажоритарлық принцип (көпшілік
принцип). Оны деморкатиялық аталған режимде, универсалды-халық өкілдігін
сайлау үшін сонымен қатар заңды дауыс үшін немесе коллегиалдық атқарушылық
құрылым шеңберінде шешім қабылдайды.
1933 жылы Германиядағы билікке Гитлерді бекіту мемлекеттік төңкерістің
нәтижесі болған жоқ. Франциядағы фашистік режимдік легалдық (заңдық)
парламенттен шыққанына ешкім шүбә келтірмейді, депуттар палатасы халық
фронтында жоғары көпшілік дауыс белгісіне жетіп сайланған болатын.
Әділдігі кем емес сонда да, коллегиалдық жеке өзінің билікті атқаруынан
маңызды артықшылықтарды иеленеді, нақ сондықтан, көпшілікке қарағанда
жалғыздың қателесуі оңай, ескі заманнан саяси философия мұны қалай
айқындайды: сонымен демократия, әйтседе де қоғамдық істің коллегиалдық
басқарылуына қарсы емес, (Аристократия және монархияның бірқатар типі
коллегиалдылықты қолданылады) оны едәуір өріс алған және жүйелілік формада
нақтылы түрде көрсетеді.
Олай болса, демократиялық легитимділік біршама: ол легитимділіктің
басқа типіне сүйенуді қажет етеді. Сонда да, ол әлемде әлдеқандай
идеология, демократия және “демократизм” туралы абсолюттік дискурс болып
көрінуі мүмкін.
Технократиялық легитимділік саясатты өнер, талап етуші деп атаған
классикалық философиядан бастау алады, бәрібір өнер белгі техникалық дағды,
немесе оған жетуге үміттенеді, саясат ерекше білім мен тәжірибенің бар
болуын ұйғаратын қол өнер сипатын қабылдайды. Билік етудің бұл шеберлігі
неден пайда болады? Түсінік. Ол екі параметрмен табиғи байланысты: билікке
жету тәсілі және ол процесті ұстаумен оны іске асыру. Адамзат қауымдастығы
қаланған кейінгі уақытта, күш билікке жетудің басымдылық тәсілі болды,
қаруды пайдалана білу, армия мен халық бәрінен жоғары бағаланды; жеке
қабілеттілік әскери өнерде стратегиялық дүниетанумен толықтырылды, ал сөзді
белгілі пайдалана білу болған жоқ, бар болғаны жауынгерлік шақыру және
әскери бұйрық беру жанрлығымен шектелді. Кейінгі кезде, мұрагерлік
дамығанда, болашақ монархты тәрбилеу бүкіл бұл қасиетті меңгерумен
шектелген жоқ, ал ерекше назар мәдениетке ауызшы және бірсыпыра философия,
тарих және құқық ілімдеріне аударылды. Сайлау жүйесінің кең жайылуымен
сипатталатын деморкатия эра, бұл уақытта мемлекет әлі өзінің дәстүрлі
прегративасын сақтайды, тек шек қойылған азаматтың қоғамен басқарушылардың
жете білушілігіне, сөз және құқықтық пайдалана білу айналасында талаптар
шоғырланды. Плюралистік қоғамда жарыс негізінен шшендік өнерден болады:
идеясын баяндау және сайланушының мақсаты болатын қандай да болсын
бағдарламасы, одан кейін парламенттегі министр кабинеті немесе
администрациядағы басқаша ойлайтындардың пікірі ж.т.б.
Бұл аймақтағы ХХ ғасырдың екпінімен ендірілген, жаңа тәртіп, мемлекет
құрылысы және саяси қатынастың табиғатына байланысты болды. Мемлекет
жалпыға қайырымды, барлық іске араласушы, оралымсыз және әртүрлі әкімшілік
аппаратты тудырушы, жоғары жете білушілік қалай болады деген пиғылмен
көпшілік менеджментін талап етті; шешендік өнер мен құқықтық білім енді
жетіспеді. Экономика, одан кейін негізгі қоғамдық ғылымдар басқарушы элита
кімдерден рекрутқа алынғанын білу міндеттемсінде тұрды: егер сайлау билікке
жетудің формальды процедурасында қалуды жалғастырса олар көрсетілмеген
заңдық бағамен жоғары саналған компетенциямен толықтырылады. Біздің
ғасырымыздың екінші жартысында бұған тағы біраз нәрсе қосылды: қоғамда қай
жерде күшті ақпарат құралы болса, онда жаппай көпке танылған аудиовизуалдық
қатынастың ережелеріне сәйкес актерлік сапаны иеленуге жән дамытуға болады.
II. Легитимділік, саяси әрекет шеңберімен байланысты.
Саясат актор билікті сайлауда, шығармашылығымен иеленеді. Адам, бұл
шындылықтың саналы элементі, тек оны өз мақсатында пайдалану үшін, оны
мүмкіндігінше тым анық білуі тиіс. Алайда адам ақылы биліктегі сезім және
басқа қуатты күшті парасаттылықтың, шындылықтың нақтылығын айырып-тануда
қиыншылықты бастан кешіреді. Міне, не себептен саяси билік өзін біршама
субъективтік ұсыныстармен заңдастыруы мүмкін (идеологиялық легитимділік)
немесе космостық тәртіпке сәйкес, сонымен қатар әлеуметтік туралы
(онтологиялық легитимділік).
Идеологиялық легитимділік түсінік арқылы шындылықты түсінуге
бағытталған адам ақылының жұмыс істеуі, оны тануға тырысу ғана емес,
сонымен қоса, қайта құру: дұрыс, шындылықтың өзі адамды оның ісінде, өз
еркін айтуда тырп еткізбей қояды. Саяси билік әлеуметтік шындылық туралы
бұл ұсынысқа сай азды-көпті легитимділенуі мүмкін, ал сонымен қатар біршама
ниет осы әлеуметтік болмысты өзгерту проектісіне лайық болуы керек: саясат
аймағы бағытын да ұсынылған және қабылданған саяси идеялар бұл қатынасты
білдірмейді, бұдан шыға билік тек сондай идеяларды іске асыруға
ыждағаттанумен өзін нығайтуы мүмкін.
Бұл идеологиялық функция монопольдық түсіндіру және билікті
тоталитарлық жүзеге асырумен гностикалық айналым қабылдауы мүмкін. Марксизм
–ленинизм одан басқа барлық қазіргі саяси идеологиялар – көбірек неғұрлым
көңілге қонарлық сондықтан мысалы: оның саяси дискурсының құрылымы
біруақытта толықтай рационалды және адам үшін толық азат етуші болуға
ұмтылды, нағыз аяқталған формада бұл “доктрин, біздің замандастарымыздың
жанынан орын алатын сенімнің ғайып болуы (адамзатты құтқаруға, онымен
белгіленген әлеуметтік тәртіп формасына қатысты) (Р.Арон.). Қазір жойылған
1977 жылғы совет Конституциясының 6 статьясы – тамаша дәлме-дәл мағынада
мысалмен сипатталып күнілгері айтылған: “совет қоғамының “жетекші және
бағыттаушы күші оның саяси жүйесінің ядросы болып мемлекеттік және қоғамдық
ұйымы марксистік –лениндік ілімімен қаруланған Кеңес Одағының Коммунистік
партиясы қоғамның дамуының генералдық перспективасын, СССР-дің ішкі және
сыртқы бағытын анықтайды, совет халқының ұлы ісін құрушы, коммунизм жеңісі
үшін күресте оларға жоспарлы ғылыми дәлелді сипат береді” [11].
70 жылды аса саяси билік “реалды социализм СССР-де және соған ұқсас
мемлекеттерде ақиқатқа лайық сияқты түсіндірілген легитимділікке жатты. Ол
кез-келген оппозицияны жойды, әртүрлі плюрализмді және сайлау қарапайым
ритуалға алып барды. Оны тек қосымша және екінші дәрежедегі билікті нығайту
деп есептеді.
Онтологиялық легитимділік саяси билікті объекивтік тәртіпке сәйкес
адамдық және әлеуметтік шындылықпен жазылған адамзаттық болмыстан тысқары
космуста орнатылған тәртіптіжалғатыру туралы болды. Адам өзінің моральдық
және әлеуметтік әрекетінде жаратылыс, табиғи зағдарға душар болуы мүмкін.
Практикада адам бостандығы мен еркі бұл заңдардан бұрылып кетуге немесе
оған қарама-қарсы тұруға қабілетті енді қиыншылықты еске түсіргеннен кейін
адам ақылымен оны айқын айырып таниды, қателеспеуге тәуекел етеді, сондай
оптималды объективтік тәртіп, есептен жаңылыс – пікір коньюнктурасының
әсерімен – салада бұл нағыз адамдықты жүзеге асыру болып қалуы мүмкін.
Саяси актерлар (басқарылатындар, және сондай-ақ басқаратындар сияқты)
өзінің адам бостындығын іске асыруға табиғилыққа қарсы” талғау жасауға
қабілетті немесе табиғатының жазмышын атқару мақсатын көздеген әртүрлі
шешімнің арасында таңдау керек.
Онтологиялық легитимділік – бірқатар тарихи жағдайларда детерменизм
формасы сапасын да абсолюттендіруге мүмкіндік бар: саяси онтологизм қандай
болса да тарихи ауыспалы саяси биліктің түрінің құрылымдық мәніне
фундаменталды сипат беру, адам оның қоғамдағы өмірі табиғатын қамтамасыз
етілген сияқты түсіндіріледі.
Барлық баяндаулардан кейін легитимділікті анықтаудың екі түріне –
материалдық және формалдылыққа келуге болады: бірінші онтологиялық
артықшылық, екінші – демократиялық. Зерттей келе философиялық мектеп тек
сананың қиыншылығында қорытылып қана қалмайды, бірақ әсіресе “ойынды” билік
“ақиқат” түсінігінің айналасында деген онтология мазмұнының сылтауына
келіспейді, мүмкін кеңірек жалпы формалдық дефиницияда дұрыс ұсынуға
болады: - легитимділік – бұл реалдылықтың барабарлығы немесе
басқарушылардың мөлшерленген қасиетін (ал сондай-ақ кіи оған табан басуға
ниеттенеді) жобалап түсіну немесе жарқын көрсетілген басқарылатындардың
келісімі. Сөйтіп легитимділік принципінің мазмұнын ашу үшін,
басқарушылардың қасиетін ашып көрсету керек.
“Сана” түсінігі басшылар кең мағынада қабылдануы керек; бұл қасиет
іштей өзіне тән тұлғалық немесе оған қатысты потенциалдық қабілеттілікті
бүркейтін қасиет, елдің коллективтік өмірін қамтамасыз ету міндетін шешумен
байланысты (сыртқы қасиеті):
а) басқарушылардың ішкі қасиеті және кім билікке ұмтылады:
▪ Адамгершілік мінез, өмірге лайық және тұлға әрекеті әйгілі
түрде идеямен уағыздалған және насихатталған дегенмен,
идеологиялық легитимділікпен байланыстылықты талап етеді.
Қазіргі логика оптималдық құрылысы тұрғысынан көрінетін
табиғи физикалық және моральдық тәртіпке сәйкес мақұлдаудың
кең таратылуы мүмкін, классикалық саяси философиясының
анықтамасында мұндай қулық “әділ” тура адамды сипаттайды;
▪ Компетенция, іске кіретін негізінен мына факторлар,
технократиялық легитимділік түсінігімен көрсетілген, саяси
“қолөнерді” игере білу;
▪ Харизма, қалыптасқан сөз, грекиялық түп тамыры оны
“қайырымдылық”, деп көрсетеді, негізінен онтологиялық және
демократиялық типін біріктіруге қатысты; осы арадан
байқалады, осы немесе басқа саяси қайраткерлер азды-көпті көп
ізгілік етумен басқаратындар жағындағы ру ақсүйектерін
пайдаланды. Бұл ерекше қолдау хариматикалық лидерді құдайдың
құдіретімен алдын-ала белгіленіп қойған деген идеяға сәйкес
сілтейтін онтологияны максималистік түсінудің аралығындағы
шекарада шайқалуы мүмкін, сондай-ақ, минималистік пен тұлға
арасында қарапайым тарихи үйлесу, ал сонымен қатар, ол
басқарылатындар үміт еткен идеологияны іске асырады.
Б) басқаратындардың сыртқы қасиеті және билікке жетуге кім көзделді:
▪ Басқарылатындардың өмірін қамтамасыз етуге қабілеттілік: бірінші
кезекте қандай да болсын нақтылы адам тобының тірі қалуын оны азық-
түлікпен қамтамасыз ету көзқарасы сияқты сөз болады, сондай-ақ
автономды топ санасында оның коллективтік өмір сүруі, ал сонымен
қатар елде ішкі тәртіпті және азаматтық бейбітшілікті қамтамасыз ету
қабілеттілігі, ал жоғары ақырғы сәтте – ең жақсы өмір, береке рақат;
▪ Коллективтік ерікті көрсету және теңестіруге қабілеттілік; осы
қасиет жарым-жартылай харизматикалық билік түсінігін қымтайды М.Вебер
бойынша, әлдеқандай руда бұл билікке ритуал және символдарды орыннан
алумен түрін өзгертеді, және тұлға қасиетімен кім оны іске асырады
соған қатысты, мұндай қабілеттілік барлық легитимділік формасының
жиынтығымен ойынға қосылады, ақиқат және көзге түспейтін оның сипатын
аңғаруға мүмкіндік береді;
▪ Идея және саяси бағдарлама: бұл өлшеу тек қайта құру және жаңа
тәртіпке ұмтылу белгіленген ашық қоғам аталатын елдерде ғана табылуы
мүмкін; ол, бәлкім жабық дәстүрлі қоғамнан бас тартты, маңызды белгі
кімдікі – “өз тобына қайтып келу”, ал қимыл маусымдық циклді еске
түсіретін дөңгелекпен символданады. Бұл қабілеттілік мақсатты
белгілей және перспективаны аша, әрі болып жатқан әлеуметтік
тәртіппен шығуды түсіндіріп дәмелендіреді.
Сонымен барлық жоғары да айтылғанның негізінде қорытындыға келеміз,
биліктің легитимділігі – басқаратындармен басқарылатындардың арасындағы
келісімнің дәрежесін сипаттайтын түсінік. Билік легитимді егер
басқарылатындар басқаратындарды дұрыс басқарады деп мойындаса, жалпы
алғанда олар мұны қалай жасайды. Әрі бұл мойындау басқарылатындар және
басқаратындар ретінде жете түсініледі. Біріншіге егер әділ және дұрыс емес
танылса, онда қалай болғанда да, биліктің өзі табиғи және оның институты
және ритуалымен байланысты. Екіншісі басқарылатындардан бой ұсынуды күтеді,
ал сонымен қатар бағынуы бойынша оның әрекетін бақылайды, және сөздей
немесе қарсылық көрсететіндер яғни, бой ұсынуды қаламайтындар диссидентпен
байыпталады.
Документке ешқандай сүйенусіз, мақсатқа лайықтылық немесе дәстүрлі
әзірге дейін бұл аргументтер көпшілік үшін нанарлыққа тұрмаса
басқарылатындардың едәуір саны билікті легитимді ете алмайды. Сөйтіп,
ақырғы тоқтамында, биліктің легитимділігі – бұл адам санасының фактісі.
Жеке адам немесе институт легитимді билікке мына жағдайда, егер де олар
кімдерге жарлықпен белгілі үндеу салса, оның дұрыс бұйрық беруін
мойындағанда болады. Егерде билікті иеленуші легитимділігін жоғалтса ерте
ме кешпе шапшаң ретте – ол биліктің өзін жоғалтады. Әрі аса елеулі, ең
әуелі басқарылатындар үшін легитимділік сенімін жоғалтады – ол билікті
иеленушлердің тура басқарушы мойындауды тоқтатады. Билік фигурасының өздері
де ситуацияның өзгергенін жете түсінбейді, бой ұсынуды, бойұсынуға
әзірлігін тосуды жалғастырады. Мысалы, Россиялық PR-экспертін
жүргізетіндердің берген бағасы бойынша, қазіргі Россиядағы бір саяси
лидердің ерекше белгісіне және оның тек біреуіне ғана емес, нағыз
харизманың идеяларына әуестік болып табылады. Сонымен осындай лидерде
реалдылықты тұрақты түсінбеушілік пайда болады: олар оған халық жағынан
ешқандай бүкіл – халықтың сүйіспеншілік және ықыластың жоғын көрмейді.
Легитимділіктің жоғалғанын жете түсіну билікті иеленушіге күйзеліс әкеледі,
және олар елдің іс-жағдайын талдаудың нәтижесін шарасыз тым қолайлы негізде
түсіндіріп беруге тырсады. Көпшілік динамикасының санасына едәуір аз
фиксация беріледі – осы немесе басқа лидерден азаматтың қалжырғандығы
болған лидерден көңілі қалу, жаңа ізбасар немесе идея бойынша эктуазиазим
болады.
Саяси билікті легитимділеудің бірнеше факторлары өмір сүреді. Оның
өміріндегі ең маңызды уақыт болып табылады. Халық биліктің айқындалған
түріне, дәстүрлі ритуал және атрибутпен әдеттенеді. Легитимділіктің өір
сүруінің басқа факторы жетістік болып табылады. Егер билік азаматтарынымен
ойдағыдай тиімді болып мойындалса, онда ол әжептәуір тез легитимді болады.
Легитмиділік табиғилық немесе тұрақтылықтың арқасында табылуы мүмкін.
Президентке оны ұлы, дана тағы басқалай көріп ғана емес, ол өз тұғырын
заңдық негізде ұстап тұр ма, сонысына қарап бағыну қажет.
Билік легитимділігі психологиялық көзқарспен өзімен бірге субъективті
заңдылықты көрсетеді – адамдардың өзі, ол заңдылыққа лайықты ғана емес,
шіркеулік немесе халықаралық институттар қазіргі билікті басқару құқығын
мойындайды. Жеткілікті болады және сонымен заңдық көзқараспен билік
толықтай легитимді, ұлттық және халықаралық документтерге сайма-сай бәрі
бекітілді, дегенмен, халықтың өзі бұл легитимділікті мойындамайды. Қазіргі
саяси ғылымда легитимділік тиімділік принципі ретінде, билік сенімі
конституциялық кеңістікте түсіндіріледі. Бұл билікті легитимділеудің ең
жоғарғы деңгейі бар.
1.2 Конституционализм – билікті легитимациялаудың ең жоғарғы деңгейі
Саяси жүйенің демократиялық сипаты сонымен немесе басқа негізге алатын
документтермен, бәрінен бұрын азамат бостандығы мен адам құқығын
белгілейтін конституциямен, плюрализм, шарттық жүйе және уәкілдік
принциппен анықталады. Мемлекеттің конституциясы туралы айта, Аристотель
оның мәндік мазмұнын немесе құрылысын аша білді. Аналогия рухында “адам
конституциясы” туралы айтылған. Сондай ақ кең мағынада кез-келген мемлекет
өзінің конституциясын иеленеді. Ежелгі гректерде конституция (Politia)
Аристотель бөлген конституция басқару формасын білдірді. Антикалық
ойшылдардың ұсынысы бойынша, конституция тек қана басқару жүйесінің
“абстракты тұлғаның сүйегін енгізген емес, сонымен сол сүйекті бекітіп оның
тірі пәнін үлестіріп беретін бір этосты енгізді. Конституцияның қазіргі
анықтамасы (лат сөзінен – Constitutio - орнату) айрықша ерекшеленеді –
нағыз жалпы мағынада бұл құқықтық норма жүйесі,бағыт ретінде жоғары заңдық
күшті иеленеуші және адам мен қоғам арасындағы қатынастардың негізін
реттеуші сонымен қатар мемлекеттің өзін ұйымдастырудың негізі.
Контитуциялық қоғамда легитимация екі деректен шығады: жеке адамның
бостандығынан және халық еркінен.
Индивидуалдық бостандық конституция тілінде бастапқыдан (либералды
табиғи құқық ілімінде “табиғи”) адам қоғамының негізі болып табылады.ол
мемлекетке қатысты. Бірақ ол сонымен қоса оған тапсырылған: мемлекет
бостандықты құрметтеуі және қорғауы керек, оның өрістетілуіне құқықтық
және әлеуметтік жағдайды қамтамасыз ету керек. Бостандық қазіргі түсінікте
ормандағы жабайы өсімдік болып табылмайды, ал кең дәрежеде мемлекеттік
құқық мәдениетін тудыруға қызмет ету.
Халық еркі құқықтың жасындылық шығармасымен негізсіз алға шығады. Халық
өзі құқықтық тұлға болып табылады. Юарлық мемлекеттік билік шығатын
демократияның субъектісі – бұл мемлекет мүшесінің құқықтық одағы. Заң бұл
одақтағы мүшенің жағдайын анықтайды және шыныда галогендік бірлік пен
тиімділік инерцияны дамытуға мүмкіндік беретін реалды мүмкіншілікке
сүйенеді. Бірақ, конституция халықтың этикалық, мәдени, әлеуметтік бірлігі,
немесе табиғи организм туралы ұсыныс талап болып табылатын солқылдақ
жағдайға шектеу бермейтін демократияны сондайлық қатты құруы мүмкін емес.
Халық еркіндігін құқықтық бір мағыналы анықтаусыз халық құқықтың қатынаста
әрекеттік негізде және қоғамда мемлекеттік биліктің басшылық принципіне
төтеп бере алмайды.
Халық өзінің еркін анықтау үшін және білдіру үшін құқықтық ұйымдарды,
құқықтық процедураны қажет етеді. Халық еркі сайлауда демократиялық
дауыспен көрінеді. Ол тағы да халық еркі сонымен қатар заң шығаруда және
заңды атқаруда өз формуласын табады.
Демократиялық легитимация күрделі құқықтық арна жүйесінде болады,
неғұрлым күшті тармақталса, соғұрлым араласпай ол өзінің қайнар көзі –
халықтан алыстатылады. Легитимация түйдегі сайлауда өзінің еркін білдіретін
халықтан, парламент арқылы үкіметке, ал одан заңдық басқаруға соттық
мекемеге барады. Легитимация қайнарынан нақты мемлекеттік биліктің
эманациясына дейінгі жеке адамның құқығына қатысты жол, ұзақ және түзу бір
сызықты емес. Бірақ егер осы шара құққтық күшке енгізілуге тиісті болса,
онда өзара байланыс түйіні сақталған болуы керек, легитимация потогы
үзілмеген, өйткені демократияда мемлекеттік биліктің әр әлпеті халықтан
шығуы керек.
Жеке адамның статусы түрліше көрсетіледі. Сондықтан біз оны
демократиялық немесе либералды –құқықтық конституция тұрғысынан
қарастырамыз.
Демократиялық көзқарас бойынша жеке адамның яғни жеке адам мемлекеттік
халықтың интегралданған элементі болып табылады. Оған басқару базисі сияқты
көпшілік қалыптасатын процесте процедурамен еркін және тең жол ашық.
Демократиялық бостандық әр азаматтың мемлекетті басқарудағы қатысуында
көрінеді. Мемлекеттік одаққа тұтастық ретінде, ал жеке азаматқа өзін-өзі
басқару құқығы жатады.
Либералдық бостандыққа не тиісті, ұждан бостандығы, пікір бостандығы
жүзеге асырылған, сонымен қоса, ол мемлекеттік одақта мүшеліктің нәтижесі
болып табылмайды және ұйымдардың ішінде болмайды. Ол адамның тұлғалық
болмысына негізделген.
Индивидуалдық бостандық көпшілік принципіне бағынбайды және дауыс
бермейді. Егер оны демократизацияламаса ол өзінің табиғатын жоюы мүмкін
еді. Анықтауға қатысу өзін-өзі билеуді өзгертпейді, ал тең қатысу –
индивидуалдық өзіндік.
Индивидуалдық бостандық пен коллективтік билікті татуластырудың
философиялық әрекеті мемлекеттік шарт теориясын әкелді: функцияға, жеке
адамдар өзін, мемлекетке бергені сияқты, табиғи бостандық пен саяси бірлік
образында негізделген шартпен оған жазылады және оған сөзсіз бағынады,
бірақ оның есесіне компенсация санасында жалпы ерікті қалыптастыруға қатысу
құқығын алады. Руссоның ұсынған қоғамдық шарт теориясы, тотальды
демократияның либеральдылығының алмастырылуымен теоретикалық ақтау ретінде
қолданылады.
XVIII ғасырда жариялаған адам құқығының ерекшілігі “ажыратылмайтын”
табиғи құқық ретінде анықталады. Мүлкін алуға тиым салу демократиялық
мемлектке де қатысты. Негізгі заң адам құқығының “ажыратылмайтын” шартын
бекіткен либералды традициядан шығады.
Демократияның жоғары теориясы либералдық және демократиялық бостандық
арасында,ы айырмашылыққа аназар аудармастан тап мұндай әртүрлі үстемшілікті
алуға және басқарылатындармен басқарушыларға бостандықты уәде етеді.
Радикалды-демократиялық идеология де егер уәде іске аспаса, қажеттілікпен
шабуылдайтын, қиыншылықты күресте жеңіл жеңіп шығудың жеңіл техникасын
иеленеді. Өйткені, онда қай жерде утопист сәтсіздікке сабыр етсе, оған
құтқарушы ретінде софист келеді. Соңғысы, таң қаларлық әрекеттегі
мәңгілікті құрды, аргументация схемасы: алдымен индивидке бостандықты уәде
етеді, одан кейін бұл бостандық коллектив бостандығына ауысады, сол сияқты
бостандықтың либералдық мазмұнын ауыстыруға демократиялық мағына келеді.
Енді индивидуалдық бостандық іс-жүзінде тек демократиялық тұтастыққа
ерітілуге мәжбүр етілген. Егер бұл болмаса “ақиқат” бостандыққа еріксіз
көндіру ісі басталады. “Libertas – Радикалды демократияда түрме деп
аталады.
Жоғары Руссолистік демократиялық бұлдыршылыққа, либералдық
демократияның қарапайым конституциялы құқықтық ақиқат қарама-қарсы тұрады:
демократия саяси мемлекеттік жүйесі болып табылады. Мемлекеттік билік
демократия белгісімен төмендетілмейді, мемлекеттік демократиялық формасымен
салыстырғанда, ол тәртіптенеді және легитимденеді.
Мемлекеттік билік өзін индивидке қарама-қарсылықта көрсетеді, ол
конституциялық бостандықтың нағыз мықты гаранты және оның үлкен қауіпті
қарсыласы.
Демократия мемлекеттің еркін формасы болып мына жағдайда, қашан ол
құқықтық мемлекеттің конституциясына ие болғанда, либеральды негізгі
құқықпен бағынады және дауыс бермейтін аймақты қамтығанда қалыптасады.
Конституциялық құқық жеке адамның тіршілік әрекетін қорғайды. Ол
сонымен қатар оның қоғамдық өмірге араласауын оның мәдениетке, ғылымға,
экономика мен саясатқа қатысуын қамтамасыз етеді.
Қоғамдағы негізгі құқықтық легитимділігін білдіретін конституцияның ең
жоғарғы белгілеуі айтады: “Отандық заңдық правосы бар мекеме соншалықты,
қаншалықты олар барлық мәнінде оған қолданылса, негізгі құқық күшейтіледі”.
Қазіргі норма, тек құқықтық, техникалық, периферикалық болып көрінетін ол,
негізгі құқықтың алдында жаңа шама ашады, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
I ЛЕГИТИМДІЛІК БИЛІК ТИІМДІЛІГІНІҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ 10
1.1 Әлеуметтік - саяси ойдағы биліктің легитимділік принциптерін түсіну
10
1.2 Конституционализм – билікті легитимациялаудың ең жоғарғы деңгейі 21
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБИЛКАСЫНДАҒЫ БИЛІКТІҢ ЛЕГИТИМАЦИЯСЫ 24
2.1 Қазақстандық конституционализм билік легитимациясының негізі ретінде
24
2.2 Қазақстан Республикасындағы жоғарғы билік қызметінің легитимділік
принципі. 30
2.3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары мен бостандықтарының
кепілі легитимділіктің факторы ретінде 44
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер тізімі 56
КІРІСПЕ
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Билік қоғам және саясаттың
фундаменталдық басталуының бірі. Ол барлық жерде өмір сүреді, адамдардың
тұрақты бірлігі бар жерде: жанұяда, өндірістік ұйымда, әртүрлі тектегі
ұйымдарда және мекемеде, барлық мемлекетте – бұл жағдайда біз жоғары саяси
билікпен саяси басшылық формасында іс жасаймыз. Басшылық институцияланған
билік ретінде азаматтармен әртүрлі бағалануы мүмкін. Дұрыс баға, билікті
халықтың мақұлдауы, оның дұрыс басқаруын мойындауы және бағынуға келісуі
оның легитимділігін көрсетеді. Легитимдік билік әдетте заңды жөні бар және
әділ сияқты бағаланады немесе сипатталады. Легитимділігін билікте беделдің
бар болуымен оның көпшілігін азаматтарының құндылық; бағалылық ұсынуымен
сәйкестігі, саяси құндылықтар негізге алынатын аймақтағы қоғам
консенсусымен байланысты.
Билікті ұстап тұру үшін үш бірыңғай маңызды зат өмір сүреді деп
айтқан, ұқсас идеялар Конфуцийде болған (551-479), ал нақты; жақсы үйренген
армия; жеткілікті азық-түлік; жұрт сенімі. Алдыңғы екеуін қатты мұқтаждық
жағдайда сарп етуге болады. Бірақ халық сенімінсіз бірде мемлекет күнелте
алмайды.
Биліктің легитімділік мәселесін зерттеудің өзектілігі, барлық бұрынғы
социалистік елдердегі соңғы 15 жылдықта соның ішінде тәуелсіз Қазақстанда
өтіп жатқан маңызды өзгеріспен қамтамасыз етілген. Модернизацияны бастан
өткізіп жатқан қоғамдағы биліктің легитимділігіне біркелкі баға беру өте
қиын. Саяси жүйені модернизациялау заңдылық дамудың тұтастай бірте-бірте,
эволюциялық процесінде, саяси билікті жаңа құрылымда сапалы жаңартылған
негізде күшейтуді көрсете алады. Қазақстанда трансформация процесімен,
сондай-ақ ТМД-ның өзге елдерінде, бұрынғы КСРО-дан қалған мәселе ерекше
өзектілігін береді. Фрустрация пайда болады, болып жатқан оқиғамен халықтың
қатты мазалануы, қорқу, қалжырағандық, болашаққа сенімі жоқ, т.б. әртүрлі
ауыртпалықты бастан өткізуді тосты. Қауіп-қатерліктің екінші жағы –
күдіктілігін, агрессивтілігін, материалдық жағынан қамтамасызданған топ
жағдайына қызғаныш туады. Мұның барлығының нәтижесі ретінде және
коммунистік идеология құлауының салдары адамдарды бұрынғы діндік-өнегелілік
құндылықты қабыл алмауға итермелейтін өнегелілік вакуум өседі. Жоғары
саналған жалпы қиыншылық жағдайда, мұраланған ТМД елдерінің өзгешелік
белгісі және ерекшелігімен, Қазақстанның алдында әлеуметтік-экономикалық,
мәдени-идеологиялық және саяси даму туралы күрделі міндет тұрды. Қазақстан
қоғамының саяси жүйесін трансформациялау, әлемдік тәжірибе және коммунистік
формациядан капитализмге өту теориясының жоқ болу жағдайында әлсіз
азаматтық қоғам, дамымаған саяси институт, демократиялық басқару
тәжірибесінің және экономикалық алдын-ала жағдайдың жоқтығы Қазақстан
суверенитетін жаңадан алған жағдайда билікті легитимділеу процесінің ерекше
қиыншылығын құрады. Легитимділікті өлшеу және бағалық әжептеуір күрделі
зерттеу процедурасының және көп жақты бақылаудың нәтижесі болуы мүмкін.
Президенттің Қазақстан мемлекетінің халқына үндеуінде, “Қазақстан-
2030” сондайлық “ трансформацияның әсер етуімен біздің қоғамымыз, өзіміз
көп нәрсені жете түсінбестен біз, барлығы өзгерді, саналы түрде басқа
құндылық жүйесіне және адамдық қарым-қатынастың жаңа түріне машықтана
бастадық деп айтылады”[1].
Тақырыптың өзектілігі тағы мәселені зерттеудің жеткіліксіздігімен
байланысты, политолог, құқықтанушы, социологтардың арасындаы көзқарастың,
ұғыныстың біркелкі еместігі, күрделі практикалық және теоретикалық жоспарда
өтпелі кезеңдегі биліктің легитимділігінің қалыптасу мәселесі және
демократизация процесі жөнінде тақырыпты таңдау дипломдық жұмыстың мақсаты
және міндеті болды.
Негізгі деректер.
Зерттеудің деректік базасы ретінде бірнеше негізгі топтарды
белгілеуге болады.
Посткоммунистік қоғамдағы демократиялық қайта құру кезеңіндегі
Қазақстанның мемлекеттік ішкі саясатын зерттегенде Қазақстан
Респуликасының Президенті Н. А. Назарбаевтың еңбектері ерекше маңызға ие
болады. [2] Олар өңделген стратегиялық жоспар негізінде Қазақстанның
тұрақты дамуына өтуді қамтамасыз етуге арналған – Ел Президентінің
Қазақстан халқына жолдауы (Қазақстан-2030) : гүлдену, ұлттық қауіпсіздік,
бүкіл қазақстандықтардың тұрмысын одан әрі жетілдіру. мыстың
теоретикалық негізін танылған биліктің легитимділік принципінің теоретигі
неміс социологы М.Вебердің ал сондай-ақ Ж.Л. Кермонн, Ж.Л.Шабо сияқты
қазіргі шетелдік зерттеушілердің идеялары құрады. Ресей зерттеушілерінің
ішінен В.П.Макаренко, Г.А.Белова, Б.А.Намкияның жұмыстары ерекшеленеді.
Отандық авторлар, Л.А.Байдельдинов, Е.М.Абен, М.С.Машан, Р.Н.Қадыржанов
және басқалар билікті легитимділеудің практикалық жағына, мемлекеттік
биліктің жеке саяси институтының әрекетіне назар аударады.
Шығарма, сөз, және қоғамда болып жатқан өзгерістің мәнісін сонымен
қатар реформаны жүзеге асырудағы легитимділік принципінің ролін терең
ұғынуға мүмкіндік беретін қазақстандық саясаткерлердің баяндамалары
мен ұсыныстары аса қызығушылық тудырады.
Едәуір маңызды деректер тобы заңдық актілерге байланысты, оның
ішінде ерекше орынды Қазақстан Республикасының 1993 және 1995
жылдардағы Конституциясы, мемлекет заңдары иеленеді.Конституциялық
заңдық күшіне енген Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары,
нормтивтік құқықтық актілер, мемлекеттік билік қаулылары мен
шешімдері[3] .
Елдің құқықтық дамуы мен Конституциялық құқықты талдауға
байланысты мазмұндағы заңдық, саяси-құқықтық жинақтар мен журналдар
маңызды орын алады [4] , ал сонымен қатар отандық кезеңдегі басылым
материалдары, әсіресе мынандай газеттерді “Казахстанская правда”,
“Панорама”, “Деловая неделя”, “Мысль ”, журналы және тағы басқа
мемлекеттің ішкі саясатының аспектісі мен қазақстан қоғамын
демократизациялау процессін талдайтын және баяндайтын “Казахстан и
мировое сообщество ”, “Саясат- Политика ” журналдарын ерекше атап
өтуге болады.
Саяси ғылымда тұрған қандайда болмасын дефиницияны талдап-
қорыту түрiнде түсiнуге, категория және түсiнiкке ғылыми-зерттеу
тәсiлiн беретiн арнайы мәлiмет және энциклопедиялық әдебиеттер
пайдаланылды [5] .
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Зерттеудің мақсаты биліктің легитимділік принципінің мағынасын түсінуді
ұғыну, оны қазіргі кезең жағдайында Қазақстан Республикасында нығайту болып
табылады. Мақсаттан шыға зерттеудің негізгі міндеті анықталады:
Біріншіден, биліктің легимділігік принципін зерттеудің концепуталдық
тәсілі және методологиялық негізіне талдау беру;
Екіншіден, биліктің легитимділік принципінің қосылған сипатын ашу;
Үшінішіден, Қазақстан Республикасындағы легитимділеу мәселесін талдау
шығу.
Саяси билік легитимділігінің принципі болып табылатын зерттеу пәні
қойылған мақсат және міндетті алдын-ала анықтады. Зерттеудің объектісі
болып қоғамдағы саяси қатынастар саласы анықталды.
Зерттеу әдістемесі жалпы ғылыми әдістемеге сүйенеді және үш деңгейде
болады:
- Фундаменталдық әдістемелік негіздеу;
- Жалпы ғылыми танымдық әдісі;
- Арнайы ғылыми-зерттеу тәсілі және әдісі.
Бұл қазақстандық және шетел ғалымдарының -саясаттанушыларының
өтпелі кездегі биліктің легитимділігін жалпы әлемдегі саяси ғылым
таныған концептуалды макро – тәсілдердің негізінде және дәстүрлі
модернизацияланып жатқан қоғамдардағы саяси өзгерістердегі
мемлекеттің ролі туралы зерттеулерге дифференциалды қарауға
мүмкіндік берді.
Ғылыми әдіс сапасында: құрылымды-функционалдық, тарихи және
диалектикалық тәсілдер пайдаланылды. Салыстырмалы талдау әдісі, қазіргі
Қазақстан қоғамындағы саяси институтты және демократизация процесін талдау
құралы ретінде социологиялық тәсіл пайдаланылды.
Жұмыстың теоретикалық және практикалық маңыздылығы жұмыстың ғылыми-
теоретикалық және қолданбалы аспектісімен үйлестіріліп қорытылады.
Жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан бес бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспесінде өзектілікке сүйенген, зерттелетін тақырып орын тебеді. Бiрiншi
тарауда билiктiң легитимдiлiк принципiн зерттеу үшiн концептуальды
тәсiлмен метологиялық негiз ашылады. Екiншi тарау Қазақстан
Республикасындағы билiктiң легитимациясын талдауға арналған.
I ЛЕГИТИМДІЛІК БИЛІК ТИІМДІЛІГІНІҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
1.1 Әлеуметтік - саяси ойдағы биліктің легитимділік принциптерін түсіну
Билік әлеуметтік қатынас ретінде адамдардың, әлеуметтік топтардың, және
класстардың әрекетіне жүріс-тұрысына, сипатына, бағдарына, соның ішінде,
экономикалық және ұйымдасқан құқытық механизмдермен, ал сондай-ақ беделдің,
традициялық зорлық-зомбылықтың көмегімен ықпал ете алатын қабілеттілігімен
ерекшеленеді. Солайша қоғамда көрінгенімен билік өз табиғатында өзімен
бірге әлеуметтік құбылысты көрсете алады. Қоғамды биліксіз көрсету мүмкін
емес. Бұл күштері терең апыр-топыр тәртіпсіздік туғызу, әлеуметтік
қатынасты өздігінен жою. Биліктің механизмге мұқтаждық себептермен қатар
қамтамасыз етілген және ең алдымен барлық адамдар арасындағы өзара
әрекеттестікті жақсарту, мақсатқа лайықтылық ақылдылық, ұйымдасқан, жүріс-
тұрыстың жалпы жолын құруға міндетті. Және бұл қамтамасыз ету бүтіндей және
түрлі мүддедегі адамдар арасындағы қатынасты жөнге салу, негізінде басшылық
және бағынушылық қатынастары жатқан әртүрлі тәсілмен жетуі мүмкін саяси
билік ерекшелік әдістермен және ерекше механизмдердің көмегімен жүзеге
асырылады, ал ұйымдасқан және айқындалған принцип негізінде жұмыс істейді
және саяси биліктің басты принципі болып табылады.
Легитимділік термині (legitimus-законный) тап осы билік өзінің
бағыныштылығындағы көпшілікке, ал сондай-ақ басқа да билік субъектісіне
ұнағанын білдіреді. Легитимділік термині 1830 жылы Франциядағы июль
революциясы кезінде туған легитимистер партиясының әрекетімен тарихи
байланысты. Сол кезде саясаткерлердің айқындалған тобы 1789 жылдардағы
революцияда құлатылған Франциядағы Бурбондар династиясын қайта қалпына
келтіру идеясын ұсынды. Бурбондар династиясы заңдық билік тәрізді оларға
легитимді және қажет деп құпталды.
Күрделі саяси шиеленісудің осы түсінігі саяси кризис жағдайында билік
құрылымындағы түбірлі өзгеріс, биліктің ауысуы кезінде басталады. Әңгіме
мынада, түбірлі өзгерістегі заңдылық дәреже таласта болған жағдайда билік
үжілдігін кеңейту талабы туады. Билікті узурпациялау тенденциясы, билікті
заңсыз тартып алу және өз еркін узурпатар ретінде зорлап міндеттеу пайда
болады.
Барынша билік өзінің легитимділігі туралы уайымдайды. Әйтсе де
“биліктің легитимділігі” түсінігін Француз революциясы және оның салдары
ерекше актуаландырды, бірақ өрістемеген формада осы түсінік, саяси ойдағы
бірінші жарқылмен пайда болды. Билік қатынастарының пайда болу кезінде,
басшылық және бағынушылықты дәлелдеу қажеттігі пайда болу кезінде, басшылық
және бағынушылықты дәлелдеу қажеттігі пайда болды: Неге біреулер үстемдік
етуі тиіс, ад басқалар көнуі, бағынышты болады? Нақ билік, және оның
акциясы бағыныштыларға қаншалық қажет? Биліктің легитимділігі туралы мәселе
билік үшін бәсеке күресінде өткіру қару болды. Билік құрылымындағы түбірлі
өзгеріс, биліктің ауысуы өзіне айқындалған дау-дамай және тәртіпсіздік
әкеледі, ал кейде ұзаққа созылған мейірімсіз соғысқа алып келді, онда
қоғамның саяси элитасы биліктің алмасуын легализациялаудың әртүрлі
әдістерін өңдеді, бұл процеспен билік етуші субъектінің айқындалған
нормативтік негізін жинақтап жеткізді. Монархиялық режим жағдайында –
биліктің мұралануы, республикада билікті таңдау туралы заң.
Саяси ой тарихында легитимділік идеясы мемлекеттің және халықаралық
тәртіптің үш мәселесін қосып шешудің нәтижесінде құрылды.
Біріншіден, легитимділік көне және орта ғасырда “Құдайдың мейірімді”
қожалығын түсіндіру талабын білдірді. Заң тыңдау идеясы қызыл желімен
ортағасырдағы дін ілімін оқу арқылы өтеді. Ортағасырлардағы ойлардың ірі
өкілі Ф.Акфинский азаматтарды мемлекеттік биліктің ырқына көнуге шақырады.
Бір уақытта халықтың көтеріліске шығуына және тіпті патшаны өлтірушілік
құқығы орын тепті. Ағылшынның құдай сөзінің оқымыстысы және юрист
И.Солсберийский бойынша тиранды өлтіру толық заңды саналды. Ф.Аквинский
құдай берген ерікті пайдалануды бұзатын билік туралы жазды. Узурпаторға,
лайықсыз басқарушыға азаматы оның ырқына көнбеуге құқығы бар, бұдан
ыртығырақ, егер басқарушы билік пұрсатын теріс пайдаланса, халық
көтеріліске шығуы құқылы. Ф.Аквинскийдің және басқа құдайшылдардың ұсынған
саяси ілімдері жоғары билеуі және діни адамдардың айрықша құқығын олардың
дін догматын түсіндірудегі ерекше құқығын дәлелдеуге көзделген болатын.
Олар әділ деп, құдайдың күшімен алдын-ала жазылған, “табиғаттан”,
“ғасырдан” әрекет ететін тек жалғыз сол заңды мойындады.
Заңмен бірге бұл жерде басқа мемлекеттің дана адамдарының азаматтар
үшін сапалы бағыт ретінде белгіленген діндік - өнегелілік және құқықтық
нормалар жинтығы түсіндіріледі.
Бұл мәселенің жоғынан аттап өтпей, XI-XIV ғасырда дамыған мұсылмандық
құқық ғылымының шеңберінде айрықша саяси ойлар пайда болды. Мұсылман
мемлекет танушылары халифаттығы (мемлекеттегі) жоғарғы билік кімге тән
болуы керек деген мәселені өзгеше шешті. Соған сәйкес едәуір кеңейтілген
концепциямен халифат суверенитетінің жоғарғы қорғаушысы Аллах болып
табылады, ал мемлекет толықтай тапсырма ретінде құрылады. Аллах атынан,
жоғарғы билікті жерде толық суверенитетті иеленген, сонымен қоса Аллахтың
жоғарғы суверенитетін “бейнелеп” көрсете алатын қауым жүзеге асырады.
Қоғамның суверендік құқығы олардың атынан қауымның осін басқаратын өз
басқарушысын уәкілдікке сайлағанда көрінеді. Исламдық реформацияның идеялық
ағымының негізін қалаушы Джемаль ад-Дин аль-Афгани (1839-1897), Құранды
рационалды түсіндіру идеалды қоғамдық және саяси құрылыстың негізін білуге
мүмкіндік береді деп сендірді. “Мен айтқанымды істетпеймін – тек барлық
билеп-төстеуші жалғыз бір адам болсын деп жазды ол, - сірә, мүмкін оған
жету өте қиын болады. Мен тек бүкіл биліктің жалғыз құранға негізделгенін,
ал бірлік факторы ретінде дінді алға шығаруды қалаймын дейді”. Күшті әділ
монархтың билігі, оның пікірінше “шынайы конституциялық билікті” жүзеге
асыруға халықтың қатысуын қамтамасыз ететін мынадай Конституция және
Парламент сияқты институттармен баланс жасауы керек. Мұнымен қоса ол ұлттар
суверенитетінен шықты: “тек халықтың еркі, еріксіз көндіруді және сөз
бостандығын іс-еркінен айырылуды бастан кешірілген заңды сақтауға жататын
сол халықта заң бар, және кез-келген басқарушы қызмет етуге міндетті және
ол адал атқаруы тиіс”. Аль-Афганидің биліктің кез-келген ұйымдарына ұсынған
ең басты талабы шариаттың дұрыстығы болды. “Бүкіл мұсылмандар барлық билік,
басқарудың көп моделінің әр алуандылығын жоққа шығармайды және оның бірде-
бір формасын және бірін-бірі ауыстырып жатқан оның бір түрін көкпейді,
егерде өкім жүргізуші шариат жағдайын сақтаса және оның көрсеткен жолымен
жүрсе” деп белгілейді ол. Басқа сөзбен айтқанда биліктің легитимділігі
шариатқа негізделеді.
Жекеменшік қатынастары қалай дамыды, сол кезде биліктің легитимдлігін
түсіндіруде маңызды өзгерістер пайда болды, соның жолында легитимділік
принципі екінші мәселені шешеді. Ол “легитимді мұрагерлікпен байланысты
(рулық принцип бойынша) және негізінде биліктің ауысуы атадан балаға, кімге
болса да заңды саналған нормативті анықтауда болды. “Легитимизм” термині
алғашында Король билігінің узурпатор билігінен ерекшелігі жалғыз ғана
заңды, заңдылық деген пікірді білдіруші 1814-1815 жж Венск конгресінен
кейін және “Шіркеу одағының” негіздеуімен 1815 жылы Ұлы Европа державиялары
көнеден мұраланған мемлекеттік құрылысты сақтауды және қайта қалпына
келтіруді, қайғыдан ақтауды меңзеді, бұдан әрі легитимділіктің монархиялық
принципі мемлекеттік және халықаралық құқықтың маңызға ие болды.
Легитимді болсын тек тарихи мұраланған династияның үстемдік ету құқығы
саналады. Бұл принцип Француз революциясынан (1789) бері өмір сүріп келе
жатқан, өзгермеген революциялық ықпал етуімен 1830 жылдардың маңына дейін
сақталып көрінген. Республикалық және демократиялық қозғалысқа қарсы
күресте монархизмнің идеологиялық негізін құрды. Конституционализм
формасында легитимділіктің монархиялық және демократиялық принципінің
арасында компромисс дүниеге келді, соның арқасында монархиялық билік
адамдарды мемлекеттік зорлық-зомбылықтарынан қорғайтын және басқаруға
саяси деңгейде қатысуға мүмкіндік беретін халықтың конституциялық құқығымен
шектеледі.
Үшінші мәселе қандай да болса да мемлекетке шекаралық иеленуде
халықаралық қауымдастықты құптаудың демократиялық талабын реализациялаудан
көрінді. Үнемі қақтығыс және басқыншылық соғыс теорриториялық шиеленісуді
күшейтті. Бұл мәселені шешу үшін мемлекеттік бірлестік халықаралық құптауда
оның легитимділігін қажет етті. Сөйтіп, биліктің легитимділігін талап ету
билік алмасуының зорлығына, билікті заңсыз пайдалану және мемлекеттік
шекараны күштеп өзгертуге қарсы реакция ретінде пайда болды. Әрекет етіп
жатқан биліктің легитимділігін мойындау күштердің арасындағы шарт жасамаса,
билеуші мемлекет және халық тиімті саясат бағытын жүзеге асыру қойылған
мақсатқа жетудің әдіс тәсілінен көрінеді. Сондықтан легитимділік тек
билікті құптау емес, сонымен биліктің міндеттеме реалдық саяси өмірге лайық
ресми нормалармен заң шеңберінде әрекет ету. Бірақ, легитимділік принцип
толықтай биліктің либералды-демократиялық бағалануы, конституционализмді
мойындаудың нәтижесі ретінде қалыптасты.
Легитимділік – адамдардың санасына әсер ететін, оған қатынасы бар сенім
символы, түсінік. Ол сенімнен шығады, билік елде оның азаматтары орындауға
тиіс шешім қабылдау құқығына үлестірілген. Легитимділіктің негізі осы
қрылыстың заңға сиюшылығына жетуі болып табылады. [6] Ол сонымен тарихтың
белгілі елде әскери төңкерістен кейін тек қана тұрақтылық орнаған жоқ,
сонымен қатар экономика өсе бастады, ал соның ізін суытпай әлеуметтік
гүлдену басталады деген фактімен дәлелденеді. Мүлде демократияға
жатқызбайтын көптеген мемлекеттерде экономика тұрақты түрде дамиды және
азаматтардың көпшілігі сол режимді қолдайды. Билік тұрақтылыққа айқын
тәртіптілікке жетуінің нәтижесінде легитимді болады. Және керісінше
демократиялық жолмен құрылған билік қоғамның даму мәселесін шешуге
азаматтық және ұлтаралық соғысты, орталық және жергіліктің қарама-
қарсылығын қақпайлап жіберуге қабілетсіз, легитимділігін жоғалтады.
Біз мүлде түрлі екі көзқараспен легитимділік туралы айта аламыз. Бір
жағынан философ тап осы түсінікті және оның копонентін ақылдық немесе
моральдық көзқрасымен талдауы керек, соңғы сәтте адамгершілік және табиғи
құқық теориясы туралы өзінің қорытындысын дәлелдеуге тырысуы керек. Бірақ
басқа жағынан социолог немесе саяси лидер легитимділікке эмпирикалық немесе
практикалық жағынан жақындауы мүмкін. Мұнымен қоса түсінік мағынасына жақын
“тану” легитимділіктің эмпирикалық немесе жұмысшы критерийі ретінде үлкен
рөл ойнайды. Легитимділік режимнің осындай амалы, ереже ретінде,
легитимділік сөзден сонымен оны тап осы режимде тұрып жатқан халық
қабылдайды немесе қабылдамайды сонымен ерекшеленеді.
Жоғары көрсетілгеннен шыға реалды және ресми легитимділікті белгілеуге
болады. Алғашқы бағыт билікті легитимділеумен байланысты қоғамның түрлі
топтарындағы реалды жағдайды және саяси құндылық пропорциясы мен нормасын
зерттеуді ұйғарады. Мұндай қатынаста белгілі политологтардың анықтамасын
келтіруге болады. Мысалы, С.Липсеттің пікірі бойынша легитімділік “нығайту
жиынтығы бар, саяси жүйе мақсатпен іске кірісіп сенімді тудырса және оны
жібермесе онда саяси институттар сол қоғам үшін анағұрлым үйлесімді және
лайықты болып табылады”. Р.Даль легитимділікті сенімді түрде өсіру ретінде
анықтайды. Сонымен саяси құрылымдар, процестер әрекет, шешім және бағдар,
сонымен қатар жетекші және шенеунік “әділ” қасиетті иеленуі компонеттік
және адамгершілігін құндылық бұл қасиеттердің есебімен қолдауы тиіс”. Олар
өз мүшесінің талабын қанағаттандыратынды лайықты санайды.
Сөйтіп легитимділікті анықтау мәселесі қиындайды. Оны анықтау үшін
әйгілі-неміс социологы М.вебердің легитимділік теориясына сүйену керек. Ол
қазір біз айтқалы тұрған, легитимділіктің үш “идеалды түрін белгілейді”
[8].
Бірінші кезекте, традициялық легитимділік. Ол дәстүрлердің жиынтығына
негізделеді. Қазіргі көзқарасты легитимділік дәстүрлердің дұрыстығын талдап
шығара алады ма.
Франциядағы көне режим, 1789 ж дейін корольдік биліктің легитимділігін
дәлелдеу үшін тарихи прецедент қасиетімен мұраланған традициялық
принциптерге сүйенеді. Біраз уақытқа дейін Француз тілінде легитимділік
концепті тек көрсетілген аспектіде қолданылды. “Легитимистер” деп көне
Бурбондардың бұтақтарын жақтаушыларды атады. Тек соның уәкілі дәстүр
күшімен корольдік билікті басқара алады дейді. Қазіргі кезде
легитимділіктің традициялық түрі монархиялық режимдегі елдерде сақталады. .
(Непал, Сауд Аравия, Иордания ж.т.б.).
Екінші “идеалды түр” – харизматикалық легитимділік. Оны түсіндіру осы
күндегі концептің мазмұны жақсырақ ашуға мүмкіндік береді. Вебер бойынша,
легитимділіктің бұл түрі бүтіндей субъектінің жеке берілмейтіндігімен, оның
ерекше іс-әрекетімен сипатталады және оған деген сенім тек оның ерекше
күштілігі мынада: оның әдеттен тыс қаситетінен, батырлығы немесе үлгісінен
сонымен қатар, лидер “орындайтын” басқа қасиетнен көрінеді. әдетте биліктің
харизматикалық типі өтпелі және тұрақсыз қоғамда пайда болады. Биліктің бұл
типі дамушы елдерде өз маңызын сақтайды.
Үшінші тип – рационалды легитимділік. Ол саяси биліктің енді
традицияға немесе бірыңғай тарихи персонаж актісіне лайықтылығынан шығады,
ал соның көмегімен өмір сүріп жатқан саяси режимде құқықтық тәртіп
орнатылған рационалды принципке негізделеді. Сондай-ақ билік қалыптасатын
заңдық жолдың дұрыстығы сенімінде құрылды: сайлау еркі, заңның үстемдігі,
билік және азаматтық заң алдындағы тең жауапкершілікті ж.т.б. іс-жүзінде
мұндай легитимділік демократия прюлелінің рұқсат беруі арқылы көрінеді. Оны
дұрысырақ түсіндіру айқын емс формада текстің ішінде болды, демократия
негізінде болмашы – 1715 жылғы еріктілердің ағылшындық Ұлы хартиясынан
бастап 1776 жылғы Американың тәуелсіздіігі туралы Декларациясына және 1789
жылғы адам және азамат құқығы жөніндегі Француз Декларациясына дейін әлсіз
көрінді. Рационалды легитимділік өзінің ақырғы түрінде бүгінгі
декаларацияда және преамбулда, барлық өмір сүріп жатқан демократиялық
конституцияда формуланды. Ал, жақын уақыттан бері мұндай легитимділік
бірқатар құқықтық текстерді қайта қараумен тиым салынып бекітілді:
басқарудың республикалық формасы ревизияның предметі болуы мүмкін емес деп
– жариялады 1884 жылғы Француз Конституциясы, ал ФРГ Негізгі заңының 79
статьясы республика азаматының фундаменталды қүқығын енгізу жарияланған
приципиалдық жағдайды өзгертуге тиым салады [9].
Алайда, М.Вебердің бұл идеалды типінің практикада еместік араластыру
екенін белгілеу керек. Солай, тіпті өнеркәсібі дамыған және деморкатиялық
тұрақты елдерде мысалы, Ұлыбританияда билік легитимділігі традицияға
(институт монарх) сүйенеді және еркікті сайлау нәтижесін мойындайды.
Абсолютті легитимділікке жету әзірше ешқайда сәтті болмай жатыр.
Демократия дамыған елдерде азаматтар парламент, президент ісіндегі өте
маңызды арқауды байқайды, дегенмен саями жүйенің толық тиімді болуына
кедергі жасамайды. Сондықтан режимнің легитимсізділігі саяси жүйедегі жеке
институттардың ісіндегі шиеленстірудің ізіне ермейді, ал сол себепті бәрі
оған сенбеуге қатысты болады.
Барлық айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: саяси биліктің
легитимділігі – бұл оның тіршілік мәні, оның заңды күштілігін, оның шешуші
негіздеуін растау.
Егер, бұл саяси билік тіршілігінің мәні – оның легитимділік мәселесі
бірлік ракурсында алғашқы себеп немесе басты мақсатты зерттеумен белгіленуі
мүмкін, онда биліктің заңды күштілігін растау енді бірнеше легитимділікті
талап етеді. М.Вебердің легитимдік типологиясынан басқа да типологиялар
бар. Біз басқа типологияны: Француз ойшылы Ж.Л.Шабоның бөлген
легитимділіктің төрт типін қарастырамыз [10]. Осы типтер екі нәрсеге,
легитимділіктің осы типінің саяси актор немесе саяси әрекет парадигмасына
тікелей қатысы бар ма деген сәйкес топтастырылған.
I. Легитимділік, саяси актормен байланысты.
Билік феноменін анықтаушы элемент – жарлық және бағыну; осы арадан екі
басты актор басқаратындар және басқарылатындар. Саяси билік алдымен соларға
қатысты легитимделенеді. Ал басқарылатындардың көңіл білдіруіне сайма-сай
келуі (Демократиялық легитимділік) және басқаратындардың қабілетімен
санасуы (технократиялық) керек.
Демократиялық легитимділік түсінігі XVII ғасырдағы ағылшын
революциясынан (мұнымен, халық өкілдігінің билігіне және оның бостандығына
тиісті) XVIII ғасырдағы америка және Француз революциясынан (мұнымен
көпшілік мақұладаған сайлау жүйесі және ресми түрде жарияланған жеке адам
бостандығы мен құқығына қатысты) шығады, және мұндай легитимділік бүкіл
әлемге еуропалық мәдениетпен бірге таралды. Демократиялық легитимділік –
бұл бүкіл қоғамға индивидтің шешім қабылдау механизмін тасымалдау; ерік
бостындағының айтылуы, бірақ солмағынада қазіргі таңда ұжымдық ерік
бостандығы индивидуалдық басқарудың ерікті пікірінен өтеді.
Индивидуалдылықтан ұжымдыққа өтуді операционизациялау үшін қарапайым
арифметикалық механизм пайдаланылады: мажоритарлық принцип (көпшілік
принцип). Оны деморкатиялық аталған режимде, универсалды-халық өкілдігін
сайлау үшін сонымен қатар заңды дауыс үшін немесе коллегиалдық атқарушылық
құрылым шеңберінде шешім қабылдайды.
1933 жылы Германиядағы билікке Гитлерді бекіту мемлекеттік төңкерістің
нәтижесі болған жоқ. Франциядағы фашистік режимдік легалдық (заңдық)
парламенттен шыққанына ешкім шүбә келтірмейді, депуттар палатасы халық
фронтында жоғары көпшілік дауыс белгісіне жетіп сайланған болатын.
Әділдігі кем емес сонда да, коллегиалдық жеке өзінің билікті атқаруынан
маңызды артықшылықтарды иеленеді, нақ сондықтан, көпшілікке қарағанда
жалғыздың қателесуі оңай, ескі заманнан саяси философия мұны қалай
айқындайды: сонымен демократия, әйтседе де қоғамдық істің коллегиалдық
басқарылуына қарсы емес, (Аристократия және монархияның бірқатар типі
коллегиалдылықты қолданылады) оны едәуір өріс алған және жүйелілік формада
нақтылы түрде көрсетеді.
Олай болса, демократиялық легитимділік біршама: ол легитимділіктің
басқа типіне сүйенуді қажет етеді. Сонда да, ол әлемде әлдеқандай
идеология, демократия және “демократизм” туралы абсолюттік дискурс болып
көрінуі мүмкін.
Технократиялық легитимділік саясатты өнер, талап етуші деп атаған
классикалық философиядан бастау алады, бәрібір өнер белгі техникалық дағды,
немесе оған жетуге үміттенеді, саясат ерекше білім мен тәжірибенің бар
болуын ұйғаратын қол өнер сипатын қабылдайды. Билік етудің бұл шеберлігі
неден пайда болады? Түсінік. Ол екі параметрмен табиғи байланысты: билікке
жету тәсілі және ол процесті ұстаумен оны іске асыру. Адамзат қауымдастығы
қаланған кейінгі уақытта, күш билікке жетудің басымдылық тәсілі болды,
қаруды пайдалана білу, армия мен халық бәрінен жоғары бағаланды; жеке
қабілеттілік әскери өнерде стратегиялық дүниетанумен толықтырылды, ал сөзді
белгілі пайдалана білу болған жоқ, бар болғаны жауынгерлік шақыру және
әскери бұйрық беру жанрлығымен шектелді. Кейінгі кезде, мұрагерлік
дамығанда, болашақ монархты тәрбилеу бүкіл бұл қасиетті меңгерумен
шектелген жоқ, ал ерекше назар мәдениетке ауызшы және бірсыпыра философия,
тарих және құқық ілімдеріне аударылды. Сайлау жүйесінің кең жайылуымен
сипатталатын деморкатия эра, бұл уақытта мемлекет әлі өзінің дәстүрлі
прегративасын сақтайды, тек шек қойылған азаматтың қоғамен басқарушылардың
жете білушілігіне, сөз және құқықтық пайдалана білу айналасында талаптар
шоғырланды. Плюралистік қоғамда жарыс негізінен шшендік өнерден болады:
идеясын баяндау және сайланушының мақсаты болатын қандай да болсын
бағдарламасы, одан кейін парламенттегі министр кабинеті немесе
администрациядағы басқаша ойлайтындардың пікірі ж.т.б.
Бұл аймақтағы ХХ ғасырдың екпінімен ендірілген, жаңа тәртіп, мемлекет
құрылысы және саяси қатынастың табиғатына байланысты болды. Мемлекет
жалпыға қайырымды, барлық іске араласушы, оралымсыз және әртүрлі әкімшілік
аппаратты тудырушы, жоғары жете білушілік қалай болады деген пиғылмен
көпшілік менеджментін талап етті; шешендік өнер мен құқықтық білім енді
жетіспеді. Экономика, одан кейін негізгі қоғамдық ғылымдар басқарушы элита
кімдерден рекрутқа алынғанын білу міндеттемсінде тұрды: егер сайлау билікке
жетудің формальды процедурасында қалуды жалғастырса олар көрсетілмеген
заңдық бағамен жоғары саналған компетенциямен толықтырылады. Біздің
ғасырымыздың екінші жартысында бұған тағы біраз нәрсе қосылды: қоғамда қай
жерде күшті ақпарат құралы болса, онда жаппай көпке танылған аудиовизуалдық
қатынастың ережелеріне сәйкес актерлік сапаны иеленуге жән дамытуға болады.
II. Легитимділік, саяси әрекет шеңберімен байланысты.
Саясат актор билікті сайлауда, шығармашылығымен иеленеді. Адам, бұл
шындылықтың саналы элементі, тек оны өз мақсатында пайдалану үшін, оны
мүмкіндігінше тым анық білуі тиіс. Алайда адам ақылы биліктегі сезім және
басқа қуатты күшті парасаттылықтың, шындылықтың нақтылығын айырып-тануда
қиыншылықты бастан кешіреді. Міне, не себептен саяси билік өзін біршама
субъективтік ұсыныстармен заңдастыруы мүмкін (идеологиялық легитимділік)
немесе космостық тәртіпке сәйкес, сонымен қатар әлеуметтік туралы
(онтологиялық легитимділік).
Идеологиялық легитимділік түсінік арқылы шындылықты түсінуге
бағытталған адам ақылының жұмыс істеуі, оны тануға тырысу ғана емес,
сонымен қоса, қайта құру: дұрыс, шындылықтың өзі адамды оның ісінде, өз
еркін айтуда тырп еткізбей қояды. Саяси билік әлеуметтік шындылық туралы
бұл ұсынысқа сай азды-көпті легитимділенуі мүмкін, ал сонымен қатар біршама
ниет осы әлеуметтік болмысты өзгерту проектісіне лайық болуы керек: саясат
аймағы бағытын да ұсынылған және қабылданған саяси идеялар бұл қатынасты
білдірмейді, бұдан шыға билік тек сондай идеяларды іске асыруға
ыждағаттанумен өзін нығайтуы мүмкін.
Бұл идеологиялық функция монопольдық түсіндіру және билікті
тоталитарлық жүзеге асырумен гностикалық айналым қабылдауы мүмкін. Марксизм
–ленинизм одан басқа барлық қазіргі саяси идеологиялар – көбірек неғұрлым
көңілге қонарлық сондықтан мысалы: оның саяси дискурсының құрылымы
біруақытта толықтай рационалды және адам үшін толық азат етуші болуға
ұмтылды, нағыз аяқталған формада бұл “доктрин, біздің замандастарымыздың
жанынан орын алатын сенімнің ғайып болуы (адамзатты құтқаруға, онымен
белгіленген әлеуметтік тәртіп формасына қатысты) (Р.Арон.). Қазір жойылған
1977 жылғы совет Конституциясының 6 статьясы – тамаша дәлме-дәл мағынада
мысалмен сипатталып күнілгері айтылған: “совет қоғамының “жетекші және
бағыттаушы күші оның саяси жүйесінің ядросы болып мемлекеттік және қоғамдық
ұйымы марксистік –лениндік ілімімен қаруланған Кеңес Одағының Коммунистік
партиясы қоғамның дамуының генералдық перспективасын, СССР-дің ішкі және
сыртқы бағытын анықтайды, совет халқының ұлы ісін құрушы, коммунизм жеңісі
үшін күресте оларға жоспарлы ғылыми дәлелді сипат береді” [11].
70 жылды аса саяси билік “реалды социализм СССР-де және соған ұқсас
мемлекеттерде ақиқатқа лайық сияқты түсіндірілген легитимділікке жатты. Ол
кез-келген оппозицияны жойды, әртүрлі плюрализмді және сайлау қарапайым
ритуалға алып барды. Оны тек қосымша және екінші дәрежедегі билікті нығайту
деп есептеді.
Онтологиялық легитимділік саяси билікті объекивтік тәртіпке сәйкес
адамдық және әлеуметтік шындылықпен жазылған адамзаттық болмыстан тысқары
космуста орнатылған тәртіптіжалғатыру туралы болды. Адам өзінің моральдық
және әлеуметтік әрекетінде жаратылыс, табиғи зағдарға душар болуы мүмкін.
Практикада адам бостандығы мен еркі бұл заңдардан бұрылып кетуге немесе
оған қарама-қарсы тұруға қабілетті енді қиыншылықты еске түсіргеннен кейін
адам ақылымен оны айқын айырып таниды, қателеспеуге тәуекел етеді, сондай
оптималды объективтік тәртіп, есептен жаңылыс – пікір коньюнктурасының
әсерімен – салада бұл нағыз адамдықты жүзеге асыру болып қалуы мүмкін.
Саяси актерлар (басқарылатындар, және сондай-ақ басқаратындар сияқты)
өзінің адам бостындығын іске асыруға табиғилыққа қарсы” талғау жасауға
қабілетті немесе табиғатының жазмышын атқару мақсатын көздеген әртүрлі
шешімнің арасында таңдау керек.
Онтологиялық легитимділік – бірқатар тарихи жағдайларда детерменизм
формасы сапасын да абсолюттендіруге мүмкіндік бар: саяси онтологизм қандай
болса да тарихи ауыспалы саяси биліктің түрінің құрылымдық мәніне
фундаменталды сипат беру, адам оның қоғамдағы өмірі табиғатын қамтамасыз
етілген сияқты түсіндіріледі.
Барлық баяндаулардан кейін легитимділікті анықтаудың екі түріне –
материалдық және формалдылыққа келуге болады: бірінші онтологиялық
артықшылық, екінші – демократиялық. Зерттей келе философиялық мектеп тек
сананың қиыншылығында қорытылып қана қалмайды, бірақ әсіресе “ойынды” билік
“ақиқат” түсінігінің айналасында деген онтология мазмұнының сылтауына
келіспейді, мүмкін кеңірек жалпы формалдық дефиницияда дұрыс ұсынуға
болады: - легитимділік – бұл реалдылықтың барабарлығы немесе
басқарушылардың мөлшерленген қасиетін (ал сондай-ақ кіи оған табан басуға
ниеттенеді) жобалап түсіну немесе жарқын көрсетілген басқарылатындардың
келісімі. Сөйтіп легитимділік принципінің мазмұнын ашу үшін,
басқарушылардың қасиетін ашып көрсету керек.
“Сана” түсінігі басшылар кең мағынада қабылдануы керек; бұл қасиет
іштей өзіне тән тұлғалық немесе оған қатысты потенциалдық қабілеттілікті
бүркейтін қасиет, елдің коллективтік өмірін қамтамасыз ету міндетін шешумен
байланысты (сыртқы қасиеті):
а) басқарушылардың ішкі қасиеті және кім билікке ұмтылады:
▪ Адамгершілік мінез, өмірге лайық және тұлға әрекеті әйгілі
түрде идеямен уағыздалған және насихатталған дегенмен,
идеологиялық легитимділікпен байланыстылықты талап етеді.
Қазіргі логика оптималдық құрылысы тұрғысынан көрінетін
табиғи физикалық және моральдық тәртіпке сәйкес мақұлдаудың
кең таратылуы мүмкін, классикалық саяси философиясының
анықтамасында мұндай қулық “әділ” тура адамды сипаттайды;
▪ Компетенция, іске кіретін негізінен мына факторлар,
технократиялық легитимділік түсінігімен көрсетілген, саяси
“қолөнерді” игере білу;
▪ Харизма, қалыптасқан сөз, грекиялық түп тамыры оны
“қайырымдылық”, деп көрсетеді, негізінен онтологиялық және
демократиялық типін біріктіруге қатысты; осы арадан
байқалады, осы немесе басқа саяси қайраткерлер азды-көпті көп
ізгілік етумен басқаратындар жағындағы ру ақсүйектерін
пайдаланды. Бұл ерекше қолдау хариматикалық лидерді құдайдың
құдіретімен алдын-ала белгіленіп қойған деген идеяға сәйкес
сілтейтін онтологияны максималистік түсінудің аралығындағы
шекарада шайқалуы мүмкін, сондай-ақ, минималистік пен тұлға
арасында қарапайым тарихи үйлесу, ал сонымен қатар, ол
басқарылатындар үміт еткен идеологияны іске асырады.
Б) басқаратындардың сыртқы қасиеті және билікке жетуге кім көзделді:
▪ Басқарылатындардың өмірін қамтамасыз етуге қабілеттілік: бірінші
кезекте қандай да болсын нақтылы адам тобының тірі қалуын оны азық-
түлікпен қамтамасыз ету көзқарасы сияқты сөз болады, сондай-ақ
автономды топ санасында оның коллективтік өмір сүруі, ал сонымен
қатар елде ішкі тәртіпті және азаматтық бейбітшілікті қамтамасыз ету
қабілеттілігі, ал жоғары ақырғы сәтте – ең жақсы өмір, береке рақат;
▪ Коллективтік ерікті көрсету және теңестіруге қабілеттілік; осы
қасиет жарым-жартылай харизматикалық билік түсінігін қымтайды М.Вебер
бойынша, әлдеқандай руда бұл билікке ритуал және символдарды орыннан
алумен түрін өзгертеді, және тұлға қасиетімен кім оны іске асырады
соған қатысты, мұндай қабілеттілік барлық легитимділік формасының
жиынтығымен ойынға қосылады, ақиқат және көзге түспейтін оның сипатын
аңғаруға мүмкіндік береді;
▪ Идея және саяси бағдарлама: бұл өлшеу тек қайта құру және жаңа
тәртіпке ұмтылу белгіленген ашық қоғам аталатын елдерде ғана табылуы
мүмкін; ол, бәлкім жабық дәстүрлі қоғамнан бас тартты, маңызды белгі
кімдікі – “өз тобына қайтып келу”, ал қимыл маусымдық циклді еске
түсіретін дөңгелекпен символданады. Бұл қабілеттілік мақсатты
белгілей және перспективаны аша, әрі болып жатқан әлеуметтік
тәртіппен шығуды түсіндіріп дәмелендіреді.
Сонымен барлық жоғары да айтылғанның негізінде қорытындыға келеміз,
биліктің легитимділігі – басқаратындармен басқарылатындардың арасындағы
келісімнің дәрежесін сипаттайтын түсінік. Билік легитимді егер
басқарылатындар басқаратындарды дұрыс басқарады деп мойындаса, жалпы
алғанда олар мұны қалай жасайды. Әрі бұл мойындау басқарылатындар және
басқаратындар ретінде жете түсініледі. Біріншіге егер әділ және дұрыс емес
танылса, онда қалай болғанда да, биліктің өзі табиғи және оның институты
және ритуалымен байланысты. Екіншісі басқарылатындардан бой ұсынуды күтеді,
ал сонымен қатар бағынуы бойынша оның әрекетін бақылайды, және сөздей
немесе қарсылық көрсететіндер яғни, бой ұсынуды қаламайтындар диссидентпен
байыпталады.
Документке ешқандай сүйенусіз, мақсатқа лайықтылық немесе дәстүрлі
әзірге дейін бұл аргументтер көпшілік үшін нанарлыққа тұрмаса
басқарылатындардың едәуір саны билікті легитимді ете алмайды. Сөйтіп,
ақырғы тоқтамында, биліктің легитимділігі – бұл адам санасының фактісі.
Жеке адам немесе институт легитимді билікке мына жағдайда, егер де олар
кімдерге жарлықпен белгілі үндеу салса, оның дұрыс бұйрық беруін
мойындағанда болады. Егерде билікті иеленуші легитимділігін жоғалтса ерте
ме кешпе шапшаң ретте – ол биліктің өзін жоғалтады. Әрі аса елеулі, ең
әуелі басқарылатындар үшін легитимділік сенімін жоғалтады – ол билікті
иеленушлердің тура басқарушы мойындауды тоқтатады. Билік фигурасының өздері
де ситуацияның өзгергенін жете түсінбейді, бой ұсынуды, бойұсынуға
әзірлігін тосуды жалғастырады. Мысалы, Россиялық PR-экспертін
жүргізетіндердің берген бағасы бойынша, қазіргі Россиядағы бір саяси
лидердің ерекше белгісіне және оның тек біреуіне ғана емес, нағыз
харизманың идеяларына әуестік болып табылады. Сонымен осындай лидерде
реалдылықты тұрақты түсінбеушілік пайда болады: олар оған халық жағынан
ешқандай бүкіл – халықтың сүйіспеншілік және ықыластың жоғын көрмейді.
Легитимділіктің жоғалғанын жете түсіну билікті иеленушіге күйзеліс әкеледі,
және олар елдің іс-жағдайын талдаудың нәтижесін шарасыз тым қолайлы негізде
түсіндіріп беруге тырсады. Көпшілік динамикасының санасына едәуір аз
фиксация беріледі – осы немесе басқа лидерден азаматтың қалжырғандығы
болған лидерден көңілі қалу, жаңа ізбасар немесе идея бойынша эктуазиазим
болады.
Саяси билікті легитимділеудің бірнеше факторлары өмір сүреді. Оның
өміріндегі ең маңызды уақыт болып табылады. Халық биліктің айқындалған
түріне, дәстүрлі ритуал және атрибутпен әдеттенеді. Легитимділіктің өір
сүруінің басқа факторы жетістік болып табылады. Егер билік азаматтарынымен
ойдағыдай тиімді болып мойындалса, онда ол әжептәуір тез легитимді болады.
Легитмиділік табиғилық немесе тұрақтылықтың арқасында табылуы мүмкін.
Президентке оны ұлы, дана тағы басқалай көріп ғана емес, ол өз тұғырын
заңдық негізде ұстап тұр ма, сонысына қарап бағыну қажет.
Билік легитимділігі психологиялық көзқарспен өзімен бірге субъективті
заңдылықты көрсетеді – адамдардың өзі, ол заңдылыққа лайықты ғана емес,
шіркеулік немесе халықаралық институттар қазіргі билікті басқару құқығын
мойындайды. Жеткілікті болады және сонымен заңдық көзқараспен билік
толықтай легитимді, ұлттық және халықаралық документтерге сайма-сай бәрі
бекітілді, дегенмен, халықтың өзі бұл легитимділікті мойындамайды. Қазіргі
саяси ғылымда легитимділік тиімділік принципі ретінде, билік сенімі
конституциялық кеңістікте түсіндіріледі. Бұл билікті легитимділеудің ең
жоғарғы деңгейі бар.
1.2 Конституционализм – билікті легитимациялаудың ең жоғарғы деңгейі
Саяси жүйенің демократиялық сипаты сонымен немесе басқа негізге алатын
документтермен, бәрінен бұрын азамат бостандығы мен адам құқығын
белгілейтін конституциямен, плюрализм, шарттық жүйе және уәкілдік
принциппен анықталады. Мемлекеттің конституциясы туралы айта, Аристотель
оның мәндік мазмұнын немесе құрылысын аша білді. Аналогия рухында “адам
конституциясы” туралы айтылған. Сондай ақ кең мағынада кез-келген мемлекет
өзінің конституциясын иеленеді. Ежелгі гректерде конституция (Politia)
Аристотель бөлген конституция басқару формасын білдірді. Антикалық
ойшылдардың ұсынысы бойынша, конституция тек қана басқару жүйесінің
“абстракты тұлғаның сүйегін енгізген емес, сонымен сол сүйекті бекітіп оның
тірі пәнін үлестіріп беретін бір этосты енгізді. Конституцияның қазіргі
анықтамасы (лат сөзінен – Constitutio - орнату) айрықша ерекшеленеді –
нағыз жалпы мағынада бұл құқықтық норма жүйесі,бағыт ретінде жоғары заңдық
күшті иеленеуші және адам мен қоғам арасындағы қатынастардың негізін
реттеуші сонымен қатар мемлекеттің өзін ұйымдастырудың негізі.
Контитуциялық қоғамда легитимация екі деректен шығады: жеке адамның
бостандығынан және халық еркінен.
Индивидуалдық бостандық конституция тілінде бастапқыдан (либералды
табиғи құқық ілімінде “табиғи”) адам қоғамының негізі болып табылады.ол
мемлекетке қатысты. Бірақ ол сонымен қоса оған тапсырылған: мемлекет
бостандықты құрметтеуі және қорғауы керек, оның өрістетілуіне құқықтық
және әлеуметтік жағдайды қамтамасыз ету керек. Бостандық қазіргі түсінікте
ормандағы жабайы өсімдік болып табылмайды, ал кең дәрежеде мемлекеттік
құқық мәдениетін тудыруға қызмет ету.
Халық еркі құқықтың жасындылық шығармасымен негізсіз алға шығады. Халық
өзі құқықтық тұлға болып табылады. Юарлық мемлекеттік билік шығатын
демократияның субъектісі – бұл мемлекет мүшесінің құқықтық одағы. Заң бұл
одақтағы мүшенің жағдайын анықтайды және шыныда галогендік бірлік пен
тиімділік инерцияны дамытуға мүмкіндік беретін реалды мүмкіншілікке
сүйенеді. Бірақ, конституция халықтың этикалық, мәдени, әлеуметтік бірлігі,
немесе табиғи организм туралы ұсыныс талап болып табылатын солқылдақ
жағдайға шектеу бермейтін демократияны сондайлық қатты құруы мүмкін емес.
Халық еркіндігін құқықтық бір мағыналы анықтаусыз халық құқықтың қатынаста
әрекеттік негізде және қоғамда мемлекеттік биліктің басшылық принципіне
төтеп бере алмайды.
Халық өзінің еркін анықтау үшін және білдіру үшін құқықтық ұйымдарды,
құқықтық процедураны қажет етеді. Халық еркі сайлауда демократиялық
дауыспен көрінеді. Ол тағы да халық еркі сонымен қатар заң шығаруда және
заңды атқаруда өз формуласын табады.
Демократиялық легитимация күрделі құқықтық арна жүйесінде болады,
неғұрлым күшті тармақталса, соғұрлым араласпай ол өзінің қайнар көзі –
халықтан алыстатылады. Легитимация түйдегі сайлауда өзінің еркін білдіретін
халықтан, парламент арқылы үкіметке, ал одан заңдық басқаруға соттық
мекемеге барады. Легитимация қайнарынан нақты мемлекеттік биліктің
эманациясына дейінгі жеке адамның құқығына қатысты жол, ұзақ және түзу бір
сызықты емес. Бірақ егер осы шара құққтық күшке енгізілуге тиісті болса,
онда өзара байланыс түйіні сақталған болуы керек, легитимация потогы
үзілмеген, өйткені демократияда мемлекеттік биліктің әр әлпеті халықтан
шығуы керек.
Жеке адамның статусы түрліше көрсетіледі. Сондықтан біз оны
демократиялық немесе либералды –құқықтық конституция тұрғысынан
қарастырамыз.
Демократиялық көзқарас бойынша жеке адамның яғни жеке адам мемлекеттік
халықтың интегралданған элементі болып табылады. Оған басқару базисі сияқты
көпшілік қалыптасатын процесте процедурамен еркін және тең жол ашық.
Демократиялық бостандық әр азаматтың мемлекетті басқарудағы қатысуында
көрінеді. Мемлекеттік одаққа тұтастық ретінде, ал жеке азаматқа өзін-өзі
басқару құқығы жатады.
Либералдық бостандыққа не тиісті, ұждан бостандығы, пікір бостандығы
жүзеге асырылған, сонымен қоса, ол мемлекеттік одақта мүшеліктің нәтижесі
болып табылмайды және ұйымдардың ішінде болмайды. Ол адамның тұлғалық
болмысына негізделген.
Индивидуалдық бостандық көпшілік принципіне бағынбайды және дауыс
бермейді. Егер оны демократизацияламаса ол өзінің табиғатын жоюы мүмкін
еді. Анықтауға қатысу өзін-өзі билеуді өзгертпейді, ал тең қатысу –
индивидуалдық өзіндік.
Индивидуалдық бостандық пен коллективтік билікті татуластырудың
философиялық әрекеті мемлекеттік шарт теориясын әкелді: функцияға, жеке
адамдар өзін, мемлекетке бергені сияқты, табиғи бостандық пен саяси бірлік
образында негізделген шартпен оған жазылады және оған сөзсіз бағынады,
бірақ оның есесіне компенсация санасында жалпы ерікті қалыптастыруға қатысу
құқығын алады. Руссоның ұсынған қоғамдық шарт теориясы, тотальды
демократияның либеральдылығының алмастырылуымен теоретикалық ақтау ретінде
қолданылады.
XVIII ғасырда жариялаған адам құқығының ерекшілігі “ажыратылмайтын”
табиғи құқық ретінде анықталады. Мүлкін алуға тиым салу демократиялық
мемлектке де қатысты. Негізгі заң адам құқығының “ажыратылмайтын” шартын
бекіткен либералды традициядан шығады.
Демократияның жоғары теориясы либералдық және демократиялық бостандық
арасында,ы айырмашылыққа аназар аудармастан тап мұндай әртүрлі үстемшілікті
алуға және басқарылатындармен басқарушыларға бостандықты уәде етеді.
Радикалды-демократиялық идеология де егер уәде іске аспаса, қажеттілікпен
шабуылдайтын, қиыншылықты күресте жеңіл жеңіп шығудың жеңіл техникасын
иеленеді. Өйткені, онда қай жерде утопист сәтсіздікке сабыр етсе, оған
құтқарушы ретінде софист келеді. Соңғысы, таң қаларлық әрекеттегі
мәңгілікті құрды, аргументация схемасы: алдымен индивидке бостандықты уәде
етеді, одан кейін бұл бостандық коллектив бостандығына ауысады, сол сияқты
бостандықтың либералдық мазмұнын ауыстыруға демократиялық мағына келеді.
Енді индивидуалдық бостандық іс-жүзінде тек демократиялық тұтастыққа
ерітілуге мәжбүр етілген. Егер бұл болмаса “ақиқат” бостандыққа еріксіз
көндіру ісі басталады. “Libertas – Радикалды демократияда түрме деп
аталады.
Жоғары Руссолистік демократиялық бұлдыршылыққа, либералдық
демократияның қарапайым конституциялы құқықтық ақиқат қарама-қарсы тұрады:
демократия саяси мемлекеттік жүйесі болып табылады. Мемлекеттік билік
демократия белгісімен төмендетілмейді, мемлекеттік демократиялық формасымен
салыстырғанда, ол тәртіптенеді және легитимденеді.
Мемлекеттік билік өзін индивидке қарама-қарсылықта көрсетеді, ол
конституциялық бостандықтың нағыз мықты гаранты және оның үлкен қауіпті
қарсыласы.
Демократия мемлекеттің еркін формасы болып мына жағдайда, қашан ол
құқықтық мемлекеттің конституциясына ие болғанда, либеральды негізгі
құқықпен бағынады және дауыс бермейтін аймақты қамтығанда қалыптасады.
Конституциялық құқық жеке адамның тіршілік әрекетін қорғайды. Ол
сонымен қатар оның қоғамдық өмірге араласауын оның мәдениетке, ғылымға,
экономика мен саясатқа қатысуын қамтамасыз етеді.
Қоғамдағы негізгі құқықтық легитимділігін білдіретін конституцияның ең
жоғарғы белгілеуі айтады: “Отандық заңдық правосы бар мекеме соншалықты,
қаншалықты олар барлық мәнінде оған қолданылса, негізгі құқық күшейтіледі”.
Қазіргі норма, тек құқықтық, техникалық, периферикалық болып көрінетін ол,
негізгі құқықтың алдында жаңа шама ашады, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz