Бала Абайды дана Абай, шәкірт Абайды ұстаз Абай еткен қандай күш
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І АБАЙ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРДІҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 8
1.1 Жалпы Абайды тудырған дәуір, тарихи орта, сол кезгі қазақ даласында
қалыптасқан қоғамдық қарым – қатынас. 8
1.2 Мақалалар мен зерттеулерден Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын
бағалаудағы пікірлер. 13
ІІ АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ 23
2.1 Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр – сипаты 23
2.2 Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларының мемлекеттік идеологияны
қалыптастырудағы рөлі 40
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
КІРІСПЕ
Қазақ халқының саяси менталитеті оның қазіргі саяси хал – ахуалымен
тығыз байланысты. Сондықтан Абайдың саяси көзқарасын жүйелеу, зерттеу
қазіргі нарықтық экономика заманында өте өзекті болып отыр.
Абай өз айналасындағы адамдарға, өзі өмір сүрген қоғамға, өзі ғұмыр
кешкен заманға сын көзімен қарап келешектерін тап басып көрсете білген деп
келетін бір пара ой сілемі бар. Мұндай ойдың жосығына Абай туралы сөз
қозғағандардың соқпай өткені кемде – кем. Рас бұл сияқты ой – тұжырым басы
ашық ақиқат болғандықтан күдік – күмән тудырмайды. Өйткені, Абайдың
сыншылдық зердесін танытатын бұлтартпас айғақты оның өлеңдері мен қара
сөздерінің кез – келген аралығынан кезіктіруге болады.
Абайдың дәуірі Абай дүниеге келер алдындағы халді еске алатын болсақ,
ол – қазақ халқының бостандық күресі бәсеңдеген кез, Абайға дейінгі болған
көтеріліске ербілік өте күшті болды. Үстем тап пен бұқараның арасындағы
қайшылық айтарлықтай кұшейе түсті. Бірақ ХҮІІІ ғасырдың аяғында үстем тап
пен бұқараның арасындағы қайшылық барған сайын шиеленісіп, орыс бұқарасы
мен қазақ халқының арасындағы қарым – қатынас басталды.
Бүкіл өмірін елінің көкірек көзі – сауатын ашып, алға жетелеуге арнаған
ұлы Абайдың еңбегін бағалағанда алдыңғы орынға оның бүкіл халықтың ұстазы
болғандығы десек, ол асыра айтқандық емес. Өйткені күні бүгінге дейін, жас
өспірімнен ересектерге дейін, оқушылардан ғалымдарға дейін оның шәкірттері
болып, мұрасынан сусындауының өзі соның бір айғағы.
Абайдың саналы өміріндегі ерекше кезең – сексенінші жылдардың екінші
жартысы. Ол сол жылдары Семейдің облыстық санақ комитетіне мүше болып
сайланады. Сөйтіп, өз халқынан әлеуметтік жағдайымен тығыз танысуына
мүмкіндік туады, өз халқының болашағына деген демократтық көзқарасы
тереңдей түседі.
Абайдың ағартушылығына жол ашқан тағы бір дүниенің кілті жақында
табылды. Ол – „Семейддегі бастауыш білім беру қоғамына мүше болу, оған
қазақ зиялыларымен қатар өз балаларын да тартуы”. Семей өңіріндегі алғашқы
мәдени ағарту ошақтарының ұйымдастыруына ұйтқы бола жүріп, сол кездегі
білім беру жүйесінің көптеген мәселелерімен танысты, педагогиканың қыр –
сырына қанықты. Әсіресе, екі қоғамдық ұйымның жергілікті кітапханалармен
мұражайларды жабдықтауға араластыруы, соған сай көптеген ғылым басылымдар
мен құнды деректердің жинақталуы көп септігін тигізді.
Сол жылдары Абай орыстың өзінен бұрынғы ағартушы ойшылдарының, соның
ішінде Толстой мен Ушинский шығармаларымен, Батыс Еуропа педагогтық
еңбектерімен танысты.
Абайдың ағартушылық идеяларының ең мол көрініс тапқан жері - әйгілі
қара сөздері. Біздің бұрынғы зерттеушілер айтқандай, мұндағы нақылдық
тұжырымдарды сарапқа салып, бүгінгі ғылым мен білім деңгейінен қарасақ, ол
ұлы ойшыл ақын ғана емес, сонымен бірге әрі педагог, әрі психолог екеніне
көз жеткіземіз.
Абайдың кемелденген шағы 19 ғасырдың соңы ғылыми психологияның
қалыптаса бастауымен тұспа – тұс келеді. Сондықтан да оны бұл ғылым
саласынан хабардар болды деуге болмайды. Ал ой – түйіндеріндегі
психологиялық идеялармен тұжырымдар атақты философтар шығармаларын оқудан
туып, әрі қарай өздігінен дамыған. Абай терең адам, сондықтан да оның
тұжырымдары да тұңғиық мәнге ие.
Абай шығармаларының идеялық шоқтығы биік, тақырып аясы кең. Абай
шығармалары – ХІХ ғасырдың аяқ кезіндегі қазақ қоғамының айнасы.
Кемеңгер ақын қазақ қоғамындағы ең келелі тақырыптарды, көкейтесті
мәселелерді шығармаларына арқау ете отырып, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік,
саяси, экономикалық, мәдениеттік болмысын, психологиялық бітім – бейнесін
тасқа басқан таңбадай көрсетеді, өзінің озық демократиялық идеясын,
кемеңгерлік ой – пікірлерін ұсынады. Абай еңбектерін жанрлар (өлең, қара
сөз, аударма, музыка) бойынша талдаған зерттеулер көп. Шынын қуғанда
Абайдың ұлтқа көзқарасы – оның демократиялық, ағартушылық идеясының ең
өзекті мазмұнының бірі. Қазақтың бірегей алыбы Абайдың ұлтқа көзқарасы мына
үш түйінді қамтиды:
• Біріншісі, отаншыл, ұлтжандылығы;
• Екіншісі, өзге ұлттар мен халықтарды дұрыс түсініп, олардың
артықшылықтарын үйрену. Дүниежүзіндегі озық мәдениетті қай
халықтан болса да, жатырқамай дәріптеу;
• Үшінші, отаршылдықты, ұлттық езгіні және оның зардаптарын
әшкерелеуі.
Абай өзінің кемеңгерлік ой – пікірлерін бүкіл қазақ халқы жөнінен
өрбітеді. Қандай мәселе жөнінде қойса да, жалпы адам баласына тән ортақ
таным тұрғысынан қарап, өз ұлтын, туған халқын объекті ете отырып, олардың
бойындағы кемістікті түзету, қазақты ел санасына қосу арманы бойынша ой
жүгіртеді. Туған халқын шынайы барлап түсініп, сын таразысына салады да,
ауыр ұйқыдан оятып, салғырттылықтан айықтырудың, тұйықтан шығарудың жолын
қарастырады. Абайдың түп мақсаты – халқын түзеп, ерікті, мәдениетті ел
санатына қосу. Ол осы мақсатқа жетудің жолы – оқу, өнер, білім, еңбек, ақыл
деп біледі. Міне, бұл Абай өлеңдерімен қара сөздерінің сетінемес, сөгідмес
арқауы, тұп қазығы 1.
Абай өз ұлтын – қазақты ең көп сынаған ақын. Ол өз ұлтын неге қатты
сынайды? Бұл оның қазақты сүймегендігінен немесе жек көргендігінен бе? Әлде
қазақты мақтанарлық жақсы касиеттері болмағандықтан ба? Жоқ. Мүлде олай
емес.
Абайдың тұсында қазақ елі Ресей патшалығының бұғауында, экономикалық
жақта ішкі – сыртқы қос қабат езгіде болды, ұлттық сана кенже қалған еді.
Бодандықтан бас иген соң, елді есті жанды ашындыратын әдеттер мейлінше
молайып, ұлттық жақсы қасиеттер көмескеленіп, керісінше елдік, ерлік,
жақсылық, жайсанды – көлеңке жақтарында қалып қойды. Абай бұны сол кездегі
қазақ қоғамынан ашық аңғарып жақсы түсінді.
Мінсіз адам болмайтыны сияқты, бір ұлттың ұлылығымен, жарқын
қасиеттерімен қатар азды көпті ұнамсыз, жексұрын жақтары да болады. Бір
тұлғаның екі жағы. Қай – қай ұлт болмасын, оның халқы сол ұлттық мәдениет
тарихын таратқан. Абай қазақтың тарихын, елдік, ерлік, бай мәдениетін, ізгі
қасиеттерін жақсы біледі. Десе де, қазақ неге өзге дамыған халықтармен
теңесе алмай артта қала береді. Неге өнерсіз, білімсіз қалып шаруашылығын
жеңілдете алмайды? Неге өз малының, дәулетінің қызығын көре алмайды? Өзін
өзгеден қалайша артық санайды? – деген сияқты ауыр сұрақтар Абайды
ойландыра береді. Абай бұларды сол қоғамның шіріктігінен, билеуші таптардың
әділетсіз, озбырлығынан, надандықтан, жексұрын әдеттерден көреді. Мұның өзі
әрі патшалық отаршылдықпен ұлттық бұғаудың, езгінің зардабы екенін де
шығармаларында аңғартады. Сол жайлар тудырған ұлттық мінез – құлықтың,
дағдылардың нақты көрінісін нақты айнамен көрсеткендей, өткір тілмен жаннан
өткізе бетке айтады. Айтып қана қойған жоқ, тастүнек тығырықтан құтылудың
шарасын көрсетеді 2.
Егер, Абай өз ұлтын бәрінен артық сүймесе, қадірлемесе, „Қалың елім,
қазағым, қайран жұртым” деп, оның күйкі тіршілігіне болашақ тағдырына
соншама күйініп, күйзелмес еді. Сыншыл – ғалым Сағат Әшімбаев бұл туралы
жақсы айтқан: „Абай айтқан сындар яғни ойлар тым ашшы екені рас. Алайда ол
сындарды елін жек көріп, еңсесін басу үшін емес, керісінше өз жұртының
ертеңін өзгеден көбірек ойлап, өзгеше жақсы көргендіктен де, оның
көргенсіздік жағын көбірек сынауға мәжбүр болғанын есте ұстауымыз керек.
Шындыққа сүйіспеншілік, ақиқатқа іңкәрлік жоқ жерде сын жоқ екендігін,
сондай – ақ сыншылдық рухтың өзі ойшылдық көзқарастың көрінісі екенін еске
алсақ, Абай айтқан сындарға, ол көрсеткен кемшіліктерге қырын қарауға тиіс
емеспіз” 3.
Ұлттық психика өзгерісінің, заман өзгерісінен де баяу, қиын болатыны
жұртқа мәлім. Ендеше, бұдан бір ғасыр бұрын Абай айтқан сындарды оқып
отырсаңыз, өткен дәуірдегі ғана емес, бүгінгі дәуірдегі қазақ мінезі мен
әдеттері де елестейді. Мұны ойлағанда, Абай тағлымының сол өткен үшін ғана
емес, бүгінгілер үшін де, тіпті болашақ ұрпақтар үшін де сондай құндылығын
мойындамай тұра алмаймыз. Бұл орайда американдықтардың кемшілігін бетіне
басқан Ладлейдің „Сиықсыз американдықтар” атты кітабы алғашқы бір жылдың
өзінде – ақ 15 рет қайта басылып, АҚШ мемлекеті мемлекет істер палатасы
дипломаттардың оқу кітабы қатарына енгізген. Мектептерде Абай тағлымы,
өнегесі тереңірек оқытылса, бүгінгі күннің жігіштері, жарамсақтары,
әділетсіздері, азырақ болар ма еді деген ойға қаласың.
Абай „біздің қазақ” деп шымбайына батыра айтқанда жаппай қазақты емес,
оның аз бөлігін айтып отыр. Ол, біріншіден, халқым, ұлтым деп ойламайтын
патшашыл, зорлықшыл, шенқұмар, кемеңгер дала шонжарлары; екіншіден, ел
ішіндегі қаскүнем көркеуделерді, жағымпаз жандарды, өзімшіл пысықтарды,
өтірік - өсекке үйір, берекесіз, арсыз, жалқау, мақтаныш, жағысмпаз
жандарды айтса; үшіншіден, жалпы надандығын, қаранғылығын, құлдыраған,
азған ұлттық психикасын айтып отыр. Мұны дұрыс түсінбей тұрып Абайды да
дұрыс түсіне алмайсың. Егеменді ел болған шақта, ұлы Абайдың тәлімімен
тәрбие алып, оның көрсеткен жолымен жүріп, білімпаз, өнегелі азаматтар
болып, қоғамымызды жоғары сатыға көтерейік!
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеттері – Біз қазақ халқының ұлы
ақыны Абайдың әлеуметтік – саяси көзқарастарын әлеуметтік тұрғыдан
қарастыру. Қазақ менталитетіндегі әлеуметтік - саяси ой – пікір негіздерін
оның ұлы ақыны Абайдың көзқарастары арқылы зерттеу.
Зерттеу жұмысымыздағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай
міндеттерді шешу ұсынылады:
1. Абайдың саяси-әлеуметтік орынын көрсету;
2. Абай өмір сүрген дәуірдің саяси - әлеуметтік ерекшеліктерімен сол
кезгі қазақ даласында қалыптасқан қоғамдық қарым – қатынастарды
көрсету;
3. Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалаудағы пікірлерді
мақалалар мен зерттеулерден ұғыну;
4. Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларын қалыптастырудағы рөлі
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы – Қазақ
менталитетіндегі әлеуметтік - саяси ой – пікір негіздерінен, қазақтың ұлы
ақыны Абайдың саяси - әлеуметтік көзқарастарын, ерекшеліктерін әлеуметтік
талдау арқылы зерттелуінде.
Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І АБАЙ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРДІҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Жалпы Абайды тудырған дәуір, тарихи орта, сол кезгі қазақ даласында
қалыптасқан қоғамдық қарым – қатынас.
ХІХ ғасырдың орта кезі мен екінші жартысында Абай уақытында болған
жағдайларды білу үшін сол кездегі жалпы Қазақстан халін еске алу керек. ХІХ
ғасырдың орта тұсында Абайдың балалық шағы өтеді. Бұл кезде даласын
патшалық отарлау саясатының алғашқы дәуірі аяқталған, әскери колонизация өз
жемісін бере бастаған мезгіл. Әскери түрде отарлау арқылы бірсыпыра
жергілікті халықтың қонысы ауысып, шұрайлы жерінен айырыла бастады 3.
Ішкі Ресейден жер тарлығынан, помещиктер қанауынан үлкен жоқшылыққа
ұшыраған орыс шаруалары қалың топ болып, Қазақстанға ауысып келе бастайды.
Патшалық отарлау саясаты қазақ халқының жерін алғанда, оның
шұрайлысын сол патшалықтың оң қолы болып саналатын қазақ орыстарға, әр
алуан өндіріс орнатқан капиталистерге, патша қызметіндегі ірілі – ұсақ
шенеуніктерге алып берді. Ел қолынан кеткен жер патшалықтың өзі өсірген
қанаушы таптардың қалаулы топтарына берілді.
Осындай отарлау саясатын ойдағыдай жүргізу үшін патша өкіметі қазақ
даласында жаңадан мемлекеттік басқару аппаратын құрды. ХІХ ғасырдың орта
кезіне дейін округтерге бөлініп биленетін тәртіп орнына 1868 жылы
қабылданған жаңа заң бойынша ендігі қазақ даласындағы патшалықтың әкімшілік
түрі басқаша болды. Бар қазақ даласы бірнеше болыстарға, облыстар уездерге
бөлінді. Уезд болыстыққа бөлінеді. Болыстық ауылнайларға (старшиналарға)
жіктелді. Сөйтіп, қазақ халқының қалың көпшілік шаруасы патрихалдық –
феодалдық үстемдік тәртібімен бір қаналса, патша өкіметінің әділетсіз алым
– салығы арқылы тағы да қанауға түсті.
Абайдың әлеуметтік қайраткер болып, ақындық өнері басталған шақта қазақ
даласында мемлекеттік - әкімшілік басқару жүйесі қалыптасқан еді.
Патша өкіметі басқарудың жаңа жүйесін енгізе отырып, қазақ жерінде ескі
патрихалды – феодалдық қатынастарға негізделген басқару жүйесін сақтап
қалды. Мұның өзі қазақ сахарасында ескі қалыптағы рушылдық, феодалдық
қоғамның ұйытқысын бұзбай, отарланған ел мәдениетсіз, ескі қалпына берік
болып, сол көне күйде қала беруін тілегендік еді.
Сондықтан, құн дауы, жесір дауы, барымта, қалың мал төлеу, көп әйел алу
сияқты ескілік әдет – ғұрыпты, тәртіпті сақтап отыруға патшалық саясаттың
өзі жәрдемші болды. Ал, мұның өзі ел ішін бірлігіне іріткі болып, таусылмас
дау – жанжалды үнемі қоздырып отырды. Патша өкіметінің шенеуніктері
жергілікті халықтарды бір – біріне айдап салып, одан өздеріне пайда тауып,
пара алып, билікке таласқан қазақ байларының қолтығына су бүркіп, солар
арқылы отарлау саясатын кең түрде жүргізіп отыруға мүмкіндік алды.
Ақша беріп жанғасқан,
Ақысын әрең сол алды.
Орыс сияз қалдырса
Болыс елін қармайды.
Қу старшын аш билер,
Аз жүрегін жалғайды,- деп, Абайдың шенейтіні сол жаңағы ел ішіндегі
патша өкіметінің саясатын іске асыратын болыс – билер еді.
Осылайша, қазақ халқының ең шұрайлы жерін алып, бар байлығын талап
байып жатқан патшалық өкімет пен оның әкімдері, сол халықтың қамы үшін
бірде – бір әрекет етіп көрген емес. Елдің ортасынан мектеп ашу,
ағартушылық іс жүргізу, дертін емдейтін емханалар салу, тағы басқа сәл ғана
болса да әр алуан мәдениет елесін қазақ жеріне беру дегеннің бірде – бірін
жасаған емес.
1870 – 1880 жылдары Орынбор, Троицк, Омбы сияқты қалаларда аздап
елдердің балаларын оқытатын Неплюев училищесі сияқты мектептер ашылып, онда
патшалық үкімет орындарында көмекшілік іс атқаратын тілмаштар, ұбақ
шенеуніктер дайындау мақсаты тұрды. Патша өкіметі бұл мектептерді
жергілікті жиналған алым – салықтан түскен қаражатқа сала отырып, қазақ
балаларын оқытқанда елді ағартуды ойлаған емес.
Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінен біз патшалықтың дәл өзін сынап,
қарсылық сөз сөйлегенін кездестіре алмаймыз. Бірақ, сол патшалықтың қазақ
елі сияқты жұртты билеп отырған жүйесін және оның әкімдері губернатор, ояз,
болыс – билер, тілмаш, старшын, елубасы мен шабармандары, онан соң жаңағы
қазақтың өз ішінен шыққан ұсақ шенеуніктерді барынша әшкерелеп, масқаралап,
мінеп – сынағанын көреміз.
Осы аталған патшалық, отаршылдық - әкімшілік жүйе қазақ халқының
көпшілігіне неше түрлі алуан ауыртпалықтар әкелді. Жерінен айырылған қазақ
шаруасы, енді қолындағы малынан да айырыла бастады.
Сауда капиталының дамуы қазақ даласын өндіріс бұйымдарын өткізетін
нарыққа айналдырды. Болар – болмас нәрсені малға, оның жүн терісіне
айырбастап саудагерлер баий бастады. Патша өкіметінің шенеуніктері көл –
көсір байлықты иеленіп, тезарада әлденіп үстемдігі аса түсті. Жері тарылуы,
алым – салықтың күшеюі, неше алуан қанау ауыртпалықтарының молаюы арқылы
бұқара көпшілік пен еңбекші кедей атаулы бұрынғыдан да нашар күйге түсті.
Қазақ көп жерлерінде қалың шаруалар жатаққа айнала бастады. Күн көрісі
тарылған ел кедейлері қалаларға, сондағы өндіріс орындарына жалданып
кететін болды. Ал, олар орыс және шет ел капиталистері үшін арзан еңбек
қолы еді. Таңның атысымен, күннің батысына дейін белін жазбай жұмыс атқарып
тапқан табыстарын көпшілігінің күн көрісінен артылмайтын еді. Осының
барлығы Абай ақындық еткен заманда қазақ ортасында тап жігіне айқындала
түсуіне себеп болды.
Міне біз патшалық отарлау саясаты себебінен туған жалпы әлеуметтік,
қоғамдық, шаруашылық жайларға тоқталып өттік. Бұдан біз патшалық Ресейдің
қазақ сияқты елге айқындап танылған қастық түрдегі саясатын көреміз. Бұл
тарихтың шыны мен сыры.
Енді осымекн қатар, біз тағыда бір тарихи шындықты айтуымыз керек. Ол –
шындық – Радишевтен бастап, Ұлы Октябрь революциясына шейін, бір ғасырдан
астам уақыт патшалық өкіметпен алысып келген азаттық – демократиялық
жолдағы орыс халқының ұлы қайраткерлерінің Ресейі. Осы екінші Ресей
патшалықтың абсолютизміне, кертартпалығына қарсы алысқан сан
қайраткерлерді, Ресейдің өзіндегі еңбекші қаналушы халықтардың қамын жеген,
олармен қатар отар елдеріне достықпен қараған даналарды әкелді. Сондай
әлеуметтік бағыт Пушкиннің еңбектерінде көрінген, Белинскийдің әлеуметтік
ойларында танылған, Герценнің халық үшін азаматшыл ойынан, тартысынан
туған.
Ол 1860 жылдарда қоғамдық өмірдің қайшылығынан туған демократиялық –
революциялық бағыт: Чернышевский, Добролюбов, Салтыков – Щедрин, Некрасов
еңбектерінен туған тартыстар.
1890 жылдары Ресейде жаңа тарихтық ағымның жалғасы есебінде социял –
демократиялық, саяси тартыс жолы ашылды.
Осы тарихи жағдайларды дұрыс танып, келешекті болжаған әрбір елдің
демократияшыл озат қайраткерлері Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты кемеңгер еді.
Олар қазақ мәдениетінің тарихында бұрын болмаған жаңа дүниенің, тарихи
белестердің адамы еді. Сондықтан да бұлар өзінен бұрынғы, ру – феодалдық
идеологиядан неғұрлым биік тұрды.
Абай, Ыбырай мен Шоқан сияқты қазақ елі тек орыс халқының мәдениетінен,
әлемдік ел қазынасынан тәрбие – тәлім алса ғана жарыққа жететінін білген.
Бұл жайды тек халқы туралы ғана емес, Абай өзі туралы да қоса ойлаған. Елі
– жұртын үгіттеумен бірге ең алдымен өз білім – тәрбиесін, әсіресе
жазушылық, әлеуметтік еңбек талабын, бұрын бұның алдында өзге ақындар
бармаған бағытқа түспеген арнаға салады.
Абай туралы, Абайдың дүниеге көзқарасы туралы, әдебиетте қалыптасуы
туралы Мұқтар Әуезов былай дейді: Абай әрқашанда орыс халқының рухани
мәдениетінің ұлы мұрасына аңсап қол созумен өз халқының әлеуметтік ойының
тарихында нағыз прогрестік қозғалыстың басшысы болды, осымен бірге қазақ
халқы мен орыс халқының бұл халықтарды бөліп келген реакцияшыл құрылымға
қарсы күресте келешек жарқын өмір сәулесі үшін достасып бірігуіне
жәрдемдесті 4.
Бала Абайды дана Абай, шәкірт Абайды ұстаз Абай еткен қандай күш?? Оның
да өз жұмбағы бар. Соның бастау бұлағы ата - ана тәрбиесі. Абайтану
ғылымының ірге тасын қалаған, қабырғасын көтеріп, күмбезін көтерген ұлы
жазушы Мұхтар Әуезов зерттеулеріне сүйенсек Абайдың әкесі Құнанбай – ел
билеген көсем, қара сөзге дес бермеген шешен, жастайынан атқа қонған
найзагер, талапты да табанды адам болған екен. Бала Абайды жанынан тастамай
небір дүлдүл шешендердің, ақын - жыраулардың асыл сөздерін, абзал
қасиеттерін,көсемдердің әділ биліктерін оған сабақ еткен әжесі Зере мен
анасы Ұлжан Абайды ел - жұртын сүйер мейірімділікке, үлкен жүректі ұлылыққа
баулыған.
Арнайы оқуына келсек; жасынан зерек Абай Семей медресесіндегі 3 - 4
жылдық діни оқуды аяқтаған соң, мектеп есігін ашпапты. Бірақ, бүкіл ғылым
негіздері мен білім түрлерін өз қалауымен оқып игеріп, ақыры даналықтың
асқар биігіне көтерілді. Ертедегі грек ойшылдары Платон, Сократ,
Аристотелдерден бастап, Батыс Европа мен Шығыстың ғұлама білімпаздардың
еңбектерінен сусындай жүріп, ойы дамып, қиалы шарықтаған.
Сонымен, Абайдың дүниеге, әлеуметтік, қоғамдық көзқарасының
қалыптасуына, біріншіден: - Абайдың өмір сүрген дәуірі, сол дәуірдегі саяси
– экономикалық, қоғамдық құрылыстың әсері болса; екіншіден, - жастайынан
бойына сіңіріп өскен қазақ халқының ауызша мәдениетінің атадан балаға
жалғасып келе жатқан бай ескерткіштері; үшіншіден, - ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы Ресейдегі әлеуметтік демократиялық ойдың идеялары, қазақ
даласына осы ойды әкелген саяси жер ауып келген, Абайдың орыс достарының
әсері еді.
Солай десекте, Абайдың шығыс классиктерінің әдебиетімен таныс
болғандықтан ескерусіз қалдыруға болмайды. Бұл әлемдік әдебиеттің өшпес
жұлдыздары Фердауси, Низами, Науаи, Саади, Хажа Хафиз, Абугали – Сина
(Авеценна) және басқалардың еңбегін көп оқыған, олардың шығармаларына сын
көзбен қараған, жақсы жерлерін, яғни адамгершілікті, еңбекті, адалдықты
жырлаған ойларын қабылдады. Бірақ ақындық үлгісін, өлең жазу түрін,
поэтикалық мәдениетті, саяси - әлеуметтік идеяларды олардан алған жоқ. Орыс
халқының озық мәдениетінің қайнар бұлағы – Пушкиннен, Лермонтовтан,
Чернышевскийден, Толстойдан алды.
Абай қазақ халқының бай шығармашылығын дамыта отырып, өз еңбегінде орыс
халқының озық мәдениетін рухани азық ете отырып, өзінің ақындық
өзгешелігін, ұлттық сипатын сақтап көркейте білді. Бұл Абайдың
кеменгерлігі, ұлылығы еді.
1.2 Мақалалар мен зерттеулерден Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын
бағалаудағы пікірлер.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеу
тарихына келетін болсақ, ол өзінің алғашқы бастауын Кәкітай Ысқақұлы
бастырып шығарған Абайдың өлеңдер жинағынан басталады 5. Олай дейтін
себебіміз Кәкітай бұл жинақта Абайдың алғаш өмірбаянын жазып, оның
шығармаларына түсінік беріп, топтап, өзінше реттеп, шолу жасаған еді.
Кәкітай Абайды қазақтың ру патрихалдық ескілік жолын, болмаса ислам дінін
дәріптейтін ақын етіп көрсеткен жоқ. Ол бірден Абайдың жаңа дәуірдің, жаңа
рухани мәдениеттің, жаңа дүниенің ақыны екендігін айыра білді.
Абайдың қазақ шеңберінде бұрын соңды әдебиет тарихында болмаған ақын
екендігіне көзі жетті. Сондықтан ол, Абай шығармашылығына ұлы орыс
мәдениетінің әсер еткендігін, Абайдың дүниеге көзқарасына Чернышевскийдің,
Пушкиннің, Лермонтовтың, Достоевскийдің, Салтыков – Шедриннің, Толстойдың,
Белинскийдің, Добролюбовтың, Писаревтің шығармалары әсер еткендігін 6
дұрыстап атап көрсетті.
Сонымен бірге Кәкітай орыс классиктерінің кітаптары Абайдың ақындық
рухын тебіренткенін, Абай өз халқы үшін бір медресе болғанын, жамандықтан
жиіркеніп, жақсы адам болуға, өнер білім алуға шақырғанын айтады.
Кейбір адамдар, Абайдың тілі қиын, түсінігі ауыр деп ойлайды. Шынында
оның сөзі терең мағыналы, өнегелі, көркем екендігіне түсінбейді 7 -
дейді. Кәкітай Абайға арнап жазған өмірбаянында.
Кәкітай жинастырып 1909 жылы Петербург қаласында бастырылып шыққан Абай
өлеңдерінің жинағы, онда Кәкітай жазған Абайдың өмірбаяны келешекте Абай
мұрасын жинастырып жариялауда және зерттеуде баға жетпес тарихи еңбек
болды.
Бұдан соң Абай туралы татардың Зейнелгабидин Элжаухары деген зерттеуші
Тобықты Ыбырай марқұмның сөздерінен деп Абайдың бірнеше өлеңдерін үлгі
қылып, өзінің Қазан қаласында шыққан Насихат - Қазақия деген жинағында
1909 жылы басып шығарады 8. Бұдан да материал беріп, Абайды танытқан
Кәкітай, өйткені ол 1907 жылы Абайдың кітабын бастыру мақсатымен Қазанға
барып, бір жыл жатып қайтқаны белгілі.
1913 – 1917 жылдар арасында Абай туралы, оның әдеби мұралары сол кезде
шығып тұратын Айқап журналы мен Қазақ газеттерінде жарық көріп тұрды.
Мысалы, 1913 С. Торайғыров Айқап журналында әдебиет жайлы жазылған
мақаласында Абайды жоғары бағалап, үлгі етіп жазды 9.
1944 жылы Абайдың қысқаша өмірбаяны Шығыс тілдерінің Лазаревский
институтының АЛШАРКИЯТ атты Шығысқа арналған ХҮІІІ еңбегінде Москвада
басылып шықты 10.
1914 жылы 26 қаңтарда Семей географиялық қоғам Абайдың қайтыс
болғандығына он жыл толуына байланысты ұйымдастырған әдебиет кешіне Назипа
Құлжанова Абай туралы алғаш рет баяндама жасады 11. Бұл баяндама туралы
қысқаша хабар 1914 жылы Айқап журналының №4-ші санында басылып шықты.
Осы жылдары Томск қаласында шығатын Сибирский студент журналында
Қазақ поэзиясы туралы Семей географиялық қоғамының мүшесі Белослудовтың
мақаласы шықты 12. Ол бұл мақаласында Абайдың аса дарынды, терең ойшыл
ақын екендігін, Абайдың Пушкин мен Лермонтовтан зор әсер алып, Абайдың
қазақ әдебиетінде жаңа жолдың бастауыш екендігін баяндап, орыс жұртшылығына
Абайдың жылы таныстырмақшы болғандығы байқалады.
Кәкітай бастырған жинақтан кейін, екінші рет Абайдың таңдамалы өлеңдер
жинағы 1917 жылы Орынборда Нұржановтың бастыруымен жарыққа шықты 13.
Орынбор қаласы. Осыдан кейін 1918 жылы Семей қаласында ақпан айынан бастап,
айына екі рет „Абай” атты әдеби журнал шыға бастады. Үшінші рет Абай Абай
шығармаларын жинақтап, 1922 жылы Ташкент қаласында Кәкітайдың атымен кітап
басылып шықты. Осы кездері Абайдың өлеңдері, тақпақ сөздері, сол уақытта
шыққан „Таң, „Сана”, „Шолпан” сияқты қазақ тіліндегі журналдарында,
„Ыңқылап” сияқты өзбек тіліндегі журналда үнемі жарияланып тұрды.
1990 – 1930 жылдар арасында баспа сөз бетінде Абай туралы көптеген
мақалалар басылып, айтыстар туа бастады. Абай айналасындағы тартыстардың
нәтижесінде алғаш рет 1933 жылы Абайдың шығармаларының толық жинағы басылып
шығарылды. Бұл жинаққа көп еңбек сіңіріп, Абайдың өмірбаянын зерттеп,
ғылыми тұрғыдан жазған Мұқтар Әуезов болды.
1934 жылы Абайдың өмірі мен шығармашылығына байланысты зерттеу
еңбектері „Әдебиет майданы” журналының 11-12 сандарында жарияланды. Осы
журналдағы Абайға арналған мақалалардың ішінде профессор М. Әуезовтың „Абай
ақындығының айналасы”, профессор тілші Х. Жубановтың „Абай қазақ
әдебиетінің классигі”, профессор М.С. Сильченконың „Абайдың реализмі” деген
және т.б. мақалалар жарияланған еді. Бұл мақалалар мен зерттеулерден
Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалауда пікірлері әртүрлі болса
да – бәріне тән ерекшелігі – Абайдың классик ақын, асқан ойшыл екендігін
мойындауы, мұның өзі Абайтануда бір қалам алға басу еді.
Абайтанудағы бұдан соңғы зор белес шынайы ой – пікірлердің ғылыми, әділ
арнаға түсіп кең дамуы 1940 – 1945 жылдар арасында Абайдың туғанына 95
жылдығына, одан соң 100 жылдығына байланысты жан – жақты зерттеулер еді.
Абайға көп еңбек сіңірген Мұқтар Әуезовпен қатар, Сәбит Мұқановтың да
ақынға арналған мақалалары 1945, 1948 жылдары шыққан Абай томдарына бет
ашар болып басылды.
Осы уақытта Абайдың толық жинағы қазақша, орысша том – том болып шыға
бастады. Көптеген зерттеу еңбектері мен мақалалар, баяндамалар жарық көрді.
Осы бір кезең Абайтану ғылымын зор белеске, кең асуға шығарды, тамаша
„Абай” романының тууына да жемісті жағдайлар жасады. Әдебиет пен Абай
жайындағы ең соңғы айтыс 1951 жылы маусым айында өтті. Бұл айтыста көптеген
құнды пікірлер айтылды. Сонымен бірге әдебиетте „біртұтас” ағым теориясына
әділ соққы берілді 14. „Абайдың өмірі мен шығармашылығына” деген атпен
Абайға арналған ұжымдық ірі жинақ 1954 жылы жарық көрді. Мұнда он төрт
түрлі мақала ақынның өмірі мен әдеби мұрасын жан – жақты зерттеп қамтыды.
Солардың бірнешеуін атап өтейік: М. Әуезовтың „Абайдың өмірі мен
творчествасы”, Х.Ғ. Мүсіреповтың қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы
Абайдың тарихи орны, Б. Кенжебаевтың „Қазақ реалистік әдебиетінің негізін
салушы”, Т. Нұртазиннің „Абайдың ақындық шеберлігі туралы”, М.С.
Сильченконың „Абайдың реализмге келуі”, мұнан басқа К. Бейсенбиев, М.
Ақынжанов, З. Ахметов, Т. Тәжібаев, И. Сауранбаевтың және т.б. мақалалары.
Жалпы бұл жинақ Абайтану ғылымына қосқан үлес болды.
Абайды зерттеу ғылымының үшінші кезеңі 1948 жылдан басталады. Оған
дәлел Абай туралы шыққан кейбір еңбектермен монографиялық зерттеулер,
профессор Х. Жумалиевтің қазақ тілінде 1948 жылы шыққан „Абайға дейінгі
қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі”, профессор М.С. Сильченконың
орыс тіліндегі „Абайдың творчестволық биографиясы”. (1958 ж.), Х.
Сүйіншіалиевтің „Абайдың қара сөздері” (1956 ж.), Т. Тәжібаевтің „Абайдың
педагогикалық көзқарастары жайында”, „Абайдың әлеуметтік – философиялық
ойлар жайында”, Э. Жиреншиннің орыс тілінде жазылған – „Абай және оның орыс
достары” (1949 ж.), қазақ тілінде – „Абай және орыстың ұлы революцияшыл
демократтары” (1959 ж.) сияқты жеке кітап болып басылған ғылыми еңбектері
атап кетуіміз керек.
Әр кезде, әр мәселе жайында Абайтану ғылымына азды – көпті еңбек
сіңіріп, үлес қосқан бір топ ғалымдарды – Э. Марғұланның, Н. Смирнованың,
Ы. Дүйсенбеватың, Т. Әлімқұловтың, К. Мұхаметқановтың әке мұрасын зерттеуші
Ләйлә Мұхтарқызы Әуезованың аттарын атауға болады.
Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеуде, Абай мұрасын жұртшылыққа
танытуда істеліп жатқан жұмыстар аз емес. Қорыта келе айтпағымыз, жоғарыда
аталған Абай туралы зерттеу еңбектерді басшылыққа ала отырып, Абайдың өмірі
мен оның әдеби мұрасына кеңірек тоқталып өту.
Абайдың шығармашылығы ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы қазақ даласының
қоғамдық өмірінде болған үлкен әлеуметтік – экономикалық өзгерістермен
тікелей байланысты. Оның шығармаларында сол кездің қазақ өмірінің
әлеуметтік шындығын әлеуметтік – экономикалық тұрғыдан кең, әрі жан – жақты
суреттелгені соншалықты, онда тұтас бір дәуірдің көрінісі айқын берілген,
- деп жазды Мұқтар Әуезов, - оның өлеңдерін, поэмаларын, қара сөздерін өз
қоғамының энциклопедиясы деп батыл айтуға болады 15. Ойшыл ақын өлеңдері
мен ғақиялары сол кездегі қазақ қоғамындағы үстемдік құрған патриалхалдық –
рулық құрылысқа, сондай – ақ басқа да әртүрлі әлеуметтік құрылысқа топтарға
өзінің көзқарасын айқын білдірген. Ақын өзі шонжар ортадан шыққанынан
қарамастан, феодалдық – рулық билеп төстеушілдердің зорлық зомбылықтарына
қарсы бітіспес көзқараста болды. Енбекші бұхараның мұқтаждық пен жоқшылықта
өмір сүруін әкім, би, бай, болыс, атқамінерлер сияқты рулық билеп
төстеушілердің озбырлығы мен надандығынан деп түсініп, олардың рухани
бишаралығын бірқатар өлеңдерінде өлтіре сынады.
Ынсапсызға не керек, істің ақ пен қарасы, нен таппаймыз демейді,
бүлінсе елдің арасы....
Үшіншіден сөзінде ақын надан, ел тағдыры, халық қамы дегенді ойламайтын
үстем таптың қылығын әшкере етіп, аяусыз сынайды. Ол мал көбесе малшыларға
бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, жүйрікті байлап отырмақ. Байлық
байға өз билігін заңсыз жүргізуге жол береді: Олардың көнділері көкте,
көздері аспанда, адамдық, арамдық, ақыл, ғылым, білім – еш нәрсе малдан
қымбат демейді... Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім, ұяты, ары, жақыны
бәрі - мал 16.
Абай қарапайым халықтың ауыр да, қараңғы өміріне немқұрайлы қарай
алмады. Жоқшылық пен аш – жалаңаштыққа душар болған ауыл кедейлері тұрмыс –
тіршілігінің соншалықты ауыр екенін қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай
... деген өлеңінде күйініш сезіммен бейнелейді.
Кедейдің өзі жүрер малды бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тонған иінін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.
Ақын бай – шонжарларды қатардағы қарапайым кедейлер мен күйзелген жаршы
– жалшыбайларға жемқор болуға шақырады:
Алса да аяншақтау кедей сорлы,
Еңбек білмес, байдың да жоқ қой орны.
Жас бала, кемпір – шалын тентіретпей,
Бір қыс сақта, тас болма сен де о құрлы.
Абай ел әміршілігімен кедей шаруаларының үнемі бітімсіз, ымыраға
келмейтін қарсылықта екенін анықтап түсіндіреді.
Жалшы үйіне жаны ашып ас бермес бай,
Артық қайыр – артықша қызметке орай.
Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ,
Андастырған екеуін, құдайым – ай, - деп, байлардың кедейді күнбе – күн
езіп отырғандығын, олардың араларындағы экономикалық теңсіздікті және бұл
екеуінің өмір бойы аңдысуымен келе жатқанын, бір – біріне мүдделерінің
қайшы екенін ашық айтты.
Ақын ақсүйек феодалдардың өз басының пайдасы үшін әдейі тұтандырып,
ушықтырып рулық тартыс пен әртүрлі топтардың күресін, алауыздықтарын қатты
сынайды:
Болды да, партия,
ел іші жарылды.
Әуремін мен тыя,
Дауын мен шарынды ....
Ойшыл ақынның демократиялық көзқарастары оның әкімшілік, сәт тергеу
орындарының қызметі жөніндегі пікірлерінен анық байқалады.
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары патша үкіметінің қазақ даласына енгізген
сайлау жүйесі – жергілікті үстем тап өкілдерінің патша әкімдерінің алдында
жарамсақтанып, өз қара басының пайдасын көздейтінін, екіжүзділігін
көрсетті. Абай болыс болған жылдарда патша әкімшілігі отарлау саясатының
мақсаты мен мәнін түсініп, бұл биліктен бас тартады. Бірқатар өлеңдерінде
әкімшілік саясаты сайлауда еш әділеттің жоқтығын, бәрі халықты алдау екенін
ашық айтады:
Шашты малын, берді барын.
Баларымды жұртына ....
Ақын патша ұлықтарына пара беріп сайланған болашақ әкімдер мен
старшындарды сынайды:
Болыс болса, түсінің,
Түксігін салар тырсиып.
Сенен аяр, түгі жоқ,
Бүгін сыйлас көрініп.
Бүгін жалын, ертең жоқ,
Сөзі мен өзі бөлініп ....
Ауыл әкімдері старшын, би, болыстардың билікке қолы жеткеннен кейін,
қарапайым халықты қорғаудың орнына патшаның ұлықтарымен ауыз жаласып, елді
қанауын, рақымсыз жәбірлеуін батыл айыптайды: ... болыс болғанда өзі
қулық, арамдықпен болыстыққа қолы жеткен сен, момынды қадірлемейді, өзіндей
арам, қуларды қадірлейді ....
Абай бай – шонжарлардан заңсыз іс - әрекеттерін, мансапқор, пәлеқор
мінездерін әшкерелеп:
Мәз болады, болысың,
Арқаға ұлық қаққанға.
Шелтірейтіп, орысын,
Шенді шекпен жапқанға ... - деп надан болыстардың ұлықтар шенді шекпен
жауып, арқасына қаққанына мәз болғанын қатты сөгеді.
Өз заманындағы сот орындарының қызметіне талдау жасай келе ақын олардың
даулы істерді шешкенде қолданатын қулық – сұмдықтарын парақорлығын көрсетіп
береді: әрбір болыс елді ... би сайлағандық, бұл халыққа көп залал
болғандығы көрініп, сыналып білінді. Дала өлкесінің қоғамдық өміріндегі би
– болыстық қызметі барысында Абай сот істерінің әділ шешілуіне ықпал етіп
отырған. Бұл ру басылары, бай – феодалдарға ұнамды. Олар ақынды ғасырлар
бойы қалыптасқан артықшылықтарына, рулық салт – дәстүрлерге төнген қауіпті
жан тұтып, оның жеке басыны қастандық әрекеттер ұйымдастырды. Ойшыл ақын
феодалдық қатынас үстемдік еткен қазақ сахарасында ел басқару, әкімшілік
жұмысқа араласу жеке адамның қабілеттілігіне емес, дәулетіне байланысты
екенін, мал мен ықпалының күшімен билікке қолы жеткен наданның істері
күштегі қағыну, өзінің дәрежесін сықтау жағын қарастырып, еңбекшіні
қанап, байлығын арттыру мақсатын көздейтінін ашып айтады.
Кедей би жантайды,
Сауыр мен өркешке.
Саулыққа ел байды,
Кеңесер би кешке...
Қазіқ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздікті әшкерелей отырып Абай барлық
ағартушы – демократтар сияқты қарапайым халықтың әмірін жақсартудың жолын
білім және еңбекте деп білді.
Пайда ойлама, ар ойла.
Талап қыл, артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып, көруге...
Ол халықтың ауыр тұрмысын, мешеулігін кертартпа патриархалдық –
феодалдық салт – сана мен әдет – ғұрыптардың үстемдігінен,
мәдениетсіздіктен, жалқаулықтан, ру тартысы пәлеқорлық сықылды жат
қылықтардын көріп, оларға қарсы күресті. Ақынның ағартушылық көзқарасы
адамзаттың даму тарихын идеалистік тұрғыда түсіндіретін орыстың
ревалюционер – демократтарының ой – пікірлерімен үндес келеді. Олар
қоғамның дамуы материалистік материалдық игіліктерді өндіруде емес,
халықтардың рухани дамуы менен адамдардың жоғары саналығында деп есептейді.
... Адам тұрмысын жетілдіретін негізгі күш, - деп жазды М.Г.
Чернышевский, адамдардың ақыл – ойының дамуында. Абайдың халық ағарту жайлы
тұжырымдары – оқу ағарту ісінің адам баласының рухани және материалдық
қажеттерін қанағаттандырудағы маңызы туралы Чернышевскийдің қағидасымен
астасып жатыр.
Ағартушы ақын қазақ халқының дамуы, оның басқа елдің қатарына жетуі
үшін рухани байлықты арттыруға, орыс және басқа халықтардың мәдениетін
үйренуге шақырады. Халықтар достығы мен теңдігін жырлау – Абай
шығармаларының негізгі идеялық бағыттарының бірі. Ойшыл ақын экономикалық
даму мен мәдени жағынан артта қалған Дала өлкесіне Россияның прогрессті
ықпалын жақсы түсінді. Ол орыс халқының мәдениеті мен өнерін үйренуге,
егіншілік кәсібінің тәжірбиесін меңгеруге және демократиялық озық ойлы
зиялыларының идеяларымен танысуға үндеді. Жиырма бесінші сөзінде: Орысша
оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста зор.
Залалынан қашық бол, пайдасына ортақ болуға, тілін, ғылымын, оқуын білмек
керек - деп жазды 17.
Ұлы ақын Лермонтовтың, Пушкиннің өлеңдерін қалай шебер аударған. Абай
орыс тілін үйрен, орысша оқы деген заманда өз тілінде сөйлемейтін қазақтар
болмаған. Қазір де орыс тілін білме деп ешкім айтпайды. Орыс тілін де,
ағылшын тілін де тағы басқа тілдерді қажетіне қарай шамаң келгенше үйрен,
бірақ оның бәрі де ана тілінде білме, ана тіліңде менсінбе деген ұғым
тудырмайды.
Ең алдыменен ана тіліңді біл, ана тіліңді құрметте, содан кейін
мейлінше көп тілдерді үйрен. Туған тілге деген сүйіспеншілік бала кезден
басталмаса кейін қиынға соғады. Айналаңдағы адамдарға, өзін өскен ортаның
табиғаты мен халқының мәдениетіне, дәстүріне деген көзқараста туған тіліңді
білуден басталады дейміз - дейді Абай Құнанбаев.
Әрбір адамның өзінің ана тіліне деген көзқарасына қарап, оның мәдени
деңгейіне ғана емес, сонымен бірге азаматтық қасиеттері жөнінде де
мүлтіксіз баға беруге болады. Өз Отанына деген махаббат, өз ана тіліне
деген шынайы махаббатсыз болуы мүмкін емес. Өз ана тіліне немқұрайлылықпен
қарайтын адам хайуанмен бірдей. Оның ана тіліне деген немкеттілігі өз
халқының өткеніне, қазіргісі мен келешегіне деген немкеттілікпен сабақтасып
жатады.
Біз бұл жерде заңғар жазушылардың ана тілі туралы пікірлерін келтіріп
отыруымыз: Абайдың орысша оқы, орыс тілін үйрен, мәдениетін үйрен деген ой
– толғауларына қарсы шыққандықтан емес, тоталитаризм дәуірінде империялық
ғылым саясатының зардабынан жапа шеккен, құрып кетуге шақ қалған, тілімізді
алдымен өзіміз құрметтеп, мәртебесін арттыруға, атсалысуға тиісті
екендігімізді көрсету еді. Бұл проблеманың маңыздығы зор болғандықтан, оған
тоқталмай кету мүмкін емес.
Комунистік партияның көсемдері бір совет халқы және олардың бір ортақ
тілі болады. – деді емес пе? Ол – ортақ тіл - әрине орыс тілі. Осындай
солақай саясаттың жүзеге асырыла бастауы әсіресе, қазақ тілінің дамуына
орасан кедергі жасады, оның жойылып кету қаупін туғызды.
Бүгінгі таңда ата – бабамыз ғасырлар бойы армандаған егемендігімізге
қол жеткіздік, тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болды.
Бүгінгі күні тіліміз шын мәнінде мемлекеттік мәртебеге сай қолданылып,
шын тиісті дәрежесінде дамып отыр ма? Жоқ. Ана тіліміздің қолдану аясын
кеңейтіп, қадір – қасиетін арттыру – біздің міндетіміз.
Абай, оқы, білім ал, байлық та, бақыт та білімде – деп, өзінің қара
сөздерінде де, өлеңдерінде де насихаттаудан жалыққан емес.
Түбінде баянды еңбек – егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Абайдың бұл сөзінің мәні, мағынасы, мазмұны бүгінгі таңда орасан зор.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университет студенттерінің алдында сөйлеген сөзінде білімсіз, ғылымсыз,
рухани байлықсыз қарыштап дамудың мүмкін емес екендігін, өркениетті
елдердің қатарына қосылудың тек арман боп қалатындығын айта келе, білім
менен рухани байлықтың құнының қазба және басқа да материалдық байлықтың
артық болмаса кем емес екендігін, сол үшін оқудың, терең білудің
қажеттілігін көрсетті. Экономикасы, технологиясы дамыған алдыңғы қатарлы
елдерде ең алдымен білімге көңіл бөлген. Білімнің арқасында өнеркәсіп,
экономика дамыған. Америкада күшті дағдарыстан кейін (ХХ ғасырдың бас
кезінде) білімге, оқу жүйелеріне көп қаражат бөліп, олардың қарыштап
дамуына көп күш жұмсаған. Соның нәтижесінде білімге, ғылымға жұмсалынған
қаражат, экономиканың мықтап дамуына ықпалын тигізді. Америкада оқу
жүйесіне жыл сайын ұлттық табыстың 8 пайызы бөлінеді екен. Абайлың
көрегендігін осы мысалдан – ақ айқын көруге болады.
Ұлы ақын қоғам алдында мәңгі өшпес мұра қалдырды, оның тарихи еңбегінің
мәні ... қазақ өмірінің шындығын қатып қалған феодалдық – рулық қоғамның
үстемдігін өзінің алдындағылар мен замандастарынан бұрын басқаша көзбен
көргенінде 18.
Біз, жоғарыда соттың, би – болыстардың әділетсіздігін, піреге
сатылатындығын Абайдың қатты әшкерелеп отырғандығын, мұның қоғамның дамуына
кері әсерін тигізетіндігін аяусыз әшкерелеп, айтып отырғанын айтып кеттік.
Бұл мәселенің бүгінгі таңдағы ролі азайды ма? Жоқ. Елде ұрлық, тонау,
арнаулы мақсатпен кісі өлтіру – оның себептерінің ашылмай аяқсыз қалуы т.б.
өз міндеттерін түбегейлі іске асыра алмай жүруде. Ұлы Абай парақорлықты
үлкен күнә деп қатты сынаған. Сондықтан да мансапқа, лауазымға,
тағайындағанда адамның пұлына, байлығына қарамай, Абай айтқандай оның
біліміне, қабілетіне қараса әлеуметтік әділет жүзеге асып, жұмыстар алға
баса берер еді.
Осы айтылғандардан Абай ой – толғауларынан бүгінгі күн үшін де
әлеуметтік ролі ұшан – теңіз.
ІІ АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ
2.1 Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр – сипаты
Абай (Ибрагим) Құнанбаев Семей облысының Шыңғыс тауын жайлаған Тобықты
руында 1845 жылы туылған. Абайдың өз әкесі Құнанбай, атасы Өскенбай, арғы
атасы – Ырғызбай, Құнанбай Өскенбайұлының үш баласынан жалғыз қалған.
Құнанбай жас кезінен бастап – ақ қатал, пысық, еті тірі болып өседі, қайтсе
де ел көзіне түсіп, ауызға іліну әрекетіне барынша күш салады. Әуел бастан
найза ұстап, балуандыққа түсіп, батырлыққа кіріседі, ұрысқа да қатысып
мықты ер, найзагер болады. Ат жалын тартып мінгеннен бастап елді баурап,
еңсеріп билеп әкетеді. Ел ісіне мықты кіріседі, әке мұрасы, ата тізгінін
бұрын ұстайды. Ең әуелі Тобықты еліне көп жылдары старшын болады.
Ендігі жерде ел билеу, қызмет істеу, зор атаққа ие болу, билік мансап
тек орыс патша шенеуніктерінің қыбын табу арқылы екенін, ол үшін орысша
оқу, хат тану – осының бәрінен қажеттігін өзге феодалдар емес, алыстан
болжай білді. Екінші жағынан өзі мұсылманша хат таныған, ислам діні жолын
берік ұстанған, соның мықты қамалы болуға тырысады. Осы мақсатпен ел ішіне
бірнеше мешіт салдырады (Қарқаралы мешіті, Аягөз мешіті), кейін қартайған
шағында Құнанбай Меккеге барып, сонда қазақ адамдары түсіп жүрсін деп,
өсиет етіп өз пұлына Такия деген жатын үй салдырады. Үшіншіден, феодалдық
– патрихалдық дәстүрді берік ұстап, ескі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І АБАЙ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРДІҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 8
1.1 Жалпы Абайды тудырған дәуір, тарихи орта, сол кезгі қазақ даласында
қалыптасқан қоғамдық қарым – қатынас. 8
1.2 Мақалалар мен зерттеулерден Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын
бағалаудағы пікірлер. 13
ІІ АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ 23
2.1 Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр – сипаты 23
2.2 Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларының мемлекеттік идеологияны
қалыптастырудағы рөлі 40
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
КІРІСПЕ
Қазақ халқының саяси менталитеті оның қазіргі саяси хал – ахуалымен
тығыз байланысты. Сондықтан Абайдың саяси көзқарасын жүйелеу, зерттеу
қазіргі нарықтық экономика заманында өте өзекті болып отыр.
Абай өз айналасындағы адамдарға, өзі өмір сүрген қоғамға, өзі ғұмыр
кешкен заманға сын көзімен қарап келешектерін тап басып көрсете білген деп
келетін бір пара ой сілемі бар. Мұндай ойдың жосығына Абай туралы сөз
қозғағандардың соқпай өткені кемде – кем. Рас бұл сияқты ой – тұжырым басы
ашық ақиқат болғандықтан күдік – күмән тудырмайды. Өйткені, Абайдың
сыншылдық зердесін танытатын бұлтартпас айғақты оның өлеңдері мен қара
сөздерінің кез – келген аралығынан кезіктіруге болады.
Абайдың дәуірі Абай дүниеге келер алдындағы халді еске алатын болсақ,
ол – қазақ халқының бостандық күресі бәсеңдеген кез, Абайға дейінгі болған
көтеріліске ербілік өте күшті болды. Үстем тап пен бұқараның арасындағы
қайшылық айтарлықтай кұшейе түсті. Бірақ ХҮІІІ ғасырдың аяғында үстем тап
пен бұқараның арасындағы қайшылық барған сайын шиеленісіп, орыс бұқарасы
мен қазақ халқының арасындағы қарым – қатынас басталды.
Бүкіл өмірін елінің көкірек көзі – сауатын ашып, алға жетелеуге арнаған
ұлы Абайдың еңбегін бағалағанда алдыңғы орынға оның бүкіл халықтың ұстазы
болғандығы десек, ол асыра айтқандық емес. Өйткені күні бүгінге дейін, жас
өспірімнен ересектерге дейін, оқушылардан ғалымдарға дейін оның шәкірттері
болып, мұрасынан сусындауының өзі соның бір айғағы.
Абайдың саналы өміріндегі ерекше кезең – сексенінші жылдардың екінші
жартысы. Ол сол жылдары Семейдің облыстық санақ комитетіне мүше болып
сайланады. Сөйтіп, өз халқынан әлеуметтік жағдайымен тығыз танысуына
мүмкіндік туады, өз халқының болашағына деген демократтық көзқарасы
тереңдей түседі.
Абайдың ағартушылығына жол ашқан тағы бір дүниенің кілті жақында
табылды. Ол – „Семейддегі бастауыш білім беру қоғамына мүше болу, оған
қазақ зиялыларымен қатар өз балаларын да тартуы”. Семей өңіріндегі алғашқы
мәдени ағарту ошақтарының ұйымдастыруына ұйтқы бола жүріп, сол кездегі
білім беру жүйесінің көптеген мәселелерімен танысты, педагогиканың қыр –
сырына қанықты. Әсіресе, екі қоғамдық ұйымның жергілікті кітапханалармен
мұражайларды жабдықтауға араластыруы, соған сай көптеген ғылым басылымдар
мен құнды деректердің жинақталуы көп септігін тигізді.
Сол жылдары Абай орыстың өзінен бұрынғы ағартушы ойшылдарының, соның
ішінде Толстой мен Ушинский шығармаларымен, Батыс Еуропа педагогтық
еңбектерімен танысты.
Абайдың ағартушылық идеяларының ең мол көрініс тапқан жері - әйгілі
қара сөздері. Біздің бұрынғы зерттеушілер айтқандай, мұндағы нақылдық
тұжырымдарды сарапқа салып, бүгінгі ғылым мен білім деңгейінен қарасақ, ол
ұлы ойшыл ақын ғана емес, сонымен бірге әрі педагог, әрі психолог екеніне
көз жеткіземіз.
Абайдың кемелденген шағы 19 ғасырдың соңы ғылыми психологияның
қалыптаса бастауымен тұспа – тұс келеді. Сондықтан да оны бұл ғылым
саласынан хабардар болды деуге болмайды. Ал ой – түйіндеріндегі
психологиялық идеялармен тұжырымдар атақты философтар шығармаларын оқудан
туып, әрі қарай өздігінен дамыған. Абай терең адам, сондықтан да оның
тұжырымдары да тұңғиық мәнге ие.
Абай шығармаларының идеялық шоқтығы биік, тақырып аясы кең. Абай
шығармалары – ХІХ ғасырдың аяқ кезіндегі қазақ қоғамының айнасы.
Кемеңгер ақын қазақ қоғамындағы ең келелі тақырыптарды, көкейтесті
мәселелерді шығармаларына арқау ете отырып, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік,
саяси, экономикалық, мәдениеттік болмысын, психологиялық бітім – бейнесін
тасқа басқан таңбадай көрсетеді, өзінің озық демократиялық идеясын,
кемеңгерлік ой – пікірлерін ұсынады. Абай еңбектерін жанрлар (өлең, қара
сөз, аударма, музыка) бойынша талдаған зерттеулер көп. Шынын қуғанда
Абайдың ұлтқа көзқарасы – оның демократиялық, ағартушылық идеясының ең
өзекті мазмұнының бірі. Қазақтың бірегей алыбы Абайдың ұлтқа көзқарасы мына
үш түйінді қамтиды:
• Біріншісі, отаншыл, ұлтжандылығы;
• Екіншісі, өзге ұлттар мен халықтарды дұрыс түсініп, олардың
артықшылықтарын үйрену. Дүниежүзіндегі озық мәдениетті қай
халықтан болса да, жатырқамай дәріптеу;
• Үшінші, отаршылдықты, ұлттық езгіні және оның зардаптарын
әшкерелеуі.
Абай өзінің кемеңгерлік ой – пікірлерін бүкіл қазақ халқы жөнінен
өрбітеді. Қандай мәселе жөнінде қойса да, жалпы адам баласына тән ортақ
таным тұрғысынан қарап, өз ұлтын, туған халқын объекті ете отырып, олардың
бойындағы кемістікті түзету, қазақты ел санасына қосу арманы бойынша ой
жүгіртеді. Туған халқын шынайы барлап түсініп, сын таразысына салады да,
ауыр ұйқыдан оятып, салғырттылықтан айықтырудың, тұйықтан шығарудың жолын
қарастырады. Абайдың түп мақсаты – халқын түзеп, ерікті, мәдениетті ел
санатына қосу. Ол осы мақсатқа жетудің жолы – оқу, өнер, білім, еңбек, ақыл
деп біледі. Міне, бұл Абай өлеңдерімен қара сөздерінің сетінемес, сөгідмес
арқауы, тұп қазығы 1.
Абай өз ұлтын – қазақты ең көп сынаған ақын. Ол өз ұлтын неге қатты
сынайды? Бұл оның қазақты сүймегендігінен немесе жек көргендігінен бе? Әлде
қазақты мақтанарлық жақсы касиеттері болмағандықтан ба? Жоқ. Мүлде олай
емес.
Абайдың тұсында қазақ елі Ресей патшалығының бұғауында, экономикалық
жақта ішкі – сыртқы қос қабат езгіде болды, ұлттық сана кенже қалған еді.
Бодандықтан бас иген соң, елді есті жанды ашындыратын әдеттер мейлінше
молайып, ұлттық жақсы қасиеттер көмескеленіп, керісінше елдік, ерлік,
жақсылық, жайсанды – көлеңке жақтарында қалып қойды. Абай бұны сол кездегі
қазақ қоғамынан ашық аңғарып жақсы түсінді.
Мінсіз адам болмайтыны сияқты, бір ұлттың ұлылығымен, жарқын
қасиеттерімен қатар азды көпті ұнамсыз, жексұрын жақтары да болады. Бір
тұлғаның екі жағы. Қай – қай ұлт болмасын, оның халқы сол ұлттық мәдениет
тарихын таратқан. Абай қазақтың тарихын, елдік, ерлік, бай мәдениетін, ізгі
қасиеттерін жақсы біледі. Десе де, қазақ неге өзге дамыған халықтармен
теңесе алмай артта қала береді. Неге өнерсіз, білімсіз қалып шаруашылығын
жеңілдете алмайды? Неге өз малының, дәулетінің қызығын көре алмайды? Өзін
өзгеден қалайша артық санайды? – деген сияқты ауыр сұрақтар Абайды
ойландыра береді. Абай бұларды сол қоғамның шіріктігінен, билеуші таптардың
әділетсіз, озбырлығынан, надандықтан, жексұрын әдеттерден көреді. Мұның өзі
әрі патшалық отаршылдықпен ұлттық бұғаудың, езгінің зардабы екенін де
шығармаларында аңғартады. Сол жайлар тудырған ұлттық мінез – құлықтың,
дағдылардың нақты көрінісін нақты айнамен көрсеткендей, өткір тілмен жаннан
өткізе бетке айтады. Айтып қана қойған жоқ, тастүнек тығырықтан құтылудың
шарасын көрсетеді 2.
Егер, Абай өз ұлтын бәрінен артық сүймесе, қадірлемесе, „Қалың елім,
қазағым, қайран жұртым” деп, оның күйкі тіршілігіне болашақ тағдырына
соншама күйініп, күйзелмес еді. Сыншыл – ғалым Сағат Әшімбаев бұл туралы
жақсы айтқан: „Абай айтқан сындар яғни ойлар тым ашшы екені рас. Алайда ол
сындарды елін жек көріп, еңсесін басу үшін емес, керісінше өз жұртының
ертеңін өзгеден көбірек ойлап, өзгеше жақсы көргендіктен де, оның
көргенсіздік жағын көбірек сынауға мәжбүр болғанын есте ұстауымыз керек.
Шындыққа сүйіспеншілік, ақиқатқа іңкәрлік жоқ жерде сын жоқ екендігін,
сондай – ақ сыншылдық рухтың өзі ойшылдық көзқарастың көрінісі екенін еске
алсақ, Абай айтқан сындарға, ол көрсеткен кемшіліктерге қырын қарауға тиіс
емеспіз” 3.
Ұлттық психика өзгерісінің, заман өзгерісінен де баяу, қиын болатыны
жұртқа мәлім. Ендеше, бұдан бір ғасыр бұрын Абай айтқан сындарды оқып
отырсаңыз, өткен дәуірдегі ғана емес, бүгінгі дәуірдегі қазақ мінезі мен
әдеттері де елестейді. Мұны ойлағанда, Абай тағлымының сол өткен үшін ғана
емес, бүгінгілер үшін де, тіпті болашақ ұрпақтар үшін де сондай құндылығын
мойындамай тұра алмаймыз. Бұл орайда американдықтардың кемшілігін бетіне
басқан Ладлейдің „Сиықсыз американдықтар” атты кітабы алғашқы бір жылдың
өзінде – ақ 15 рет қайта басылып, АҚШ мемлекеті мемлекет істер палатасы
дипломаттардың оқу кітабы қатарына енгізген. Мектептерде Абай тағлымы,
өнегесі тереңірек оқытылса, бүгінгі күннің жігіштері, жарамсақтары,
әділетсіздері, азырақ болар ма еді деген ойға қаласың.
Абай „біздің қазақ” деп шымбайына батыра айтқанда жаппай қазақты емес,
оның аз бөлігін айтып отыр. Ол, біріншіден, халқым, ұлтым деп ойламайтын
патшашыл, зорлықшыл, шенқұмар, кемеңгер дала шонжарлары; екіншіден, ел
ішіндегі қаскүнем көркеуделерді, жағымпаз жандарды, өзімшіл пысықтарды,
өтірік - өсекке үйір, берекесіз, арсыз, жалқау, мақтаныш, жағысмпаз
жандарды айтса; үшіншіден, жалпы надандығын, қаранғылығын, құлдыраған,
азған ұлттық психикасын айтып отыр. Мұны дұрыс түсінбей тұрып Абайды да
дұрыс түсіне алмайсың. Егеменді ел болған шақта, ұлы Абайдың тәлімімен
тәрбие алып, оның көрсеткен жолымен жүріп, білімпаз, өнегелі азаматтар
болып, қоғамымызды жоғары сатыға көтерейік!
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеттері – Біз қазақ халқының ұлы
ақыны Абайдың әлеуметтік – саяси көзқарастарын әлеуметтік тұрғыдан
қарастыру. Қазақ менталитетіндегі әлеуметтік - саяси ой – пікір негіздерін
оның ұлы ақыны Абайдың көзқарастары арқылы зерттеу.
Зерттеу жұмысымыздағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай
міндеттерді шешу ұсынылады:
1. Абайдың саяси-әлеуметтік орынын көрсету;
2. Абай өмір сүрген дәуірдің саяси - әлеуметтік ерекшеліктерімен сол
кезгі қазақ даласында қалыптасқан қоғамдық қарым – қатынастарды
көрсету;
3. Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалаудағы пікірлерді
мақалалар мен зерттеулерден ұғыну;
4. Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларын қалыптастырудағы рөлі
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы – Қазақ
менталитетіндегі әлеуметтік - саяси ой – пікір негіздерінен, қазақтың ұлы
ақыны Абайдың саяси - әлеуметтік көзқарастарын, ерекшеліктерін әлеуметтік
талдау арқылы зерттелуінде.
Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І АБАЙ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРДІҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Жалпы Абайды тудырған дәуір, тарихи орта, сол кезгі қазақ даласында
қалыптасқан қоғамдық қарым – қатынас.
ХІХ ғасырдың орта кезі мен екінші жартысында Абай уақытында болған
жағдайларды білу үшін сол кездегі жалпы Қазақстан халін еске алу керек. ХІХ
ғасырдың орта тұсында Абайдың балалық шағы өтеді. Бұл кезде даласын
патшалық отарлау саясатының алғашқы дәуірі аяқталған, әскери колонизация өз
жемісін бере бастаған мезгіл. Әскери түрде отарлау арқылы бірсыпыра
жергілікті халықтың қонысы ауысып, шұрайлы жерінен айырыла бастады 3.
Ішкі Ресейден жер тарлығынан, помещиктер қанауынан үлкен жоқшылыққа
ұшыраған орыс шаруалары қалың топ болып, Қазақстанға ауысып келе бастайды.
Патшалық отарлау саясаты қазақ халқының жерін алғанда, оның
шұрайлысын сол патшалықтың оң қолы болып саналатын қазақ орыстарға, әр
алуан өндіріс орнатқан капиталистерге, патша қызметіндегі ірілі – ұсақ
шенеуніктерге алып берді. Ел қолынан кеткен жер патшалықтың өзі өсірген
қанаушы таптардың қалаулы топтарына берілді.
Осындай отарлау саясатын ойдағыдай жүргізу үшін патша өкіметі қазақ
даласында жаңадан мемлекеттік басқару аппаратын құрды. ХІХ ғасырдың орта
кезіне дейін округтерге бөлініп биленетін тәртіп орнына 1868 жылы
қабылданған жаңа заң бойынша ендігі қазақ даласындағы патшалықтың әкімшілік
түрі басқаша болды. Бар қазақ даласы бірнеше болыстарға, облыстар уездерге
бөлінді. Уезд болыстыққа бөлінеді. Болыстық ауылнайларға (старшиналарға)
жіктелді. Сөйтіп, қазақ халқының қалың көпшілік шаруасы патрихалдық –
феодалдық үстемдік тәртібімен бір қаналса, патша өкіметінің әділетсіз алым
– салығы арқылы тағы да қанауға түсті.
Абайдың әлеуметтік қайраткер болып, ақындық өнері басталған шақта қазақ
даласында мемлекеттік - әкімшілік басқару жүйесі қалыптасқан еді.
Патша өкіметі басқарудың жаңа жүйесін енгізе отырып, қазақ жерінде ескі
патрихалды – феодалдық қатынастарға негізделген басқару жүйесін сақтап
қалды. Мұның өзі қазақ сахарасында ескі қалыптағы рушылдық, феодалдық
қоғамның ұйытқысын бұзбай, отарланған ел мәдениетсіз, ескі қалпына берік
болып, сол көне күйде қала беруін тілегендік еді.
Сондықтан, құн дауы, жесір дауы, барымта, қалың мал төлеу, көп әйел алу
сияқты ескілік әдет – ғұрыпты, тәртіпті сақтап отыруға патшалық саясаттың
өзі жәрдемші болды. Ал, мұның өзі ел ішін бірлігіне іріткі болып, таусылмас
дау – жанжалды үнемі қоздырып отырды. Патша өкіметінің шенеуніктері
жергілікті халықтарды бір – біріне айдап салып, одан өздеріне пайда тауып,
пара алып, билікке таласқан қазақ байларының қолтығына су бүркіп, солар
арқылы отарлау саясатын кең түрде жүргізіп отыруға мүмкіндік алды.
Ақша беріп жанғасқан,
Ақысын әрең сол алды.
Орыс сияз қалдырса
Болыс елін қармайды.
Қу старшын аш билер,
Аз жүрегін жалғайды,- деп, Абайдың шенейтіні сол жаңағы ел ішіндегі
патша өкіметінің саясатын іске асыратын болыс – билер еді.
Осылайша, қазақ халқының ең шұрайлы жерін алып, бар байлығын талап
байып жатқан патшалық өкімет пен оның әкімдері, сол халықтың қамы үшін
бірде – бір әрекет етіп көрген емес. Елдің ортасынан мектеп ашу,
ағартушылық іс жүргізу, дертін емдейтін емханалар салу, тағы басқа сәл ғана
болса да әр алуан мәдениет елесін қазақ жеріне беру дегеннің бірде – бірін
жасаған емес.
1870 – 1880 жылдары Орынбор, Троицк, Омбы сияқты қалаларда аздап
елдердің балаларын оқытатын Неплюев училищесі сияқты мектептер ашылып, онда
патшалық үкімет орындарында көмекшілік іс атқаратын тілмаштар, ұбақ
шенеуніктер дайындау мақсаты тұрды. Патша өкіметі бұл мектептерді
жергілікті жиналған алым – салықтан түскен қаражатқа сала отырып, қазақ
балаларын оқытқанда елді ағартуды ойлаған емес.
Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінен біз патшалықтың дәл өзін сынап,
қарсылық сөз сөйлегенін кездестіре алмаймыз. Бірақ, сол патшалықтың қазақ
елі сияқты жұртты билеп отырған жүйесін және оның әкімдері губернатор, ояз,
болыс – билер, тілмаш, старшын, елубасы мен шабармандары, онан соң жаңағы
қазақтың өз ішінен шыққан ұсақ шенеуніктерді барынша әшкерелеп, масқаралап,
мінеп – сынағанын көреміз.
Осы аталған патшалық, отаршылдық - әкімшілік жүйе қазақ халқының
көпшілігіне неше түрлі алуан ауыртпалықтар әкелді. Жерінен айырылған қазақ
шаруасы, енді қолындағы малынан да айырыла бастады.
Сауда капиталының дамуы қазақ даласын өндіріс бұйымдарын өткізетін
нарыққа айналдырды. Болар – болмас нәрсені малға, оның жүн терісіне
айырбастап саудагерлер баий бастады. Патша өкіметінің шенеуніктері көл –
көсір байлықты иеленіп, тезарада әлденіп үстемдігі аса түсті. Жері тарылуы,
алым – салықтың күшеюі, неше алуан қанау ауыртпалықтарының молаюы арқылы
бұқара көпшілік пен еңбекші кедей атаулы бұрынғыдан да нашар күйге түсті.
Қазақ көп жерлерінде қалың шаруалар жатаққа айнала бастады. Күн көрісі
тарылған ел кедейлері қалаларға, сондағы өндіріс орындарына жалданып
кететін болды. Ал, олар орыс және шет ел капиталистері үшін арзан еңбек
қолы еді. Таңның атысымен, күннің батысына дейін белін жазбай жұмыс атқарып
тапқан табыстарын көпшілігінің күн көрісінен артылмайтын еді. Осының
барлығы Абай ақындық еткен заманда қазақ ортасында тап жігіне айқындала
түсуіне себеп болды.
Міне біз патшалық отарлау саясаты себебінен туған жалпы әлеуметтік,
қоғамдық, шаруашылық жайларға тоқталып өттік. Бұдан біз патшалық Ресейдің
қазақ сияқты елге айқындап танылған қастық түрдегі саясатын көреміз. Бұл
тарихтың шыны мен сыры.
Енді осымекн қатар, біз тағыда бір тарихи шындықты айтуымыз керек. Ол –
шындық – Радишевтен бастап, Ұлы Октябрь революциясына шейін, бір ғасырдан
астам уақыт патшалық өкіметпен алысып келген азаттық – демократиялық
жолдағы орыс халқының ұлы қайраткерлерінің Ресейі. Осы екінші Ресей
патшалықтың абсолютизміне, кертартпалығына қарсы алысқан сан
қайраткерлерді, Ресейдің өзіндегі еңбекші қаналушы халықтардың қамын жеген,
олармен қатар отар елдеріне достықпен қараған даналарды әкелді. Сондай
әлеуметтік бағыт Пушкиннің еңбектерінде көрінген, Белинскийдің әлеуметтік
ойларында танылған, Герценнің халық үшін азаматшыл ойынан, тартысынан
туған.
Ол 1860 жылдарда қоғамдық өмірдің қайшылығынан туған демократиялық –
революциялық бағыт: Чернышевский, Добролюбов, Салтыков – Щедрин, Некрасов
еңбектерінен туған тартыстар.
1890 жылдары Ресейде жаңа тарихтық ағымның жалғасы есебінде социял –
демократиялық, саяси тартыс жолы ашылды.
Осы тарихи жағдайларды дұрыс танып, келешекті болжаған әрбір елдің
демократияшыл озат қайраткерлері Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты кемеңгер еді.
Олар қазақ мәдениетінің тарихында бұрын болмаған жаңа дүниенің, тарихи
белестердің адамы еді. Сондықтан да бұлар өзінен бұрынғы, ру – феодалдық
идеологиядан неғұрлым биік тұрды.
Абай, Ыбырай мен Шоқан сияқты қазақ елі тек орыс халқының мәдениетінен,
әлемдік ел қазынасынан тәрбие – тәлім алса ғана жарыққа жететінін білген.
Бұл жайды тек халқы туралы ғана емес, Абай өзі туралы да қоса ойлаған. Елі
– жұртын үгіттеумен бірге ең алдымен өз білім – тәрбиесін, әсіресе
жазушылық, әлеуметтік еңбек талабын, бұрын бұның алдында өзге ақындар
бармаған бағытқа түспеген арнаға салады.
Абай туралы, Абайдың дүниеге көзқарасы туралы, әдебиетте қалыптасуы
туралы Мұқтар Әуезов былай дейді: Абай әрқашанда орыс халқының рухани
мәдениетінің ұлы мұрасына аңсап қол созумен өз халқының әлеуметтік ойының
тарихында нағыз прогрестік қозғалыстың басшысы болды, осымен бірге қазақ
халқы мен орыс халқының бұл халықтарды бөліп келген реакцияшыл құрылымға
қарсы күресте келешек жарқын өмір сәулесі үшін достасып бірігуіне
жәрдемдесті 4.
Бала Абайды дана Абай, шәкірт Абайды ұстаз Абай еткен қандай күш?? Оның
да өз жұмбағы бар. Соның бастау бұлағы ата - ана тәрбиесі. Абайтану
ғылымының ірге тасын қалаған, қабырғасын көтеріп, күмбезін көтерген ұлы
жазушы Мұхтар Әуезов зерттеулеріне сүйенсек Абайдың әкесі Құнанбай – ел
билеген көсем, қара сөзге дес бермеген шешен, жастайынан атқа қонған
найзагер, талапты да табанды адам болған екен. Бала Абайды жанынан тастамай
небір дүлдүл шешендердің, ақын - жыраулардың асыл сөздерін, абзал
қасиеттерін,көсемдердің әділ биліктерін оған сабақ еткен әжесі Зере мен
анасы Ұлжан Абайды ел - жұртын сүйер мейірімділікке, үлкен жүректі ұлылыққа
баулыған.
Арнайы оқуына келсек; жасынан зерек Абай Семей медресесіндегі 3 - 4
жылдық діни оқуды аяқтаған соң, мектеп есігін ашпапты. Бірақ, бүкіл ғылым
негіздері мен білім түрлерін өз қалауымен оқып игеріп, ақыры даналықтың
асқар биігіне көтерілді. Ертедегі грек ойшылдары Платон, Сократ,
Аристотелдерден бастап, Батыс Европа мен Шығыстың ғұлама білімпаздардың
еңбектерінен сусындай жүріп, ойы дамып, қиалы шарықтаған.
Сонымен, Абайдың дүниеге, әлеуметтік, қоғамдық көзқарасының
қалыптасуына, біріншіден: - Абайдың өмір сүрген дәуірі, сол дәуірдегі саяси
– экономикалық, қоғамдық құрылыстың әсері болса; екіншіден, - жастайынан
бойына сіңіріп өскен қазақ халқының ауызша мәдениетінің атадан балаға
жалғасып келе жатқан бай ескерткіштері; үшіншіден, - ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы Ресейдегі әлеуметтік демократиялық ойдың идеялары, қазақ
даласына осы ойды әкелген саяси жер ауып келген, Абайдың орыс достарының
әсері еді.
Солай десекте, Абайдың шығыс классиктерінің әдебиетімен таныс
болғандықтан ескерусіз қалдыруға болмайды. Бұл әлемдік әдебиеттің өшпес
жұлдыздары Фердауси, Низами, Науаи, Саади, Хажа Хафиз, Абугали – Сина
(Авеценна) және басқалардың еңбегін көп оқыған, олардың шығармаларына сын
көзбен қараған, жақсы жерлерін, яғни адамгершілікті, еңбекті, адалдықты
жырлаған ойларын қабылдады. Бірақ ақындық үлгісін, өлең жазу түрін,
поэтикалық мәдениетті, саяси - әлеуметтік идеяларды олардан алған жоқ. Орыс
халқының озық мәдениетінің қайнар бұлағы – Пушкиннен, Лермонтовтан,
Чернышевскийден, Толстойдан алды.
Абай қазақ халқының бай шығармашылығын дамыта отырып, өз еңбегінде орыс
халқының озық мәдениетін рухани азық ете отырып, өзінің ақындық
өзгешелігін, ұлттық сипатын сақтап көркейте білді. Бұл Абайдың
кеменгерлігі, ұлылығы еді.
1.2 Мақалалар мен зерттеулерден Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын
бағалаудағы пікірлер.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеу
тарихына келетін болсақ, ол өзінің алғашқы бастауын Кәкітай Ысқақұлы
бастырып шығарған Абайдың өлеңдер жинағынан басталады 5. Олай дейтін
себебіміз Кәкітай бұл жинақта Абайдың алғаш өмірбаянын жазып, оның
шығармаларына түсінік беріп, топтап, өзінше реттеп, шолу жасаған еді.
Кәкітай Абайды қазақтың ру патрихалдық ескілік жолын, болмаса ислам дінін
дәріптейтін ақын етіп көрсеткен жоқ. Ол бірден Абайдың жаңа дәуірдің, жаңа
рухани мәдениеттің, жаңа дүниенің ақыны екендігін айыра білді.
Абайдың қазақ шеңберінде бұрын соңды әдебиет тарихында болмаған ақын
екендігіне көзі жетті. Сондықтан ол, Абай шығармашылығына ұлы орыс
мәдениетінің әсер еткендігін, Абайдың дүниеге көзқарасына Чернышевскийдің,
Пушкиннің, Лермонтовтың, Достоевскийдің, Салтыков – Шедриннің, Толстойдың,
Белинскийдің, Добролюбовтың, Писаревтің шығармалары әсер еткендігін 6
дұрыстап атап көрсетті.
Сонымен бірге Кәкітай орыс классиктерінің кітаптары Абайдың ақындық
рухын тебіренткенін, Абай өз халқы үшін бір медресе болғанын, жамандықтан
жиіркеніп, жақсы адам болуға, өнер білім алуға шақырғанын айтады.
Кейбір адамдар, Абайдың тілі қиын, түсінігі ауыр деп ойлайды. Шынында
оның сөзі терең мағыналы, өнегелі, көркем екендігіне түсінбейді 7 -
дейді. Кәкітай Абайға арнап жазған өмірбаянында.
Кәкітай жинастырып 1909 жылы Петербург қаласында бастырылып шыққан Абай
өлеңдерінің жинағы, онда Кәкітай жазған Абайдың өмірбаяны келешекте Абай
мұрасын жинастырып жариялауда және зерттеуде баға жетпес тарихи еңбек
болды.
Бұдан соң Абай туралы татардың Зейнелгабидин Элжаухары деген зерттеуші
Тобықты Ыбырай марқұмның сөздерінен деп Абайдың бірнеше өлеңдерін үлгі
қылып, өзінің Қазан қаласында шыққан Насихат - Қазақия деген жинағында
1909 жылы басып шығарады 8. Бұдан да материал беріп, Абайды танытқан
Кәкітай, өйткені ол 1907 жылы Абайдың кітабын бастыру мақсатымен Қазанға
барып, бір жыл жатып қайтқаны белгілі.
1913 – 1917 жылдар арасында Абай туралы, оның әдеби мұралары сол кезде
шығып тұратын Айқап журналы мен Қазақ газеттерінде жарық көріп тұрды.
Мысалы, 1913 С. Торайғыров Айқап журналында әдебиет жайлы жазылған
мақаласында Абайды жоғары бағалап, үлгі етіп жазды 9.
1944 жылы Абайдың қысқаша өмірбаяны Шығыс тілдерінің Лазаревский
институтының АЛШАРКИЯТ атты Шығысқа арналған ХҮІІІ еңбегінде Москвада
басылып шықты 10.
1914 жылы 26 қаңтарда Семей географиялық қоғам Абайдың қайтыс
болғандығына он жыл толуына байланысты ұйымдастырған әдебиет кешіне Назипа
Құлжанова Абай туралы алғаш рет баяндама жасады 11. Бұл баяндама туралы
қысқаша хабар 1914 жылы Айқап журналының №4-ші санында басылып шықты.
Осы жылдары Томск қаласында шығатын Сибирский студент журналында
Қазақ поэзиясы туралы Семей географиялық қоғамының мүшесі Белослудовтың
мақаласы шықты 12. Ол бұл мақаласында Абайдың аса дарынды, терең ойшыл
ақын екендігін, Абайдың Пушкин мен Лермонтовтан зор әсер алып, Абайдың
қазақ әдебиетінде жаңа жолдың бастауыш екендігін баяндап, орыс жұртшылығына
Абайдың жылы таныстырмақшы болғандығы байқалады.
Кәкітай бастырған жинақтан кейін, екінші рет Абайдың таңдамалы өлеңдер
жинағы 1917 жылы Орынборда Нұржановтың бастыруымен жарыққа шықты 13.
Орынбор қаласы. Осыдан кейін 1918 жылы Семей қаласында ақпан айынан бастап,
айына екі рет „Абай” атты әдеби журнал шыға бастады. Үшінші рет Абай Абай
шығармаларын жинақтап, 1922 жылы Ташкент қаласында Кәкітайдың атымен кітап
басылып шықты. Осы кездері Абайдың өлеңдері, тақпақ сөздері, сол уақытта
шыққан „Таң, „Сана”, „Шолпан” сияқты қазақ тіліндегі журналдарында,
„Ыңқылап” сияқты өзбек тіліндегі журналда үнемі жарияланып тұрды.
1990 – 1930 жылдар арасында баспа сөз бетінде Абай туралы көптеген
мақалалар басылып, айтыстар туа бастады. Абай айналасындағы тартыстардың
нәтижесінде алғаш рет 1933 жылы Абайдың шығармаларының толық жинағы басылып
шығарылды. Бұл жинаққа көп еңбек сіңіріп, Абайдың өмірбаянын зерттеп,
ғылыми тұрғыдан жазған Мұқтар Әуезов болды.
1934 жылы Абайдың өмірі мен шығармашылығына байланысты зерттеу
еңбектері „Әдебиет майданы” журналының 11-12 сандарында жарияланды. Осы
журналдағы Абайға арналған мақалалардың ішінде профессор М. Әуезовтың „Абай
ақындығының айналасы”, профессор тілші Х. Жубановтың „Абай қазақ
әдебиетінің классигі”, профессор М.С. Сильченконың „Абайдың реализмі” деген
және т.б. мақалалар жарияланған еді. Бұл мақалалар мен зерттеулерден
Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалауда пікірлері әртүрлі болса
да – бәріне тән ерекшелігі – Абайдың классик ақын, асқан ойшыл екендігін
мойындауы, мұның өзі Абайтануда бір қалам алға басу еді.
Абайтанудағы бұдан соңғы зор белес шынайы ой – пікірлердің ғылыми, әділ
арнаға түсіп кең дамуы 1940 – 1945 жылдар арасында Абайдың туғанына 95
жылдығына, одан соң 100 жылдығына байланысты жан – жақты зерттеулер еді.
Абайға көп еңбек сіңірген Мұқтар Әуезовпен қатар, Сәбит Мұқановтың да
ақынға арналған мақалалары 1945, 1948 жылдары шыққан Абай томдарына бет
ашар болып басылды.
Осы уақытта Абайдың толық жинағы қазақша, орысша том – том болып шыға
бастады. Көптеген зерттеу еңбектері мен мақалалар, баяндамалар жарық көрді.
Осы бір кезең Абайтану ғылымын зор белеске, кең асуға шығарды, тамаша
„Абай” романының тууына да жемісті жағдайлар жасады. Әдебиет пен Абай
жайындағы ең соңғы айтыс 1951 жылы маусым айында өтті. Бұл айтыста көптеген
құнды пікірлер айтылды. Сонымен бірге әдебиетте „біртұтас” ағым теориясына
әділ соққы берілді 14. „Абайдың өмірі мен шығармашылығына” деген атпен
Абайға арналған ұжымдық ірі жинақ 1954 жылы жарық көрді. Мұнда он төрт
түрлі мақала ақынның өмірі мен әдеби мұрасын жан – жақты зерттеп қамтыды.
Солардың бірнешеуін атап өтейік: М. Әуезовтың „Абайдың өмірі мен
творчествасы”, Х.Ғ. Мүсіреповтың қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы
Абайдың тарихи орны, Б. Кенжебаевтың „Қазақ реалистік әдебиетінің негізін
салушы”, Т. Нұртазиннің „Абайдың ақындық шеберлігі туралы”, М.С.
Сильченконың „Абайдың реализмге келуі”, мұнан басқа К. Бейсенбиев, М.
Ақынжанов, З. Ахметов, Т. Тәжібаев, И. Сауранбаевтың және т.б. мақалалары.
Жалпы бұл жинақ Абайтану ғылымына қосқан үлес болды.
Абайды зерттеу ғылымының үшінші кезеңі 1948 жылдан басталады. Оған
дәлел Абай туралы шыққан кейбір еңбектермен монографиялық зерттеулер,
профессор Х. Жумалиевтің қазақ тілінде 1948 жылы шыққан „Абайға дейінгі
қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі”, профессор М.С. Сильченконың
орыс тіліндегі „Абайдың творчестволық биографиясы”. (1958 ж.), Х.
Сүйіншіалиевтің „Абайдың қара сөздері” (1956 ж.), Т. Тәжібаевтің „Абайдың
педагогикалық көзқарастары жайында”, „Абайдың әлеуметтік – философиялық
ойлар жайында”, Э. Жиреншиннің орыс тілінде жазылған – „Абай және оның орыс
достары” (1949 ж.), қазақ тілінде – „Абай және орыстың ұлы революцияшыл
демократтары” (1959 ж.) сияқты жеке кітап болып басылған ғылыми еңбектері
атап кетуіміз керек.
Әр кезде, әр мәселе жайында Абайтану ғылымына азды – көпті еңбек
сіңіріп, үлес қосқан бір топ ғалымдарды – Э. Марғұланның, Н. Смирнованың,
Ы. Дүйсенбеватың, Т. Әлімқұловтың, К. Мұхаметқановтың әке мұрасын зерттеуші
Ләйлә Мұхтарқызы Әуезованың аттарын атауға болады.
Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеуде, Абай мұрасын жұртшылыққа
танытуда істеліп жатқан жұмыстар аз емес. Қорыта келе айтпағымыз, жоғарыда
аталған Абай туралы зерттеу еңбектерді басшылыққа ала отырып, Абайдың өмірі
мен оның әдеби мұрасына кеңірек тоқталып өту.
Абайдың шығармашылығы ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы қазақ даласының
қоғамдық өмірінде болған үлкен әлеуметтік – экономикалық өзгерістермен
тікелей байланысты. Оның шығармаларында сол кездің қазақ өмірінің
әлеуметтік шындығын әлеуметтік – экономикалық тұрғыдан кең, әрі жан – жақты
суреттелгені соншалықты, онда тұтас бір дәуірдің көрінісі айқын берілген,
- деп жазды Мұқтар Әуезов, - оның өлеңдерін, поэмаларын, қара сөздерін өз
қоғамының энциклопедиясы деп батыл айтуға болады 15. Ойшыл ақын өлеңдері
мен ғақиялары сол кездегі қазақ қоғамындағы үстемдік құрған патриалхалдық –
рулық құрылысқа, сондай – ақ басқа да әртүрлі әлеуметтік құрылысқа топтарға
өзінің көзқарасын айқын білдірген. Ақын өзі шонжар ортадан шыққанынан
қарамастан, феодалдық – рулық билеп төстеушілдердің зорлық зомбылықтарына
қарсы бітіспес көзқараста болды. Енбекші бұхараның мұқтаждық пен жоқшылықта
өмір сүруін әкім, би, бай, болыс, атқамінерлер сияқты рулық билеп
төстеушілердің озбырлығы мен надандығынан деп түсініп, олардың рухани
бишаралығын бірқатар өлеңдерінде өлтіре сынады.
Ынсапсызға не керек, істің ақ пен қарасы, нен таппаймыз демейді,
бүлінсе елдің арасы....
Үшіншіден сөзінде ақын надан, ел тағдыры, халық қамы дегенді ойламайтын
үстем таптың қылығын әшкере етіп, аяусыз сынайды. Ол мал көбесе малшыларға
бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, жүйрікті байлап отырмақ. Байлық
байға өз билігін заңсыз жүргізуге жол береді: Олардың көнділері көкте,
көздері аспанда, адамдық, арамдық, ақыл, ғылым, білім – еш нәрсе малдан
қымбат демейді... Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім, ұяты, ары, жақыны
бәрі - мал 16.
Абай қарапайым халықтың ауыр да, қараңғы өміріне немқұрайлы қарай
алмады. Жоқшылық пен аш – жалаңаштыққа душар болған ауыл кедейлері тұрмыс –
тіршілігінің соншалықты ауыр екенін қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай
... деген өлеңінде күйініш сезіммен бейнелейді.
Кедейдің өзі жүрер малды бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тонған иінін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.
Ақын бай – шонжарларды қатардағы қарапайым кедейлер мен күйзелген жаршы
– жалшыбайларға жемқор болуға шақырады:
Алса да аяншақтау кедей сорлы,
Еңбек білмес, байдың да жоқ қой орны.
Жас бала, кемпір – шалын тентіретпей,
Бір қыс сақта, тас болма сен де о құрлы.
Абай ел әміршілігімен кедей шаруаларының үнемі бітімсіз, ымыраға
келмейтін қарсылықта екенін анықтап түсіндіреді.
Жалшы үйіне жаны ашып ас бермес бай,
Артық қайыр – артықша қызметке орай.
Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ,
Андастырған екеуін, құдайым – ай, - деп, байлардың кедейді күнбе – күн
езіп отырғандығын, олардың араларындағы экономикалық теңсіздікті және бұл
екеуінің өмір бойы аңдысуымен келе жатқанын, бір – біріне мүдделерінің
қайшы екенін ашық айтты.
Ақын ақсүйек феодалдардың өз басының пайдасы үшін әдейі тұтандырып,
ушықтырып рулық тартыс пен әртүрлі топтардың күресін, алауыздықтарын қатты
сынайды:
Болды да, партия,
ел іші жарылды.
Әуремін мен тыя,
Дауын мен шарынды ....
Ойшыл ақынның демократиялық көзқарастары оның әкімшілік, сәт тергеу
орындарының қызметі жөніндегі пікірлерінен анық байқалады.
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары патша үкіметінің қазақ даласына енгізген
сайлау жүйесі – жергілікті үстем тап өкілдерінің патша әкімдерінің алдында
жарамсақтанып, өз қара басының пайдасын көздейтінін, екіжүзділігін
көрсетті. Абай болыс болған жылдарда патша әкімшілігі отарлау саясатының
мақсаты мен мәнін түсініп, бұл биліктен бас тартады. Бірқатар өлеңдерінде
әкімшілік саясаты сайлауда еш әділеттің жоқтығын, бәрі халықты алдау екенін
ашық айтады:
Шашты малын, берді барын.
Баларымды жұртына ....
Ақын патша ұлықтарына пара беріп сайланған болашақ әкімдер мен
старшындарды сынайды:
Болыс болса, түсінің,
Түксігін салар тырсиып.
Сенен аяр, түгі жоқ,
Бүгін сыйлас көрініп.
Бүгін жалын, ертең жоқ,
Сөзі мен өзі бөлініп ....
Ауыл әкімдері старшын, би, болыстардың билікке қолы жеткеннен кейін,
қарапайым халықты қорғаудың орнына патшаның ұлықтарымен ауыз жаласып, елді
қанауын, рақымсыз жәбірлеуін батыл айыптайды: ... болыс болғанда өзі
қулық, арамдықпен болыстыққа қолы жеткен сен, момынды қадірлемейді, өзіндей
арам, қуларды қадірлейді ....
Абай бай – шонжарлардан заңсыз іс - әрекеттерін, мансапқор, пәлеқор
мінездерін әшкерелеп:
Мәз болады, болысың,
Арқаға ұлық қаққанға.
Шелтірейтіп, орысын,
Шенді шекпен жапқанға ... - деп надан болыстардың ұлықтар шенді шекпен
жауып, арқасына қаққанына мәз болғанын қатты сөгеді.
Өз заманындағы сот орындарының қызметіне талдау жасай келе ақын олардың
даулы істерді шешкенде қолданатын қулық – сұмдықтарын парақорлығын көрсетіп
береді: әрбір болыс елді ... би сайлағандық, бұл халыққа көп залал
болғандығы көрініп, сыналып білінді. Дала өлкесінің қоғамдық өміріндегі би
– болыстық қызметі барысында Абай сот істерінің әділ шешілуіне ықпал етіп
отырған. Бұл ру басылары, бай – феодалдарға ұнамды. Олар ақынды ғасырлар
бойы қалыптасқан артықшылықтарына, рулық салт – дәстүрлерге төнген қауіпті
жан тұтып, оның жеке басыны қастандық әрекеттер ұйымдастырды. Ойшыл ақын
феодалдық қатынас үстемдік еткен қазақ сахарасында ел басқару, әкімшілік
жұмысқа араласу жеке адамның қабілеттілігіне емес, дәулетіне байланысты
екенін, мал мен ықпалының күшімен билікке қолы жеткен наданның істері
күштегі қағыну, өзінің дәрежесін сықтау жағын қарастырып, еңбекшіні
қанап, байлығын арттыру мақсатын көздейтінін ашып айтады.
Кедей би жантайды,
Сауыр мен өркешке.
Саулыққа ел байды,
Кеңесер би кешке...
Қазіқ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздікті әшкерелей отырып Абай барлық
ағартушы – демократтар сияқты қарапайым халықтың әмірін жақсартудың жолын
білім және еңбекте деп білді.
Пайда ойлама, ар ойла.
Талап қыл, артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып, көруге...
Ол халықтың ауыр тұрмысын, мешеулігін кертартпа патриархалдық –
феодалдық салт – сана мен әдет – ғұрыптардың үстемдігінен,
мәдениетсіздіктен, жалқаулықтан, ру тартысы пәлеқорлық сықылды жат
қылықтардын көріп, оларға қарсы күресті. Ақынның ағартушылық көзқарасы
адамзаттың даму тарихын идеалистік тұрғыда түсіндіретін орыстың
ревалюционер – демократтарының ой – пікірлерімен үндес келеді. Олар
қоғамның дамуы материалистік материалдық игіліктерді өндіруде емес,
халықтардың рухани дамуы менен адамдардың жоғары саналығында деп есептейді.
... Адам тұрмысын жетілдіретін негізгі күш, - деп жазды М.Г.
Чернышевский, адамдардың ақыл – ойының дамуында. Абайдың халық ағарту жайлы
тұжырымдары – оқу ағарту ісінің адам баласының рухани және материалдық
қажеттерін қанағаттандырудағы маңызы туралы Чернышевскийдің қағидасымен
астасып жатыр.
Ағартушы ақын қазақ халқының дамуы, оның басқа елдің қатарына жетуі
үшін рухани байлықты арттыруға, орыс және басқа халықтардың мәдениетін
үйренуге шақырады. Халықтар достығы мен теңдігін жырлау – Абай
шығармаларының негізгі идеялық бағыттарының бірі. Ойшыл ақын экономикалық
даму мен мәдени жағынан артта қалған Дала өлкесіне Россияның прогрессті
ықпалын жақсы түсінді. Ол орыс халқының мәдениеті мен өнерін үйренуге,
егіншілік кәсібінің тәжірбиесін меңгеруге және демократиялық озық ойлы
зиялыларының идеяларымен танысуға үндеді. Жиырма бесінші сөзінде: Орысша
оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста зор.
Залалынан қашық бол, пайдасына ортақ болуға, тілін, ғылымын, оқуын білмек
керек - деп жазды 17.
Ұлы ақын Лермонтовтың, Пушкиннің өлеңдерін қалай шебер аударған. Абай
орыс тілін үйрен, орысша оқы деген заманда өз тілінде сөйлемейтін қазақтар
болмаған. Қазір де орыс тілін білме деп ешкім айтпайды. Орыс тілін де,
ағылшын тілін де тағы басқа тілдерді қажетіне қарай шамаң келгенше үйрен,
бірақ оның бәрі де ана тілінде білме, ана тіліңде менсінбе деген ұғым
тудырмайды.
Ең алдыменен ана тіліңді біл, ана тіліңді құрметте, содан кейін
мейлінше көп тілдерді үйрен. Туған тілге деген сүйіспеншілік бала кезден
басталмаса кейін қиынға соғады. Айналаңдағы адамдарға, өзін өскен ортаның
табиғаты мен халқының мәдениетіне, дәстүріне деген көзқараста туған тіліңді
білуден басталады дейміз - дейді Абай Құнанбаев.
Әрбір адамның өзінің ана тіліне деген көзқарасына қарап, оның мәдени
деңгейіне ғана емес, сонымен бірге азаматтық қасиеттері жөнінде де
мүлтіксіз баға беруге болады. Өз Отанына деген махаббат, өз ана тіліне
деген шынайы махаббатсыз болуы мүмкін емес. Өз ана тіліне немқұрайлылықпен
қарайтын адам хайуанмен бірдей. Оның ана тіліне деген немкеттілігі өз
халқының өткеніне, қазіргісі мен келешегіне деген немкеттілікпен сабақтасып
жатады.
Біз бұл жерде заңғар жазушылардың ана тілі туралы пікірлерін келтіріп
отыруымыз: Абайдың орысша оқы, орыс тілін үйрен, мәдениетін үйрен деген ой
– толғауларына қарсы шыққандықтан емес, тоталитаризм дәуірінде империялық
ғылым саясатының зардабынан жапа шеккен, құрып кетуге шақ қалған, тілімізді
алдымен өзіміз құрметтеп, мәртебесін арттыруға, атсалысуға тиісті
екендігімізді көрсету еді. Бұл проблеманың маңыздығы зор болғандықтан, оған
тоқталмай кету мүмкін емес.
Комунистік партияның көсемдері бір совет халқы және олардың бір ортақ
тілі болады. – деді емес пе? Ол – ортақ тіл - әрине орыс тілі. Осындай
солақай саясаттың жүзеге асырыла бастауы әсіресе, қазақ тілінің дамуына
орасан кедергі жасады, оның жойылып кету қаупін туғызды.
Бүгінгі таңда ата – бабамыз ғасырлар бойы армандаған егемендігімізге
қол жеткіздік, тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болды.
Бүгінгі күні тіліміз шын мәнінде мемлекеттік мәртебеге сай қолданылып,
шын тиісті дәрежесінде дамып отыр ма? Жоқ. Ана тіліміздің қолдану аясын
кеңейтіп, қадір – қасиетін арттыру – біздің міндетіміз.
Абай, оқы, білім ал, байлық та, бақыт та білімде – деп, өзінің қара
сөздерінде де, өлеңдерінде де насихаттаудан жалыққан емес.
Түбінде баянды еңбек – егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Абайдың бұл сөзінің мәні, мағынасы, мазмұны бүгінгі таңда орасан зор.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университет студенттерінің алдында сөйлеген сөзінде білімсіз, ғылымсыз,
рухани байлықсыз қарыштап дамудың мүмкін емес екендігін, өркениетті
елдердің қатарына қосылудың тек арман боп қалатындығын айта келе, білім
менен рухани байлықтың құнының қазба және басқа да материалдық байлықтың
артық болмаса кем емес екендігін, сол үшін оқудың, терең білудің
қажеттілігін көрсетті. Экономикасы, технологиясы дамыған алдыңғы қатарлы
елдерде ең алдымен білімге көңіл бөлген. Білімнің арқасында өнеркәсіп,
экономика дамыған. Америкада күшті дағдарыстан кейін (ХХ ғасырдың бас
кезінде) білімге, оқу жүйелеріне көп қаражат бөліп, олардың қарыштап
дамуына көп күш жұмсаған. Соның нәтижесінде білімге, ғылымға жұмсалынған
қаражат, экономиканың мықтап дамуына ықпалын тигізді. Америкада оқу
жүйесіне жыл сайын ұлттық табыстың 8 пайызы бөлінеді екен. Абайлың
көрегендігін осы мысалдан – ақ айқын көруге болады.
Ұлы ақын қоғам алдында мәңгі өшпес мұра қалдырды, оның тарихи еңбегінің
мәні ... қазақ өмірінің шындығын қатып қалған феодалдық – рулық қоғамның
үстемдігін өзінің алдындағылар мен замандастарынан бұрын басқаша көзбен
көргенінде 18.
Біз, жоғарыда соттың, би – болыстардың әділетсіздігін, піреге
сатылатындығын Абайдың қатты әшкерелеп отырғандығын, мұның қоғамның дамуына
кері әсерін тигізетіндігін аяусыз әшкерелеп, айтып отырғанын айтып кеттік.
Бұл мәселенің бүгінгі таңдағы ролі азайды ма? Жоқ. Елде ұрлық, тонау,
арнаулы мақсатпен кісі өлтіру – оның себептерінің ашылмай аяқсыз қалуы т.б.
өз міндеттерін түбегейлі іске асыра алмай жүруде. Ұлы Абай парақорлықты
үлкен күнә деп қатты сынаған. Сондықтан да мансапқа, лауазымға,
тағайындағанда адамның пұлына, байлығына қарамай, Абай айтқандай оның
біліміне, қабілетіне қараса әлеуметтік әділет жүзеге асып, жұмыстар алға
баса берер еді.
Осы айтылғандардан Абай ой – толғауларынан бүгінгі күн үшін де
әлеуметтік ролі ұшан – теңіз.
ІІ АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ
2.1 Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр – сипаты
Абай (Ибрагим) Құнанбаев Семей облысының Шыңғыс тауын жайлаған Тобықты
руында 1845 жылы туылған. Абайдың өз әкесі Құнанбай, атасы Өскенбай, арғы
атасы – Ырғызбай, Құнанбай Өскенбайұлының үш баласынан жалғыз қалған.
Құнанбай жас кезінен бастап – ақ қатал, пысық, еті тірі болып өседі, қайтсе
де ел көзіне түсіп, ауызға іліну әрекетіне барынша күш салады. Әуел бастан
найза ұстап, балуандыққа түсіп, батырлыққа кіріседі, ұрысқа да қатысып
мықты ер, найзагер болады. Ат жалын тартып мінгеннен бастап елді баурап,
еңсеріп билеп әкетеді. Ел ісіне мықты кіріседі, әке мұрасы, ата тізгінін
бұрын ұстайды. Ең әуелі Тобықты еліне көп жылдары старшын болады.
Ендігі жерде ел билеу, қызмет істеу, зор атаққа ие болу, билік мансап
тек орыс патша шенеуніктерінің қыбын табу арқылы екенін, ол үшін орысша
оқу, хат тану – осының бәрінен қажеттігін өзге феодалдар емес, алыстан
болжай білді. Екінші жағынан өзі мұсылманша хат таныған, ислам діні жолын
берік ұстанған, соның мықты қамалы болуға тырысады. Осы мақсатпен ел ішіне
бірнеше мешіт салдырады (Қарқаралы мешіті, Аягөз мешіті), кейін қартайған
шағында Құнанбай Меккеге барып, сонда қазақ адамдары түсіп жүрсін деп,
өсиет етіп өз пұлына Такия деген жатын үй салдырады. Үшіншіден, феодалдық
– патрихалдық дәстүрді берік ұстап, ескі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz