Шекаралық сауда және экономикалық байланыстары
Ф-ОБ-001033
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0-33
1. Қазақстанның дамуының негізгі тенденциялары және Қытай ... ... ... 10-
29
2. Байланыстардың құқықтық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..29-
33
2. ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН АРАСЫНДАҒЫ САУДА– ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ
БАҒЫТТАРЫ, ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4-59
1. Шекаралық сауда және экономикалық
байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... 34-41
2. Энергетикалық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..41-50
3. Инфрақұрылым саласындағы байланыстардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. 50-59
3. РЕГИОНАЛДЫ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕГІ ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ СЕРІКТЕСТІГІ ЖӘНЕ
РЕСЕЙ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...60-69
1. Қытай мен Қазақстан арасындағы экономикалық интеграция, оның Ресей үшін
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .60-64
2. Шанхай ынтымақтастығы және аумақтағы қауіпсідік
мәселесі ... ... ... ... 65-69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..70-71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .72-74
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының маңыздылығы. КСРО-ның ыдыраумен жаңа пайда болған
тәуелсіздік мемлекеттердің әрі қарай даму бағыттарын белгілеу мәселесі аса
маңызды проблемаға айналды. Олар түрлі саладарда өзара сенімді
серіктестерді іздестіре бастаумен қатар экономикалық қиыншылықтардан шығу
жолдарын қарастырды. Ал объективті себептер мен географиялық орналасуына
байланысты Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстар көне заманнан, яғни
алғашқыда ру-тайпалық, сонан соң халықтар негізінде, соңында мемлекеттер
деңгейінде жасалып келуде. Мұның өзіндік стратегиялық маңызы бар. Ресей
империясының отаршылдық саясатының аясында және Қазақстан мен Орта Азия
мемлекеттерінің Ресейдің боданына айналуына байланысты Қазақстан біраз
уақыт ішінде Қытаймен дербес байланыстарын жаса алмай келді. Алайда
жоғарыда атап өткендей “темір тордың” жойылуына байланысты Қытай мен
Қазақстан арасындағы байланыстар тығыз даму жолына түсті. Сондықтан бұл
байланыстардың тез арада бір қалыпқа енуі Ресей үшін бір жақтан қауіпті
болса, екінші жақтын экономикалық пайдасы мол көрінеді.
Соңғы жылдары Қазақстан мен ҚХР арасындағы стратегиялық байланыстарын
зерттеу қарқыны арта түсті. Кейбір ғалымдар, экономистер мен
саясаттанушылар бұл байланыстардың Ресей үшін қауіпті деген тұжырымға
келгенін біз жоққа шығара алмаймыз. Тіпті Қытай Ресейді Орталық Азиядан
ығыстыру ұстанымын күшейту түсті деген тұжырымдар да молшылық. Оның әрине
өзіндік себептері бар; біріншіден, Қазақстан солтүстік-батыс көршілерін
энергоресурстармен қамтамасыз етуде Ресейдің бәсекелес мемлекетіне айналды,
екіншіден, аумақтағы діни тұрақсыздықты шешуді Қазақстан өз мойнына алды,
үшіншіден, Қытай мен Қазақстан инфрақұрылым мен суландыру мәселесін т.б.
саларын өзбетінше шешуде бірқатар жетістіктерге қол жеткізді. Ал Ресейдің
саяси-экономикалық қызығушылықпен географиялық орналасуы бұл үрдістерге
тартылуына себепкер болып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстанның Европа, Америка және Азия мемлекеттермен
байланыстарын зерттеу мәселесі өзекті мәселеге айналды. Бірақ екі ел
арасындағы байланыстардың дамуында үшінші мемлекеттің одан алар пайдасы
нақты зерттеу оъектісінен аулақ қалды. Сондықтан, бұл диплом жұмысында
Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстардың алғышарттарын, құқықтық
негіздері мен оның механизмдерін, негізгі бағыттары мен жетістіктерін
зерттеу және мұндағы Ресейдің ұстанымдарына баға беру мәселесі қолға
алынды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының зерттеулуі тың
тақырыптардың бірі болып табылады. Осы мәселе бойынша арнайы жазылған
зерттеулер, монографиялар және мақалалар мәселенің тек бір бағытта алып
қарастырған. Диплом жұмысын жазу барысында қиындық тудырған бір жайт ол
қажетті материалдардың бұқаралық ақпарат беттерінде хабарлама түрінде үзік-
үзік берілуі. Сондықтан, зерттеу жұмысының нақты зерттелу деңгейін анықтау
қиынға соқтырды. Осыларды ескере отырып, диплом жұмысын жазуда басшылыққа
алынған мемлекетіміздің басшыларының еңбектеріне тоқталғанды жөн көрдік.
Соның бірі Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың “Ғасырлар тоғысында” деген көлемді еңбегі. Еңбекте автор
кешегі кеңестік үрдіс құлағаннан бергі кезеңде кездескен саяси мәселелердің
күрделі табиғатына оқырмандарын өз көзімен үңілдіріп, өз тұжырымын жасауына
көмектесу мақсатын қояды. Н.Назарбаев тарих қойнауына үңіліп, Евразия
ынтымақтастығына, саяси жүйеге, парламент құрылымына, Европа мен Азия
елдерімен қарым-қатынастың өрбуін жан-жақты сипаттайды. Еңбек автордың өз
сөзімен беріліп, қарапайым тілмен өзі тікелей ортасында болған оқиғалар
түсінікті әрі тартымды баяндалады. Н.Назарбаев ХХ ғасырдың мемлекет-саяси
қайраткерлерінің тәлім-тәрбиесін, саяси қызметін жоғары бағалайды.
Қазақстан премьер-министрі Қасымжомарт Тоқаевтың еңбегі Қазақстанның
өзі басқарған бес жыл ішіндегі сыртқы саясат қызметін қорытындылауға
арналады. Кітапта Қазақстанның халықаралық саясатының приоритеттік
салаларына, Қазақстанның басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен
екі жақты, көп қырлы қатынастарының дамуының нақты жемістеріне талдау
жасалды. Кітап автордың естеліктерінен және фактілерден құрылған. Онда
қазақтың дипломатиясының дербес мемлекет ретінде қалыптаса бастау
кезеңіндегі қиындықтары, Қазақстан Республикасын дүние жүзіне танытудағы
сыртқы істер министрлігінің, Қазақстан президенті Н.Назарбаевтың рөлі кең
сипатталады. Еңбекте Қ.Тоқаевтың сыртқы саясаттың жүргізілуіне деген өз
көзқарасы да беріледі. Қазақстанның сыртқы саясатының приоритетінің бірі
алдыңғы дамыған елдермен өзара қарым-қатынастардың дамуы болып
есептелінеді. Онда Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін зор көлемді АҚШ көмегін мобилизациялау көзделеді. Еңбекте алдыңғы
дамыған елдермен ықпалдастықтың даму барысы, оны тереңдету және кеңейту
үшін қандай жағдайлар қажет екендігі саралап көрсетіледі. Сыртқы
дипломатияда соны басқарушының өзінің үлкен роль атқаратынына баса назар
аударылады.
Бүгінгі таңда Орталық Аззияда бірқатар алпауыт елдердің қызығугылығы
тоғысып жатыр. Сол үшін Батыс, Қытай және Ресейде тақырыпқа байланысты
бірқатар зерттеулер, сараптамалар және болжамдар дүниеге келген. Осы
жұмыстардың барлығы жалпылама және тек мемлекеттің қазағушылығы объектісі
төңірегінде жазылған. Дегенмен, жұмыстардың барлығы нақты мәселенің
айқындауына үлесін қосқан. Аса маңызды жұмыстардың бірі “Энергетика в
Центральной Азии и северо-западном Китае: основные возможности и
направления для регионального сотрудничества” болып табылады. Онда
қазақстандық, қытайлық және американдық ғалымдар энергетикалық салада
регионалды байланыстардың қалыптасу тарихы нақты деректер негізінде
дәріптелген. Олар байланыстардың қалыптасуындағы қиыншылықтардың
алғышарттарын зерттеп қана қоймай, олардың себептерімен салдарына назар
аударған. Ең бастысы Қазақстанның экономикалық және саяси тәуелсіздігіне
Ресейдің энергоқұрылым мен энергоқұатқа әсері бар екендігін айқындап, бұл
құрылым ішіндегі себептерін ашуды мақсат еткен.
Чэнь Миньшань “Сяньдай гоцзи гуаньси” журналына жариялаған мақаласында
посткеңестік мемлекеттердің дербес мемлекет ретінде әлем деңгейіне танылып,
өз даму бағытын белгілеген. Сол үшін Ресейдің мұндағы фқпалы әсерлі болмауы
қажет деген ойын ашық көрсетеді. Дегенмен, тәуелсіз мемлекеттер, соның
ішінде Қазақстан тек Қытаймен емес, сонымен қатар батыспенде байланыстарын
орнықтырып, әлем деңгейіне энергоқұаты мол ел екендігін мойындатты.
Қазіргі таңда АҚШ-тың аймаққа деген қызығушылығының артуы салдарынан
бірқатар зерттеулерді дүниеге әкелді. Осылардың арасында А.Дэвистің
жұмыстары көзге түседі. Ол өз жұмыстарында Қазақстандағы мұнай факторын
алға қойып, АҚШ-тың бұл саладағы саясатын зерттеген. Оның пайымдауынша
Қазақстан мұнайының Қытай бағытында дамуы аса қауіпті жағдайларының бірі.
Сонымен қатар, Қытайдың Қазақстандағы ұстанымы нақтыланбаған, бірақ оның
негізі қалыптасқан, ал оған болса Ресей кедергі бола алмайды.
Бүгінде Қытай экономикасын энергоқұатпен қамтамасыз етуде Қазақстанның
үлесі зор екендігін ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақстандық зерттеушілер
бұған жоғарғы потенциалды баға береді. Р.Мукимеджанова Қытай мен Қазақстан
арасындағы байланыстарды кеңейту және тереңдету қажет деген ойы, бүгінгі
таңда зерттеушілерді, әсіресе Ресей зерттеушілерін алаңдатты. Оның
пайымдауынша Қазақстан энергоқұатының қоры әлем жағдайына қайткен күнде де
әсерін тигізеді және көрші елдерді тәуелді етеді.
Тақырыпқа байланысты зерттеу жұмыстарын С.Присяжнюк, А.Н.Картов, Су
Дан жүргізген. Аталмыш зерттеушілердің барлығы Қазақстан мен Қытай
арасындағы байланыстардың тереңдеуі аса маңызды болып есептелетінін атап
өткен.
Қазақстан мен Қытай арасындағы шекаралық мәселелердің шешілуі жөнінде
К.Хафизова жүргізген. Оның “Казахстанско-китайская граница в прошлом и
будущем” атты көлемді монографиясы екі ел арасындағы шекараның шешілу
қиыншылықтарын зерттей отырып, оның динамикасын қарастырған. Шекаралық
мәселеге байланысты Е.Бекмаханова, О.Сычевский және В.Хлюпин жүргізген.
Мұнан басқа, диплом жұмысын жазу барысында мемлекет басшыларының іс-
сапарлары жөнінде хабарлаған газет-журнал материалдары көптеп қолданылады.
Атап айтқанда, Егемен Қазақстан, Қазақ әдебиеті, Жас Алаш сияқты газеттер
мен Саясат, Евразийское сообщество, Халықаралық өмір, Қазақ тарихы атты
журнал материалдары қолданылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлемдік алып мемлекеттер, ірі державалар
және жақын шетелдермен мемлекеттілікті таныту, интеграцияны, ықпалдастықты
дамыту мақсатында жүргізген жұмыстары мен кешегі Кеңестік империяда бірге
болған, бүгіндері жеке суверенді жақын шетелдермен арақатынастың дамуын,
соның ішінде Қытай мен байланыстарын зертеу нәтижесінде, оның Ресей үшін
маңыздылығын ашу болып табылады. Сонымен қатар, екі ел арасындағы
байланыстардың даму перспективасының Ресейдің аймақтағы қызығушылығына
деген әсерін анықтау. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді
жүзеге асыруды жөн көрдік:
- Қазіргі таңда Қазақстан мен Қытай байланыстарының негізгі тенденцияларын
анықтау;
- Бұл байланыстаға жанама позитивті және негативті әсеріне талдау жасау;
- Байланыстардағы нақты мәселелердің туындауына болжам жасау;
- Екі ел арасындағы экономикалық байланыстардың тәсілдерін, формаларын ашу
және оған потенциалды баға беру;
- Екі ел арасындағы байланыстардың тереңдеу барысын және оған деген Ресей
аналиктиктері мен саясаттанушылардың пікірлерін ашу;
Диплом жұмысының деректік негзі. Диплом жұмысын зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты, Сыртқы істер
министрлігінің ресми сайты және Қытай Халық Республикасының ресми
сайттарынан бірқатар деректер жинақталды. Сонымен қатар Ресейдің нақты
мүддесін анықтау мақсатында Ресей Федерациясы ресми сайттарынан бірқатар
ресми құжаттар алынды.
Екі ел арасындағы байланыстардың құжаттамаларын екі кезең бойынша
қарастыру абзал:
1. Қазақстан мен Қытай арасындағы екілі келсімідердің хронологиясы, яғни
1997 жылы импорттық тауарлардың сапасын тексеру құжаттары. Қытай мен
Қазақстан арасындағы әрі қарай даму декларацилары, яғни 1998 жылы екі ел
арасындағы шекараларды белгідеудегі келісімдер.
2. Қытай мен Қазақстан арасындағы көпсалалы келісімдердің жасалуы. 2000
жылғы Душанбе декларациясы, әскери салада, шекарадағы әскери қару жарақты
кемту және 1996 жылғы шекаралық мәселелерді шешу жөніндегі ресми
декларациясы.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында стетистикалық мәліметтердің топтамасы
жасалынды. Біріншіден, 1999 жылғы ҚХР-ның кедендік статистикасы, Қытайдың
жылдық статистикасы және Синьцзнның жылдық статистикалық топтамасы.
Екіншіден, Қазақстанның жылдық статистикалық мәліметтердің жинағы кеңінен
пайдаланылды.
Lotus Notes базалық негізде Ресей Федерациясы ресми сайттарынан құжаттық
мәліметтер жұмыста кеңінен пайдаланылды. Әсіресе Дипломаттың локальді
желісінде жинақталған үш ел арасындағы келісім құжаттарының маңызын атап
өткен жөн. Сонымен қатар, ИТАР-ТАСС, ИНОТАСС, ИНФО-ПРЕСС, РИА және
Президенттік Хабаршы журналынан бірқатар құжаттық мәліметтер ғылыми
айналымға тартылды.
Жұмыстың мазмұнын ашу мақсатында РФ Сыртқы істер минисртлігінің кеңселік
құжаттары, ТМД-нің 3 Департаментінің құжаттары, соның ішінде Ресей
елшілігінің Қазақстан мен Қытайдағы есептері және РФ Сыртқы істер
министрлігінің хат алыс-беріс ресми құжаттары кеңінен бұл жұмыста
пайдаланылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысында нақты
хронологиялық шеңбер белгіленген, яғни 1990 жылдан бастап, бүгінгі кезең
қамтылған. Осы жылдар арасында Қытай мен Қазақстан арасында көпсалалы
экономикалық және саяси байланыстар жасалған. Сонымен қатар екі ел арасында
шекаралық мәселе шешіліп, тең құқықты байланыстар жүргізілген. Ресейдің бұл
байланыстардың жасалуында маңызы зор екендігін ұмытпай, екі ел арасындағы
байланыстардың тереңдеуі де Ресей үшін маңызды екендігін атап өткен жөн.
Сол үшін диплом жұмысында нақты хронологиялық шеңбер қойылған.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Бұл жұмыс үш мемлекеттің
байланыстарының қалыптасу және қазіргі таңда үш мемлекеттің негізгі
ұстанымдарын анықтайтын жұмыстарының бірі болып табылады. Сондықтан диплом
жұмысын Қазақстанның сыртқы саясаты, Қазақстанның қазіргі заман тарихы,
Шығыс елдерінің өзекті мәселелері және осы сала бойынша Арнаулы курс
дәрістерінде пайдалануға әбден болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Арнайы зерттеу нысаны болып табылатын диплом
жұмысы кіріспеден, үш ауқымды тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ.ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
1. Қазақстан дамуының негізгі тенденциялары және Қытай
1991 жылы тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстанда экономиканы
реформалаудың бiрнеше тәсiлi қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың
базалық бағыттары мыналар болды-әлеуметтік экономикадан кейiнгi қайта құру,
дағдарысқа қарсы бағдарлама, макроэкономикалық тұрақтандыру, дүниежүзүлік
экономикалық дағдарысты еңсеру, экономикалық өрлеудi қамтамасыз ету.
Бiрiншi кезең (1991-1992 ж.ж.) Қазақстанда әлеуметтік экономикадан кейiнгi
экономикалық жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен сипатталады. Бұл 1970-
жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере қожырауы
салдарынан туған едi, оның үстiне өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi
әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық
саясат өрiстеп кете алмады [1].
1990-жылдардың басында Қазақстан Республикасының экономикалық саясаты
әлеуметтік-экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы
құруға бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру:
сыртқы реттеуiштердi енгiзу, әлеуметтік-экономикалық аяға мемлекеттiң
қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экономикалық қызмет нысандарын
кеңейту, сырттан инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп
ұстынды экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың
жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық
нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi
дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.
1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндiрiс көлемi күрт азайды.
Өнеркәсiптiк өнiмнiң құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды, саудада 17,4%-ды,
көлiкте 19,4%-ды құрады. Өндiрiстiң өсуi тек а.ш-нда ғана тiркелдi. Сатып
алу қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы
жалпы iшкi өнiм 1991 ж. 5756 АҚШ дол., 1992 ж. 5561 АҚШ дол. Болды [1, 5-
6]. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының алғашқы бағдарламасы-
“Қазақстанның егемендi және тәуелсiз мемлекет ретiнде дамуының қалыптасу
стратегиясы” қабылданды, мұнда мемлекет дамуының басым бағыттары айқындалды
және экономика аясында стратегиялық мақсаттар белгiлендi, олар: бәсекеге
негiзделген, экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы
жүйесiнде әрқайсысы өз мiндеттерiн орындайтын негiзгi меншiк нысандары
ұштасатын және өзара байланыста болатын әлеуметтік нарықтық экономика құру;
адамның экономикалық өзiн-өзi билеуi қағидасын iске асыру үшiн құқықтық
және басқа жағдай жасау.
Екiншi кезең (1993-1994 ж.ж.) экономикалық дағдарыстың түйiндi кезеңiне
айналды, бұл дағдарыс мыналардан көрiндi: Ресей Федерациясымен шаруашылық
байланыстардың үзiлуi және осының салдары ретiндегi төлем төленбеу
дағдарысы: кәсiпорындардың өзара борыштары 1993-1994 жылдары және 1995
жылдың басында 634913 млн. теңге болды; инфляция (гиперинфляция) өрши
түстi: 1993 жылы тұтыну бағасының индексi 2265% деңгейiне жеттi (Ресей
Федерациясының жаңа рублiнiң инфляциясы); өнеркәсiптiң шегiне жете
құлдырауы: өндiрiлген ұлттық табыс 1991-1993 жылдары 1976 жылғы деңгейге
дейiн төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды. 90 жылдардың басындағы жалпы
экономикалық дағдарыс халық тұрмысының күрт нашарлауына әсерiн тигiздi [1]:
1990 жылдан 1994 жылға дейiн тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан
басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi өнiм 20%-ға азайып, 4711 АҚШ долл.
болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көшi-қоны басталды, ол 1994 ж. терiс
сальдоға жеттi (410387 адам). Жалғастырылған реформалардың мақсаты мына
шараларды көздедi: меншiк қатынастарын қайта құру жеке меншiктi заңдастыру
жағына ойысты; “рубль аймағынан” шығу және ұлттық валюта-теңгенi енгiзу
(1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк жүйесiн өзгерту; инфляция мен
бюджет тапшылығын кемiтуге қатысты қатаң шектеу шараларын жүзеге асыру;
алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу. Бұл кезеңде үкiмет дағдарысқа
қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол инфляция деңгейiн азайтуға және
өндiрiстiң құлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн
қарыздардың көлемiн шектеуге қосымша несиенiң “бағасын ұтымды ету” талабы,
яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгiлеу қарастырылды. Бұл шара жекеше
жинақ ақшаның өсуiне септiгiн тигiзетiн, қарыз қорларына жұмсалатын
шығынның өсуi себептi банк секторының қарыздарына жалпы сұранымды
қысқартуға жәрдемдесетiн барынша тиiмдi шаралардың бiрi ретiнде
қарастырылды. Мұндай жағдайда ҚР-ның Үкiметi басшылық нұсқамасымен
“директивалық” несиелер беру есебiнен кәсiпорындарға талғамалы қолдау
көрсетуге тырысты: 1994 ж. оның көлемі 14063,7 млн. теңге болды.
Тұрақтандыру бағдарламасы шеңберiнде қолданылып жатқан шараларға қарамастан
мемлекеттiң нысаналы несиелерi көбiнесе қайтарылмайтын несиелерге айналды.
1994 жылдың аяғына қарай шамамен 2300 млн. теңге (яғни бөлiнген несиенiң
алтыдан бiр бөлiгi) қайтарылды [2]. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiмнiң серпiнi
өндiрiстiң шапшаң құлдырауымен сипатталды, ал 1995 жылдың басына қарай
жалпы iшкi өнiмнiң көлемi 1990 жылғымен салыстырғанда 61,4% болды.
Дағдарысқа қарсы бағдарламаның нәтижесiнде таза жинақ қаражат — өндiрiстi
тұрақтандыратын әлеуеттi инвестициялар өсуге тиiс едi. Алайда, жинақ
қаражат күткендегiдей өсе қоймады: халықтың салымы небәрi 606,9 млн.
теңгеден 1673,5 млн. теңгеге дейiн ғана көбейдi, ал банкiлердегi ағымдағы,
есеп айырысу және депозиттiк шоттардың қалдықтары тиiсiнше 4154,1 млн.
теңгеден 12472,0 млн. теңгеге көбейдi [3]. Сөйтiп, экономиканың нақты
секторында болған тұрақсыздану өндiрiстiң құлдырауын ушықтыра түстi. Тек
1994 ж. ғана Қазақстан өз өнеркәсiбiнiң ширегiнен астамынан айрылды.
Дағдарысты шектеу қатаң экономикалық саясат жүргiзудi талап еттi, соның
салдарынан әлеуметтік-экономикалық ахуал одан әрi нашарлады. Қазақстанның
экономикалық саясатына түзету енгiзудiң нәтижесiнде экономика
дәрменсiздiктен серпiлiп, макроэкономика тұрақтану үшiн жағдай жасауға
мүмкiндiк туды. Бұл кезеңде Қазақстан Халықаралық валюта қорына кiрдi, ол
елге дағдарысты еңсеру үшiн нысаналы несие бөлдi.
Үшiншi кезеңде (1995-1997 ж.ж.) Макроэкономиканы тұрақтандыру
бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу арқылы инфляцияны төмендетудi
көздедi. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай мақсаттарды алға қойды: нарықтық
экономикалық институттары мен инфрақұрылымды дамыту; халықаралық
стандарттарға сәйкес екi деңгейлi банк жүйесiн жаңғырту, инвестициялық және
сақтандыру компанияларын, биржалар мен аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-
несие және нысапты бюджет-салық саясатын жүргiзу; ұлттық валюта бағамының
тұрақтылығына қол жеткiзу; атаулы жалақыны шектеу; берiлетiн несиелердi
шектеу және ақша массасының қатаң көлемiн (11722 млн. теңгеден аспайтын)
белгiлеу [3]. Бұл кезеңде шет ел капиталы кеңiнен тартылды, рыноктер мен
нарықтық құрылымдарды дамыту үшiн жағдай жасалды. Қолданылған шаралардың
нәтижесiнде 1996 жылдың қарсаңында теңгенiң валюталық бағамы тұрақтанды
(1994 ж.-1 долл. үшiн 35,76 теңге, 1995 ж. -60,93 теңге, 1996 ж.-67,29
теңге), бюджет тапшылығы азайды, өнеркәсiптiң сыртқа шығаруға бағдарланған
бiрқатар салаларында өндiрiс жанданды. Әлеуметтік аядағы қаржы-экономикалық
қайта құрулар қаржы жүгiн республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджетке беру,
көрсетiлетiн әлеуметтік қызметтердiң сапасын арттыру [3], әлеуметтік сала
мекемелерiнiң қызметiне жаңа экономикалық бәсекелестiк қатынастарды
енгiзiп, дамыту, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерi мен көлемдерiн
ұлғайту бағытында жүзеге асырылды. Қаржы қорларын шектеу жағдайында негiзгi
қаржы-экономикалық өзгертулер аралас қаржыландырудың жаңа үлгiсiне көшу
негiзiнде қаржыландыру жүйесiн өзгертумен ұштастырыла жүргiзiлдi, мұнда
бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру жарналары мен жекеше инвестициялар
негiзгi көздерге айналды. Жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1994 жылмен
салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд. теңге деңгейiне дейiн көбейдi [4]. 1997
жылдың бас кезiндегi экономиканың жай-күйiн мынадай факторлармен сипаттауға
болады: iс жүзiнде барлық тауарлар мен қызметтердiң бағасы босатылды немесе
ырықтандырылды, негiзгi заңдық актiлер өзгертiлдi, олар реформаларды
жүргiзуге мүмкiндiк туғызды, сыртқы экономикалық қызмет ырықтандырылды,
нарық талаптарына сай келетiн жаңа салық базасы жасалды, меншiктi қаржы
рыногi құрылды, банк жүйесi жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды;
мемлекеттік бағалы қағаздар рыногi құрылды, мемлекеттік меншiктi
жекешелендiру қарымды қарқынмен жүргiзiлдi. Алайда, қатаң ақша-несие,
бюджет-салық саясатының экономикалық тұрғыдан тиiмдi нәтижелерiне
қарамастан бұл кезеңде халықтың әлеуметтік-демографиялық ахуалы күрт
нашарлады: халықтың өсiп-өну деңгейi кемiдi; өмiрдiң ұзақтығы қысқарды;
бiлiм деңгейi төмендедi; материалдық әл-ауқат құлдырап кеттi:
қазақстандықтардың 31%-ға жуығы [4], тұтыну қоржынының ең төмен деңгейiнде
өздерiнiң күн-көрiс қажеттерiн қанағаттандыра алмады, жұмыссыздық деңгейi
екi есеге жуық көбейдi. Бұл кезеңде бұрынғы әлеуметтік саясат қағидаларын
өзгерту қажеттiгi туды: халықты әлеуметтік қорғаудан әлеуметтік көмек пен
қолдауға көшу, сондай-ақ, әлеуметтік саладағы мемлекеттік қамқорлықты
қысқарту қажет болды. Бұл нарықтық реформалар кезеңiнiң басты жетiстiктерi:
елде тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бiрлiгi
енгiзiлдi және дербес ұлттық ақша саясатын жүргiзу мүмкiндiгi туды;
Қазақстан рыногi тұтыну тауарларымен молая түстi; респбликаның тәуелсiздiгi
мәртебесiн дүниежүзі қоғамдастығы мойындады және ол халықар. қаржы ин-
ттарына кiрдi. Әлеуметтік-экономикалық шаралардың iске асырылуы Қазақстанда
жекеше зейнетақы, сақтандыру және мед. қорларын құруға жол ашты [4].
Төртiншi кезеңде (1998-1999 ж.ж.) Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму
стратегиясы қабылданды. “Қазақстан-2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-
өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң
“Қазақстан халқына жолдауы” бағдарламасы-ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратег.
дамуының тұжырымдамалық негiзi-даму бағыттары және елдiң дамыған елдер
тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан
2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған
20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс [4]. 1997 жылдың аяғында басталған
дүниежүзі қаржы дағдарысы Қазақстанның экспорттық салаларына айтарлықтай
ықпал жасады. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын-ала белгiленген кезеңiн iске
асыру мақсатында Президенттiң 1998 жылы 28 қаңтардағы Жарлығымен ҚР
дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратег. жоспары бекiтiлдi, ол
дүниежүзі қаржы дағдарысының зардаптарын еңсеруге, экономиканың нақты
секторын сауықтыру жолымен экономикалық өрлеудi қамтамасыз етуге, бюджеттiк
аяны реформалауға, белсендi әлеуметтік саясат жүргiзу жағдайында ел
экономикасына жұмсалатын инвестицияларды көбейтуге бағытталды [5]. Бұл
кезеңде теңгенiң өзгермелi бағамы енгiзiлдi (1 АҚШ долл. 1998 ж.-78,29
теңгеге, 1999 ж.-119,64 теңгеге тең болды), мұның өзi 1996 жылмен
салыстырғанда 12%-ға азайған (1998) өнiм экспортын ынталандыруға мүмкiндiк
бердi. 1999 ж. экспорт көлемінде 5592,2 млн. АҚШ долл-на жеттi; Бұл кезеңде
тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жалпы iшкi өнiм 74891,6 млн. АҚШ
долл-нан (1998) 77976,8 млн. АҚШ долл-на (1999) көбейдi [5]. Жалпы iшкi
өнiмнiң нақты көл. 2,7%-ға артты. Бұл кезеңде зейнетақы реформасы
(ынтымақты зейнетақы жүйесiнен жинақтаушы зейнетақы жүйесiне көшу)
жүргiзiлдi, ол iшкi қорлануды одан әрi ұлғайтып, iшкi инвесторлардың
қалыптасуына жағдай жасады. 1998 жылдың соңында зейнетақының қоры 23542
млн. теңгеге жеттi, бiр жылдан кейiн ол 2,7 есе көбейдi (64504 млн. теңге).
Бесiншi кезеңде (2000 жылдан қазiрге дейiн) Қазақстан экономикалық өрлеу
жолына түстi. ҚР дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратег. жоспарын
iске асырудың оң тәжiрибесi бюджеттiк-қаржылық өзара iс-қимыл мен реттеудiң
жаңа қағидаларына негiз қалады, оның серпiнi мына мақсаттармен айқындалды:
2000-2002 ж. орт. және жергiлiктi атқарушы органдар арасында қаржы-
экономикалық мiндеттердi бөлiсу; 2001 жылдан бастап елдiң экономикалық
дамуын жоспарлауға көшу. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiм жыл сайын өсiп отырды:
тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша 2000 ж.-87607,5 млн. АҚШ долл-ы,
2001 ж.-101674,1 млн. АҚШ долл-ы. 2002 ж. жалпы iшкi өнiм көлемi бұрынғыдан
9,5%-ға көбейдi. 1999-2000 ж. бейқаржылық активтер негiзiнен шетелдiк
инвестициялардан құралса (тиiсiнше 57% және 51%), 2001 ж. iшкi
инвестициялар тұңғыш рет салымның 60%-ынан астамын құрады. Инвестициялардың
жалпы сомасы 1158,1 млрд. теңгеге жеттi. 2000-2002 ж. елдiң экономикалық
дамуы үшiн инвестициялық мүмкiндiктер жасауға баса назар аударылды. Өз
қызметiн экономиканың басым секторларында жүзеге асырушы инвесторлармен 119
келiсiмшарт жасалды, негiзгi капиталға 165 млрд. теңгеден астам сомада (1,2
млрд. АҚШ долл-ы) инвестициялық мiндеттеме қабылданды. 2001 ж. негiзгi
капиталға жұмсалған инвестициялардың көл [5]. 775,7 млрд. теңгенi құрады,
бұл бұрынғы жылдағыдан 21%-ға көп. 2001 ж. 4 желтоқсанда Президенттiң
Жарлығымен “Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейiнгi стратег.
жоспары” бекiтiлдi. Қазiргi кезде 2010 стратегиясы (2001), Үкiметтiң 2002-
2004 ж.ж. арналған iс-қимылдар жоспары және соның негiзiнде әзiрленген 2003-
2005 жылдарға арналған республиканың бюджеттiң болжамдық көрсеткiштерi
экономика үшiн негiз ретiнде басшылыққа алынып отыр. Негiзгi мақсат-
бәсекелестiк қабiлетi күштi экономика құру, жалпы iшкi өнiмдi 2002 жылмен
салыстырғанда 2 есе көбейту. Мұндай iлгерiлеуге стратегиялық салаларды-
мұнай-газ секторын, энергетика мен аграрлық-өнеркәсiптiк секторды оңтайлы
реттеу жолымен қол жеткiзiледi [6]. ҚР-ның 2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлық азық-түлiк бағдарламасының қабылдануы осыны қуаттайды.
Бұл бағдарламада негiзгi басым бағыттар көрсетiлдi, олар: елдiң азық-түлiк
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; аграрлық бизнестiң белсендi жүйесiн
қалыптастыру; iшкi және сыртқы рыноктарда ауыл шаруашылық өнiмiн және оның
ұқсатылған өнiмдерiн сату көлемiн ұлғайту; ауыл шаруашылық өндiрiсiн
мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету. Соңғы екi жылдағы экономикалық
өрлеу Қазақстандағы әлеуметтік ахуалға дұрыс ықпалын тигiздi: жұмыссыздық
қысқарып, халықтың кедей топтарының үлесi азая түстi. Тәуелсiздiк алғаннан
кейiнгi 12 жылдың iшiнде Қазақстанда әлеуметтік, зейнетақы жүйесi, тұрғын
үй-коммуналдық шаруашылық реформалары жүргiзiлдi, қызмет көрсету аясы 100%
жекешелендiрiлдi, жер реформасын жүргiзу үшiн жағдай жасалды [6].
Қазақстанда iрi өнеркәсiп орталықтары, оның iшiнде отын-энергет.,
металлургия, химия, машина жасау, құрылыс өнеркәсiбi жұмыс iстейдi.
Республика кәсiпорындары шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан,
магний, қарашiрiк, синтет. каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар,
автомобиль шиналарын, минералдық тыңайтқыштар, цемент, металл жонғыш
станоктар, ұсталық-сығымдағыш жабдықтар, қақтау стандарын, күш
трансформаторларын, рентген аппараттарын, ауыл шаруашылық машиналарын,
тракторлар, экскаваторлар, т.б. өндiредi [6].
Әлемдiк экономика ауқымында Қазақстан-тауар рыногiне мұнай, газ, қара,
түстi, сирек кездесетiн металдар, уран өнiмiн шығарушы ел. Кен қазу
өнеркәсiбi Қазақстан экономикасының жетекшi секторы болып табылады . 2001
ж. өнеркәсiп өндiрiсiнiң 44,3%-ы осы өнеркәсiптiң үлесiне тидi. Қазақстанда
көмiр-сутектi шикiзаттың бiрегей қоры бар. Барланған қор бойынша елiмiз
әлемде 13-орында. 250-ден астам мұнай-газ кенiштерi ашылды, олардың көбi
республиканың батыс бөлiгiнде, негiзiнен Атырау обл-нда. Олардың iшiнде 1
млрд. т-дан астам мұнай қоры бар Теңiз кенiшi; газ қоры 1,3 трлн. м3 және
конденсат қоры 700 млн. тоннаға жуық Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты
кенiшi; сондай-ақ, Кенбай, Жаңажол, Жетiбай, Қаламқас, Қаражанбас, Өзен,
Құмкөл кенiштерi бар [19]. 2000 ж. Қазақстанда Солт. Каспий қайраңында iрi
мұнай кенiшi (Қашаған) ашылды. Бағалаудың алғашқы кезеңiнде кенiштiң жалпы
геол. қоры 38,4 млрд. баррель, ал өндiрiп алынатын қоры-13 млрд. баррельге
жуық. Атырау обл-ндағы аса iрi кенiштер: жалпы қоры 800 млн. т-дан астам,
Теңiз кенiшi (оның бастапқы өндiрiп алынатын қоры 700 млн. т), Королев
кенiшi (бастапқы өндiрiп алынатын қоры 30,5 млн. т), Кенбай кенiшi (30,8
млн. т). Маңғыстау обл-ндағы аса iрi мұнай кенiштерi: Өзен, Жетiбай,
Қаламқас, Қаражанбас. Батыс Қазақстан мен Ақтөбе облыстарындағы Қарашығанақ
пен Жаңажолдың мұнай мен газ өндiрiсiндегi келешегi зор. Республикада мұнай-
газ саласын 2002 ж. “Қазақойл” ұлттық мұнай компаниясы мен “Мұнай және газ
тасымалы” ұлттық компаниясының бiрiгуi жолымен құрылған “ҚазМұнайГаз”
ұлттық компаниясы басқарады. Қазақстанда мұнай мен газ өндiру iсi шет ел
инвесторларының қатысуымен жүзеге асырылуда (“Теңiзшевройл” бiрлескен
кәсiпорны, “Қазақойл-Ембi” АҚ, “Атырау мұнай компаниясы”,
“Қазақстанкаспийшельф”, “Каспиймұнайгаз”, “Қазгермұнай” ЖАҚ-дары, т.б.)
[6].
Мұнай-газ секторының өнiмi Еуразия құрлығының ондаған елдерiне экспортқа
шығарылады (аса iрi импортшылар: Ресей Федерациясы, Ұлыбритания, Украина,
Швейцария, Италия). Экспорт құрылымында мұнай мен газ конденсатының үлесi
2001 ж. 49,3% болды.
Қазақстанда өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемiнде түстi металлургияның үлесi
11%. Өндiрiс деңгейi бойынша Қазақстан әлемде тазартылған мысты iрi көлемде
өндiрушiлер мен экспортқа шығарушылар қатарына жатады. Республиканың әлем
бойынша мыс өндiрудегi үлесi 2,3%. Қазақстан мысының негiзгi импортшылары:
Италия (50 %) мен Германия (35 %). Экспорт құрылымында мыс пен мыс
қорытпалары 7 % [7]. Тазартылған мыстың 90%-ын “Қазақмыс” корпорациясы
өндiредi, ол Қазақстанның түрлi аймақтарында бiрнеше зауыттарды, кенiштердi
және энергия нысандарын бiрiктiрiп отыр. Қазақстан темiр кентасының қоры
жөнiнен әлемде 8-орында. Оның әлемдiк қордағы үлесi 6%. Елде өндiрiлетiн
темiр кентасының 70%-дан астамы экспортқа шығарылады. Қазақстанның қара
металлургиясы өнеркәсiп өнiмi көлемiнiң 7 %-ға жуығын өндiредi. Мұндағы аса
iрi кәсiпорын-Қарағандыдағы “ИспатКармет” металлургия комбинаты, ол шойын
мен дайын қара металдар қақтамасының 100%-ын және болаттың 90 %-дан астамын
өндiредi. Бұл комбинат өнiмi ТМД елдерi мен алыс шет елдерге экспортқа
шығарылады. Сондай-ақ, “Жәйрем кен-байыту комбинаты” АҚ тотыққан марганец
және темiр-марганец кентастарынан жоғары сапалы марганец концентраттарын
өндiредi. Қазақстанда хромды кентастардың мол қоры бар, ферроқорытпа
заттары жұмыс iстейдi [7]. 1994 жылдан кен-металлургия кешенi
кәсiпорындарының көбi шетелдiк және отандық компаниялардың басқаруына
берiлдi. 1996-1997 жылдары кен байыту және металлургия кәсiпорындарын
бiрыңғай технол. тiзбекпен байланыстырған iрi бiрлестiктер құрылды, олар:
“Қазмырыш”, “Қазақмыс” корпорациясы, “Қазақстан алюминийi”, “Испат-Қармет”
ААҚ-дары, “Қазхром” Ұлттық акцион. компаниясы.
Полиметалл кенiштерi негiзiнде Өскемен қорғасын-мырыш, Лениногор
полиметалл, Зырян қорғасын, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Ертiс полиметалл,
Жезкент кен-байыту комб-тары жұмыс iстейдi. Кәсiпорындардың басқа бiр тобы-
Өскемен титан-магний, Белогор кен-байыту комб-тары, Үлбi металлургия, Ертiс
химия-металлургия з-ттары сирек металдармен олардың қосылыстарын, т.б.
шығаруға мамандандырылуда. Республикада 3 мұнай айыру з-ты, сары фосфор
алынатын фосфориттi кентастарды өңдейтiн iрi кешен “Қазфосфат” ЖШС жұмыс
iстейдi. Ол “Қаратау” кен-химия комб., Жаңа Жамбыл фосфор з-ты, Минералдық
тыңайтқыштар з-ты сияқты аса iрi кәсiпорындарды бiрiктiрiп отыр [7].
Республиканың машина жасау кешенiнiң өнiмi өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы
көлемiнде 3%-ға жуық. Оңт. аймақта Станок жасау з-ты, Алматыда Ауыр машина
жасау з-ты жұмыс iстейдi, олар түрлi станоктар шығарады. Солт. аймақта
“Шағын литражды двигательдер зауыты”, “Дизель”, “Ротор” ЖШС-терi, “ЗИКСТО”,
“Мұнаймаш”, “С.М. Киров атынд. зауыт”, Петропавл “Ауыр машина жасау зауыты”
АҚ-дары сияқты iрi машина жасау кәсiпорындары жұмыс iстейдi. Олар ауыл
шаруашылықмашиналары үшiн босалқы бөлшектер, жабдықтар, двигательдер,
көшпелi электр ст-ларын, тамақ өнеркәсiбi үшiн жабдықтар, газ бен электр
энергиясының шығынын есептейтiн есептеуiштер шығарады. Қазақстанда құрылыс
индустриясының дамуына ел ордасының Астана қ-на көшiрiлуi жаңа серпiн
бердi. Құрылыс материалдары өнеркәсiбi өнiмiнiң көлемi республика өнеркәсiп
өнiмiнiң жалпы көлемiнде 4 %-ға жуық.
Қазақстан Еуроазия құрлығының ортасында орналасқандықтан транзиттiк
тасымал саласында айтарлықтай орын алды. Республиканың жер бетiндегi көлiк
магистралiнiң ұз. 106 мың км. Оның iшiнде 13,5 мың км - темір жол, 87,4 мың
км-автомобиль. жолы, 4 мың км-өзен жолдары. Қазақстан мен Қытай арасында
Достық-Алашанькоу шекаралық темір жол өткелi, Түрiкменстан мен Иран
арасында Серакс-Мешхед темір жол өткелi салынған соң Ұлы жiбек жолы бойында
жаңа транзиттiк дәлiздер ашылды: Қытайдың Тынық мұқиттағы Ляньюнган,
Циньдао, Тяньцзин порттарынан Қазақстан, Қырғызия, Өзбекстан, Түрiкменстан,
Иран, Түркия, Жерорта т. мен Парсы шығанағының порттарына қатынау
мүмкiндiгi туды. Бұл жолмен жүк тасымалдануда. Автомобиль жолдарының торабы
Ресей Федерациясына, бұрынғы одақтық республикаларға, сондай-ақ, Қытайға,
Түркияға, Иранға, Қара еңізбен Жерорта теңізінiң, Үндi мұхитының порттарына
шығуға мүмкiндiк бередi. Теңiз кеме қатынасы Каспий теңізінде Ақтау порты
арқылы өтедi, ол Ресей Федерациясының өзен жолдарымен Қара теңізбен Балтық
теңізіне шығады. “Эйр Қазақстан” ұлттық әуе компаниясы, басқа да жетекшi
компаниялары жолаушылар тасымалын жүзеге асыруда [8].
Биылғы жылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік дәуіріндегі белесті
кезең Тәуелсіздікке 15 жыл толды. Дүниежүзілік тарих тұрғысынан алғанда
егемендігін жүздеген жылдармен есептейтін өзге елдермен салыстырғанда бұл
мерзім тым аз көрінуі де мүмкін. Алайда жаһандану үрдісімен ерекшеленетін
XXІ ғасырға қадам басқан сәтте арадағы 15 жылды Президент Нұрсұлтан
Назарбаев еліміз үшін маңызы мен мәні жағынан жүз жылға теңеген болатын.
Бұл пікір-боямасы жоқ ақиқат. Өйткені, дәл осы кезеңде біздің егемен
еліміздің мемлекеттік іргесі бекіп, еңсесі биіктей түсті-экономикада,
әлеуметтік салада және сыртқы саясатта аса ауқымды, іргелі өзгерістер мен
алға басушылықтар іске асырылды [2].
Қазақстанның шет елдермен ынтымақтастығының заңдық негізі 15 мыңнан астам
құжатпен бекітілді. Бүгінде біздің еліміз Ресеймен одақтастық, Қытаймен
тату көршілік, сондай-ақ орталық-азия елдерімен достық және ынтымақтастық
қатынастарын дамыту үстінде. Қазақстан АҚШ-тың стратегиялық әріптесі болып,
Еуропалық Одақпен жан-жақты ықпалдастығын тереңдетуде. Тәуелсіз
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа батыл да сенімді енгенін аузы дуалы
халықаралық сарапшылардың өздері жиі айтатын болды.
Осы жылдар аралығында бір жүйеден мүлде кереғар екіншісіне өту кезеңін
бастан кешкен Қазақстанның экономикасы нарықтық экономика деп мойындалды.
Елдің экономикалық дамуына халықаралық қаржы институттары жоғары баға
беріп, бұл өз кезегінде ірі жобаларға шетелдік инвестицияларды тартуға
оңтайлы ықпал етті. Әрине, бұл мақсатқа жету үшін өткен жылдар ішінде
орасан ауқымды жұмыстар атқарылды. Президент Н.Назарбаев халықаралық іскер
орталарға Қазақстанның мол мүмкіндіктерін түсіндіру ісіне батыл кірісті.
Тіпті, бастапқы кезде шетелдерге сапарлары барысында Елбасы қолына таяқ
алып, Қазақстанның қай жерде тұрғанын картадан өзі көрсеткен кездері де жиі
болатын.
Уақыт талабына сай сыртқы саясат пен экономикалық мүдделердің ажырағысыз
қатар жүргізілуі-нарық экономикасын құруға бағытталған мемлекетіміздің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуден туындаған болатын. Алғашқы сәттерден бастап
мемлекет алдында тұрған міндеттердің мазмұны мен елдің мүмкіндіктеріне
толық сай келетін тұжырымдамаларды жасау қажеттігі күн тәртібіне көтерілді.
Ең алдымен ішкі реформалардың табысты болуына қолайлы жағдайлар туғызу
мақсатында біз еліміздің экономикалық әлеуеті мен саяси мүмкіндіктерін
ескере отырып, байыпты әрі белсенді жан-жақты сыртқы саясат жүргізуін басты
бағыт ретінде таңдап алдық.
Геосаяси орналасуы және аумағының көлемі жағынан ірі еуразиялық мемлекет
болғандықтан Қазақстан халықаралық қатынастарының саяси және географиялық
мазмұнын барынша тереңдету қағидатын ұстанды. Бірінші кезекте өзіміздің
тікелей көршілеріміз-БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері Қытай мен
Ресей, сондай-ақ Орталық Азиядағы бауырлас елдермен тату көршілік, достық
және өзара түсіністікке сүйенетін қарым-қатынастар орнатуға айрықша мән
берілді. Алғашқы күндерден бастап біздің алдымызда саяси әдістер арқылы
әлемнің басты саяси және экономикалық державаларының Қазақстанда және осы
аймақта бір-бірімен қайшылықсыз болуын қамтамасыз ету міндеті тұрды [8].
Түптеп келгенде осының барлығы ішкі тұрақтылық пен келісімді сақтай
отырып, қолайлы инвестициялық жағдай қалыптастыру арқылы мемлекеттігімізді
нығайтуға бағытталды. Елбасы дәйектеген “алдымен экономика, сосын саясат”
қағидаты өтпелі кезеңде өзін толық ақтады.
Ықпалды әлемдік державалармен тұрақты, болжауға болатын және жүйелі
ынтымақтастық орнату қазіргідей күрделі кезеңде Президент Н.Назарбаевтың
зор беделі және тиянақты ойластырған сыртқы саяси стратегия арқасында
мүмкін болды. Бұл арада отандық дипломатия Қазақстанның экономикалық қуаты
мен саяси мүмкіндіктеріне жауап бере алатындай арнада жүргізілгеніне
тоқталғым келеді [8].
Өткен кезең ішінде біз елдегі реформалар үшін қолайлы сыртқы жағдай жасау
міндетін жүзеге асыруға қол жеткіздік. Осы бағыттағы стратегиялық табысымыз-
Қазақстанның құрлықтағы 13,5 мың км. шекарасы заңды түрде түбегейлі
ресімделгенін айрықша атап өту қажет. Бұл аса маңызды табыс біздің көрші
елдермен жаңа сападағы байланыстар жүргізуімізге жол ашты.
Жалпы шекара мәселесі Кеңес одағы ыдыраған шақтан бастап күн тәртібіне
шыққан болатын. Бұған дейін жетпіс жылдан астам уақыт бойында арада
ешқандай ресми шекаралармен шектелмей, бір кеңістікте бірге өмір сүріп
келген миллиондаған адамдардың тағдырына бірден өзгеріс еніп, олардың
бойында алаңдаушылық пен торығушылық сезімдері пайда болды.
Осы тұрғыдан келгенде біздің негізгі әріптесіміз және одақтасымыз
Ресей Федерациясымен қарым-қатынастарымыз екі ел арасында ғана емес, бүкіл
ТМД аумағындағы экономикалық интеграцияның қозғаушы күші, әрі тұрақтылық
кепіліне айналды. Солтүстіктегі көршімізбен байланыстарымыз зор ауқымды,
серпінді және жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Біздің арамызда мәселелерді
тең тұрғыда, екі жақтың мүдделеріне сай келетіндей шешу тәжірибесі
қалыптасты. Қазіргі кезде сауда айналымын 20 млрд. долларға жеткізу сөз
болуда. Берік ынтымақтастықтың кепілі болған шарт-құқықтық негіз туралы
айтқанда, ең алдымен 1992 жылы қол қойылған ҚР мен РФ арасындағы “Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартты” бөліп айту қажет. Екі елдің
байланыстары тарихында мұндай маңызды келісім бұрын-соңды болып көрмеген.
Кейіннен бұл басты құжат мемлекетаралық байланыстардың өзге салаларында
өзара тиімді түсіністіктерге жетуге игі ықпал етті. Солардың қатарында,
мәселен, Байқоңыр ғарыш айлағын игеруді атап өтуге болады.
Осы ғарыш айлағынан 18 маусымда Ресей мен Қазақстан президенттерінің
қатысуымен қазақстандық алғашқы “КазСАТ” байланыс және хабар тарату ғарыш
серігі ұшырылды. Алдағы уақытта қазіргі заманғы жаңа зымыран-ғарыштық
“Бәйтерек” кешенін тұрғызу мақсатындағы жұмыстар жалғасуда. Бұл Қазақстанда
жаңа өнеркәсіптердің дамуына түрткі болып, екі елге де өздерінің ғылыми-
техникалық және интеллектуалды әлеуетін толығырақ жүзеге асыруға мүмкіндік
бермек [9].
Ресей қазақстандық энергоресурстарды экспорттауда маңызды орын алады.
Өткен жылы Ресейдің мұнай құбырлары арқылы сыртқа 43,4 млн. тонна
қазақстандық мұнай тасымалданды.
Біздің елдеріміз Каспий теңізінің шельфін бөлу мәселесін өзара тиімді
шешті. Жер қойнауын пайдалану мақсатында РФ мен ҚР арасында Каспий
теңізінің табанын бөлетін модификацияланған ортаңғы сызықтың өтуі
тіркелген. Сонымен қатар, “Құрманғазы”, “Центральное” және “Хвалынское” кен
орындарын игеру бойынша бірлескен қызметті ұйымдастырудың бірқатар
мәселелері шешілді [10].
Сондай-ақ, Ресейдің мұнай құбырларының жүйесі арқылы Еуропа нарығына
Қазақстанның табиғи газын экспорттауды жүзеге асыру үшін 2002 жылы
тасымалдау бойынша бірлескен “КазРосГаз” ұжымы құрылды. Ол 2002 жылдың
күзінен бастап қазақстандық газды Еуропа мен ТМД елдеріне тасымалдап
келеді. Өткен жылдың қорытындысы бойынша, 5 млрд., кубометрден астам газ
тасымалданды. Жақын болашақта жылына газ тасымалын 15 млрд., кубометрге
жеткізу жоспары бар.
Бүгін Қытаймен қатынастарымыз бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Біз
ауқымды экономикалық байланысты дамытып, халықаралық ұйымдарда аймақтық
мәселелер бойынша мүдделерімізді сәтті үйлестіріп отырған көршілерміз.
Біздің жанымызда мыңдаған жылдық тарихы бар және өте бай мәдениеті мен
дүниетанымы мызғымастай қалыптасқан, сондай-ақ өркениет пен берік
мемлекеттік идеологияға сүйенген Қытай мемлекеті қарқынды дамып келеді. Бір
миллиард екі жүз миллионнан астам халқы бар Қытайдың қарқынды экономикалық
дамуы әлемдік күштер балансына түбегейлі өзгерістер енгізуде. Сондықтан бұл
алпауыт мемлекетпен достық әрі терезесі тең қатынастарды дамыту – Қазақстан
үшін баламасы жоқ бірден бір қажеттілік деп білу қажет.
Бүгінгі күні екі жақты қатынастарды реттейтін құқықтық база 100-ден
астам құжаттан тұрады, оның ішінде 2002 жылғы Тату көршілік, достық және
ынтымақтастық келісімі ерекше маңызға ие. Екі ел арасындағы сауда айналымы
жылдан-жылға артып келеді, екі тарапқа ортақ стратегиялық маңызы бар
қомақты экономикалық жобалар іске асырылуда [9].
Қытай Төрағасы Ху Цзиньтаоның біздің елімізге шілде айында жасаған
мемлекеттік сапары табысты өтті. Сапар барысында тату көршілікті сақтауды,
өзара тиімді экономикалық ынтымақтастықты дамытуды көздейтін стратегиялық
әріптестік декларациясына қол қойылған болатын.
Таяу күндері Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қытай Халық
Республикасына болатын мемлекеттік сапары екі ел қарым-қатынастарының жаңа
дәуірін бастайды деуге толық негіз бар. Сапар барысында стратегиялық
ынтымақтастықты одан әрі нығайта түсетін маңызды құжаттарға қол қойылмақ
[3].
Әрине, трансшекаралық өзендердің су қорларын тиімді пайдалану, сондай-
ақ екі ел арасындағы көші-қон деңгейін тиянақты бақылау сынды күрделі
мәселелерді өзара шешіп алу қажеттігі күн тәртібінен түспейді.
Біз оңтүстік шекараларымыздағы Орталық Азия елдерінде түпкілікті саяси
тұрақтылық пен экономикалық-әлеуметтік ахуалдың көтерілуіне барынша
мүдделіміз. Аймақтағы көршілес мемлекеттермен біртұтас алып қарағанда,
Қазақстан ұланғайыр нарықтың бел ортасында тұр. Өңірдегі көрші елдермен
сауда және экономикалық байланыстардың беки түсуі саяси тұрақтылық пен
аймақтағы ортақ қауіпсіздіктің кепіліне айналатыны белгілі. Еліміздің күн
санап өсіп келе жатқан экономикалық және саяси мүмкіндіктері бізге осы
аймақтағы интеграциялық үдерістерде барынша белсенді де салмақты рөл
атқаруға игі ықпал етеді [11].
Осы тұрғыдан қарағанда Ауғанстандағы жағдайдың қалпына келуі аймақта
жақын орналасқан бізді ғана емес, жалпы дүниежүзілік қоғамдастықты
алаңдатып отыр. Тіпті Талибтер билігі кезінде бұл ел орта ғасырларға қайтып
оралғандай күй кешкені есімізде. АҚШ бастаған антитеррористік коалицияның
әрекеттері нәтижесінде Ауғанстан діни содырлар құлдығынан құтылса да,
есірткі мен жоқшылық, қоғамдағы бытыраңқылық пен халқының сауатсыздығынан
арыла алмады. Мемлекеттің өміршеңдігін қалпына келтіру үшін ауған халқы
халықаралық қоғамдастықтың көмегін қажет етеді. Олай болмаған жағдайда, бұл
ел аймақтық емес, ғаламдық деңгейде тұрақсыздыққа себеп болып отырады. Бұл
елде тұрақтылық орнамайынша, бүкіл Орталық Азияда тұрақты қауіпсіздікке қол
жеткізу оңай болмайды. Қазіргі уақытта біз Хамид Карзай бастаған
Ауғанстанның жаңа басшылығымен тығыз қарым-қатынастар орнаттық. Бірер ай
бұрын менің бұл елге ресми сапарым барысында бірқатар келісімдер жасалды.
Қазақстанның Кабулдағы Елшілігі оларды жүзеге асыру жұмысына өз үлесін
қосатын болады.
2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ-та болған қатыгез лаңкестік әрекеттерден
соң АҚШ бастаған әскери коалицияны Қазақстанның қолдауы да өз еліміздің
ұлттық мүдделерімен сабақтас еді. Жалпы, Америка Құрама Штаттарының Орталық
Азия аймағына назары күшейіп отыр. Вашингтон осы аймақта ең алдымен
Қазақстанды стратегиялық әріптес санайтыны біз үшін барынша маңызды. АҚШ
Қазақстанның аймақтық және дүниежүзілік қауіпсіздікті сақтаудағы рөліне
жоғары мән береді, біздің еліміздің ядролық қаруды таратпау мәселелерін
шешуге, терроризм және экстремизмге жол бермеу, энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету ісіне қосып отырған үлесін жоғары бағалайды [11].
Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың биылғы АҚШ-қа ресми сапарының
нәтижелері бұған нақты дәлел бола алады. Н.Назарбаев аймақ бойынша АҚШ-та
аса жоғары деңгейде қабылданған бірден-бір мемлекет басшысы болды.
Президент Дж. Бушпен екеуара ұзақ келіссөздер жүргізуі, сондай-ақ
Америкалық беделді саяси, іскер орталардың өкілдерімен өткен маңызды да
мазмұнды кездесулер Қазақстан басшысы сапарына мұхиттың арғы жағында
айрықша мән берілетінін тағы бір айғақтады [8].
Желтоқсан айының басында Президент Н.Назарбаевтың Бельгияға ресми
сапары Еуропалық Одақ (ЕО) тарапынан біздің елімізге экономикалық һәм
геосаяси қызығушылықтың барынша күшейіп отырғанын көрсетті. Қазақстан
“Еуропаның көршілестік саясаты” бағдарламасы шеңберінде ЕО-ның әріптес-
елдері қатарына кіру туралы мәлімдеген болатын. Нақты айтқанда, біз тек
қана тығыз саяси диалог туралы емес, Еуропа Одағына мүше елдер пайдаланатын
экономикалық тиімділіктерді Қазақстанға беру туралы әңгіме жүргізіп отырмыз
[12].
Өткен 15 жылдың ішінде Қазақстан жаһандық саясатта танымал бола түсті.
Біз тек қана көмірсутегі қорларына бай ел емес, экономикасы мен мәдениеті,
білім мен ғылымы дамып келе жатқан мемлекет ретінде ғаламдық өркениетке
өзіндік үлес қоса алатын танымал ел бола түстік. Дүниежүзілік қауымдастық
Қазақстанды байыпты ішкі саясатынан айнымай, күрделі кезеңдерде бейбітшілік
пен тұрақтылықты сақтай білген ел ретінде құрметтейді.
Егемендіктің алғашқы күндерінен бастап біздің сыртқы саяси күн
тәртібімізде аймақтық және дүниежүзілік деңгейдегі көпжақты құрылымдарға
белсенді қатысу ұдайы назарда тұрды. Бұл орайда, біз ұлттық мүдделерімізге
қызметі қайшы келмейтін ұйымдар жайында айтып отырмыз.
Минскіде Қазақстанның төрағалығымен өткен ТМД Мемлекет басшыларының
саммитінде көп тарапты интеграцияны дамытуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0-33
1. Қазақстанның дамуының негізгі тенденциялары және Қытай ... ... ... 10-
29
2. Байланыстардың құқықтық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..29-
33
2. ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН АРАСЫНДАҒЫ САУДА– ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ
БАҒЫТТАРЫ, ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4-59
1. Шекаралық сауда және экономикалық
байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... 34-41
2. Энергетикалық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..41-50
3. Инфрақұрылым саласындағы байланыстардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. 50-59
3. РЕГИОНАЛДЫ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕГІ ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ СЕРІКТЕСТІГІ ЖӘНЕ
РЕСЕЙ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...60-69
1. Қытай мен Қазақстан арасындағы экономикалық интеграция, оның Ресей үшін
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .60-64
2. Шанхай ынтымақтастығы және аумақтағы қауіпсідік
мәселесі ... ... ... ... 65-69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..70-71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .72-74
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының маңыздылығы. КСРО-ның ыдыраумен жаңа пайда болған
тәуелсіздік мемлекеттердің әрі қарай даму бағыттарын белгілеу мәселесі аса
маңызды проблемаға айналды. Олар түрлі саладарда өзара сенімді
серіктестерді іздестіре бастаумен қатар экономикалық қиыншылықтардан шығу
жолдарын қарастырды. Ал объективті себептер мен географиялық орналасуына
байланысты Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстар көне заманнан, яғни
алғашқыда ру-тайпалық, сонан соң халықтар негізінде, соңында мемлекеттер
деңгейінде жасалып келуде. Мұның өзіндік стратегиялық маңызы бар. Ресей
империясының отаршылдық саясатының аясында және Қазақстан мен Орта Азия
мемлекеттерінің Ресейдің боданына айналуына байланысты Қазақстан біраз
уақыт ішінде Қытаймен дербес байланыстарын жаса алмай келді. Алайда
жоғарыда атап өткендей “темір тордың” жойылуына байланысты Қытай мен
Қазақстан арасындағы байланыстар тығыз даму жолына түсті. Сондықтан бұл
байланыстардың тез арада бір қалыпқа енуі Ресей үшін бір жақтан қауіпті
болса, екінші жақтын экономикалық пайдасы мол көрінеді.
Соңғы жылдары Қазақстан мен ҚХР арасындағы стратегиялық байланыстарын
зерттеу қарқыны арта түсті. Кейбір ғалымдар, экономистер мен
саясаттанушылар бұл байланыстардың Ресей үшін қауіпті деген тұжырымға
келгенін біз жоққа шығара алмаймыз. Тіпті Қытай Ресейді Орталық Азиядан
ығыстыру ұстанымын күшейту түсті деген тұжырымдар да молшылық. Оның әрине
өзіндік себептері бар; біріншіден, Қазақстан солтүстік-батыс көршілерін
энергоресурстармен қамтамасыз етуде Ресейдің бәсекелес мемлекетіне айналды,
екіншіден, аумақтағы діни тұрақсыздықты шешуді Қазақстан өз мойнына алды,
үшіншіден, Қытай мен Қазақстан инфрақұрылым мен суландыру мәселесін т.б.
саларын өзбетінше шешуде бірқатар жетістіктерге қол жеткізді. Ал Ресейдің
саяси-экономикалық қызығушылықпен географиялық орналасуы бұл үрдістерге
тартылуына себепкер болып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстанның Европа, Америка және Азия мемлекеттермен
байланыстарын зерттеу мәселесі өзекті мәселеге айналды. Бірақ екі ел
арасындағы байланыстардың дамуында үшінші мемлекеттің одан алар пайдасы
нақты зерттеу оъектісінен аулақ қалды. Сондықтан, бұл диплом жұмысында
Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстардың алғышарттарын, құқықтық
негіздері мен оның механизмдерін, негізгі бағыттары мен жетістіктерін
зерттеу және мұндағы Ресейдің ұстанымдарына баға беру мәселесі қолға
алынды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының зерттеулуі тың
тақырыптардың бірі болып табылады. Осы мәселе бойынша арнайы жазылған
зерттеулер, монографиялар және мақалалар мәселенің тек бір бағытта алып
қарастырған. Диплом жұмысын жазу барысында қиындық тудырған бір жайт ол
қажетті материалдардың бұқаралық ақпарат беттерінде хабарлама түрінде үзік-
үзік берілуі. Сондықтан, зерттеу жұмысының нақты зерттелу деңгейін анықтау
қиынға соқтырды. Осыларды ескере отырып, диплом жұмысын жазуда басшылыққа
алынған мемлекетіміздің басшыларының еңбектеріне тоқталғанды жөн көрдік.
Соның бірі Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың “Ғасырлар тоғысында” деген көлемді еңбегі. Еңбекте автор
кешегі кеңестік үрдіс құлағаннан бергі кезеңде кездескен саяси мәселелердің
күрделі табиғатына оқырмандарын өз көзімен үңілдіріп, өз тұжырымын жасауына
көмектесу мақсатын қояды. Н.Назарбаев тарих қойнауына үңіліп, Евразия
ынтымақтастығына, саяси жүйеге, парламент құрылымына, Европа мен Азия
елдерімен қарым-қатынастың өрбуін жан-жақты сипаттайды. Еңбек автордың өз
сөзімен беріліп, қарапайым тілмен өзі тікелей ортасында болған оқиғалар
түсінікті әрі тартымды баяндалады. Н.Назарбаев ХХ ғасырдың мемлекет-саяси
қайраткерлерінің тәлім-тәрбиесін, саяси қызметін жоғары бағалайды.
Қазақстан премьер-министрі Қасымжомарт Тоқаевтың еңбегі Қазақстанның
өзі басқарған бес жыл ішіндегі сыртқы саясат қызметін қорытындылауға
арналады. Кітапта Қазақстанның халықаралық саясатының приоритеттік
салаларына, Қазақстанның басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен
екі жақты, көп қырлы қатынастарының дамуының нақты жемістеріне талдау
жасалды. Кітап автордың естеліктерінен және фактілерден құрылған. Онда
қазақтың дипломатиясының дербес мемлекет ретінде қалыптаса бастау
кезеңіндегі қиындықтары, Қазақстан Республикасын дүние жүзіне танытудағы
сыртқы істер министрлігінің, Қазақстан президенті Н.Назарбаевтың рөлі кең
сипатталады. Еңбекте Қ.Тоқаевтың сыртқы саясаттың жүргізілуіне деген өз
көзқарасы да беріледі. Қазақстанның сыртқы саясатының приоритетінің бірі
алдыңғы дамыған елдермен өзара қарым-қатынастардың дамуы болып
есептелінеді. Онда Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін зор көлемді АҚШ көмегін мобилизациялау көзделеді. Еңбекте алдыңғы
дамыған елдермен ықпалдастықтың даму барысы, оны тереңдету және кеңейту
үшін қандай жағдайлар қажет екендігі саралап көрсетіледі. Сыртқы
дипломатияда соны басқарушының өзінің үлкен роль атқаратынына баса назар
аударылады.
Бүгінгі таңда Орталық Аззияда бірқатар алпауыт елдердің қызығугылығы
тоғысып жатыр. Сол үшін Батыс, Қытай және Ресейде тақырыпқа байланысты
бірқатар зерттеулер, сараптамалар және болжамдар дүниеге келген. Осы
жұмыстардың барлығы жалпылама және тек мемлекеттің қазағушылығы объектісі
төңірегінде жазылған. Дегенмен, жұмыстардың барлығы нақты мәселенің
айқындауына үлесін қосқан. Аса маңызды жұмыстардың бірі “Энергетика в
Центральной Азии и северо-западном Китае: основные возможности и
направления для регионального сотрудничества” болып табылады. Онда
қазақстандық, қытайлық және американдық ғалымдар энергетикалық салада
регионалды байланыстардың қалыптасу тарихы нақты деректер негізінде
дәріптелген. Олар байланыстардың қалыптасуындағы қиыншылықтардың
алғышарттарын зерттеп қана қоймай, олардың себептерімен салдарына назар
аударған. Ең бастысы Қазақстанның экономикалық және саяси тәуелсіздігіне
Ресейдің энергоқұрылым мен энергоқұатқа әсері бар екендігін айқындап, бұл
құрылым ішіндегі себептерін ашуды мақсат еткен.
Чэнь Миньшань “Сяньдай гоцзи гуаньси” журналына жариялаған мақаласында
посткеңестік мемлекеттердің дербес мемлекет ретінде әлем деңгейіне танылып,
өз даму бағытын белгілеген. Сол үшін Ресейдің мұндағы фқпалы әсерлі болмауы
қажет деген ойын ашық көрсетеді. Дегенмен, тәуелсіз мемлекеттер, соның
ішінде Қазақстан тек Қытаймен емес, сонымен қатар батыспенде байланыстарын
орнықтырып, әлем деңгейіне энергоқұаты мол ел екендігін мойындатты.
Қазіргі таңда АҚШ-тың аймаққа деген қызығушылығының артуы салдарынан
бірқатар зерттеулерді дүниеге әкелді. Осылардың арасында А.Дэвистің
жұмыстары көзге түседі. Ол өз жұмыстарында Қазақстандағы мұнай факторын
алға қойып, АҚШ-тың бұл саладағы саясатын зерттеген. Оның пайымдауынша
Қазақстан мұнайының Қытай бағытында дамуы аса қауіпті жағдайларының бірі.
Сонымен қатар, Қытайдың Қазақстандағы ұстанымы нақтыланбаған, бірақ оның
негізі қалыптасқан, ал оған болса Ресей кедергі бола алмайды.
Бүгінде Қытай экономикасын энергоқұатпен қамтамасыз етуде Қазақстанның
үлесі зор екендігін ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақстандық зерттеушілер
бұған жоғарғы потенциалды баға береді. Р.Мукимеджанова Қытай мен Қазақстан
арасындағы байланыстарды кеңейту және тереңдету қажет деген ойы, бүгінгі
таңда зерттеушілерді, әсіресе Ресей зерттеушілерін алаңдатты. Оның
пайымдауынша Қазақстан энергоқұатының қоры әлем жағдайына қайткен күнде де
әсерін тигізеді және көрші елдерді тәуелді етеді.
Тақырыпқа байланысты зерттеу жұмыстарын С.Присяжнюк, А.Н.Картов, Су
Дан жүргізген. Аталмыш зерттеушілердің барлығы Қазақстан мен Қытай
арасындағы байланыстардың тереңдеуі аса маңызды болып есептелетінін атап
өткен.
Қазақстан мен Қытай арасындағы шекаралық мәселелердің шешілуі жөнінде
К.Хафизова жүргізген. Оның “Казахстанско-китайская граница в прошлом и
будущем” атты көлемді монографиясы екі ел арасындағы шекараның шешілу
қиыншылықтарын зерттей отырып, оның динамикасын қарастырған. Шекаралық
мәселеге байланысты Е.Бекмаханова, О.Сычевский және В.Хлюпин жүргізген.
Мұнан басқа, диплом жұмысын жазу барысында мемлекет басшыларының іс-
сапарлары жөнінде хабарлаған газет-журнал материалдары көптеп қолданылады.
Атап айтқанда, Егемен Қазақстан, Қазақ әдебиеті, Жас Алаш сияқты газеттер
мен Саясат, Евразийское сообщество, Халықаралық өмір, Қазақ тарихы атты
журнал материалдары қолданылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлемдік алып мемлекеттер, ірі державалар
және жақын шетелдермен мемлекеттілікті таныту, интеграцияны, ықпалдастықты
дамыту мақсатында жүргізген жұмыстары мен кешегі Кеңестік империяда бірге
болған, бүгіндері жеке суверенді жақын шетелдермен арақатынастың дамуын,
соның ішінде Қытай мен байланыстарын зертеу нәтижесінде, оның Ресей үшін
маңыздылығын ашу болып табылады. Сонымен қатар, екі ел арасындағы
байланыстардың даму перспективасының Ресейдің аймақтағы қызығушылығына
деген әсерін анықтау. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді
жүзеге асыруды жөн көрдік:
- Қазіргі таңда Қазақстан мен Қытай байланыстарының негізгі тенденцияларын
анықтау;
- Бұл байланыстаға жанама позитивті және негативті әсеріне талдау жасау;
- Байланыстардағы нақты мәселелердің туындауына болжам жасау;
- Екі ел арасындағы экономикалық байланыстардың тәсілдерін, формаларын ашу
және оған потенциалды баға беру;
- Екі ел арасындағы байланыстардың тереңдеу барысын және оған деген Ресей
аналиктиктері мен саясаттанушылардың пікірлерін ашу;
Диплом жұмысының деректік негзі. Диплом жұмысын зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты, Сыртқы істер
министрлігінің ресми сайты және Қытай Халық Республикасының ресми
сайттарынан бірқатар деректер жинақталды. Сонымен қатар Ресейдің нақты
мүддесін анықтау мақсатында Ресей Федерациясы ресми сайттарынан бірқатар
ресми құжаттар алынды.
Екі ел арасындағы байланыстардың құжаттамаларын екі кезең бойынша
қарастыру абзал:
1. Қазақстан мен Қытай арасындағы екілі келсімідердің хронологиясы, яғни
1997 жылы импорттық тауарлардың сапасын тексеру құжаттары. Қытай мен
Қазақстан арасындағы әрі қарай даму декларацилары, яғни 1998 жылы екі ел
арасындағы шекараларды белгідеудегі келісімдер.
2. Қытай мен Қазақстан арасындағы көпсалалы келісімдердің жасалуы. 2000
жылғы Душанбе декларациясы, әскери салада, шекарадағы әскери қару жарақты
кемту және 1996 жылғы шекаралық мәселелерді шешу жөніндегі ресми
декларациясы.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында стетистикалық мәліметтердің топтамасы
жасалынды. Біріншіден, 1999 жылғы ҚХР-ның кедендік статистикасы, Қытайдың
жылдық статистикасы және Синьцзнның жылдық статистикалық топтамасы.
Екіншіден, Қазақстанның жылдық статистикалық мәліметтердің жинағы кеңінен
пайдаланылды.
Lotus Notes базалық негізде Ресей Федерациясы ресми сайттарынан құжаттық
мәліметтер жұмыста кеңінен пайдаланылды. Әсіресе Дипломаттың локальді
желісінде жинақталған үш ел арасындағы келісім құжаттарының маңызын атап
өткен жөн. Сонымен қатар, ИТАР-ТАСС, ИНОТАСС, ИНФО-ПРЕСС, РИА және
Президенттік Хабаршы журналынан бірқатар құжаттық мәліметтер ғылыми
айналымға тартылды.
Жұмыстың мазмұнын ашу мақсатында РФ Сыртқы істер минисртлігінің кеңселік
құжаттары, ТМД-нің 3 Департаментінің құжаттары, соның ішінде Ресей
елшілігінің Қазақстан мен Қытайдағы есептері және РФ Сыртқы істер
министрлігінің хат алыс-беріс ресми құжаттары кеңінен бұл жұмыста
пайдаланылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысында нақты
хронологиялық шеңбер белгіленген, яғни 1990 жылдан бастап, бүгінгі кезең
қамтылған. Осы жылдар арасында Қытай мен Қазақстан арасында көпсалалы
экономикалық және саяси байланыстар жасалған. Сонымен қатар екі ел арасында
шекаралық мәселе шешіліп, тең құқықты байланыстар жүргізілген. Ресейдің бұл
байланыстардың жасалуында маңызы зор екендігін ұмытпай, екі ел арасындағы
байланыстардың тереңдеуі де Ресей үшін маңызды екендігін атап өткен жөн.
Сол үшін диплом жұмысында нақты хронологиялық шеңбер қойылған.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Бұл жұмыс үш мемлекеттің
байланыстарының қалыптасу және қазіргі таңда үш мемлекеттің негізгі
ұстанымдарын анықтайтын жұмыстарының бірі болып табылады. Сондықтан диплом
жұмысын Қазақстанның сыртқы саясаты, Қазақстанның қазіргі заман тарихы,
Шығыс елдерінің өзекті мәселелері және осы сала бойынша Арнаулы курс
дәрістерінде пайдалануға әбден болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Арнайы зерттеу нысаны болып табылатын диплом
жұмысы кіріспеден, үш ауқымды тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ.ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
1. Қазақстан дамуының негізгі тенденциялары және Қытай
1991 жылы тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстанда экономиканы
реформалаудың бiрнеше тәсiлi қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың
базалық бағыттары мыналар болды-әлеуметтік экономикадан кейiнгi қайта құру,
дағдарысқа қарсы бағдарлама, макроэкономикалық тұрақтандыру, дүниежүзүлік
экономикалық дағдарысты еңсеру, экономикалық өрлеудi қамтамасыз ету.
Бiрiншi кезең (1991-1992 ж.ж.) Қазақстанда әлеуметтік экономикадан кейiнгi
экономикалық жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен сипатталады. Бұл 1970-
жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере қожырауы
салдарынан туған едi, оның үстiне өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi
әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық
саясат өрiстеп кете алмады [1].
1990-жылдардың басында Қазақстан Республикасының экономикалық саясаты
әлеуметтік-экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы
құруға бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру:
сыртқы реттеуiштердi енгiзу, әлеуметтік-экономикалық аяға мемлекеттiң
қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экономикалық қызмет нысандарын
кеңейту, сырттан инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп
ұстынды экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың
жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық
нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi
дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.
1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндiрiс көлемi күрт азайды.
Өнеркәсiптiк өнiмнiң құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды, саудада 17,4%-ды,
көлiкте 19,4%-ды құрады. Өндiрiстiң өсуi тек а.ш-нда ғана тiркелдi. Сатып
алу қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы
жалпы iшкi өнiм 1991 ж. 5756 АҚШ дол., 1992 ж. 5561 АҚШ дол. Болды [1, 5-
6]. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының алғашқы бағдарламасы-
“Қазақстанның егемендi және тәуелсiз мемлекет ретiнде дамуының қалыптасу
стратегиясы” қабылданды, мұнда мемлекет дамуының басым бағыттары айқындалды
және экономика аясында стратегиялық мақсаттар белгiлендi, олар: бәсекеге
негiзделген, экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы
жүйесiнде әрқайсысы өз мiндеттерiн орындайтын негiзгi меншiк нысандары
ұштасатын және өзара байланыста болатын әлеуметтік нарықтық экономика құру;
адамның экономикалық өзiн-өзi билеуi қағидасын iске асыру үшiн құқықтық
және басқа жағдай жасау.
Екiншi кезең (1993-1994 ж.ж.) экономикалық дағдарыстың түйiндi кезеңiне
айналды, бұл дағдарыс мыналардан көрiндi: Ресей Федерациясымен шаруашылық
байланыстардың үзiлуi және осының салдары ретiндегi төлем төленбеу
дағдарысы: кәсiпорындардың өзара борыштары 1993-1994 жылдары және 1995
жылдың басында 634913 млн. теңге болды; инфляция (гиперинфляция) өрши
түстi: 1993 жылы тұтыну бағасының индексi 2265% деңгейiне жеттi (Ресей
Федерациясының жаңа рублiнiң инфляциясы); өнеркәсiптiң шегiне жете
құлдырауы: өндiрiлген ұлттық табыс 1991-1993 жылдары 1976 жылғы деңгейге
дейiн төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды. 90 жылдардың басындағы жалпы
экономикалық дағдарыс халық тұрмысының күрт нашарлауына әсерiн тигiздi [1]:
1990 жылдан 1994 жылға дейiн тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан
басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi өнiм 20%-ға азайып, 4711 АҚШ долл.
болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көшi-қоны басталды, ол 1994 ж. терiс
сальдоға жеттi (410387 адам). Жалғастырылған реформалардың мақсаты мына
шараларды көздедi: меншiк қатынастарын қайта құру жеке меншiктi заңдастыру
жағына ойысты; “рубль аймағынан” шығу және ұлттық валюта-теңгенi енгiзу
(1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк жүйесiн өзгерту; инфляция мен
бюджет тапшылығын кемiтуге қатысты қатаң шектеу шараларын жүзеге асыру;
алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу. Бұл кезеңде үкiмет дағдарысқа
қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол инфляция деңгейiн азайтуға және
өндiрiстiң құлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн
қарыздардың көлемiн шектеуге қосымша несиенiң “бағасын ұтымды ету” талабы,
яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгiлеу қарастырылды. Бұл шара жекеше
жинақ ақшаның өсуiне септiгiн тигiзетiн, қарыз қорларына жұмсалатын
шығынның өсуi себептi банк секторының қарыздарына жалпы сұранымды
қысқартуға жәрдемдесетiн барынша тиiмдi шаралардың бiрi ретiнде
қарастырылды. Мұндай жағдайда ҚР-ның Үкiметi басшылық нұсқамасымен
“директивалық” несиелер беру есебiнен кәсiпорындарға талғамалы қолдау
көрсетуге тырысты: 1994 ж. оның көлемі 14063,7 млн. теңге болды.
Тұрақтандыру бағдарламасы шеңберiнде қолданылып жатқан шараларға қарамастан
мемлекеттiң нысаналы несиелерi көбiнесе қайтарылмайтын несиелерге айналды.
1994 жылдың аяғына қарай шамамен 2300 млн. теңге (яғни бөлiнген несиенiң
алтыдан бiр бөлiгi) қайтарылды [2]. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiмнiң серпiнi
өндiрiстiң шапшаң құлдырауымен сипатталды, ал 1995 жылдың басына қарай
жалпы iшкi өнiмнiң көлемi 1990 жылғымен салыстырғанда 61,4% болды.
Дағдарысқа қарсы бағдарламаның нәтижесiнде таза жинақ қаражат — өндiрiстi
тұрақтандыратын әлеуеттi инвестициялар өсуге тиiс едi. Алайда, жинақ
қаражат күткендегiдей өсе қоймады: халықтың салымы небәрi 606,9 млн.
теңгеден 1673,5 млн. теңгеге дейiн ғана көбейдi, ал банкiлердегi ағымдағы,
есеп айырысу және депозиттiк шоттардың қалдықтары тиiсiнше 4154,1 млн.
теңгеден 12472,0 млн. теңгеге көбейдi [3]. Сөйтiп, экономиканың нақты
секторында болған тұрақсыздану өндiрiстiң құлдырауын ушықтыра түстi. Тек
1994 ж. ғана Қазақстан өз өнеркәсiбiнiң ширегiнен астамынан айрылды.
Дағдарысты шектеу қатаң экономикалық саясат жүргiзудi талап еттi, соның
салдарынан әлеуметтік-экономикалық ахуал одан әрi нашарлады. Қазақстанның
экономикалық саясатына түзету енгiзудiң нәтижесiнде экономика
дәрменсiздiктен серпiлiп, макроэкономика тұрақтану үшiн жағдай жасауға
мүмкiндiк туды. Бұл кезеңде Қазақстан Халықаралық валюта қорына кiрдi, ол
елге дағдарысты еңсеру үшiн нысаналы несие бөлдi.
Үшiншi кезеңде (1995-1997 ж.ж.) Макроэкономиканы тұрақтандыру
бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу арқылы инфляцияны төмендетудi
көздедi. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай мақсаттарды алға қойды: нарықтық
экономикалық институттары мен инфрақұрылымды дамыту; халықаралық
стандарттарға сәйкес екi деңгейлi банк жүйесiн жаңғырту, инвестициялық және
сақтандыру компанияларын, биржалар мен аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-
несие және нысапты бюджет-салық саясатын жүргiзу; ұлттық валюта бағамының
тұрақтылығына қол жеткiзу; атаулы жалақыны шектеу; берiлетiн несиелердi
шектеу және ақша массасының қатаң көлемiн (11722 млн. теңгеден аспайтын)
белгiлеу [3]. Бұл кезеңде шет ел капиталы кеңiнен тартылды, рыноктер мен
нарықтық құрылымдарды дамыту үшiн жағдай жасалды. Қолданылған шаралардың
нәтижесiнде 1996 жылдың қарсаңында теңгенiң валюталық бағамы тұрақтанды
(1994 ж.-1 долл. үшiн 35,76 теңге, 1995 ж. -60,93 теңге, 1996 ж.-67,29
теңге), бюджет тапшылығы азайды, өнеркәсiптiң сыртқа шығаруға бағдарланған
бiрқатар салаларында өндiрiс жанданды. Әлеуметтік аядағы қаржы-экономикалық
қайта құрулар қаржы жүгiн республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджетке беру,
көрсетiлетiн әлеуметтік қызметтердiң сапасын арттыру [3], әлеуметтік сала
мекемелерiнiң қызметiне жаңа экономикалық бәсекелестiк қатынастарды
енгiзiп, дамыту, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерi мен көлемдерiн
ұлғайту бағытында жүзеге асырылды. Қаржы қорларын шектеу жағдайында негiзгi
қаржы-экономикалық өзгертулер аралас қаржыландырудың жаңа үлгiсiне көшу
негiзiнде қаржыландыру жүйесiн өзгертумен ұштастырыла жүргiзiлдi, мұнда
бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру жарналары мен жекеше инвестициялар
негiзгi көздерге айналды. Жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1994 жылмен
салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд. теңге деңгейiне дейiн көбейдi [4]. 1997
жылдың бас кезiндегi экономиканың жай-күйiн мынадай факторлармен сипаттауға
болады: iс жүзiнде барлық тауарлар мен қызметтердiң бағасы босатылды немесе
ырықтандырылды, негiзгi заңдық актiлер өзгертiлдi, олар реформаларды
жүргiзуге мүмкiндiк туғызды, сыртқы экономикалық қызмет ырықтандырылды,
нарық талаптарына сай келетiн жаңа салық базасы жасалды, меншiктi қаржы
рыногi құрылды, банк жүйесi жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды;
мемлекеттік бағалы қағаздар рыногi құрылды, мемлекеттік меншiктi
жекешелендiру қарымды қарқынмен жүргiзiлдi. Алайда, қатаң ақша-несие,
бюджет-салық саясатының экономикалық тұрғыдан тиiмдi нәтижелерiне
қарамастан бұл кезеңде халықтың әлеуметтік-демографиялық ахуалы күрт
нашарлады: халықтың өсiп-өну деңгейi кемiдi; өмiрдiң ұзақтығы қысқарды;
бiлiм деңгейi төмендедi; материалдық әл-ауқат құлдырап кеттi:
қазақстандықтардың 31%-ға жуығы [4], тұтыну қоржынының ең төмен деңгейiнде
өздерiнiң күн-көрiс қажеттерiн қанағаттандыра алмады, жұмыссыздық деңгейi
екi есеге жуық көбейдi. Бұл кезеңде бұрынғы әлеуметтік саясат қағидаларын
өзгерту қажеттiгi туды: халықты әлеуметтік қорғаудан әлеуметтік көмек пен
қолдауға көшу, сондай-ақ, әлеуметтік саладағы мемлекеттік қамқорлықты
қысқарту қажет болды. Бұл нарықтық реформалар кезеңiнiң басты жетiстiктерi:
елде тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бiрлiгi
енгiзiлдi және дербес ұлттық ақша саясатын жүргiзу мүмкiндiгi туды;
Қазақстан рыногi тұтыну тауарларымен молая түстi; респбликаның тәуелсiздiгi
мәртебесiн дүниежүзі қоғамдастығы мойындады және ол халықар. қаржы ин-
ттарына кiрдi. Әлеуметтік-экономикалық шаралардың iске асырылуы Қазақстанда
жекеше зейнетақы, сақтандыру және мед. қорларын құруға жол ашты [4].
Төртiншi кезеңде (1998-1999 ж.ж.) Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму
стратегиясы қабылданды. “Қазақстан-2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-
өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң
“Қазақстан халқына жолдауы” бағдарламасы-ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратег.
дамуының тұжырымдамалық негiзi-даму бағыттары және елдiң дамыған елдер
тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан
2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған
20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс [4]. 1997 жылдың аяғында басталған
дүниежүзі қаржы дағдарысы Қазақстанның экспорттық салаларына айтарлықтай
ықпал жасады. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын-ала белгiленген кезеңiн iске
асыру мақсатында Президенттiң 1998 жылы 28 қаңтардағы Жарлығымен ҚР
дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратег. жоспары бекiтiлдi, ол
дүниежүзі қаржы дағдарысының зардаптарын еңсеруге, экономиканың нақты
секторын сауықтыру жолымен экономикалық өрлеудi қамтамасыз етуге, бюджеттiк
аяны реформалауға, белсендi әлеуметтік саясат жүргiзу жағдайында ел
экономикасына жұмсалатын инвестицияларды көбейтуге бағытталды [5]. Бұл
кезеңде теңгенiң өзгермелi бағамы енгiзiлдi (1 АҚШ долл. 1998 ж.-78,29
теңгеге, 1999 ж.-119,64 теңгеге тең болды), мұның өзi 1996 жылмен
салыстырғанда 12%-ға азайған (1998) өнiм экспортын ынталандыруға мүмкiндiк
бердi. 1999 ж. экспорт көлемінде 5592,2 млн. АҚШ долл-на жеттi; Бұл кезеңде
тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жалпы iшкi өнiм 74891,6 млн. АҚШ
долл-нан (1998) 77976,8 млн. АҚШ долл-на (1999) көбейдi [5]. Жалпы iшкi
өнiмнiң нақты көл. 2,7%-ға артты. Бұл кезеңде зейнетақы реформасы
(ынтымақты зейнетақы жүйесiнен жинақтаушы зейнетақы жүйесiне көшу)
жүргiзiлдi, ол iшкi қорлануды одан әрi ұлғайтып, iшкi инвесторлардың
қалыптасуына жағдай жасады. 1998 жылдың соңында зейнетақының қоры 23542
млн. теңгеге жеттi, бiр жылдан кейiн ол 2,7 есе көбейдi (64504 млн. теңге).
Бесiншi кезеңде (2000 жылдан қазiрге дейiн) Қазақстан экономикалық өрлеу
жолына түстi. ҚР дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратег. жоспарын
iске асырудың оң тәжiрибесi бюджеттiк-қаржылық өзара iс-қимыл мен реттеудiң
жаңа қағидаларына негiз қалады, оның серпiнi мына мақсаттармен айқындалды:
2000-2002 ж. орт. және жергiлiктi атқарушы органдар арасында қаржы-
экономикалық мiндеттердi бөлiсу; 2001 жылдан бастап елдiң экономикалық
дамуын жоспарлауға көшу. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiм жыл сайын өсiп отырды:
тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша 2000 ж.-87607,5 млн. АҚШ долл-ы,
2001 ж.-101674,1 млн. АҚШ долл-ы. 2002 ж. жалпы iшкi өнiм көлемi бұрынғыдан
9,5%-ға көбейдi. 1999-2000 ж. бейқаржылық активтер негiзiнен шетелдiк
инвестициялардан құралса (тиiсiнше 57% және 51%), 2001 ж. iшкi
инвестициялар тұңғыш рет салымның 60%-ынан астамын құрады. Инвестициялардың
жалпы сомасы 1158,1 млрд. теңгеге жеттi. 2000-2002 ж. елдiң экономикалық
дамуы үшiн инвестициялық мүмкiндiктер жасауға баса назар аударылды. Өз
қызметiн экономиканың басым секторларында жүзеге асырушы инвесторлармен 119
келiсiмшарт жасалды, негiзгi капиталға 165 млрд. теңгеден астам сомада (1,2
млрд. АҚШ долл-ы) инвестициялық мiндеттеме қабылданды. 2001 ж. негiзгi
капиталға жұмсалған инвестициялардың көл [5]. 775,7 млрд. теңгенi құрады,
бұл бұрынғы жылдағыдан 21%-ға көп. 2001 ж. 4 желтоқсанда Президенттiң
Жарлығымен “Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейiнгi стратег.
жоспары” бекiтiлдi. Қазiргi кезде 2010 стратегиясы (2001), Үкiметтiң 2002-
2004 ж.ж. арналған iс-қимылдар жоспары және соның негiзiнде әзiрленген 2003-
2005 жылдарға арналған республиканың бюджеттiң болжамдық көрсеткiштерi
экономика үшiн негiз ретiнде басшылыққа алынып отыр. Негiзгi мақсат-
бәсекелестiк қабiлетi күштi экономика құру, жалпы iшкi өнiмдi 2002 жылмен
салыстырғанда 2 есе көбейту. Мұндай iлгерiлеуге стратегиялық салаларды-
мұнай-газ секторын, энергетика мен аграрлық-өнеркәсiптiк секторды оңтайлы
реттеу жолымен қол жеткiзiледi [6]. ҚР-ның 2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлық азық-түлiк бағдарламасының қабылдануы осыны қуаттайды.
Бұл бағдарламада негiзгi басым бағыттар көрсетiлдi, олар: елдiң азық-түлiк
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; аграрлық бизнестiң белсендi жүйесiн
қалыптастыру; iшкi және сыртқы рыноктарда ауыл шаруашылық өнiмiн және оның
ұқсатылған өнiмдерiн сату көлемiн ұлғайту; ауыл шаруашылық өндiрiсiн
мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету. Соңғы екi жылдағы экономикалық
өрлеу Қазақстандағы әлеуметтік ахуалға дұрыс ықпалын тигiздi: жұмыссыздық
қысқарып, халықтың кедей топтарының үлесi азая түстi. Тәуелсiздiк алғаннан
кейiнгi 12 жылдың iшiнде Қазақстанда әлеуметтік, зейнетақы жүйесi, тұрғын
үй-коммуналдық шаруашылық реформалары жүргiзiлдi, қызмет көрсету аясы 100%
жекешелендiрiлдi, жер реформасын жүргiзу үшiн жағдай жасалды [6].
Қазақстанда iрi өнеркәсiп орталықтары, оның iшiнде отын-энергет.,
металлургия, химия, машина жасау, құрылыс өнеркәсiбi жұмыс iстейдi.
Республика кәсiпорындары шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан,
магний, қарашiрiк, синтет. каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар,
автомобиль шиналарын, минералдық тыңайтқыштар, цемент, металл жонғыш
станоктар, ұсталық-сығымдағыш жабдықтар, қақтау стандарын, күш
трансформаторларын, рентген аппараттарын, ауыл шаруашылық машиналарын,
тракторлар, экскаваторлар, т.б. өндiредi [6].
Әлемдiк экономика ауқымында Қазақстан-тауар рыногiне мұнай, газ, қара,
түстi, сирек кездесетiн металдар, уран өнiмiн шығарушы ел. Кен қазу
өнеркәсiбi Қазақстан экономикасының жетекшi секторы болып табылады . 2001
ж. өнеркәсiп өндiрiсiнiң 44,3%-ы осы өнеркәсiптiң үлесiне тидi. Қазақстанда
көмiр-сутектi шикiзаттың бiрегей қоры бар. Барланған қор бойынша елiмiз
әлемде 13-орында. 250-ден астам мұнай-газ кенiштерi ашылды, олардың көбi
республиканың батыс бөлiгiнде, негiзiнен Атырау обл-нда. Олардың iшiнде 1
млрд. т-дан астам мұнай қоры бар Теңiз кенiшi; газ қоры 1,3 трлн. м3 және
конденсат қоры 700 млн. тоннаға жуық Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты
кенiшi; сондай-ақ, Кенбай, Жаңажол, Жетiбай, Қаламқас, Қаражанбас, Өзен,
Құмкөл кенiштерi бар [19]. 2000 ж. Қазақстанда Солт. Каспий қайраңында iрi
мұнай кенiшi (Қашаған) ашылды. Бағалаудың алғашқы кезеңiнде кенiштiң жалпы
геол. қоры 38,4 млрд. баррель, ал өндiрiп алынатын қоры-13 млрд. баррельге
жуық. Атырау обл-ндағы аса iрi кенiштер: жалпы қоры 800 млн. т-дан астам,
Теңiз кенiшi (оның бастапқы өндiрiп алынатын қоры 700 млн. т), Королев
кенiшi (бастапқы өндiрiп алынатын қоры 30,5 млн. т), Кенбай кенiшi (30,8
млн. т). Маңғыстау обл-ндағы аса iрi мұнай кенiштерi: Өзен, Жетiбай,
Қаламқас, Қаражанбас. Батыс Қазақстан мен Ақтөбе облыстарындағы Қарашығанақ
пен Жаңажолдың мұнай мен газ өндiрiсiндегi келешегi зор. Республикада мұнай-
газ саласын 2002 ж. “Қазақойл” ұлттық мұнай компаниясы мен “Мұнай және газ
тасымалы” ұлттық компаниясының бiрiгуi жолымен құрылған “ҚазМұнайГаз”
ұлттық компаниясы басқарады. Қазақстанда мұнай мен газ өндiру iсi шет ел
инвесторларының қатысуымен жүзеге асырылуда (“Теңiзшевройл” бiрлескен
кәсiпорны, “Қазақойл-Ембi” АҚ, “Атырау мұнай компаниясы”,
“Қазақстанкаспийшельф”, “Каспиймұнайгаз”, “Қазгермұнай” ЖАҚ-дары, т.б.)
[6].
Мұнай-газ секторының өнiмi Еуразия құрлығының ондаған елдерiне экспортқа
шығарылады (аса iрi импортшылар: Ресей Федерациясы, Ұлыбритания, Украина,
Швейцария, Италия). Экспорт құрылымында мұнай мен газ конденсатының үлесi
2001 ж. 49,3% болды.
Қазақстанда өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемiнде түстi металлургияның үлесi
11%. Өндiрiс деңгейi бойынша Қазақстан әлемде тазартылған мысты iрi көлемде
өндiрушiлер мен экспортқа шығарушылар қатарына жатады. Республиканың әлем
бойынша мыс өндiрудегi үлесi 2,3%. Қазақстан мысының негiзгi импортшылары:
Италия (50 %) мен Германия (35 %). Экспорт құрылымында мыс пен мыс
қорытпалары 7 % [7]. Тазартылған мыстың 90%-ын “Қазақмыс” корпорациясы
өндiредi, ол Қазақстанның түрлi аймақтарында бiрнеше зауыттарды, кенiштердi
және энергия нысандарын бiрiктiрiп отыр. Қазақстан темiр кентасының қоры
жөнiнен әлемде 8-орында. Оның әлемдiк қордағы үлесi 6%. Елде өндiрiлетiн
темiр кентасының 70%-дан астамы экспортқа шығарылады. Қазақстанның қара
металлургиясы өнеркәсiп өнiмi көлемiнiң 7 %-ға жуығын өндiредi. Мұндағы аса
iрi кәсiпорын-Қарағандыдағы “ИспатКармет” металлургия комбинаты, ол шойын
мен дайын қара металдар қақтамасының 100%-ын және болаттың 90 %-дан астамын
өндiредi. Бұл комбинат өнiмi ТМД елдерi мен алыс шет елдерге экспортқа
шығарылады. Сондай-ақ, “Жәйрем кен-байыту комбинаты” АҚ тотыққан марганец
және темiр-марганец кентастарынан жоғары сапалы марганец концентраттарын
өндiредi. Қазақстанда хромды кентастардың мол қоры бар, ферроқорытпа
заттары жұмыс iстейдi [7]. 1994 жылдан кен-металлургия кешенi
кәсiпорындарының көбi шетелдiк және отандық компаниялардың басқаруына
берiлдi. 1996-1997 жылдары кен байыту және металлургия кәсiпорындарын
бiрыңғай технол. тiзбекпен байланыстырған iрi бiрлестiктер құрылды, олар:
“Қазмырыш”, “Қазақмыс” корпорациясы, “Қазақстан алюминийi”, “Испат-Қармет”
ААҚ-дары, “Қазхром” Ұлттық акцион. компаниясы.
Полиметалл кенiштерi негiзiнде Өскемен қорғасын-мырыш, Лениногор
полиметалл, Зырян қорғасын, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Ертiс полиметалл,
Жезкент кен-байыту комб-тары жұмыс iстейдi. Кәсiпорындардың басқа бiр тобы-
Өскемен титан-магний, Белогор кен-байыту комб-тары, Үлбi металлургия, Ертiс
химия-металлургия з-ттары сирек металдармен олардың қосылыстарын, т.б.
шығаруға мамандандырылуда. Республикада 3 мұнай айыру з-ты, сары фосфор
алынатын фосфориттi кентастарды өңдейтiн iрi кешен “Қазфосфат” ЖШС жұмыс
iстейдi. Ол “Қаратау” кен-химия комб., Жаңа Жамбыл фосфор з-ты, Минералдық
тыңайтқыштар з-ты сияқты аса iрi кәсiпорындарды бiрiктiрiп отыр [7].
Республиканың машина жасау кешенiнiң өнiмi өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы
көлемiнде 3%-ға жуық. Оңт. аймақта Станок жасау з-ты, Алматыда Ауыр машина
жасау з-ты жұмыс iстейдi, олар түрлi станоктар шығарады. Солт. аймақта
“Шағын литражды двигательдер зауыты”, “Дизель”, “Ротор” ЖШС-терi, “ЗИКСТО”,
“Мұнаймаш”, “С.М. Киров атынд. зауыт”, Петропавл “Ауыр машина жасау зауыты”
АҚ-дары сияқты iрi машина жасау кәсiпорындары жұмыс iстейдi. Олар ауыл
шаруашылықмашиналары үшiн босалқы бөлшектер, жабдықтар, двигательдер,
көшпелi электр ст-ларын, тамақ өнеркәсiбi үшiн жабдықтар, газ бен электр
энергиясының шығынын есептейтiн есептеуiштер шығарады. Қазақстанда құрылыс
индустриясының дамуына ел ордасының Астана қ-на көшiрiлуi жаңа серпiн
бердi. Құрылыс материалдары өнеркәсiбi өнiмiнiң көлемi республика өнеркәсiп
өнiмiнiң жалпы көлемiнде 4 %-ға жуық.
Қазақстан Еуроазия құрлығының ортасында орналасқандықтан транзиттiк
тасымал саласында айтарлықтай орын алды. Республиканың жер бетiндегi көлiк
магистралiнiң ұз. 106 мың км. Оның iшiнде 13,5 мың км - темір жол, 87,4 мың
км-автомобиль. жолы, 4 мың км-өзен жолдары. Қазақстан мен Қытай арасында
Достық-Алашанькоу шекаралық темір жол өткелi, Түрiкменстан мен Иран
арасында Серакс-Мешхед темір жол өткелi салынған соң Ұлы жiбек жолы бойында
жаңа транзиттiк дәлiздер ашылды: Қытайдың Тынық мұқиттағы Ляньюнган,
Циньдао, Тяньцзин порттарынан Қазақстан, Қырғызия, Өзбекстан, Түрiкменстан,
Иран, Түркия, Жерорта т. мен Парсы шығанағының порттарына қатынау
мүмкiндiгi туды. Бұл жолмен жүк тасымалдануда. Автомобиль жолдарының торабы
Ресей Федерациясына, бұрынғы одақтық республикаларға, сондай-ақ, Қытайға,
Түркияға, Иранға, Қара еңізбен Жерорта теңізінiң, Үндi мұхитының порттарына
шығуға мүмкiндiк бередi. Теңiз кеме қатынасы Каспий теңізінде Ақтау порты
арқылы өтедi, ол Ресей Федерациясының өзен жолдарымен Қара теңізбен Балтық
теңізіне шығады. “Эйр Қазақстан” ұлттық әуе компаниясы, басқа да жетекшi
компаниялары жолаушылар тасымалын жүзеге асыруда [8].
Биылғы жылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік дәуіріндегі белесті
кезең Тәуелсіздікке 15 жыл толды. Дүниежүзілік тарих тұрғысынан алғанда
егемендігін жүздеген жылдармен есептейтін өзге елдермен салыстырғанда бұл
мерзім тым аз көрінуі де мүмкін. Алайда жаһандану үрдісімен ерекшеленетін
XXІ ғасырға қадам басқан сәтте арадағы 15 жылды Президент Нұрсұлтан
Назарбаев еліміз үшін маңызы мен мәні жағынан жүз жылға теңеген болатын.
Бұл пікір-боямасы жоқ ақиқат. Өйткені, дәл осы кезеңде біздің егемен
еліміздің мемлекеттік іргесі бекіп, еңсесі биіктей түсті-экономикада,
әлеуметтік салада және сыртқы саясатта аса ауқымды, іргелі өзгерістер мен
алға басушылықтар іске асырылды [2].
Қазақстанның шет елдермен ынтымақтастығының заңдық негізі 15 мыңнан астам
құжатпен бекітілді. Бүгінде біздің еліміз Ресеймен одақтастық, Қытаймен
тату көршілік, сондай-ақ орталық-азия елдерімен достық және ынтымақтастық
қатынастарын дамыту үстінде. Қазақстан АҚШ-тың стратегиялық әріптесі болып,
Еуропалық Одақпен жан-жақты ықпалдастығын тереңдетуде. Тәуелсіз
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа батыл да сенімді енгенін аузы дуалы
халықаралық сарапшылардың өздері жиі айтатын болды.
Осы жылдар аралығында бір жүйеден мүлде кереғар екіншісіне өту кезеңін
бастан кешкен Қазақстанның экономикасы нарықтық экономика деп мойындалды.
Елдің экономикалық дамуына халықаралық қаржы институттары жоғары баға
беріп, бұл өз кезегінде ірі жобаларға шетелдік инвестицияларды тартуға
оңтайлы ықпал етті. Әрине, бұл мақсатқа жету үшін өткен жылдар ішінде
орасан ауқымды жұмыстар атқарылды. Президент Н.Назарбаев халықаралық іскер
орталарға Қазақстанның мол мүмкіндіктерін түсіндіру ісіне батыл кірісті.
Тіпті, бастапқы кезде шетелдерге сапарлары барысында Елбасы қолына таяқ
алып, Қазақстанның қай жерде тұрғанын картадан өзі көрсеткен кездері де жиі
болатын.
Уақыт талабына сай сыртқы саясат пен экономикалық мүдделердің ажырағысыз
қатар жүргізілуі-нарық экономикасын құруға бағытталған мемлекетіміздің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуден туындаған болатын. Алғашқы сәттерден бастап
мемлекет алдында тұрған міндеттердің мазмұны мен елдің мүмкіндіктеріне
толық сай келетін тұжырымдамаларды жасау қажеттігі күн тәртібіне көтерілді.
Ең алдымен ішкі реформалардың табысты болуына қолайлы жағдайлар туғызу
мақсатында біз еліміздің экономикалық әлеуеті мен саяси мүмкіндіктерін
ескере отырып, байыпты әрі белсенді жан-жақты сыртқы саясат жүргізуін басты
бағыт ретінде таңдап алдық.
Геосаяси орналасуы және аумағының көлемі жағынан ірі еуразиялық мемлекет
болғандықтан Қазақстан халықаралық қатынастарының саяси және географиялық
мазмұнын барынша тереңдету қағидатын ұстанды. Бірінші кезекте өзіміздің
тікелей көршілеріміз-БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері Қытай мен
Ресей, сондай-ақ Орталық Азиядағы бауырлас елдермен тату көршілік, достық
және өзара түсіністікке сүйенетін қарым-қатынастар орнатуға айрықша мән
берілді. Алғашқы күндерден бастап біздің алдымызда саяси әдістер арқылы
әлемнің басты саяси және экономикалық державаларының Қазақстанда және осы
аймақта бір-бірімен қайшылықсыз болуын қамтамасыз ету міндеті тұрды [8].
Түптеп келгенде осының барлығы ішкі тұрақтылық пен келісімді сақтай
отырып, қолайлы инвестициялық жағдай қалыптастыру арқылы мемлекеттігімізді
нығайтуға бағытталды. Елбасы дәйектеген “алдымен экономика, сосын саясат”
қағидаты өтпелі кезеңде өзін толық ақтады.
Ықпалды әлемдік державалармен тұрақты, болжауға болатын және жүйелі
ынтымақтастық орнату қазіргідей күрделі кезеңде Президент Н.Назарбаевтың
зор беделі және тиянақты ойластырған сыртқы саяси стратегия арқасында
мүмкін болды. Бұл арада отандық дипломатия Қазақстанның экономикалық қуаты
мен саяси мүмкіндіктеріне жауап бере алатындай арнада жүргізілгеніне
тоқталғым келеді [8].
Өткен кезең ішінде біз елдегі реформалар үшін қолайлы сыртқы жағдай жасау
міндетін жүзеге асыруға қол жеткіздік. Осы бағыттағы стратегиялық табысымыз-
Қазақстанның құрлықтағы 13,5 мың км. шекарасы заңды түрде түбегейлі
ресімделгенін айрықша атап өту қажет. Бұл аса маңызды табыс біздің көрші
елдермен жаңа сападағы байланыстар жүргізуімізге жол ашты.
Жалпы шекара мәселесі Кеңес одағы ыдыраған шақтан бастап күн тәртібіне
шыққан болатын. Бұған дейін жетпіс жылдан астам уақыт бойында арада
ешқандай ресми шекаралармен шектелмей, бір кеңістікте бірге өмір сүріп
келген миллиондаған адамдардың тағдырына бірден өзгеріс еніп, олардың
бойында алаңдаушылық пен торығушылық сезімдері пайда болды.
Осы тұрғыдан келгенде біздің негізгі әріптесіміз және одақтасымыз
Ресей Федерациясымен қарым-қатынастарымыз екі ел арасында ғана емес, бүкіл
ТМД аумағындағы экономикалық интеграцияның қозғаушы күші, әрі тұрақтылық
кепіліне айналды. Солтүстіктегі көршімізбен байланыстарымыз зор ауқымды,
серпінді және жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Біздің арамызда мәселелерді
тең тұрғыда, екі жақтың мүдделеріне сай келетіндей шешу тәжірибесі
қалыптасты. Қазіргі кезде сауда айналымын 20 млрд. долларға жеткізу сөз
болуда. Берік ынтымақтастықтың кепілі болған шарт-құқықтық негіз туралы
айтқанда, ең алдымен 1992 жылы қол қойылған ҚР мен РФ арасындағы “Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартты” бөліп айту қажет. Екі елдің
байланыстары тарихында мұндай маңызды келісім бұрын-соңды болып көрмеген.
Кейіннен бұл басты құжат мемлекетаралық байланыстардың өзге салаларында
өзара тиімді түсіністіктерге жетуге игі ықпал етті. Солардың қатарында,
мәселен, Байқоңыр ғарыш айлағын игеруді атап өтуге болады.
Осы ғарыш айлағынан 18 маусымда Ресей мен Қазақстан президенттерінің
қатысуымен қазақстандық алғашқы “КазСАТ” байланыс және хабар тарату ғарыш
серігі ұшырылды. Алдағы уақытта қазіргі заманғы жаңа зымыран-ғарыштық
“Бәйтерек” кешенін тұрғызу мақсатындағы жұмыстар жалғасуда. Бұл Қазақстанда
жаңа өнеркәсіптердің дамуына түрткі болып, екі елге де өздерінің ғылыми-
техникалық және интеллектуалды әлеуетін толығырақ жүзеге асыруға мүмкіндік
бермек [9].
Ресей қазақстандық энергоресурстарды экспорттауда маңызды орын алады.
Өткен жылы Ресейдің мұнай құбырлары арқылы сыртқа 43,4 млн. тонна
қазақстандық мұнай тасымалданды.
Біздің елдеріміз Каспий теңізінің шельфін бөлу мәселесін өзара тиімді
шешті. Жер қойнауын пайдалану мақсатында РФ мен ҚР арасында Каспий
теңізінің табанын бөлетін модификацияланған ортаңғы сызықтың өтуі
тіркелген. Сонымен қатар, “Құрманғазы”, “Центральное” және “Хвалынское” кен
орындарын игеру бойынша бірлескен қызметті ұйымдастырудың бірқатар
мәселелері шешілді [10].
Сондай-ақ, Ресейдің мұнай құбырларының жүйесі арқылы Еуропа нарығына
Қазақстанның табиғи газын экспорттауды жүзеге асыру үшін 2002 жылы
тасымалдау бойынша бірлескен “КазРосГаз” ұжымы құрылды. Ол 2002 жылдың
күзінен бастап қазақстандық газды Еуропа мен ТМД елдеріне тасымалдап
келеді. Өткен жылдың қорытындысы бойынша, 5 млрд., кубометрден астам газ
тасымалданды. Жақын болашақта жылына газ тасымалын 15 млрд., кубометрге
жеткізу жоспары бар.
Бүгін Қытаймен қатынастарымыз бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Біз
ауқымды экономикалық байланысты дамытып, халықаралық ұйымдарда аймақтық
мәселелер бойынша мүдделерімізді сәтті үйлестіріп отырған көршілерміз.
Біздің жанымызда мыңдаған жылдық тарихы бар және өте бай мәдениеті мен
дүниетанымы мызғымастай қалыптасқан, сондай-ақ өркениет пен берік
мемлекеттік идеологияға сүйенген Қытай мемлекеті қарқынды дамып келеді. Бір
миллиард екі жүз миллионнан астам халқы бар Қытайдың қарқынды экономикалық
дамуы әлемдік күштер балансына түбегейлі өзгерістер енгізуде. Сондықтан бұл
алпауыт мемлекетпен достық әрі терезесі тең қатынастарды дамыту – Қазақстан
үшін баламасы жоқ бірден бір қажеттілік деп білу қажет.
Бүгінгі күні екі жақты қатынастарды реттейтін құқықтық база 100-ден
астам құжаттан тұрады, оның ішінде 2002 жылғы Тату көршілік, достық және
ынтымақтастық келісімі ерекше маңызға ие. Екі ел арасындағы сауда айналымы
жылдан-жылға артып келеді, екі тарапқа ортақ стратегиялық маңызы бар
қомақты экономикалық жобалар іске асырылуда [9].
Қытай Төрағасы Ху Цзиньтаоның біздің елімізге шілде айында жасаған
мемлекеттік сапары табысты өтті. Сапар барысында тату көршілікті сақтауды,
өзара тиімді экономикалық ынтымақтастықты дамытуды көздейтін стратегиялық
әріптестік декларациясына қол қойылған болатын.
Таяу күндері Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қытай Халық
Республикасына болатын мемлекеттік сапары екі ел қарым-қатынастарының жаңа
дәуірін бастайды деуге толық негіз бар. Сапар барысында стратегиялық
ынтымақтастықты одан әрі нығайта түсетін маңызды құжаттарға қол қойылмақ
[3].
Әрине, трансшекаралық өзендердің су қорларын тиімді пайдалану, сондай-
ақ екі ел арасындағы көші-қон деңгейін тиянақты бақылау сынды күрделі
мәселелерді өзара шешіп алу қажеттігі күн тәртібінен түспейді.
Біз оңтүстік шекараларымыздағы Орталық Азия елдерінде түпкілікті саяси
тұрақтылық пен экономикалық-әлеуметтік ахуалдың көтерілуіне барынша
мүдделіміз. Аймақтағы көршілес мемлекеттермен біртұтас алып қарағанда,
Қазақстан ұланғайыр нарықтың бел ортасында тұр. Өңірдегі көрші елдермен
сауда және экономикалық байланыстардың беки түсуі саяси тұрақтылық пен
аймақтағы ортақ қауіпсіздіктің кепіліне айналатыны белгілі. Еліміздің күн
санап өсіп келе жатқан экономикалық және саяси мүмкіндіктері бізге осы
аймақтағы интеграциялық үдерістерде барынша белсенді де салмақты рөл
атқаруға игі ықпал етеді [11].
Осы тұрғыдан қарағанда Ауғанстандағы жағдайдың қалпына келуі аймақта
жақын орналасқан бізді ғана емес, жалпы дүниежүзілік қоғамдастықты
алаңдатып отыр. Тіпті Талибтер билігі кезінде бұл ел орта ғасырларға қайтып
оралғандай күй кешкені есімізде. АҚШ бастаған антитеррористік коалицияның
әрекеттері нәтижесінде Ауғанстан діни содырлар құлдығынан құтылса да,
есірткі мен жоқшылық, қоғамдағы бытыраңқылық пен халқының сауатсыздығынан
арыла алмады. Мемлекеттің өміршеңдігін қалпына келтіру үшін ауған халқы
халықаралық қоғамдастықтың көмегін қажет етеді. Олай болмаған жағдайда, бұл
ел аймақтық емес, ғаламдық деңгейде тұрақсыздыққа себеп болып отырады. Бұл
елде тұрақтылық орнамайынша, бүкіл Орталық Азияда тұрақты қауіпсіздікке қол
жеткізу оңай болмайды. Қазіргі уақытта біз Хамид Карзай бастаған
Ауғанстанның жаңа басшылығымен тығыз қарым-қатынастар орнаттық. Бірер ай
бұрын менің бұл елге ресми сапарым барысында бірқатар келісімдер жасалды.
Қазақстанның Кабулдағы Елшілігі оларды жүзеге асыру жұмысына өз үлесін
қосатын болады.
2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ-та болған қатыгез лаңкестік әрекеттерден
соң АҚШ бастаған әскери коалицияны Қазақстанның қолдауы да өз еліміздің
ұлттық мүдделерімен сабақтас еді. Жалпы, Америка Құрама Штаттарының Орталық
Азия аймағына назары күшейіп отыр. Вашингтон осы аймақта ең алдымен
Қазақстанды стратегиялық әріптес санайтыны біз үшін барынша маңызды. АҚШ
Қазақстанның аймақтық және дүниежүзілік қауіпсіздікті сақтаудағы рөліне
жоғары мән береді, біздің еліміздің ядролық қаруды таратпау мәселелерін
шешуге, терроризм және экстремизмге жол бермеу, энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету ісіне қосып отырған үлесін жоғары бағалайды [11].
Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың биылғы АҚШ-қа ресми сапарының
нәтижелері бұған нақты дәлел бола алады. Н.Назарбаев аймақ бойынша АҚШ-та
аса жоғары деңгейде қабылданған бірден-бір мемлекет басшысы болды.
Президент Дж. Бушпен екеуара ұзақ келіссөздер жүргізуі, сондай-ақ
Америкалық беделді саяси, іскер орталардың өкілдерімен өткен маңызды да
мазмұнды кездесулер Қазақстан басшысы сапарына мұхиттың арғы жағында
айрықша мән берілетінін тағы бір айғақтады [8].
Желтоқсан айының басында Президент Н.Назарбаевтың Бельгияға ресми
сапары Еуропалық Одақ (ЕО) тарапынан біздің елімізге экономикалық һәм
геосаяси қызығушылықтың барынша күшейіп отырғанын көрсетті. Қазақстан
“Еуропаның көршілестік саясаты” бағдарламасы шеңберінде ЕО-ның әріптес-
елдері қатарына кіру туралы мәлімдеген болатын. Нақты айтқанда, біз тек
қана тығыз саяси диалог туралы емес, Еуропа Одағына мүше елдер пайдаланатын
экономикалық тиімділіктерді Қазақстанға беру туралы әңгіме жүргізіп отырмыз
[12].
Өткен 15 жылдың ішінде Қазақстан жаһандық саясатта танымал бола түсті.
Біз тек қана көмірсутегі қорларына бай ел емес, экономикасы мен мәдениеті,
білім мен ғылымы дамып келе жатқан мемлекет ретінде ғаламдық өркениетке
өзіндік үлес қоса алатын танымал ел бола түстік. Дүниежүзілік қауымдастық
Қазақстанды байыпты ішкі саясатынан айнымай, күрделі кезеңдерде бейбітшілік
пен тұрақтылықты сақтай білген ел ретінде құрметтейді.
Егемендіктің алғашқы күндерінен бастап біздің сыртқы саяси күн
тәртібімізде аймақтық және дүниежүзілік деңгейдегі көпжақты құрылымдарға
белсенді қатысу ұдайы назарда тұрды. Бұл орайда, біз ұлттық мүдделерімізге
қызметі қайшы келмейтін ұйымдар жайында айтып отырмыз.
Минскіде Қазақстанның төрағалығымен өткен ТМД Мемлекет басшыларының
саммитінде көп тарапты интеграцияны дамытуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz