Көлемді Орталық Азия жобасының саяси - экономикалық мәні терең
ЖОСПАР
Қысқартулар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Қазақстан Республикасы және Орталық Азия
жаһандық халықаралық қатынастар
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1. Aймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Орталық Азиядағы көші-қон: Қазақстан
миграциялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 21
2. Орталық Азиядағы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік
саясатының басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
1. Экологиялық және экономикалық
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... .. 30
2. Ақпараттық
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38
3. Шекара мәселесі ұлттық қауіпсіздіктің
басымдығы ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .., ... ... ... ... ... . 56
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Егемен Қазақстанның дүниеге келуі қарсаңында
болған кезеңнің тарихи ерекшелігі, оны аса ірі мемлекеттік құрылым –
Кеңестік социалистік республикалар одағының жан тәсілім кезіндегі
жағдайымен салыстыруға болатын еді. Мемлекеттік құрылым экономикалық және
саяси дағдарыстардан ес-түссіз талмау күйде болды, сол уақытта бұл ауыр
үрдіске қоғамдық ақыл-ой тарихтың қысқаша курсына боямасыз жіті көзбен
қарады да, әлеуметтік сана осынау ауыр көріністен біржола сансырап қалды.
Бұл жылдардың iшiнде бiз қатты өзгердiк. Өткен уақыт бiздiң бойымыздағы
әдiлеттi аңсау сезiмiн ұштай түстi, бiз өзiмiзге де, өзгелерге де талапшыл
бола түстiк, билiкке де, өмiрдiң өзiне де талапшыл бола түстiк. Бiздiң
осынау онжылдық мерекемiз – ұзақ жолда тынығатын белес емес, өткенiмiздi ой
елегiнен өткiзiп, екшейтiн уақыт. Кей сәттерде бiздiң бойымызды мақтаныш
пен қаяулық, сенiм мен мазасыздық, ширығу мен шаршаушылық сезiмi қатар
билейдi.
Бірақ өткеніміз бір, тарихымыз ортақ Орталық Азия мемлекеттерінің
дамуын есепке ала отырып, саясатымызды жасап отыруымыз абзал. Сондықтан да
шет елдерде Орталық Азияның қалыптасқан имиджі тікелей Қазақстанның беделін
айқындайды. Сондықтан да Қазақстан мен Орталық Азия мемлекетерінің арасында
ынтымақтастық пен ортақ саяси шаралар жасалуы тиіс.
Бұл арада мемлекетіміздің көптеген сарапшылары мен саясаткерлері өзара
әрекеттесудің тиімді, әрі ықтимал жолдарын іздеуде. Оған қоса ғылыми салада
да көптеген кездесулер мен келіссөздер ұйымдастыруда. Мысалы 2008 жылдың 11
маусымында ҚР Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер
институтында ҚР Тұңғыш Президентінің Қорымен, Қазақстандағы Ф. Эберт
Қорының өкілдігімен бірлесіп ұйымдастырылған ҚСЗИ құрылуының 15-жылдығына
орай Орталық Азия: аймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен келешегі атты
VI жылсайынғы Алматы конференциясы өткізілді. Конференция пікірталасының
ортасында саяси және экономикалық саладағы аймақтық ынтымақтастық
мәселелері тұрды. Бүгінде Қазақстан сапалық тұрғыдан Орталық Азияның
барлығына даму мен тұрақтылықты жаңғыртудың үлгісі болып отыр
Соңғы жылдары Азиядағы бірқатар елдер мен ұйымдардың күш салуының
арқасында өзара түсіністік пен әріптестік ауаны нығайып, сенім шаралары
пысықталып, жүзеге асуда. Ынтымақтастықтың түрлі саласындағы және барлық
деңгейіндегі қарым-қатынастар, атап айтқанда, экономика, мәдениет,
әлеуметтік өмір, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лаңкестікке, есірткі
тасымалына, заңсыз қару-жарақ саудасына қарсы күрес, тағы басқа бағыттағы
интеграциялық үдерістер үдей түсуде. Бұл жәйт құрлықтағы ахуалды тұрақты
әрі орнықты етуге қызмет жасау үстінде. Ал Қазақстан Азияның ажырамас
бөлігі ретінде жасампаз ынтымақтастықтың қалыптасуына белсене ат салысуда.
Бүгiнгi бiздiң Қазақстан қоғамы транзиттi экономиканың аяқталу
сатысында тұр, бiртiндеп жаңа мәдениет, жаңа қоғамдық қатынастар өркен
жайып келедi, азаматтық қоғамның нышандары беки түсуде, белгiлi әлеуметтiк-
психологиялық орта тек Қазақстанда ғана емес, бүкiл Орталық-Азиялық аймақта
қалыптасып келедi. Осы құбылыстармен қауiпсiздiк құрылымының да тығыз
бiрегей байланысы бар
Орталық Азия мемлекеттері дамуының келешегі мен басым бағыттарына,
аймақ төңірегінде қалыптасқан геосаяси жағдайға, ұлы державалардың рөліне
басты назар аударылды
Орталық Азия аймағындағы жағдайды тұрақсыздандыратындай факторлардың
сақталуда. Трансшекаралық қатерлер – халықаралық лаңкестік, трансұлттық
ұйымдасқан қылмыс, заңсыз көші-қон, есірткі мен қару-жарақтың заңсыз
тасымалы айқын көрініс табуда.
[
p
i
c
]
[
p
i
c
]
[
p
i
c
]
Аймақтың кейбір мемлекеттері арасындағы шекараны делимитациялау және
демаркациялау мәселелері қауіп тудыруы мүмкін. Шынайы қауіп-қатер
экономикалық қауіпсіздік мәселелерінен, әлемдік энергия тасымалдау мен азық-
түлік нарығындағы тұрақсыздықтардан туындамақ. Аталған қауіп-қатерлер мен
мәселелер барлық аймақ мемлекеттері тарапынан ұдайы өзара әрекеттесуді және
олардың алдын алуға күш-жігерін жұмылдыруды талап етеді.
Қазақстан жолының ендігі бір өлшемі – қауіпсіздік. Ядролық
қарусызданудан, аймақтық және әлемдік державалармен шекараны анықтаудан,
лаңкестікпен күресуден және әскери-саяси топтардан бастап, жеке адамның
қауіпсіздігіне дейінгі мәселелердің барлығы – осы жүріп өткен үлкен жолдың
белестері. Бірақ та мұның бәрі әлі де жеке-жеке ой елегінен өткізуді қажет
етеді. Біздің ойымызша, бұл мәселелер туралы айту әлі ертерек, өйткені осы
бағыттағы жұмыстар одан әрі жалғасуда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың биылғы Жолдауы
ғаламдағы барынша бәсекеге қабілетті елу елдің санатына енудің
стратегиясына арналған. Тек қана ел ішінде ғана емес, сонымен бірге алыс-
жақын шет елдерден беделді ғалымдар мен лауазымды саясаткерлерден соған
байланысты жылы-жылы лебіздер толастамай ағылып келіп жатыр.
Осылайша халықаралық дәрежеде жоғары бағаға лайық болып, үлкен дүмпу
тудырған құжаттың мазмұнын сараласақ, онда таңдалған мұратымызға қол
жеткізудегі дамуымыздың басты жеті стратегиялық даңғылы көрсетілген. Барлық
жеті бағытты үш негізгі мәселеге біріктіруге болады:
• әлеуметтік-экономикалық модернизация;
• саяси демократияландыру;
• ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету[26].
Аталмыш мәселелердің алғашқы екеуі жайлы баспа беттерінде егжей-
тегжейлі әрі жан-жақты қарастырылған материалдар аз емес, сонымен қатар
электрондық бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан да сол мәселелереге
қатысты жиі-жиі көңіл бөлініп тұрады.
Алайда бұл игі әрі өміршең іс-шараларды жүзеге асыру үшін ең бастысы
еліміз аман, жұртымыз тыныш болуы бірден-бір шарт екені даусыз. Өйткені
берекесі қашқан елдің экономикасы құлдырап, саяси жүейнің іргесі
шайқалатыны айдан анық.
Әлемнің саяси картасында пайда болған жаңа мемлекеттер және олардың
сапалы жаңа негізінде Ынтымақтастықта бірлесуі олардың тәулсіздігін
қорғаныспен қамтамасыз ету жағдайы қанағаттандырмады. Аймақтық және
ғаламдық қауіпсіздігінің геосаясаттық жүйесі ретінде қарастырылатын Кеңес
одағының және Варшавалық келісім-шарттың ыдырауынан кейін, кеңес өкіметінен
кейінгі кеңістікте қарсыласудың жергілікті өзектері пайда бола бастады,
олар ұлтаралық қақтығыстардың асқынуынан бастап бүкілмасштабты азаматтық
соғыстар шешімдерімен аяқталып жатты.
Шекаралардың тұрақсыздылығы төменгідей құбылыстардың нәтижелерден туды:
ұлттық қайта өркендеу, Кеңес Одағы мұрасы төңірегіндегі ұрыс-керіс, жаңа
әсер ету саласын орнату әрекеттері, шынында осының барлығы территорияны
қиындықтың үлкен қайнар көзіне айналдырды.
Қазір әлемнің түкпір-түкпірінде интеграциялық процестер жүзеге асып
келеді. Оңтүстік-Шығыс Азия елдері, Латын Америкасындағы мемлекеттер,
Еуропа және араб елдері де жаһандану заманында ортақ мәдениет пен тіл, дін
мен экономика аясында шоғырлану қажеттігін жіті түсінеді. Еуропа Одағы –
соның айшықты белгісі. Тілі – ағылшын, діні – христиандықтың католицизм
және протестантизм тармақтары, валютасы – евро. Бұрқыраған бір қазанның
ішіне 27 елдің басы сыйса, Орталық Азиядағы айналдырған бірнеше ел неліктен
ортақ мәмілеге келмей отыр? Қазірше Орталық Азия Одағы жобасы дегенде,
Түрікменстан мен Тәжікстанның рөлі көп айтылмай жүр. Елбасы да бұл жобаның
біртіндеп жүзеге асатын идея екенін ескерткен еді. Яки қазірше бізге
Қырғызстан мен Өзбекстанды осы идеяға иландыру маңыздырақ болып отыр.
Бауырлас екі ел одаққа кірсе, аймақтағы өзге де мемлекеттерді интеграциялық
процестермен игеріп әкетуге болады. Бұл дегеніңіз – Қазақстанның
гегемониялық амбициялары емес, себебі одаққа кірген әрбір мемлекет өз
тәуелсіздігін сақтай отырып, ортақ экономикалық интеграциялық процестерге
араласады. Дегенмен аймақта доминантты, көшбасшы ел де болуы керек. Ол –
сөзсіз, Қазақстан. Өйткені Қазақстанның мүмкіндігі мен мүмкіндікті игеру
қарқыны басқалармен салыстырғанда артық екені анық.
Кеңес Одағы құлағаннан бері посткеңестік кеңістікті неше түрлі
одақтардың елесі кезді десеңізші?! Бұл орайда болашақ одақ Бірыңғай
экономикалық кеңістікпен ЕурАзЭҚ-тан да асып түсіп, олардың қателіктерін
қайталамауы керек. Әу бастан үш славян – Ресей, Беларусь, Украина мен
жалғыз түркі тектес мемлекет – Қазақстанның экономикалық тұрғыдан бірігуі
негізінде дүниеге келген Бірыңғай экономикалық кеңістік-тің арты
сиырқұйымшақтанып кетті. Себебі Ресей-Беларусь одағы сияқты осы кеңістікте
де Ресейдің империалистік амбициялары көзге ұрып тұрды. Славян деп жүрген
Беларусьтің өзі орыс елін алдап-сулап, уақыт созумен келеді. Содан болар,
белорустар үшін Ресеймен бірігу Кеңес Одағына қайта оралумен бірдей
қабылданады.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты қазіргі кездегі Қазақстандағы Орталық Азия аймағындағы жүргізіп
жатқан саясатын анықтау мен оның ұтымды жақтарын іздеу.
Жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді анықтайды:
• Жаһандық халықаралық қатынастар жүйесінде Қазақстан Республикасы
және Орталық Азия мемлекеттерінің алар орнын және даму
тенденцияларын көрсету;
• Аймақтық дамудың шетелдік үлгісін және оның құрамындағы мемлекетердің
саясатына тәуелділігін зерттеу;
• Орталық Азияда қалыптасқан саяси нарықты сипаттау және өсу
тенденцияларын және аймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен
келешегін көрсету;
• Орталық Азиядағы күрделі мәселелерді анықтау және олардың
Қазақстан қауіпсіздігіне төңдіретін қауп деңгейін анықтау;
• Орталық Азиядағы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік саясатының
басым бағыттарын белгілеу.
Зерттеу жұмысының нысаны Қазақстан Республикасының Орталық Азиядағы
жүргізіп жатқан саясатының жай-күйі мен дамуының тенденциялары.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының Орталық Азиядағы тиімді
саясатын жүргізу механизмі, Орталық Азияда біріңғай қауіпсіз ортаны құру
мен тікелей мемлекетімізге төңген қатерлердің алдын алуды қамтамасыз ету
табылады.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері Қазақстан Республикасының 1991ж.
тәуелсіздік алған кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Бұл жұмыстың теориялық-
әдістемелік негізін отандық және шет ел зерттеушілерінің сараптама
институттарын зерттеу жұмыстары құрады.
Жұмыс жүйелік көзқарас шеңберінде орындалған. Ұсынылған әдістемелік
ұстаным қазіргі мемлекетіміздің Орталық Азия аймағындағы саясаты алаңындағы
ауқымды процесті зерттеуді біріктіруге мүмкіндік береді. Жұмыста сонымен
қатар қызметтік, құрылымдық-қызметтік, тарихи және салыстырмалы сараптам
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
• Қазақстан саяси жүйенің өзінік дамуымен өзгермелілігін ескере
отырып, аймақтағы қажеттілігі мен мүмкіндігі негізделген;
• Әлемдік және отандық тәжірибеде орын алған аймақтық саясат
жүргізуіне салыстырмалы талдау жасалған;
• Қазақстанның аймақтағы экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени және
тағы басқа салаларға сай бейімділігін ескере отырып елімізге төнген
қауіптерді анықтау жұмысы жасалған;
• Көлденең билік құрылымдарын құру мен кірістіру және шешім қабылдау
үрдісінде, саяси процестерді басқару саласында Орталық Азия
аймағының саясатын ұстанудың қажеттілігі негізделген;
• Қазіргі қазақстанның саяси жағдайына жасалған анализге негізделе
мемлелкет құрылымдары тарапынан жүзеге асыруға болатын Орталық
Азиядағы саясатты жетілдіруге бағытталған негізгі ұсыныстар
берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақстан Республикасы және Орталық Азия жаһандық
халықаралық қатынастар жүйесінде
1. Aймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен келешегі
Кеңес Одағының ыдырауы жаһандық және аймақтық қатынастардың
жүйесіне терең өзгерістер әкелді. Еуразиялық континенттің
орталығында бес жаңа тәуелсіз мемлекеттердің: Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстанның пайда
болуы жаңа халықаралық-саяси аймақ – Орталық Азияның
қалыптасуына бастама болды. Жаңа аймақ көршілес елдер Ресей,
Қытай, Иран, Түркия, Пәкістан және халықаралық қатынастардың
ғаламдық акторларының қызығушылықтары тоғысатын аумақ пен
сыртқы саяси әрекеттестіктегі нысанға айналды.
Орталық Азияға деген мұншама қызығушылықтың астарында не
бар:
Біріншіден, Орталық Азия өңірі Еуразияның кіндігінде
орналасуы арқылы алып құрлықтың едәуір бөлігіндегі тұрақтылық
пен қауіпсіздікке ықпал ететін стратегиялық маңызға ие болып
отыр.
Екіншіден, өңірдегі әрбір мемлекетті дамытуға бағытталған
сыртқы ықпал құрлық кеңістігіндегі күштер арасалмағын бұзуы
ықтимал.
Үшіншіден, осы өңірде әлемдік мәні бар минералдық
ресурстар қорына бай болуы энергия көздеріне деген қажеттілік
еселеп артып отырған заманда соңғы қатардағы фактор
болмайтындығы түсінікті. Оларды игеруге әлемдік державалар –
АҚШ, Қытай, Ресей, Еуропалық Одақпен қатар ірі мемлекеттер
тізіміндегі Түркия, Жапония, Пәкістан да емеурін танытып
отыр[21].
Төртіншіден, өңірдің еуразиялық көлік дәліздерінің түйісер
тұсында орналасуы және осында кеңейтілген көлік-коммуникациялық
желінің қалыптасуы “алпауыттардың” шынайы қызығушылығын арттыра
түсуде. Айталық, Орталық Азия елдері Иран арқылы Парсы
шығанағына шыға алатын болса, Ауғанстан мен Пәкістан арқылы
Үнді мұхитына, ал Қытай арқылы Тынық мұхитына жол тарта
алады.
Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейін жаһандық
және аймақтық акторлардың жіті назарына ілігуінің жағымсыз
салдары бұл елдердің егеменді бірліктер ретінде қалыптасып,
ішкі және сыртқы саясат жүргізу үрдісінің сыртқы әсерлерден
қорғансыз, көп факторлы үрдіске айналып кетуі болып табылады.
Аймақта халықаралық қатынастар жүйесінің және жеке
мемлекеттердің ұлттық мүдделеріне негізделген қауіпсіздік
жүйесінің қалыптасуы әлі күнге дейін ішкі факторларға
бағынудан көрі сырттан келетін талаптарға икемделу жолымен
жүріп келеді. Орталық Азияны өзінің геостартегиялық нысаны
деп санайтын мемлекеттер мен бірлестіктердің аймақ елдерінің
ішкі, сыртқы саясатына, олардың арасындағы халықаралық
қатынастар жүйесіне тигізіп отырған әсері терроризм, саяси
тұрақсыздық, гуманитарлық және экологиялық апат сияқты
қатерлердің ықпалынан артып түсуде.
Аймақтың көп факторлы сипаты жаңа ХХ1-ғасырдың басталуымен
жаңа сатыға көтерілді. АҚШ-тың 2001 жылғы 11-қыркүйектен
кейінгі халықаралық лаңкестікпен күресудегі Ауғанстанда жүргізген
операциялары, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстанға тікелей әскери
базаларын орналастыруы әлемдегі саяси элита мен халықаралық
қауымдастықтың Орталық Азияға деген ынтасын арттыра түсті.
Американың осы кезеңдегі аймақтағы саясатының халықаралық
қатынастардың орталықазиялық жүйелік бөлігінің қалыптасуындағы
басты фактор ретіндегі ролі күшейді. Онымен бірге одақтастары
да аймақтағы саяси қызығушылықтар өрісіне белсенді тартыла
бастады. АҚШ-тың бастапқыда Өзбекстан, Қырғызстан елдеріндегі
әуе базаларына өз ұшақтарын қондыруға келісімін алып, оның
ақыры дүрдараздыққа ұласуы, сондай-ақ аталған елдердің Ресеймен
арада салқындай бастаған қарым-қатынастарын қайта қалыпқа
келтіруінің астарында “алпауыттар тартысының” жатқанын және
аймақ төңірегіндегі саяси доданың тынысын аңғартты [1].
Орталық Азия аймағының геостартегиялық мәнінің артуы жалпы
әлемдік дамудың беталыстарымен байланысты. Тәуелсіздік алғаннан
кейінгі 5-6 жылдың ішінде аймаққа қызығушы мемлекеттер мен
топтар Орталық Азияның бай көмірсутегілерін барлап, өндіруге
бірден құлшыныс білдіре қойған жоқ. АҚШ, Еуроодақ елдері
мен трансұлттық топтар әлемдік нарықтағы қалыптасқан жағдайды
өзгертпеу мақсатында ортаазиялық мұнай мен газ көздерін
бақылауда ұстап отыруға тырысты. Ал ХХ-ғасырдың соңғы
жылдарында әлемдік экономикалық дамуда жаңа беталыстардың күш
алуы бұндай жағдайды өзгертті. Ресурс тапшылығының қатты
сезіле бастауы, пайдалы қазбалардың қоры ұзаққа жетпейтіндігі
жөніндегі ғылыми мәліметтер мен болжамдардың жариялануы, ірі
мұнай шығару елдердің әлемдік нарықты шайқалтып отыратын
тұрақсыз саясаты тұтынушылардың назарын тағы да Орталық
Азияға әкеліп тіреді. Геоэкономика заманының заңдары әлемдік
акторлардың осы аймаққа қатысты саясатындағы экономикалық
құраушының ролін саяси қызығушылықтан асырып түсірді деуге
болады. Осы тұрғыда аймақтың тасымалдау мүмкіндіктеріне жіті
назар аударылып, тасымалдаушы инфрақұрылымды салуға, жетілдіруге
инвестициялар құйыла бастады. Геоэкономикалық соғыстар (табиғи
ресурстар, нарық көлемдері үшін болып жатқан, көзге
көрінбейтін қақтығыстар) туралы ойлар негізсіз емес екендігін
ескерсек, бүгінгі күні Орталық Азия сол геоэкономикалық
соғыстың басты майдандарының бірі болып отыр деу артық
емес.
Аймаққа әсер етуші сыртқы күштерді күш-қуаты мен
мүкіндіктеріне қарай шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Аймақты тығыз қоршауға алып, барынша әсерін тигізіп отырған
АҚШ, Ресей және Қытай бірінші топқа жатады[6].
Екінші топқа Еуроодақ елдерін, Түркия, Пәкістан, Жапония,
Иранды жатқызуға бөледі. Бұлардың қатарына соңғы жылдары өз
аймағындағы және жаһандық халықаралық қатынастар жүйесінде
көзге түсіп отырған Үндістан да кіреді. Бұл аймақтық
жетекші роліне ие мемлекеттердің Орталық Азияға қатысты
ұстанымы негізінен экономикалық қызығушылықтың аясында болғанмен,
сыртқы саясаттағы дәмелеріне қарай саяси көңіл-күй де
білдіріп қалады.
Үшінші топқа аймаққа әсері бар трансұлттық күштерді
жатқызамыз. Қазіргі кезде көптеген трансұлтық бірлестіктер жеке
мемлекеттерге тиеселі болудан кетіп, дербес жүйелерге
айналған. Орталық Азияның табиғи ресурстарының көбі нақ
осылардың қолында. Аймаққа сырттан әсер етуші трансұлттық
күштердің қатарындағы биресми, мемлекеттік емес топтар мен
ұйымдардың, жеке тұлғалардың (халықаралық актор ретінде) ықпалы
білінеді. Яғни, орталықазиялық аймақтық жүйеге әсер етуші
экзогенді факторлар мемлекеттік және мемлекеттік емес
деңгейлерден тұрады. Бұлай деп бөлу шартты болып табылады,
өйткені, бұл екі деңгей бір-біріне кірігіп, вертикальды және
горизонтальды мүдделер араласып кеткен (мысалы, “Шеврон”
немесе “Казахмыс” корпорацияларының сыртында нақты елдердің
сұлбасы көрінеді). Осындай тығыз халықаралық ортаның қоршауында
отырған Орталық Азия елдері сыртқы саясаттарында басымды
деп саналатын барлық факторларды ескеретін икемді бағдар
ұстауға тырысуда.
Аймақтағы бірінші топқа жататын аса белсенді акторлардың
Орталық Азияға қатысты ұстанымдарында экономикалық (міндетті
түрде геоэкономикалық), саяси және геосаяси құрастырушылар орын
алған. Ресей Федерациясы үшін орталықазиялық аймақ оны
Еуразияның тұрақсыздық ошақтары мен ислам әлемінен бөлетін
буферлі зона. Ресей аталған аймақта келесідей мақсаттарды
көздейді:
– өзінің оңтүстік шекараларында қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
– экономикалық қызығушылықтар;
– әскери-саяси мүдделер;
– аймақтағы АҚШ жайғасымының нығаюына кедергі жасау.
Қытай Орталық Азияға қатысты мынадай міндеттерді жүзеге
асыруға тырысуда:
– өзінің батыс шекараларында тұрақтылықты қамтамасыз ету;
– ҚХР батысының экономикалық дамуын жеделдететін бағдарламалардың
жүзеге асуына жағдай жасау;
– өзінің қарқынды дамып келе жатқан экономикасын энергия көздерімен
қамтамасыз ету;
– АҚШ-тың аймақтағы экономикалық, саяси және әскери салалардағы
ықпалының күшеюіне кедергі келтіру .
Сонымен бірге АҚШ-тың Орталық Азиядағы басты
қызығушылықтары мынадай:
– Орталық Азиядағы аймақтық халықаралық қатынастар және
қауіпсіздік жүйесінің қалыптасу Үрдісінде шешуші, бағыттаушы
роль атқару;
– аймақтың ислам әлемінде, Еуропа мен Азияның, Шығыс пен
Батыстың тоғысқан жерінде орналасуы оған деген жіті назарды
талап етеді;
– аймақтың бай энергетикалық қорлары мен өзге де табиғи
ресурстарын бақылауда ұстау;
– аймақта әлемдік мәні бар уран рудалары мен ядролық
технологиялардың болуы Американың мазасын алып, оларға бақылау
жасауға итермелейді;
– аймақта стратегиялық бәселестері РФ, әсіресе, ҚХР-ң
күшейіп кетіне жол бермеу [2].
Ресей мен Қытайдың ұстанымдарында ұлттық мүддеге
негізделген нақты аймақтық саясаттың нышандары білінсе, АҚШ
Орталық Азияда өзінің жаһандық геостратегиясының негізгі
тармағын іске асыру мақсатын қойып отыр.
Әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуді өзінің ұлттық
мүддесінің жүзеге асуы деп санайтын Америка осы аймаққа
бақылау орнатуды көкейтесті мәселе деп біледі. Әлемдік
жетекшінің ролін атқаруға тырысып отырған (олай болуға сыртқы
саяси потенциалы мүмкіндік береді) бұл аса ірі мемлекет
Орталық Азияға қатысты саясатын тікелей және жаһандық
халықаралық қатынастардың құрылымындағы (структурасындағы) орталық
жайғасымы арқылы жүзеге асырып отыр. Бұл дегеніміз Орталық
Азиядағы халықаралық қатынастардың аймақтық жүйесі америкалық
фактордың өзгеден гөрі басым ықпалына ұшырап, соның айтқанына
ыңғайлануын білдіреді. Яғни, америкалық фактор аймақ үшін
ең тегеуірінді сыртқы фактор болып отыр. Әрине, аймақта бұл
әсерге қарсы тұрушылық байқалып қалады (мысалы, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы құрылуы мен қызметі), дегенмен, бұл жуық
арада тұрақты және бірыңғай беталысқа айнала қоймайды.
Өйткені қазірде Орталық Азия сияқты көп факторлы
аймақта біржақты саясат жүргізудің салдары қиын болуы мүмкін
және баршаға ортақ саяси еріктің болмауы сыртқы әсерлерге
(АҚШ әсеріне) тосқауыл қоюға мүмкіндік бермейді. Мәселенің
бұндай қойылысы АҚШ-тың Орталық Азияға қатысты стратегиясын
зерттеу бүгінгі таңда ең алдымен Қазақстан Республикасы және
өзге аймақ елдері үшін аса өзекті екендігін көрсетеді.
Бұндай “алпауыттың” саясатының қыр-сырын білу аймақ елдерінің
тиімді сыртқы саяси бағдар таңдауда, ұлттық және аймақтық
қауіпсіздікті сақтаудың оңтайлы механизмдерін қалыптастыруда өте
маңызды болып табылады.
АҚШ-тың Орталық Азияға қатысты ұстанымын төрт кезеңге
бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең 1990 жылдардың
бірінші жартысын қамтиды. Бұл уақытта Вашингтон үшін ең
маңыздысы – Қазақстан территориясында тұрған КСРО-дан қалған
ядролық арсенал еді. Мұсылман елінде тұрған қатерлі қару Ақ
Үйдің мазасын алғаны анық. Екінші бір мәселе – Иранның
белсенділігінің нәтижесінде аймақта ислам әсерінің күшейіп кету
мүмкіндігі алаңдатты.
1996-2001 жылдар екінші кезеңді құрайды. Бұл кезеңде АҚШ
Каспий жағалауындағы көмірсутегінің орасан зор қорларын өзіне
қарай икемдеуді жүзеге асыруға кірісті. Ресей мен Иранды
айналып өтетін мұнай, газ құбырларын салуды жоспарлап, оған
қажетті саяси, дипломатиялық шараларды жүзеге асыра бастады.
Соның бірі – Баку-Тбилиси-Жейһан мұнай құбыры болып табылады.
1997 жылы Орталық Азия және Каспий аймағы АҚШ үшін
өмірілік маңызы бар аймақ деп танылды
Үшінші кезең – 2001 жыл мен 2005 жыл аралығы. Бұл
кезеңнің басталуы 2001 жылдың 11 қыркүйек оқиғасынан бастау
алады. Құрама Штаттар мұсылман радикалдарына қарсы күресті
бет перде ретінде ұстап, халықаралық лаңкестікке қарсы кең
көлемде майдан ашты. Ауғанстанда әскери қимылдар басталуының
алдында Орталық Азия елдерінде АҚШ-тың әскери базалары пайда
болды. Ақ Үй Орталық Азия мемлекеттерімен әскери-саяси
қатынастағы белсенділігін күрт арттырды.
Төртінші кезеңге келетін болсақ, 2006-жылдан бастап АҚШ
Орталық Азияға, соның ішінде Қазақстанға байланысты жаңа
ұстанымын аңғартты. Өзбек жеріндегі әскери базасын жапқалы
бері Вашингтон Астанамен қатынасын күрт жақсартты. Тіпті оны
Орталық Азиядағы ең сенімді стратегиялық серігі екенін атап
өтті де [3].
2001 жылғы 11-қыркүйектегі оқиғадан кейін Кіші Джордж Буш
әкімшілігі АҚШ-тың сыртқы саяси концепциясындағы Орталық
Азияға қатысты саясаты біршама өзгерістерге ұшырады. Ендігі
кезекте Орталық Азия АҚШ-тың Еуразия кеңістігіндегі жіті көз
тіккен нүктесіне айналды. Осы кезеңде АҚШ-тың орталықазиялық
аймақтағы ұзақ мерзімді мүдделерін іске асыру жолдары
нақтыланды. АҚШ мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс бұл
жолдарды лаңкестіктің таралуын тоқтату; саяси және экономикалық
қайта құрулар жүргізуге мүмкіндік беретін құралдармен
қамтамасыз ету және заң билігін орнату; қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және Каспий энергоресурстарын тасымалдау
мәселесін түпкілікті шешу деп анықтады [4].
Қазақстандық зерттеуші М.Лаумулиннің мәлімдеуінше 2001 жылдың
11-қыркүйегінен кейін АҚШ-тың Орталық Азияға қатысты
стратегиясы ешбір құжатта көрсетілмеген доктриналдық негізде
жүргізілуде. 2002 жылы Кіші Буш әкімшілігінің бір уақытта
қабылдаған екі құжаты аталған стратегияның жалпы мәнін ашады.
Олар: Ауғанстандағы еркіндікті қолдау жөніндегі Акт пен
ұлттық қауіпсіздіктің жаңа Стратегиясы. Бірінші құжатта АҚШ-тың
лаңкестікті жоюдағы әлемдік қауымдастықпен бірлесе отырып тек
Ауғанстанда күресіп қоймай, сонымен бірге, Орталық Азия
аймағында демократия мен азаматтық қоғамның қалыптасуына жағдай
жасау мақсаты қойылған (бұл жерде америкалықтардың Орталық
Азияның географиясына Ауғанстанды кіргізетінін және ауған
мәселесін аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бөліп
алғысыз құрамдас бөлігі деп білетінін еске салған жөн).
Екінші құжатта Вашингтонның Каспий-Орталық Азия аумағындағы
геосаяси қызығушылықтарының негізгі нысандары мәлімделген .
Қазіргі таңда Америкада бірқатар саяси сараптама
орталықтары Вашингтонның Орталық Азиядағы қатысты жаңа
стратегиясын жасап шығарумен айналысуда. Бұл орталықтардың
зерттеушілері АҚШ-тың Орталық Азиядағы қатысты саясатына сынап,
оның өз елдері үшін тиімділігін арттыру мақсатында ғылыми
нұсқаулар беріп отыр. Олардың мәлімдеуінше Буш әкімшілігі
аймақтағы ауыл шаруашылығындағы реформаларының іске асуына,
жоғары технологиялардың дамуына, гуманитарлық көмек мөлшерінің
ұлғаюына сеп тигізудің орнына әскери-саяси мүдделерді жүзеге
асыруға басты назар аударуда. Стратегиялық жоспарлау жөніндегі
эксперттердің бағалауынша АҚШ-тың аймақтағы ұзақ мерзімді
әскери қатысуы аймақта нақты да оңтайлы стратегияның
жүргізілуіне кедергі жасайды. Сарапшылар Америкаға қарсы көңіл-
күй мен қозғалыстардың өршуіне орай орталықазиялық аймаққа
қатысты стратегияны өзгерту керектігін айтады (әсіресе,
Қырғызстан мен Өзбекстандағы жағдайлардан кейін). Аймақ елдері
саяси және экономикалық өзгерістерге ұшырау үшін Вашингтон
Орталық Азиямен әріптестікті жанама қысым көрсету арқылы
жүзеге асыру тиіс. АҚШ өзінің орталықазиялық аймақ елдеріне
қатысты стратегиясын жүзеге асыруда негізінен екі жолмен
келеді:
-қоғамдарды демократияландыруға тырысу мақсатында авторитарлы
биліктерге сын айту, сыбайлас жемқорлыққа назар аудару, адам
құқығының бұзылуына жол бермеу, оппозициялық күштерді қолдау;
-қаржы-экономикалық, әскери, гуманитарлық көмек, несие беру,
әскери және басқа кадрларды оқыту немесе қайта дайындау,
жаңа технологиялармен таныстыру және қамтамасыз ету [15].
Соңғы жылдары АҚШ-тың қарастырылып отырған аймаққа қатысты
саясатын оңтайландыру мақсатында жасалған ұсыныстардың ішінде
назар аударарлығы 2004 жылдың ақпан айында жарияланған сыртқы
саясат сараптамасы Институтының мамандары Дж.Дэвис пен
М.Свинейдің Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың стратегиясы мен
іс-әрекет жоспарлары деп аталатын еңбектері. Онда аталған
мәселеге қатысты жасалған ұсыныстардың ішінде бірегейлері Қытай
мен Ресей Орталық Азиядағы қарсыластарға біржола айналып
кетпей тұрғанда олардың аймақтағы мүдделерін мойындау және
Үндістанды осы аймақтағы саясаттағы әріптес деп тану болып
табылады.
АҚШ-тың 2001 жылдан бастап табысты жүрген орталықазиялық
саясаты 2005 жылға қарай кібіртіктеп қалды. Қырғызстанда болған
революциялық толқулар, Өзбекстандағы Әндіжан оқиғасы АҚШ-тың
аймақтағы ықпалына тосқауыл жасады. Шанхай ынтымақтастығы
ұйымының құрылуы мен қызметінің өзі Американың аймақтағы
саясаты үшін Үлкен сын болып, оны мазалап отырған жәйт
болуда. Ресейдің “аймаққа қайтып оралуы”, Қытайдың аймақтық
нарықты игеріп алып, оның көмірсутегі ресурстарын тасымалдауға
белсенді түрде кірісе бастауы америкалықтарды алаңдатпай
қойған жоқ. Осының бәрі АҚШ-тың аталған аймаққа қатысты
саясатының қайта қаралып, оңтайлануын және одан ары дамтылуын
талап ете бастады. Жаһандық жетекші ролін атқаруға тырысып
отырған елдің, әрине, қайда болмасын өз жайғасымының
әлсіреуімен келісе алмайтыны белгілі.
АҚШ-тың аймақтағы саясатының жаңа кезеңінің басталғанын
білдіретін жәйт “Көлемді Орталық Азия” жобасының жасалып,
іске асырылуға бет алуы. Жоба 2005-жылдың наурыз айында
Вашингтондағы Дж.Хопкинс атындағы Университеттің халықаралық
зерттеулер Жоғарғы мектебі жанындағы Орталық Азия және
Кавказды зерттеу институтында жасалынды. Ол Американың
стратегиялық институттарында, кейінірек Ресейдің саяси,
академиялық топтарында қызу талқыға түсіп, кең ауқымда
қарастырылуда. АҚШ-ның мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс
Орталық Азияға сапары кезінде Ақ Үйдің алдағы уақытта
“Көлемді Орталық Азия” жобасын жүзеге асыруды қарастырып
жатқандығы белгілі болды. Толықтай Көлемді Орталық Азиядағы
ынтымақтастық және даму үшін әріптестік деп аталатын бұл
жобаның мәні Орталық Азия және Ауғанстанды біртұтас әскери-
стратегиялық және геосаяси орталықпен байланыстыру, сөйтіп,
болашақта Батыстың қарауындағы Көлемді Орталық Азияны Үлкен
Таяу Шығыспен байланыстыру. Бұл жобаның екінші бір қыры
кеңейтілген аймақтағы елдерді ұлы державалардың – Ресей және
Қытайдың ықпалынан арылту. Аталған жобаның басты міндеті
Ауғанстанды тұрақсыздандырушы фактор болып отырған көрші елдер
Пакистан мен Ираннан ықпалынан алып шығып, салыстырмалы
түрде тұрақты, әрі Батысқа бағыт алған аймақ Орталық
Азиямен біріктіру болып отыр. Жоба авторлары егер бұл
жүзеге асса бұл аймақта тұрақтылық орнап, гүлденетінін, ал
басқаша болған жағдайда дағдарысқа ұшырайтынын жөнінде болжам
жасайды [6].
Байқағанымыздай “Көлемді Орталық Азия” жобасы өз кезегінде
өзге геосаяси жоба - Үлкен Таяу Шығыстың құрамдас бөлігі
және жалғасы. Айтып кететін жәйт жобада аймақтың
геостратегиялық орнын анықтауда Үйлеспейтін тұстар орын алған:
егер мемлекеттік департамент барлық бес Орталық Азия елдерін
Ресеймен бірге бір топқа жатқызса (Орталық Еуразия), ал
АҚШ-тың қорғаныс министрлігінің орталық комитеті Орталық Азияны
Оңтүстік-Батыс Азияға кіргізеді, сонымен бірге Таяу және
Орта Шығыспен бірге қарастырады. “Көлемді Орталық Азия”
жобасы келесі міндеттердің орындалуын көздейді:
• аймақ елдерінің Батыстың қарауындағы әлемдік қаржы-
экономикалық құрылымдарға тезірек қосылуы;
• аймақта сауда-транспорттық байланыстарды дамыту және оны
тауарлар мен шикізаттарды тасымалдайтын, АҚШ-тың
ықпалындағы маңызды халықаралық торапқа айналдыру;
• аймақ елдерінің экономикасына, оның ішінде ауыл-
шаруашылығы секторының дамуына себін тигізу;
• ауыл шаруашылығын дамытуды есірткімен күрес құралы
ретінде пайдалану.
Көлемді Орталық Азия жобасының саяси-экономикалық мәні
терең. Біріншіден, жоба экономикасы дамып келе жатқан
Пәкістан мен Үндістанға энергетикалық қор көздеріне (Каспий
бассейнінің мұнай мен газына, Қырғызстан мен Тәжікстанның су
ресурстарына) жол ашып беруді көздейді. Ауғанстан территориясы
арқылы Оңтүстік Азия елдеріне мұнай мен газды тасымалдайтын
құбыр құрылысы жөнінде Қазақстанмен екі жақты және көп
жақты келіссөздер жүргізілуі осы жобаның жүзеге асырыла
бастағанын білдіреді. Екіншіден, Ауғанстан экономикасын көтеру
мақсаты қойылған. АҚШ Ауғанстанда тұрақтылық орнатып, оны
зиялы, нарықтық экономикасы, ашық Үкіметі бар, өзіне жақсы
көзбен қарайтын егеменді мемлекеттерден тұратын аймаққа қосуды
жоспарлап отыр. Америкалық саяси басшылықтың ойынша Еуразия
аумағында ешбір ел немесе халықаралық құрылым ауған
мәселесімен басын қатырғысы келмейді және оның Үстіне аймақта
(Орталық Азия+Ауғанстан) қауіпсіздік мәселелерін шешуге
қабілетті құрылым жоқ та.
Жобада аймақтағы америкалық стратегияның жүзеге асуын
көздеген бірнеше ұйымдастырушылық-техникалық және дипломатиялық
іс-шаралар анықталған. АҚШ-тың аймақтағы саясатының оңтайлануы
үшін Пентагон мен Мемлекеттік департаменттің саяси тұжырымдары
мен іс-әрекеттері Үйлестіріле түсуі керек делінген. Мұнымен
қоса Еуразиядағы америкалық стратегияның басты құралдарының
бірі НАТО-ның аймақтағы ролі күшеюі тиіс. Сонымен бірге,
АҚШ-тың аймақтық саясатты жүргізу үшін “Көлемді Орталық Азия”
шеңберінде арнайы ынтымақтастық пен әріптестік Кеңесінің
құрылуы ықтимал. Жобаға сәйкес АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы
мен қорғаныс министрінің аймақ елдеріне тұрақты жыл сайынғы
іс сапарлары болып тұруы қажет. Кондализа Райс пен Дональд
Рамсфельдтің бір жыл бұрынғы Орталық Азияға жасаған іс
сапарлары соның бастамасы болса керек.
2006-жылдың 10-қаңтарында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы
Кондолиза Райс Мемлекеттік департамент құрылымына енгізілген
өзгерістермен таныстырды. Орталық Азия аймағындағы елдермен екі
жақты қатынастарға бұдан былай Еуропалық бюро емес,
Ауғанстан, Үндістан, Пәкістан, Бутан, Непал және Шри-Ланка
мәселелерімен айналысатын Оңтүстік Азия бюросы жауап
беретіндігін айтты. “Мен Орталық Азияда болғанымда, Қырғызстан,
Қазақстан және Тәжікстан елдері Ауғанстанды аймақтың бір
бөлігі ретінде қарастыратындығы мені таң қалдырды”, -деп
мәлімдеді К.Райс пресс релизде сөйлеген сөзінде [7].
Көлемді Орталық Азия идеясы қатысты ҚР ұстанымын сол
кездегі сыртқы істер министрі Қасымжомарт Тоқаевтың 2006 жылы
Кабулда өткен Әріптестік, сауда және Үлкен Орталық
Азиядағы даму атты конференцияда сөйлеген сөзінен білінді.
“Егер ҮОА идеясы қалыптасқан байланыстарды, аймақтағы
қауыпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға қызмет етсе, онда
біздің мемлекет оның жүзеге асуын қолдайды” – деді министр
конференцияда сөйлеген сөзінде [8].
Саясаттанушы Д. Сатпаевтың Нужна ли Казахстану Большая
Центральная Азия? атты мақаласында негізінен тұрақсыз әрі
экономикасы артта қалған мемлекеттер кіретін Көлемді Орталық
Азия идеясы соңғы уақытта өзінің сыртқы саяси имиджін
ойлайтын Қазақстан үшін қанағаттанарлықсыз деген ой айтады[9].
М.Лаумулин аталған жобаны аймақтық бірігудің баламасы және
Американың Орталық Азияға енуінің құралы деп санайды. Сарапшы
бұл Қазақстанның ұлттық мүдделері тұрғысынан терең
қарастырылатын және арнайы зерттеуді қажет ететін мәселе
екенін атап өтеді.
Ресейлік зерттеушілердің ойы бойынша “Көлемді Орталық Азия”
жобасы экономикалық әрі геосаяси тұрғыда терең де жан-жақты
ойластырылған концепция және оның негізгі мақсаты аймақтан
Ресей мен Қытайды аластату болып табылады.
Шынымен халықаралық аренада соңғы кезде болып жатқан
оқиғаларға мән берсек және аталған жобаның астарына Үңілсек
АҚШ-тың Орталық Азиядағы саясаты күрделеніп, жандана түсетін
жайы бар. Көлемді Орталық Азия басты мақсатты да, оны
жүзеге асыру тәсілдері мен жолдары анықталған бірыңғай
тұжырымдама болып табылады. Бұл жобаның кейбір тұстарының
іске асуы ол бірден доктриналдық дүние бола қалады дегенді
білдірмейді. Буш әкімшілігі оны жүзеге асыруды қолға алу
үшін зор саяси, дипломатиялық күш пен белсенділіктің қажет
болатындығын және аймақтағы Ресей мен Қытай сияқты елдерді
бұл жобаның олардың мүддесіне қайшы келмейтіндігіне, керісінше,
аймақтылық тұрақтылық үшін қажет нәрсе екендігіне иландырудың
оңай еместігін түсінеді. Бірақ өзін әлемдік жетекші және
жаһандық тұрақтылықтың қорғаны санайтын АҚШ Еуразияның жанды
жерлерін, мәселелі тұстарын қараусыз қалдыра алмайтыны
түсінікті. Стратегиялық байлықтардың мол көздерін иеленген,
бірақ сыртқы қатерлерден қорғансыз (исламдық радикализм
қаупі, ұлы державалар ықпалы) Орталық Азия мен этникалық,
діни, саяси-әлеуметтік мәселелерге белшесінен батып, терроризм,
қару-жарақ сатудың, есірткі тасымалдаудың ордасына айналған
Ауғанстанды бір аймақ көлеміндегі жүйелік қатынастармен
байланыстыра отырып, АҚШ бір оқпен бірнеше қоянды атып алар
еді. Біріншіден, Ауғанстан мәселесін шешудің оңтайлы құралын
иеленеді. Екіншіден, Еуразиядағы (Орталық Азия+Орта
Шығыс+Оңтүстік Азия+Таяу Шығыс) геостратегиялық мақсаттарына
жетуге мүмкіндік алады. үшіншіден, бүгінгі күні өзекті болып
отырған геоэкономикалық мүдделерді жүзеге асырады.
АҚШ пен оның одақтастарының Ауған мәселесінің реттелуіне
жұмсаған күш-жігері, қаржысына қарамастан оның халықаралық
қатынастардағы тұрақсыздық пен қауіп ошағы болып қала беруі
Америка әкімшілігінің онымен көршілес жатқан аймақтардағы,
әсіресе, Орталық Азиядағы саясатын ұштай бередіі деп
ойлаймыз. Соңғы кезде Иран төңірегіндегі жағдай мен оған
қарсы болуы мүмкін соғыс АҚШ-ты тағы да плацдарм іздеуге
итермелеп, Орталық Азияға деген ынтасын арттыра түсері
сөзсіз. Ал АҚШ-тың одақтастары мен жақтастары ере жүретіндігі
белгілі. Бұл дегеніміз аймақтың сыртқы әсерлерге ұшырауы
жуық арада одан ары күшейеді, ал бұндай жағдай ондағы
елдерден сыртқы саясатта ұлттық мүдде мен қоршаған ортаның
талаптарын үйлестіре білетін, икемді қадамдар жасауға
итермелейді.
Европадағы ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымының сыртқы
істер министрлері Испанияда кездесіп, Қазақстанның 2009 жылы
осы ұйымға төрағалық ету жөніндегі өтінішін талқылайтын
болады. Ұйымға мүше елдердің бірқатары Қазақстанның бұл
талпынысына қолдау білдірсе, енді бірқатары Қазақстанда
демократиялық құндылықтар мен адам хұқтарының сақталуына күмән
келтіріп, Қазақстан ОБСЕ-ге төрағалық етуге дайын емес
дегенді алға тартады. Орталық Азиядағы көршілері болса ресми
тұрғыда Қазақстанның ОБСЕ-ге төрағалық ету талпынысын
қолдайды, дегенмен де ол елдердегі кейбір азаматтар басқаша
ой-пікірде.
Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының сыртқы
істер министрлері Мадридте қарашаның 29-30 күндері бас
қосады. Онда олар Қазақстанның 2009 жылы ОБСЕ-ге төрағалық
етуі турасындағы даулы мәселені шешуі тиіс.
ОБСЕ өткен жылы бұл мәселеде шешім қабылдауды кейінге
қалдырып, Қазақстан үкіметіне басты талаптар бойынша ұстанымын
жақсартуға уақыт берген болатын. Қазақ үкіметі қалайда 2009
жылы ОБСЕ-ге төрағалық етуге қол жеткізгісі келеді және
оны үлкен мәртебе санайды.
Жалпы ОБСЕ-ге төрағалық ету Қазақстан үшін ең бір үлкен
жетістік болар еді, ал Орталық Азиядағы көршілеріне оның
қандай да бір әсер-ықпалы болуы мүмкін. ОБСЕ-ге төрағалық
ету кездейсоқ бола салатын жағдай емес, атап айтқанда бұл
пост-советтік кеңістіктегі барлық елге жасалған құрмет белгісі.
Қазақстан егер ОБСЕ-ге төрағалыққа қол жеткізе алса, ол
бүкіл Орталық Азия елдері үшін жақсы болары сөзсіз, бірақ
оның Түркменстанға қандай да бір айрықша әсері болуы мүмкін
бе, бұл жөнінде сарапшының ойы мынандай: Егер 2009 жылы
Қазақстан ОБСЕ сияқты беделді ұйымға төрағалық ететін болса,
ол әрине Түркменстанға өзінің оң әсерін тигізеді. ТМД-ның
барлық елдері шамамен бір деңгейде дамуда, дұрыс саясат
арқасында Қазақстан адам басына шаққанда ең жоғары кіріс
кіретін ел. Қазақстан мен Түркменстанды біріктіретін көп сала
бар, қазба байлықтары, сондықтан 2008 жылы Қазақстанда
Түркменстанның мәдениет күндері өткізгендігі тегін емес, ал
2009 жыл Түркменстанда Қазақстан жылы деп жарияланған.
Сондықтан да егер төрағалық ететін болса, біз көптен күткен
адам хұқтары, сөз еркіндігі, демократия саласында өзгерістер
болады деп ойлаймыз.
Тәжікстан сыртқы істер министрінің баспасөз өкілі Давлат
Назриев Қазақстанның ОБСЕ-ге төрағалық ету ұмтылысын қолдайды
дей келе, Қазақстанның Орталық Азиядағы роліне айрықша
тоқталды. Қазақстанның болашағы өте зор және бұл ел аймақта
үлкен саяси рол атқарады. Дегенмен де, Қырғызстанның бұрынғы
сыртқы істер министрі Әлікбек Жексенқұлов Қазақстанда бұған
дейін ОБСЕ-ге төрағалық ету үміті жоғары болған шығар,
бірақ билік басындағы бір ғана партия жеңіске жеткен
парламенттік сайлаудан және Қазақстан президентінің бұрынғы
күйеу баласына қатысты жанжалдан кейін Қазақстанның ОБСЕ-ге
төрағалық етуге деген мүмкіндігі қысқарып қалды деп атап
көрсетеді.
Тәуелсіз талдаушы Камолиддин Раббимов Өзбек үкіметі
көпшіліктің көзінше Қазақстанның төрағалық етуіне қолдау
көрсетеді, бірақ оңаша айтқанда оны соншалықты қолдамайды.
Өзбекстан Қазақстанның төрағалық ету бастамасына қолдау
білдіруге тырысады. Бірақ Өзбекстанның өз ішінде ресми және
ресми емес пікірлер бар. Ташкент ресми емес жағдайда
Қазақстанның ОБСЕ-ге төрағалық етуін қаламайды. Оған көп
себептер бар. Егер Қазақстан 56 мемлекет мүшесі бар ОБСЕ-ге
төраға бол қалса, ол Өзбекстанның аймақтағы беделіне қатты
нұқсан келтіреді. Өзбекстан Астана ОБСЕ-ге төрағалық етсе,
онда Қазақстанның аймақтағы жетекшілік ролін әлемнің
мойындағаны болып табылады деген алаңдаушылық танытады[5].
Дипломатиялық ақпарат көздері ОБСЕ-нің сыртқы істер
министрлері Қазақстанға аталған ұйымға төрағалық етуді 2011
жылға дейін кейінге шегеріп, бұл уақытта елдегі саяси
жүйені ОБСЕ талаптарына сәйкестендіріп, адам хұқтары жағдайын
жақсартуға шақырады дегенді айтады.
Елбасы Орталық Азиялық одақты құру мәселесін көтергелі
бері бұл жөнінде көп айтылып-ақ жүр. Дегенмен, бұл бағытта
қандай да бір ілгерілеушілік бар. Жалпы, одақтың құрылу
концепциясы жасалып жатыр. Орталық Азия одағы идеясы жаңадан
шыққан жоқ. Бұл мәселе өткен ғасырдың 90-жылдарының басынан
көтеріліп келеді. Кеңес Одағы құлаған тұста Орталық Азия
елдерінің басшылары бұл жайында ойлана бастап, өз ұстанымын
бірлесе көтеруге күш жұмылдырды. 1994 жылы Орталық Азия
одағын құру мәселесі ресми түрде жария етілді. Әу бастан
бұл мәселе қазақ-өзбек одағы ретінде көтерілген еді, кейін
бізге Қырғызстан да қосылды. Бұл одақ бір емес, бірнеше
рет өз атауын өзгертті. Алдымен, Орталық Азия елдерінің
экономикалық кеңістігі деп аталды, кейін Тәжікстан қосылды,
ал Ресей бақылаушы ретінде танылды. Кейін Ресей де бұл
ұйымның өз ішінен табылды. Соның нәтижесінде, Орталық Азия
экономикалық одағы Еуразия экономикалық қауымдастыққа айналып
шыға келді. Осылайша, Орталық Азия одағы құрылмай жатып
құрып кетті. Сондықтан оны құру мәселесі күн өткен сайын
қиындап барады. Қысқасы, Орталық Азия елдері 90-жылдардан
бері бір-бірінен қаншалықты алшақтаса, одақ құру мәселесі де
соншалықты алыстап барады.
90-жылдардың басында Орталық Азия мемлекеттерінің
экономикасының құрылымы мен деңгейі ұқсас, халықтың әл-ауқаты
біртекті болатын. Арамызда өзара көлік-коммуникациялық, сауда-
экономикалық және энергетикалық байланыстар да бар еді. Бірақ
он жылдың ішінде әрбір ел өзінің экономикалық моделі
бойынша дами бастады. Әр елдің өзіне тән түйткілдері болды.
Келе-келе әрбір ел өз даму жолын таңдады. Сондықтан
аймақтағы елдер бір-бірінен алшақтап кетті. Қазақстанда –
либералды рынок моделі, Өзбекстанда – мемлекеттік капитализм,
Қырғызстанда – парламенттік-президенттік негіздегі тұрақты саяси
жүйе мен либералды модель өрістесе, Тәжікстан көп жылдар
бойы азаматтық соғыс кесірінен экономикалық даму жолына түсе
алмай келді. Бұл елде саяси тұрақтандыру мәселесі ұзаққа
созылды. Ал Түрікменстан бірыңғай газ саудасын қыздыруда.
Қазіргі таңда өзара ықпалдастыққа мүмкіндік өте аз екенін
көреміз. Сондықтан әзірше одақтың құрылуына үмітпен қарау
қиын. Қазіргі таңда қазаққа өзбектен гөрі қырғызбен бірігу
жеңілірек сияқты. Өйткені Қырғызстанда қазақ-қырғыз
конфедерациясы жөніндегі бастамалар бірнеше рет көтерілді. Екі
ел арасында одақтастық жөнінде шарт бар. Бұл әлемде бәрі
де мүмкін. Саяси мүдде болса болғаны ғой. Бірақ, менің
білуімше, қырғыз әріптестеріміз бұл мәселенің көтерілуіне ырза
емес. Онда біз Қазақстандағы 4-5 дотациялық облыстарымыз
аздай, оның үстіне Қырғызстанды қосып аламыз ғой. Біз оларға
түрлі-түсті революциядан кейін онсыз да көп көмек көрсетіп
келеміз. Экономикалық тұрғыдан байланысымыз зор. Бірақ саяси
тұрғыдан алғанда, бұған ресми Астана да, Бішкек те мүдделі
емес. Бұл жоба 2005 жылы дүниеге келді. Ол – Орталық
Азия және Кавказ елдері институтының төл тумасы. Оның
бастамашысы – профессор Федерик Стар. Оның идеясы АҚШ-тың
мемлекеттік департаментінен қолдау тапты. Оны жүзеге асыру
мемлекеттік департаменттің Орталық Азия – Еуропа елдері
басқармасынан бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан сияқты елдер
кіретін Оңтүстік Азия аймағы басқармасының құзырына берілді.
Олардың жобасына сай, Орталық Азия Ауғанстанды экономикалық
тұрғыдан қалпына келтіру жолында донор қызметін атқаруы
керек. Қазақстан онсыз да Ауғанстанға қол ұшын созып
келеді: гуманитарлық көмек беріп, бидайға дейін жеткізіп жүр.
Ал техникалық тұрғыдан келсек, Ауғанстанмен көршілес елдер
– гидро-электр ресурстары жөнінен жоғары әлеуетке ие
Тәжікстан, Өзбекстан мен Қырғызстан су мен электр қуатын
көптеп өндіріп, Ауғанстанға жеткізуі керек. Бірақ бұл тұста
бұған кім ақша төлейді деген орынды сауал туындайды.
–Ресейдің мемлекеттігіне қол сұғу болып табылады. Үлкен
Кавказ деген тек қана Закавказье емес, сондай-ақ Ресейдің
Солтүстік Кавказ аймағы ғой. Егер де Шешенстандағы жағдайды
ескерсек, бұл жайт шешен елін Ресейден бөліп алуға талпыныс
болғанын айту керек. Оларда жалпы жобалар көп қой. Үлкен
Қара теңіз жобасы да бар. Бұл жобаға сай, олар Ресейді
есепке алмай, Қара теңіз маңындағы елдерді біріктіргісі
келеді. Оның үстіне бұл жобаға Каспий маңындағы елдерді,
оның ішінде, Қазақстанды тартқысы бар. Өзгелердің бізге,
біздің өзгелерге қатысты мүддеміз бар. Бұл саясат өзін-өзі
ақтады, сондықтан оны өзгертудің негізі жоқ. Шынтуайтына
келсек, бұл саясат біздің көпжақты мүдделерімізге сай болып
келеді. Біз тек қана Ресей және Батыспен достасуды мақсат
тұтпаймыз. Өзгелердің бізге қатысты мүдделері бар. Көпвекторлы
саясатты Қазақстан ойлап тапқан жоқ. Әрбір дамушы мемлекет
көпвекторлы саясатқа арқа сүйейді. Мұнда ешқандай да
өрескелдік жоқ. Ал нағыз саяси тұрғыдан, геосаясат пен
саяси тактика тұрғысынан алсақ, көпвекторлы саясат белгілі
бір деңгейдегі тепе-теңдікті ұстау болып шығады. Орталық Азия
елдеріне ықпал жасағысы келетін Ресей мен Қытайдың сол
жолда түрлі каналдары бар. Қазақстан болса, осы елдермен
Батыс арасында тепе-теңдік қалыптастырып, біртекті байланыс
орнатып отыр. Оның үстіне ешкімнің мүддесіне қайшы
келмейтіндей жұмыс істеу керек. Он жыл бұрын Ельциннің
кезінде осылай айтуға болар еді. Ал Путин келген соң,
әсіресе, 2003 жылдан бері Ресей аймақтағы ықпалын өрістетіп
жатыр. Ресейдің өзі экономикалық, саяси және әскери тұрғыдан
күшейіп барады. Олар кез келген уақытта ТМД ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Қазақстан Республикасы және Орталық Азия
жаһандық халықаралық қатынастар
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1. Aймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Орталық Азиядағы көші-қон: Қазақстан
миграциялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 21
2. Орталық Азиядағы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік
саясатының басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
1. Экологиялық және экономикалық
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... .. 30
2. Ақпараттық
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38
3. Шекара мәселесі ұлттық қауіпсіздіктің
басымдығы ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .., ... ... ... ... ... . 56
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Егемен Қазақстанның дүниеге келуі қарсаңында
болған кезеңнің тарихи ерекшелігі, оны аса ірі мемлекеттік құрылым –
Кеңестік социалистік республикалар одағының жан тәсілім кезіндегі
жағдайымен салыстыруға болатын еді. Мемлекеттік құрылым экономикалық және
саяси дағдарыстардан ес-түссіз талмау күйде болды, сол уақытта бұл ауыр
үрдіске қоғамдық ақыл-ой тарихтың қысқаша курсына боямасыз жіті көзбен
қарады да, әлеуметтік сана осынау ауыр көріністен біржола сансырап қалды.
Бұл жылдардың iшiнде бiз қатты өзгердiк. Өткен уақыт бiздiң бойымыздағы
әдiлеттi аңсау сезiмiн ұштай түстi, бiз өзiмiзге де, өзгелерге де талапшыл
бола түстiк, билiкке де, өмiрдiң өзiне де талапшыл бола түстiк. Бiздiң
осынау онжылдық мерекемiз – ұзақ жолда тынығатын белес емес, өткенiмiздi ой
елегiнен өткiзiп, екшейтiн уақыт. Кей сәттерде бiздiң бойымызды мақтаныш
пен қаяулық, сенiм мен мазасыздық, ширығу мен шаршаушылық сезiмi қатар
билейдi.
Бірақ өткеніміз бір, тарихымыз ортақ Орталық Азия мемлекеттерінің
дамуын есепке ала отырып, саясатымызды жасап отыруымыз абзал. Сондықтан да
шет елдерде Орталық Азияның қалыптасқан имиджі тікелей Қазақстанның беделін
айқындайды. Сондықтан да Қазақстан мен Орталық Азия мемлекетерінің арасында
ынтымақтастық пен ортақ саяси шаралар жасалуы тиіс.
Бұл арада мемлекетіміздің көптеген сарапшылары мен саясаткерлері өзара
әрекеттесудің тиімді, әрі ықтимал жолдарын іздеуде. Оған қоса ғылыми салада
да көптеген кездесулер мен келіссөздер ұйымдастыруда. Мысалы 2008 жылдың 11
маусымында ҚР Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер
институтында ҚР Тұңғыш Президентінің Қорымен, Қазақстандағы Ф. Эберт
Қорының өкілдігімен бірлесіп ұйымдастырылған ҚСЗИ құрылуының 15-жылдығына
орай Орталық Азия: аймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен келешегі атты
VI жылсайынғы Алматы конференциясы өткізілді. Конференция пікірталасының
ортасында саяси және экономикалық саладағы аймақтық ынтымақтастық
мәселелері тұрды. Бүгінде Қазақстан сапалық тұрғыдан Орталық Азияның
барлығына даму мен тұрақтылықты жаңғыртудың үлгісі болып отыр
Соңғы жылдары Азиядағы бірқатар елдер мен ұйымдардың күш салуының
арқасында өзара түсіністік пен әріптестік ауаны нығайып, сенім шаралары
пысықталып, жүзеге асуда. Ынтымақтастықтың түрлі саласындағы және барлық
деңгейіндегі қарым-қатынастар, атап айтқанда, экономика, мәдениет,
әлеуметтік өмір, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лаңкестікке, есірткі
тасымалына, заңсыз қару-жарақ саудасына қарсы күрес, тағы басқа бағыттағы
интеграциялық үдерістер үдей түсуде. Бұл жәйт құрлықтағы ахуалды тұрақты
әрі орнықты етуге қызмет жасау үстінде. Ал Қазақстан Азияның ажырамас
бөлігі ретінде жасампаз ынтымақтастықтың қалыптасуына белсене ат салысуда.
Бүгiнгi бiздiң Қазақстан қоғамы транзиттi экономиканың аяқталу
сатысында тұр, бiртiндеп жаңа мәдениет, жаңа қоғамдық қатынастар өркен
жайып келедi, азаматтық қоғамның нышандары беки түсуде, белгiлi әлеуметтiк-
психологиялық орта тек Қазақстанда ғана емес, бүкiл Орталық-Азиялық аймақта
қалыптасып келедi. Осы құбылыстармен қауiпсiздiк құрылымының да тығыз
бiрегей байланысы бар
Орталық Азия мемлекеттері дамуының келешегі мен басым бағыттарына,
аймақ төңірегінде қалыптасқан геосаяси жағдайға, ұлы державалардың рөліне
басты назар аударылды
Орталық Азия аймағындағы жағдайды тұрақсыздандыратындай факторлардың
сақталуда. Трансшекаралық қатерлер – халықаралық лаңкестік, трансұлттық
ұйымдасқан қылмыс, заңсыз көші-қон, есірткі мен қару-жарақтың заңсыз
тасымалы айқын көрініс табуда.
[
p
i
c
]
[
p
i
c
]
[
p
i
c
]
Аймақтың кейбір мемлекеттері арасындағы шекараны делимитациялау және
демаркациялау мәселелері қауіп тудыруы мүмкін. Шынайы қауіп-қатер
экономикалық қауіпсіздік мәселелерінен, әлемдік энергия тасымалдау мен азық-
түлік нарығындағы тұрақсыздықтардан туындамақ. Аталған қауіп-қатерлер мен
мәселелер барлық аймақ мемлекеттері тарапынан ұдайы өзара әрекеттесуді және
олардың алдын алуға күш-жігерін жұмылдыруды талап етеді.
Қазақстан жолының ендігі бір өлшемі – қауіпсіздік. Ядролық
қарусызданудан, аймақтық және әлемдік державалармен шекараны анықтаудан,
лаңкестікпен күресуден және әскери-саяси топтардан бастап, жеке адамның
қауіпсіздігіне дейінгі мәселелердің барлығы – осы жүріп өткен үлкен жолдың
белестері. Бірақ та мұның бәрі әлі де жеке-жеке ой елегінен өткізуді қажет
етеді. Біздің ойымызша, бұл мәселелер туралы айту әлі ертерек, өйткені осы
бағыттағы жұмыстар одан әрі жалғасуда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың биылғы Жолдауы
ғаламдағы барынша бәсекеге қабілетті елу елдің санатына енудің
стратегиясына арналған. Тек қана ел ішінде ғана емес, сонымен бірге алыс-
жақын шет елдерден беделді ғалымдар мен лауазымды саясаткерлерден соған
байланысты жылы-жылы лебіздер толастамай ағылып келіп жатыр.
Осылайша халықаралық дәрежеде жоғары бағаға лайық болып, үлкен дүмпу
тудырған құжаттың мазмұнын сараласақ, онда таңдалған мұратымызға қол
жеткізудегі дамуымыздың басты жеті стратегиялық даңғылы көрсетілген. Барлық
жеті бағытты үш негізгі мәселеге біріктіруге болады:
• әлеуметтік-экономикалық модернизация;
• саяси демократияландыру;
• ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету[26].
Аталмыш мәселелердің алғашқы екеуі жайлы баспа беттерінде егжей-
тегжейлі әрі жан-жақты қарастырылған материалдар аз емес, сонымен қатар
электрондық бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан да сол мәселелереге
қатысты жиі-жиі көңіл бөлініп тұрады.
Алайда бұл игі әрі өміршең іс-шараларды жүзеге асыру үшін ең бастысы
еліміз аман, жұртымыз тыныш болуы бірден-бір шарт екені даусыз. Өйткені
берекесі қашқан елдің экономикасы құлдырап, саяси жүейнің іргесі
шайқалатыны айдан анық.
Әлемнің саяси картасында пайда болған жаңа мемлекеттер және олардың
сапалы жаңа негізінде Ынтымақтастықта бірлесуі олардың тәулсіздігін
қорғаныспен қамтамасыз ету жағдайы қанағаттандырмады. Аймақтық және
ғаламдық қауіпсіздігінің геосаясаттық жүйесі ретінде қарастырылатын Кеңес
одағының және Варшавалық келісім-шарттың ыдырауынан кейін, кеңес өкіметінен
кейінгі кеңістікте қарсыласудың жергілікті өзектері пайда бола бастады,
олар ұлтаралық қақтығыстардың асқынуынан бастап бүкілмасштабты азаматтық
соғыстар шешімдерімен аяқталып жатты.
Шекаралардың тұрақсыздылығы төменгідей құбылыстардың нәтижелерден туды:
ұлттық қайта өркендеу, Кеңес Одағы мұрасы төңірегіндегі ұрыс-керіс, жаңа
әсер ету саласын орнату әрекеттері, шынында осының барлығы территорияны
қиындықтың үлкен қайнар көзіне айналдырды.
Қазір әлемнің түкпір-түкпірінде интеграциялық процестер жүзеге асып
келеді. Оңтүстік-Шығыс Азия елдері, Латын Америкасындағы мемлекеттер,
Еуропа және араб елдері де жаһандану заманында ортақ мәдениет пен тіл, дін
мен экономика аясында шоғырлану қажеттігін жіті түсінеді. Еуропа Одағы –
соның айшықты белгісі. Тілі – ағылшын, діні – христиандықтың католицизм
және протестантизм тармақтары, валютасы – евро. Бұрқыраған бір қазанның
ішіне 27 елдің басы сыйса, Орталық Азиядағы айналдырған бірнеше ел неліктен
ортақ мәмілеге келмей отыр? Қазірше Орталық Азия Одағы жобасы дегенде,
Түрікменстан мен Тәжікстанның рөлі көп айтылмай жүр. Елбасы да бұл жобаның
біртіндеп жүзеге асатын идея екенін ескерткен еді. Яки қазірше бізге
Қырғызстан мен Өзбекстанды осы идеяға иландыру маңыздырақ болып отыр.
Бауырлас екі ел одаққа кірсе, аймақтағы өзге де мемлекеттерді интеграциялық
процестермен игеріп әкетуге болады. Бұл дегеніңіз – Қазақстанның
гегемониялық амбициялары емес, себебі одаққа кірген әрбір мемлекет өз
тәуелсіздігін сақтай отырып, ортақ экономикалық интеграциялық процестерге
араласады. Дегенмен аймақта доминантты, көшбасшы ел де болуы керек. Ол –
сөзсіз, Қазақстан. Өйткені Қазақстанның мүмкіндігі мен мүмкіндікті игеру
қарқыны басқалармен салыстырғанда артық екені анық.
Кеңес Одағы құлағаннан бері посткеңестік кеңістікті неше түрлі
одақтардың елесі кезді десеңізші?! Бұл орайда болашақ одақ Бірыңғай
экономикалық кеңістікпен ЕурАзЭҚ-тан да асып түсіп, олардың қателіктерін
қайталамауы керек. Әу бастан үш славян – Ресей, Беларусь, Украина мен
жалғыз түркі тектес мемлекет – Қазақстанның экономикалық тұрғыдан бірігуі
негізінде дүниеге келген Бірыңғай экономикалық кеңістік-тің арты
сиырқұйымшақтанып кетті. Себебі Ресей-Беларусь одағы сияқты осы кеңістікте
де Ресейдің империалистік амбициялары көзге ұрып тұрды. Славян деп жүрген
Беларусьтің өзі орыс елін алдап-сулап, уақыт созумен келеді. Содан болар,
белорустар үшін Ресеймен бірігу Кеңес Одағына қайта оралумен бірдей
қабылданады.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты қазіргі кездегі Қазақстандағы Орталық Азия аймағындағы жүргізіп
жатқан саясатын анықтау мен оның ұтымды жақтарын іздеу.
Жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді анықтайды:
• Жаһандық халықаралық қатынастар жүйесінде Қазақстан Республикасы
және Орталық Азия мемлекеттерінің алар орнын және даму
тенденцияларын көрсету;
• Аймақтық дамудың шетелдік үлгісін және оның құрамындағы мемлекетердің
саясатына тәуелділігін зерттеу;
• Орталық Азияда қалыптасқан саяси нарықты сипаттау және өсу
тенденцияларын және аймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен
келешегін көрсету;
• Орталық Азиядағы күрделі мәселелерді анықтау және олардың
Қазақстан қауіпсіздігіне төңдіретін қауп деңгейін анықтау;
• Орталық Азиядағы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік саясатының
басым бағыттарын белгілеу.
Зерттеу жұмысының нысаны Қазақстан Республикасының Орталық Азиядағы
жүргізіп жатқан саясатының жай-күйі мен дамуының тенденциялары.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының Орталық Азиядағы тиімді
саясатын жүргізу механизмі, Орталық Азияда біріңғай қауіпсіз ортаны құру
мен тікелей мемлекетімізге төңген қатерлердің алдын алуды қамтамасыз ету
табылады.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері Қазақстан Республикасының 1991ж.
тәуелсіздік алған кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Бұл жұмыстың теориялық-
әдістемелік негізін отандық және шет ел зерттеушілерінің сараптама
институттарын зерттеу жұмыстары құрады.
Жұмыс жүйелік көзқарас шеңберінде орындалған. Ұсынылған әдістемелік
ұстаным қазіргі мемлекетіміздің Орталық Азия аймағындағы саясаты алаңындағы
ауқымды процесті зерттеуді біріктіруге мүмкіндік береді. Жұмыста сонымен
қатар қызметтік, құрылымдық-қызметтік, тарихи және салыстырмалы сараптам
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
• Қазақстан саяси жүйенің өзінік дамуымен өзгермелілігін ескере
отырып, аймақтағы қажеттілігі мен мүмкіндігі негізделген;
• Әлемдік және отандық тәжірибеде орын алған аймақтық саясат
жүргізуіне салыстырмалы талдау жасалған;
• Қазақстанның аймақтағы экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени және
тағы басқа салаларға сай бейімділігін ескере отырып елімізге төнген
қауіптерді анықтау жұмысы жасалған;
• Көлденең билік құрылымдарын құру мен кірістіру және шешім қабылдау
үрдісінде, саяси процестерді басқару саласында Орталық Азия
аймағының саясатын ұстанудың қажеттілігі негізделген;
• Қазіргі қазақстанның саяси жағдайына жасалған анализге негізделе
мемлелкет құрылымдары тарапынан жүзеге асыруға болатын Орталық
Азиядағы саясатты жетілдіруге бағытталған негізгі ұсыныстар
берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақстан Республикасы және Орталық Азия жаһандық
халықаралық қатынастар жүйесінде
1. Aймақтық өзара әрекеттесудің жағдайы мен келешегі
Кеңес Одағының ыдырауы жаһандық және аймақтық қатынастардың
жүйесіне терең өзгерістер әкелді. Еуразиялық континенттің
орталығында бес жаңа тәуелсіз мемлекеттердің: Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстанның пайда
болуы жаңа халықаралық-саяси аймақ – Орталық Азияның
қалыптасуына бастама болды. Жаңа аймақ көршілес елдер Ресей,
Қытай, Иран, Түркия, Пәкістан және халықаралық қатынастардың
ғаламдық акторларының қызығушылықтары тоғысатын аумақ пен
сыртқы саяси әрекеттестіктегі нысанға айналды.
Орталық Азияға деген мұншама қызығушылықтың астарында не
бар:
Біріншіден, Орталық Азия өңірі Еуразияның кіндігінде
орналасуы арқылы алып құрлықтың едәуір бөлігіндегі тұрақтылық
пен қауіпсіздікке ықпал ететін стратегиялық маңызға ие болып
отыр.
Екіншіден, өңірдегі әрбір мемлекетті дамытуға бағытталған
сыртқы ықпал құрлық кеңістігіндегі күштер арасалмағын бұзуы
ықтимал.
Үшіншіден, осы өңірде әлемдік мәні бар минералдық
ресурстар қорына бай болуы энергия көздеріне деген қажеттілік
еселеп артып отырған заманда соңғы қатардағы фактор
болмайтындығы түсінікті. Оларды игеруге әлемдік державалар –
АҚШ, Қытай, Ресей, Еуропалық Одақпен қатар ірі мемлекеттер
тізіміндегі Түркия, Жапония, Пәкістан да емеурін танытып
отыр[21].
Төртіншіден, өңірдің еуразиялық көлік дәліздерінің түйісер
тұсында орналасуы және осында кеңейтілген көлік-коммуникациялық
желінің қалыптасуы “алпауыттардың” шынайы қызығушылығын арттыра
түсуде. Айталық, Орталық Азия елдері Иран арқылы Парсы
шығанағына шыға алатын болса, Ауғанстан мен Пәкістан арқылы
Үнді мұхитына, ал Қытай арқылы Тынық мұхитына жол тарта
алады.
Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейін жаһандық
және аймақтық акторлардың жіті назарына ілігуінің жағымсыз
салдары бұл елдердің егеменді бірліктер ретінде қалыптасып,
ішкі және сыртқы саясат жүргізу үрдісінің сыртқы әсерлерден
қорғансыз, көп факторлы үрдіске айналып кетуі болып табылады.
Аймақта халықаралық қатынастар жүйесінің және жеке
мемлекеттердің ұлттық мүдделеріне негізделген қауіпсіздік
жүйесінің қалыптасуы әлі күнге дейін ішкі факторларға
бағынудан көрі сырттан келетін талаптарға икемделу жолымен
жүріп келеді. Орталық Азияны өзінің геостартегиялық нысаны
деп санайтын мемлекеттер мен бірлестіктердің аймақ елдерінің
ішкі, сыртқы саясатына, олардың арасындағы халықаралық
қатынастар жүйесіне тигізіп отырған әсері терроризм, саяси
тұрақсыздық, гуманитарлық және экологиялық апат сияқты
қатерлердің ықпалынан артып түсуде.
Аймақтың көп факторлы сипаты жаңа ХХ1-ғасырдың басталуымен
жаңа сатыға көтерілді. АҚШ-тың 2001 жылғы 11-қыркүйектен
кейінгі халықаралық лаңкестікпен күресудегі Ауғанстанда жүргізген
операциялары, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстанға тікелей әскери
базаларын орналастыруы әлемдегі саяси элита мен халықаралық
қауымдастықтың Орталық Азияға деген ынтасын арттыра түсті.
Американың осы кезеңдегі аймақтағы саясатының халықаралық
қатынастардың орталықазиялық жүйелік бөлігінің қалыптасуындағы
басты фактор ретіндегі ролі күшейді. Онымен бірге одақтастары
да аймақтағы саяси қызығушылықтар өрісіне белсенді тартыла
бастады. АҚШ-тың бастапқыда Өзбекстан, Қырғызстан елдеріндегі
әуе базаларына өз ұшақтарын қондыруға келісімін алып, оның
ақыры дүрдараздыққа ұласуы, сондай-ақ аталған елдердің Ресеймен
арада салқындай бастаған қарым-қатынастарын қайта қалыпқа
келтіруінің астарында “алпауыттар тартысының” жатқанын және
аймақ төңірегіндегі саяси доданың тынысын аңғартты [1].
Орталық Азия аймағының геостартегиялық мәнінің артуы жалпы
әлемдік дамудың беталыстарымен байланысты. Тәуелсіздік алғаннан
кейінгі 5-6 жылдың ішінде аймаққа қызығушы мемлекеттер мен
топтар Орталық Азияның бай көмірсутегілерін барлап, өндіруге
бірден құлшыныс білдіре қойған жоқ. АҚШ, Еуроодақ елдері
мен трансұлттық топтар әлемдік нарықтағы қалыптасқан жағдайды
өзгертпеу мақсатында ортаазиялық мұнай мен газ көздерін
бақылауда ұстап отыруға тырысты. Ал ХХ-ғасырдың соңғы
жылдарында әлемдік экономикалық дамуда жаңа беталыстардың күш
алуы бұндай жағдайды өзгертті. Ресурс тапшылығының қатты
сезіле бастауы, пайдалы қазбалардың қоры ұзаққа жетпейтіндігі
жөніндегі ғылыми мәліметтер мен болжамдардың жариялануы, ірі
мұнай шығару елдердің әлемдік нарықты шайқалтып отыратын
тұрақсыз саясаты тұтынушылардың назарын тағы да Орталық
Азияға әкеліп тіреді. Геоэкономика заманының заңдары әлемдік
акторлардың осы аймаққа қатысты саясатындағы экономикалық
құраушының ролін саяси қызығушылықтан асырып түсірді деуге
болады. Осы тұрғыда аймақтың тасымалдау мүмкіндіктеріне жіті
назар аударылып, тасымалдаушы инфрақұрылымды салуға, жетілдіруге
инвестициялар құйыла бастады. Геоэкономикалық соғыстар (табиғи
ресурстар, нарық көлемдері үшін болып жатқан, көзге
көрінбейтін қақтығыстар) туралы ойлар негізсіз емес екендігін
ескерсек, бүгінгі күні Орталық Азия сол геоэкономикалық
соғыстың басты майдандарының бірі болып отыр деу артық
емес.
Аймаққа әсер етуші сыртқы күштерді күш-қуаты мен
мүкіндіктеріне қарай шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Аймақты тығыз қоршауға алып, барынша әсерін тигізіп отырған
АҚШ, Ресей және Қытай бірінші топқа жатады[6].
Екінші топқа Еуроодақ елдерін, Түркия, Пәкістан, Жапония,
Иранды жатқызуға бөледі. Бұлардың қатарына соңғы жылдары өз
аймағындағы және жаһандық халықаралық қатынастар жүйесінде
көзге түсіп отырған Үндістан да кіреді. Бұл аймақтық
жетекші роліне ие мемлекеттердің Орталық Азияға қатысты
ұстанымы негізінен экономикалық қызығушылықтың аясында болғанмен,
сыртқы саясаттағы дәмелеріне қарай саяси көңіл-күй де
білдіріп қалады.
Үшінші топқа аймаққа әсері бар трансұлттық күштерді
жатқызамыз. Қазіргі кезде көптеген трансұлтық бірлестіктер жеке
мемлекеттерге тиеселі болудан кетіп, дербес жүйелерге
айналған. Орталық Азияның табиғи ресурстарының көбі нақ
осылардың қолында. Аймаққа сырттан әсер етуші трансұлттық
күштердің қатарындағы биресми, мемлекеттік емес топтар мен
ұйымдардың, жеке тұлғалардың (халықаралық актор ретінде) ықпалы
білінеді. Яғни, орталықазиялық аймақтық жүйеге әсер етуші
экзогенді факторлар мемлекеттік және мемлекеттік емес
деңгейлерден тұрады. Бұлай деп бөлу шартты болып табылады,
өйткені, бұл екі деңгей бір-біріне кірігіп, вертикальды және
горизонтальды мүдделер араласып кеткен (мысалы, “Шеврон”
немесе “Казахмыс” корпорацияларының сыртында нақты елдердің
сұлбасы көрінеді). Осындай тығыз халықаралық ортаның қоршауында
отырған Орталық Азия елдері сыртқы саясаттарында басымды
деп саналатын барлық факторларды ескеретін икемді бағдар
ұстауға тырысуда.
Аймақтағы бірінші топқа жататын аса белсенді акторлардың
Орталық Азияға қатысты ұстанымдарында экономикалық (міндетті
түрде геоэкономикалық), саяси және геосаяси құрастырушылар орын
алған. Ресей Федерациясы үшін орталықазиялық аймақ оны
Еуразияның тұрақсыздық ошақтары мен ислам әлемінен бөлетін
буферлі зона. Ресей аталған аймақта келесідей мақсаттарды
көздейді:
– өзінің оңтүстік шекараларында қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
– экономикалық қызығушылықтар;
– әскери-саяси мүдделер;
– аймақтағы АҚШ жайғасымының нығаюына кедергі жасау.
Қытай Орталық Азияға қатысты мынадай міндеттерді жүзеге
асыруға тырысуда:
– өзінің батыс шекараларында тұрақтылықты қамтамасыз ету;
– ҚХР батысының экономикалық дамуын жеделдететін бағдарламалардың
жүзеге асуына жағдай жасау;
– өзінің қарқынды дамып келе жатқан экономикасын энергия көздерімен
қамтамасыз ету;
– АҚШ-тың аймақтағы экономикалық, саяси және әскери салалардағы
ықпалының күшеюіне кедергі келтіру .
Сонымен бірге АҚШ-тың Орталық Азиядағы басты
қызығушылықтары мынадай:
– Орталық Азиядағы аймақтық халықаралық қатынастар және
қауіпсіздік жүйесінің қалыптасу Үрдісінде шешуші, бағыттаушы
роль атқару;
– аймақтың ислам әлемінде, Еуропа мен Азияның, Шығыс пен
Батыстың тоғысқан жерінде орналасуы оған деген жіті назарды
талап етеді;
– аймақтың бай энергетикалық қорлары мен өзге де табиғи
ресурстарын бақылауда ұстау;
– аймақта әлемдік мәні бар уран рудалары мен ядролық
технологиялардың болуы Американың мазасын алып, оларға бақылау
жасауға итермелейді;
– аймақта стратегиялық бәселестері РФ, әсіресе, ҚХР-ң
күшейіп кетіне жол бермеу [2].
Ресей мен Қытайдың ұстанымдарында ұлттық мүддеге
негізделген нақты аймақтық саясаттың нышандары білінсе, АҚШ
Орталық Азияда өзінің жаһандық геостратегиясының негізгі
тармағын іске асыру мақсатын қойып отыр.
Әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуді өзінің ұлттық
мүддесінің жүзеге асуы деп санайтын Америка осы аймаққа
бақылау орнатуды көкейтесті мәселе деп біледі. Әлемдік
жетекшінің ролін атқаруға тырысып отырған (олай болуға сыртқы
саяси потенциалы мүмкіндік береді) бұл аса ірі мемлекет
Орталық Азияға қатысты саясатын тікелей және жаһандық
халықаралық қатынастардың құрылымындағы (структурасындағы) орталық
жайғасымы арқылы жүзеге асырып отыр. Бұл дегеніміз Орталық
Азиядағы халықаралық қатынастардың аймақтық жүйесі америкалық
фактордың өзгеден гөрі басым ықпалына ұшырап, соның айтқанына
ыңғайлануын білдіреді. Яғни, америкалық фактор аймақ үшін
ең тегеуірінді сыртқы фактор болып отыр. Әрине, аймақта бұл
әсерге қарсы тұрушылық байқалып қалады (мысалы, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы құрылуы мен қызметі), дегенмен, бұл жуық
арада тұрақты және бірыңғай беталысқа айнала қоймайды.
Өйткені қазірде Орталық Азия сияқты көп факторлы
аймақта біржақты саясат жүргізудің салдары қиын болуы мүмкін
және баршаға ортақ саяси еріктің болмауы сыртқы әсерлерге
(АҚШ әсеріне) тосқауыл қоюға мүмкіндік бермейді. Мәселенің
бұндай қойылысы АҚШ-тың Орталық Азияға қатысты стратегиясын
зерттеу бүгінгі таңда ең алдымен Қазақстан Республикасы және
өзге аймақ елдері үшін аса өзекті екендігін көрсетеді.
Бұндай “алпауыттың” саясатының қыр-сырын білу аймақ елдерінің
тиімді сыртқы саяси бағдар таңдауда, ұлттық және аймақтық
қауіпсіздікті сақтаудың оңтайлы механизмдерін қалыптастыруда өте
маңызды болып табылады.
АҚШ-тың Орталық Азияға қатысты ұстанымын төрт кезеңге
бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең 1990 жылдардың
бірінші жартысын қамтиды. Бұл уақытта Вашингтон үшін ең
маңыздысы – Қазақстан территориясында тұрған КСРО-дан қалған
ядролық арсенал еді. Мұсылман елінде тұрған қатерлі қару Ақ
Үйдің мазасын алғаны анық. Екінші бір мәселе – Иранның
белсенділігінің нәтижесінде аймақта ислам әсерінің күшейіп кету
мүмкіндігі алаңдатты.
1996-2001 жылдар екінші кезеңді құрайды. Бұл кезеңде АҚШ
Каспий жағалауындағы көмірсутегінің орасан зор қорларын өзіне
қарай икемдеуді жүзеге асыруға кірісті. Ресей мен Иранды
айналып өтетін мұнай, газ құбырларын салуды жоспарлап, оған
қажетті саяси, дипломатиялық шараларды жүзеге асыра бастады.
Соның бірі – Баку-Тбилиси-Жейһан мұнай құбыры болып табылады.
1997 жылы Орталық Азия және Каспий аймағы АҚШ үшін
өмірілік маңызы бар аймақ деп танылды
Үшінші кезең – 2001 жыл мен 2005 жыл аралығы. Бұл
кезеңнің басталуы 2001 жылдың 11 қыркүйек оқиғасынан бастау
алады. Құрама Штаттар мұсылман радикалдарына қарсы күресті
бет перде ретінде ұстап, халықаралық лаңкестікке қарсы кең
көлемде майдан ашты. Ауғанстанда әскери қимылдар басталуының
алдында Орталық Азия елдерінде АҚШ-тың әскери базалары пайда
болды. Ақ Үй Орталық Азия мемлекеттерімен әскери-саяси
қатынастағы белсенділігін күрт арттырды.
Төртінші кезеңге келетін болсақ, 2006-жылдан бастап АҚШ
Орталық Азияға, соның ішінде Қазақстанға байланысты жаңа
ұстанымын аңғартты. Өзбек жеріндегі әскери базасын жапқалы
бері Вашингтон Астанамен қатынасын күрт жақсартты. Тіпті оны
Орталық Азиядағы ең сенімді стратегиялық серігі екенін атап
өтті де [3].
2001 жылғы 11-қыркүйектегі оқиғадан кейін Кіші Джордж Буш
әкімшілігі АҚШ-тың сыртқы саяси концепциясындағы Орталық
Азияға қатысты саясаты біршама өзгерістерге ұшырады. Ендігі
кезекте Орталық Азия АҚШ-тың Еуразия кеңістігіндегі жіті көз
тіккен нүктесіне айналды. Осы кезеңде АҚШ-тың орталықазиялық
аймақтағы ұзақ мерзімді мүдделерін іске асыру жолдары
нақтыланды. АҚШ мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс бұл
жолдарды лаңкестіктің таралуын тоқтату; саяси және экономикалық
қайта құрулар жүргізуге мүмкіндік беретін құралдармен
қамтамасыз ету және заң билігін орнату; қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және Каспий энергоресурстарын тасымалдау
мәселесін түпкілікті шешу деп анықтады [4].
Қазақстандық зерттеуші М.Лаумулиннің мәлімдеуінше 2001 жылдың
11-қыркүйегінен кейін АҚШ-тың Орталық Азияға қатысты
стратегиясы ешбір құжатта көрсетілмеген доктриналдық негізде
жүргізілуде. 2002 жылы Кіші Буш әкімшілігінің бір уақытта
қабылдаған екі құжаты аталған стратегияның жалпы мәнін ашады.
Олар: Ауғанстандағы еркіндікті қолдау жөніндегі Акт пен
ұлттық қауіпсіздіктің жаңа Стратегиясы. Бірінші құжатта АҚШ-тың
лаңкестікті жоюдағы әлемдік қауымдастықпен бірлесе отырып тек
Ауғанстанда күресіп қоймай, сонымен бірге, Орталық Азия
аймағында демократия мен азаматтық қоғамның қалыптасуына жағдай
жасау мақсаты қойылған (бұл жерде америкалықтардың Орталық
Азияның географиясына Ауғанстанды кіргізетінін және ауған
мәселесін аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бөліп
алғысыз құрамдас бөлігі деп білетінін еске салған жөн).
Екінші құжатта Вашингтонның Каспий-Орталық Азия аумағындағы
геосаяси қызығушылықтарының негізгі нысандары мәлімделген .
Қазіргі таңда Америкада бірқатар саяси сараптама
орталықтары Вашингтонның Орталық Азиядағы қатысты жаңа
стратегиясын жасап шығарумен айналысуда. Бұл орталықтардың
зерттеушілері АҚШ-тың Орталық Азиядағы қатысты саясатына сынап,
оның өз елдері үшін тиімділігін арттыру мақсатында ғылыми
нұсқаулар беріп отыр. Олардың мәлімдеуінше Буш әкімшілігі
аймақтағы ауыл шаруашылығындағы реформаларының іске асуына,
жоғары технологиялардың дамуына, гуманитарлық көмек мөлшерінің
ұлғаюына сеп тигізудің орнына әскери-саяси мүдделерді жүзеге
асыруға басты назар аударуда. Стратегиялық жоспарлау жөніндегі
эксперттердің бағалауынша АҚШ-тың аймақтағы ұзақ мерзімді
әскери қатысуы аймақта нақты да оңтайлы стратегияның
жүргізілуіне кедергі жасайды. Сарапшылар Америкаға қарсы көңіл-
күй мен қозғалыстардың өршуіне орай орталықазиялық аймаққа
қатысты стратегияны өзгерту керектігін айтады (әсіресе,
Қырғызстан мен Өзбекстандағы жағдайлардан кейін). Аймақ елдері
саяси және экономикалық өзгерістерге ұшырау үшін Вашингтон
Орталық Азиямен әріптестікті жанама қысым көрсету арқылы
жүзеге асыру тиіс. АҚШ өзінің орталықазиялық аймақ елдеріне
қатысты стратегиясын жүзеге асыруда негізінен екі жолмен
келеді:
-қоғамдарды демократияландыруға тырысу мақсатында авторитарлы
биліктерге сын айту, сыбайлас жемқорлыққа назар аудару, адам
құқығының бұзылуына жол бермеу, оппозициялық күштерді қолдау;
-қаржы-экономикалық, әскери, гуманитарлық көмек, несие беру,
әскери және басқа кадрларды оқыту немесе қайта дайындау,
жаңа технологиялармен таныстыру және қамтамасыз ету [15].
Соңғы жылдары АҚШ-тың қарастырылып отырған аймаққа қатысты
саясатын оңтайландыру мақсатында жасалған ұсыныстардың ішінде
назар аударарлығы 2004 жылдың ақпан айында жарияланған сыртқы
саясат сараптамасы Институтының мамандары Дж.Дэвис пен
М.Свинейдің Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың стратегиясы мен
іс-әрекет жоспарлары деп аталатын еңбектері. Онда аталған
мәселеге қатысты жасалған ұсыныстардың ішінде бірегейлері Қытай
мен Ресей Орталық Азиядағы қарсыластарға біржола айналып
кетпей тұрғанда олардың аймақтағы мүдделерін мойындау және
Үндістанды осы аймақтағы саясаттағы әріптес деп тану болып
табылады.
АҚШ-тың 2001 жылдан бастап табысты жүрген орталықазиялық
саясаты 2005 жылға қарай кібіртіктеп қалды. Қырғызстанда болған
революциялық толқулар, Өзбекстандағы Әндіжан оқиғасы АҚШ-тың
аймақтағы ықпалына тосқауыл жасады. Шанхай ынтымақтастығы
ұйымының құрылуы мен қызметінің өзі Американың аймақтағы
саясаты үшін Үлкен сын болып, оны мазалап отырған жәйт
болуда. Ресейдің “аймаққа қайтып оралуы”, Қытайдың аймақтық
нарықты игеріп алып, оның көмірсутегі ресурстарын тасымалдауға
белсенді түрде кірісе бастауы америкалықтарды алаңдатпай
қойған жоқ. Осының бәрі АҚШ-тың аталған аймаққа қатысты
саясатының қайта қаралып, оңтайлануын және одан ары дамтылуын
талап ете бастады. Жаһандық жетекші ролін атқаруға тырысып
отырған елдің, әрине, қайда болмасын өз жайғасымының
әлсіреуімен келісе алмайтыны белгілі.
АҚШ-тың аймақтағы саясатының жаңа кезеңінің басталғанын
білдіретін жәйт “Көлемді Орталық Азия” жобасының жасалып,
іске асырылуға бет алуы. Жоба 2005-жылдың наурыз айында
Вашингтондағы Дж.Хопкинс атындағы Университеттің халықаралық
зерттеулер Жоғарғы мектебі жанындағы Орталық Азия және
Кавказды зерттеу институтында жасалынды. Ол Американың
стратегиялық институттарында, кейінірек Ресейдің саяси,
академиялық топтарында қызу талқыға түсіп, кең ауқымда
қарастырылуда. АҚШ-ның мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс
Орталық Азияға сапары кезінде Ақ Үйдің алдағы уақытта
“Көлемді Орталық Азия” жобасын жүзеге асыруды қарастырып
жатқандығы белгілі болды. Толықтай Көлемді Орталық Азиядағы
ынтымақтастық және даму үшін әріптестік деп аталатын бұл
жобаның мәні Орталық Азия және Ауғанстанды біртұтас әскери-
стратегиялық және геосаяси орталықпен байланыстыру, сөйтіп,
болашақта Батыстың қарауындағы Көлемді Орталық Азияны Үлкен
Таяу Шығыспен байланыстыру. Бұл жобаның екінші бір қыры
кеңейтілген аймақтағы елдерді ұлы державалардың – Ресей және
Қытайдың ықпалынан арылту. Аталған жобаның басты міндеті
Ауғанстанды тұрақсыздандырушы фактор болып отырған көрші елдер
Пакистан мен Ираннан ықпалынан алып шығып, салыстырмалы
түрде тұрақты, әрі Батысқа бағыт алған аймақ Орталық
Азиямен біріктіру болып отыр. Жоба авторлары егер бұл
жүзеге асса бұл аймақта тұрақтылық орнап, гүлденетінін, ал
басқаша болған жағдайда дағдарысқа ұшырайтынын жөнінде болжам
жасайды [6].
Байқағанымыздай “Көлемді Орталық Азия” жобасы өз кезегінде
өзге геосаяси жоба - Үлкен Таяу Шығыстың құрамдас бөлігі
және жалғасы. Айтып кететін жәйт жобада аймақтың
геостратегиялық орнын анықтауда Үйлеспейтін тұстар орын алған:
егер мемлекеттік департамент барлық бес Орталық Азия елдерін
Ресеймен бірге бір топқа жатқызса (Орталық Еуразия), ал
АҚШ-тың қорғаныс министрлігінің орталық комитеті Орталық Азияны
Оңтүстік-Батыс Азияға кіргізеді, сонымен бірге Таяу және
Орта Шығыспен бірге қарастырады. “Көлемді Орталық Азия”
жобасы келесі міндеттердің орындалуын көздейді:
• аймақ елдерінің Батыстың қарауындағы әлемдік қаржы-
экономикалық құрылымдарға тезірек қосылуы;
• аймақта сауда-транспорттық байланыстарды дамыту және оны
тауарлар мен шикізаттарды тасымалдайтын, АҚШ-тың
ықпалындағы маңызды халықаралық торапқа айналдыру;
• аймақ елдерінің экономикасына, оның ішінде ауыл-
шаруашылығы секторының дамуына себін тигізу;
• ауыл шаруашылығын дамытуды есірткімен күрес құралы
ретінде пайдалану.
Көлемді Орталық Азия жобасының саяси-экономикалық мәні
терең. Біріншіден, жоба экономикасы дамып келе жатқан
Пәкістан мен Үндістанға энергетикалық қор көздеріне (Каспий
бассейнінің мұнай мен газына, Қырғызстан мен Тәжікстанның су
ресурстарына) жол ашып беруді көздейді. Ауғанстан территориясы
арқылы Оңтүстік Азия елдеріне мұнай мен газды тасымалдайтын
құбыр құрылысы жөнінде Қазақстанмен екі жақты және көп
жақты келіссөздер жүргізілуі осы жобаның жүзеге асырыла
бастағанын білдіреді. Екіншіден, Ауғанстан экономикасын көтеру
мақсаты қойылған. АҚШ Ауғанстанда тұрақтылық орнатып, оны
зиялы, нарықтық экономикасы, ашық Үкіметі бар, өзіне жақсы
көзбен қарайтын егеменді мемлекеттерден тұратын аймаққа қосуды
жоспарлап отыр. Америкалық саяси басшылықтың ойынша Еуразия
аумағында ешбір ел немесе халықаралық құрылым ауған
мәселесімен басын қатырғысы келмейді және оның Үстіне аймақта
(Орталық Азия+Ауғанстан) қауіпсіздік мәселелерін шешуге
қабілетті құрылым жоқ та.
Жобада аймақтағы америкалық стратегияның жүзеге асуын
көздеген бірнеше ұйымдастырушылық-техникалық және дипломатиялық
іс-шаралар анықталған. АҚШ-тың аймақтағы саясатының оңтайлануы
үшін Пентагон мен Мемлекеттік департаменттің саяси тұжырымдары
мен іс-әрекеттері Үйлестіріле түсуі керек делінген. Мұнымен
қоса Еуразиядағы америкалық стратегияның басты құралдарының
бірі НАТО-ның аймақтағы ролі күшеюі тиіс. Сонымен бірге,
АҚШ-тың аймақтық саясатты жүргізу үшін “Көлемді Орталық Азия”
шеңберінде арнайы ынтымақтастық пен әріптестік Кеңесінің
құрылуы ықтимал. Жобаға сәйкес АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы
мен қорғаныс министрінің аймақ елдеріне тұрақты жыл сайынғы
іс сапарлары болып тұруы қажет. Кондализа Райс пен Дональд
Рамсфельдтің бір жыл бұрынғы Орталық Азияға жасаған іс
сапарлары соның бастамасы болса керек.
2006-жылдың 10-қаңтарында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы
Кондолиза Райс Мемлекеттік департамент құрылымына енгізілген
өзгерістермен таныстырды. Орталық Азия аймағындағы елдермен екі
жақты қатынастарға бұдан былай Еуропалық бюро емес,
Ауғанстан, Үндістан, Пәкістан, Бутан, Непал және Шри-Ланка
мәселелерімен айналысатын Оңтүстік Азия бюросы жауап
беретіндігін айтты. “Мен Орталық Азияда болғанымда, Қырғызстан,
Қазақстан және Тәжікстан елдері Ауғанстанды аймақтың бір
бөлігі ретінде қарастыратындығы мені таң қалдырды”, -деп
мәлімдеді К.Райс пресс релизде сөйлеген сөзінде [7].
Көлемді Орталық Азия идеясы қатысты ҚР ұстанымын сол
кездегі сыртқы істер министрі Қасымжомарт Тоқаевтың 2006 жылы
Кабулда өткен Әріптестік, сауда және Үлкен Орталық
Азиядағы даму атты конференцияда сөйлеген сөзінен білінді.
“Егер ҮОА идеясы қалыптасқан байланыстарды, аймақтағы
қауыпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға қызмет етсе, онда
біздің мемлекет оның жүзеге асуын қолдайды” – деді министр
конференцияда сөйлеген сөзінде [8].
Саясаттанушы Д. Сатпаевтың Нужна ли Казахстану Большая
Центральная Азия? атты мақаласында негізінен тұрақсыз әрі
экономикасы артта қалған мемлекеттер кіретін Көлемді Орталық
Азия идеясы соңғы уақытта өзінің сыртқы саяси имиджін
ойлайтын Қазақстан үшін қанағаттанарлықсыз деген ой айтады[9].
М.Лаумулин аталған жобаны аймақтық бірігудің баламасы және
Американың Орталық Азияға енуінің құралы деп санайды. Сарапшы
бұл Қазақстанның ұлттық мүдделері тұрғысынан терең
қарастырылатын және арнайы зерттеуді қажет ететін мәселе
екенін атап өтеді.
Ресейлік зерттеушілердің ойы бойынша “Көлемді Орталық Азия”
жобасы экономикалық әрі геосаяси тұрғыда терең де жан-жақты
ойластырылған концепция және оның негізгі мақсаты аймақтан
Ресей мен Қытайды аластату болып табылады.
Шынымен халықаралық аренада соңғы кезде болып жатқан
оқиғаларға мән берсек және аталған жобаның астарына Үңілсек
АҚШ-тың Орталық Азиядағы саясаты күрделеніп, жандана түсетін
жайы бар. Көлемді Орталық Азия басты мақсатты да, оны
жүзеге асыру тәсілдері мен жолдары анықталған бірыңғай
тұжырымдама болып табылады. Бұл жобаның кейбір тұстарының
іске асуы ол бірден доктриналдық дүние бола қалады дегенді
білдірмейді. Буш әкімшілігі оны жүзеге асыруды қолға алу
үшін зор саяси, дипломатиялық күш пен белсенділіктің қажет
болатындығын және аймақтағы Ресей мен Қытай сияқты елдерді
бұл жобаның олардың мүддесіне қайшы келмейтіндігіне, керісінше,
аймақтылық тұрақтылық үшін қажет нәрсе екендігіне иландырудың
оңай еместігін түсінеді. Бірақ өзін әлемдік жетекші және
жаһандық тұрақтылықтың қорғаны санайтын АҚШ Еуразияның жанды
жерлерін, мәселелі тұстарын қараусыз қалдыра алмайтыны
түсінікті. Стратегиялық байлықтардың мол көздерін иеленген,
бірақ сыртқы қатерлерден қорғансыз (исламдық радикализм
қаупі, ұлы державалар ықпалы) Орталық Азия мен этникалық,
діни, саяси-әлеуметтік мәселелерге белшесінен батып, терроризм,
қару-жарақ сатудың, есірткі тасымалдаудың ордасына айналған
Ауғанстанды бір аймақ көлеміндегі жүйелік қатынастармен
байланыстыра отырып, АҚШ бір оқпен бірнеше қоянды атып алар
еді. Біріншіден, Ауғанстан мәселесін шешудің оңтайлы құралын
иеленеді. Екіншіден, Еуразиядағы (Орталық Азия+Орта
Шығыс+Оңтүстік Азия+Таяу Шығыс) геостратегиялық мақсаттарына
жетуге мүмкіндік алады. үшіншіден, бүгінгі күні өзекті болып
отырған геоэкономикалық мүдделерді жүзеге асырады.
АҚШ пен оның одақтастарының Ауған мәселесінің реттелуіне
жұмсаған күш-жігері, қаржысына қарамастан оның халықаралық
қатынастардағы тұрақсыздық пен қауіп ошағы болып қала беруі
Америка әкімшілігінің онымен көршілес жатқан аймақтардағы,
әсіресе, Орталық Азиядағы саясатын ұштай бередіі деп
ойлаймыз. Соңғы кезде Иран төңірегіндегі жағдай мен оған
қарсы болуы мүмкін соғыс АҚШ-ты тағы да плацдарм іздеуге
итермелеп, Орталық Азияға деген ынтасын арттыра түсері
сөзсіз. Ал АҚШ-тың одақтастары мен жақтастары ере жүретіндігі
белгілі. Бұл дегеніміз аймақтың сыртқы әсерлерге ұшырауы
жуық арада одан ары күшейеді, ал бұндай жағдай ондағы
елдерден сыртқы саясатта ұлттық мүдде мен қоршаған ортаның
талаптарын үйлестіре білетін, икемді қадамдар жасауға
итермелейді.
Европадағы ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымының сыртқы
істер министрлері Испанияда кездесіп, Қазақстанның 2009 жылы
осы ұйымға төрағалық ету жөніндегі өтінішін талқылайтын
болады. Ұйымға мүше елдердің бірқатары Қазақстанның бұл
талпынысына қолдау білдірсе, енді бірқатары Қазақстанда
демократиялық құндылықтар мен адам хұқтарының сақталуына күмән
келтіріп, Қазақстан ОБСЕ-ге төрағалық етуге дайын емес
дегенді алға тартады. Орталық Азиядағы көршілері болса ресми
тұрғыда Қазақстанның ОБСЕ-ге төрағалық ету талпынысын
қолдайды, дегенмен де ол елдердегі кейбір азаматтар басқаша
ой-пікірде.
Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының сыртқы
істер министрлері Мадридте қарашаның 29-30 күндері бас
қосады. Онда олар Қазақстанның 2009 жылы ОБСЕ-ге төрағалық
етуі турасындағы даулы мәселені шешуі тиіс.
ОБСЕ өткен жылы бұл мәселеде шешім қабылдауды кейінге
қалдырып, Қазақстан үкіметіне басты талаптар бойынша ұстанымын
жақсартуға уақыт берген болатын. Қазақ үкіметі қалайда 2009
жылы ОБСЕ-ге төрағалық етуге қол жеткізгісі келеді және
оны үлкен мәртебе санайды.
Жалпы ОБСЕ-ге төрағалық ету Қазақстан үшін ең бір үлкен
жетістік болар еді, ал Орталық Азиядағы көршілеріне оның
қандай да бір әсер-ықпалы болуы мүмкін. ОБСЕ-ге төрағалық
ету кездейсоқ бола салатын жағдай емес, атап айтқанда бұл
пост-советтік кеңістіктегі барлық елге жасалған құрмет белгісі.
Қазақстан егер ОБСЕ-ге төрағалыққа қол жеткізе алса, ол
бүкіл Орталық Азия елдері үшін жақсы болары сөзсіз, бірақ
оның Түркменстанға қандай да бір айрықша әсері болуы мүмкін
бе, бұл жөнінде сарапшының ойы мынандай: Егер 2009 жылы
Қазақстан ОБСЕ сияқты беделді ұйымға төрағалық ететін болса,
ол әрине Түркменстанға өзінің оң әсерін тигізеді. ТМД-ның
барлық елдері шамамен бір деңгейде дамуда, дұрыс саясат
арқасында Қазақстан адам басына шаққанда ең жоғары кіріс
кіретін ел. Қазақстан мен Түркменстанды біріктіретін көп сала
бар, қазба байлықтары, сондықтан 2008 жылы Қазақстанда
Түркменстанның мәдениет күндері өткізгендігі тегін емес, ал
2009 жыл Түркменстанда Қазақстан жылы деп жарияланған.
Сондықтан да егер төрағалық ететін болса, біз көптен күткен
адам хұқтары, сөз еркіндігі, демократия саласында өзгерістер
болады деп ойлаймыз.
Тәжікстан сыртқы істер министрінің баспасөз өкілі Давлат
Назриев Қазақстанның ОБСЕ-ге төрағалық ету ұмтылысын қолдайды
дей келе, Қазақстанның Орталық Азиядағы роліне айрықша
тоқталды. Қазақстанның болашағы өте зор және бұл ел аймақта
үлкен саяси рол атқарады. Дегенмен де, Қырғызстанның бұрынғы
сыртқы істер министрі Әлікбек Жексенқұлов Қазақстанда бұған
дейін ОБСЕ-ге төрағалық ету үміті жоғары болған шығар,
бірақ билік басындағы бір ғана партия жеңіске жеткен
парламенттік сайлаудан және Қазақстан президентінің бұрынғы
күйеу баласына қатысты жанжалдан кейін Қазақстанның ОБСЕ-ге
төрағалық етуге деген мүмкіндігі қысқарып қалды деп атап
көрсетеді.
Тәуелсіз талдаушы Камолиддин Раббимов Өзбек үкіметі
көпшіліктің көзінше Қазақстанның төрағалық етуіне қолдау
көрсетеді, бірақ оңаша айтқанда оны соншалықты қолдамайды.
Өзбекстан Қазақстанның төрағалық ету бастамасына қолдау
білдіруге тырысады. Бірақ Өзбекстанның өз ішінде ресми және
ресми емес пікірлер бар. Ташкент ресми емес жағдайда
Қазақстанның ОБСЕ-ге төрағалық етуін қаламайды. Оған көп
себептер бар. Егер Қазақстан 56 мемлекет мүшесі бар ОБСЕ-ге
төраға бол қалса, ол Өзбекстанның аймақтағы беделіне қатты
нұқсан келтіреді. Өзбекстан Астана ОБСЕ-ге төрағалық етсе,
онда Қазақстанның аймақтағы жетекшілік ролін әлемнің
мойындағаны болып табылады деген алаңдаушылық танытады[5].
Дипломатиялық ақпарат көздері ОБСЕ-нің сыртқы істер
министрлері Қазақстанға аталған ұйымға төрағалық етуді 2011
жылға дейін кейінге шегеріп, бұл уақытта елдегі саяси
жүйені ОБСЕ талаптарына сәйкестендіріп, адам хұқтары жағдайын
жақсартуға шақырады дегенді айтады.
Елбасы Орталық Азиялық одақты құру мәселесін көтергелі
бері бұл жөнінде көп айтылып-ақ жүр. Дегенмен, бұл бағытта
қандай да бір ілгерілеушілік бар. Жалпы, одақтың құрылу
концепциясы жасалып жатыр. Орталық Азия одағы идеясы жаңадан
шыққан жоқ. Бұл мәселе өткен ғасырдың 90-жылдарының басынан
көтеріліп келеді. Кеңес Одағы құлаған тұста Орталық Азия
елдерінің басшылары бұл жайында ойлана бастап, өз ұстанымын
бірлесе көтеруге күш жұмылдырды. 1994 жылы Орталық Азия
одағын құру мәселесі ресми түрде жария етілді. Әу бастан
бұл мәселе қазақ-өзбек одағы ретінде көтерілген еді, кейін
бізге Қырғызстан да қосылды. Бұл одақ бір емес, бірнеше
рет өз атауын өзгертті. Алдымен, Орталық Азия елдерінің
экономикалық кеңістігі деп аталды, кейін Тәжікстан қосылды,
ал Ресей бақылаушы ретінде танылды. Кейін Ресей де бұл
ұйымның өз ішінен табылды. Соның нәтижесінде, Орталық Азия
экономикалық одағы Еуразия экономикалық қауымдастыққа айналып
шыға келді. Осылайша, Орталық Азия одағы құрылмай жатып
құрып кетті. Сондықтан оны құру мәселесі күн өткен сайын
қиындап барады. Қысқасы, Орталық Азия елдері 90-жылдардан
бері бір-бірінен қаншалықты алшақтаса, одақ құру мәселесі де
соншалықты алыстап барады.
90-жылдардың басында Орталық Азия мемлекеттерінің
экономикасының құрылымы мен деңгейі ұқсас, халықтың әл-ауқаты
біртекті болатын. Арамызда өзара көлік-коммуникациялық, сауда-
экономикалық және энергетикалық байланыстар да бар еді. Бірақ
он жылдың ішінде әрбір ел өзінің экономикалық моделі
бойынша дами бастады. Әр елдің өзіне тән түйткілдері болды.
Келе-келе әрбір ел өз даму жолын таңдады. Сондықтан
аймақтағы елдер бір-бірінен алшақтап кетті. Қазақстанда –
либералды рынок моделі, Өзбекстанда – мемлекеттік капитализм,
Қырғызстанда – парламенттік-президенттік негіздегі тұрақты саяси
жүйе мен либералды модель өрістесе, Тәжікстан көп жылдар
бойы азаматтық соғыс кесірінен экономикалық даму жолына түсе
алмай келді. Бұл елде саяси тұрақтандыру мәселесі ұзаққа
созылды. Ал Түрікменстан бірыңғай газ саудасын қыздыруда.
Қазіргі таңда өзара ықпалдастыққа мүмкіндік өте аз екенін
көреміз. Сондықтан әзірше одақтың құрылуына үмітпен қарау
қиын. Қазіргі таңда қазаққа өзбектен гөрі қырғызбен бірігу
жеңілірек сияқты. Өйткені Қырғызстанда қазақ-қырғыз
конфедерациясы жөніндегі бастамалар бірнеше рет көтерілді. Екі
ел арасында одақтастық жөнінде шарт бар. Бұл әлемде бәрі
де мүмкін. Саяси мүдде болса болғаны ғой. Бірақ, менің
білуімше, қырғыз әріптестеріміз бұл мәселенің көтерілуіне ырза
емес. Онда біз Қазақстандағы 4-5 дотациялық облыстарымыз
аздай, оның үстіне Қырғызстанды қосып аламыз ғой. Біз оларға
түрлі-түсті революциядан кейін онсыз да көп көмек көрсетіп
келеміз. Экономикалық тұрғыдан байланысымыз зор. Бірақ саяси
тұрғыдан алғанда, бұған ресми Астана да, Бішкек те мүдделі
емес. Бұл жоба 2005 жылы дүниеге келді. Ол – Орталық
Азия және Кавказ елдері институтының төл тумасы. Оның
бастамашысы – профессор Федерик Стар. Оның идеясы АҚШ-тың
мемлекеттік департаментінен қолдау тапты. Оны жүзеге асыру
мемлекеттік департаменттің Орталық Азия – Еуропа елдері
басқармасынан бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан сияқты елдер
кіретін Оңтүстік Азия аймағы басқармасының құзырына берілді.
Олардың жобасына сай, Орталық Азия Ауғанстанды экономикалық
тұрғыдан қалпына келтіру жолында донор қызметін атқаруы
керек. Қазақстан онсыз да Ауғанстанға қол ұшын созып
келеді: гуманитарлық көмек беріп, бидайға дейін жеткізіп жүр.
Ал техникалық тұрғыдан келсек, Ауғанстанмен көршілес елдер
– гидро-электр ресурстары жөнінен жоғары әлеуетке ие
Тәжікстан, Өзбекстан мен Қырғызстан су мен электр қуатын
көптеп өндіріп, Ауғанстанға жеткізуі керек. Бірақ бұл тұста
бұған кім ақша төлейді деген орынды сауал туындайды.
–Ресейдің мемлекеттігіне қол сұғу болып табылады. Үлкен
Кавказ деген тек қана Закавказье емес, сондай-ақ Ресейдің
Солтүстік Кавказ аймағы ғой. Егер де Шешенстандағы жағдайды
ескерсек, бұл жайт шешен елін Ресейден бөліп алуға талпыныс
болғанын айту керек. Оларда жалпы жобалар көп қой. Үлкен
Қара теңіз жобасы да бар. Бұл жобаға сай, олар Ресейді
есепке алмай, Қара теңіз маңындағы елдерді біріктіргісі
келеді. Оның үстіне бұл жобаға Каспий маңындағы елдерді,
оның ішінде, Қазақстанды тартқысы бар. Өзгелердің бізге,
біздің өзгелерге қатысты мүддеміз бар. Бұл саясат өзін-өзі
ақтады, сондықтан оны өзгертудің негізі жоқ. Шынтуайтына
келсек, бұл саясат біздің көпжақты мүдделерімізге сай болып
келеді. Біз тек қана Ресей және Батыспен достасуды мақсат
тұтпаймыз. Өзгелердің бізге қатысты мүдделері бар. Көпвекторлы
саясатты Қазақстан ойлап тапқан жоқ. Әрбір дамушы мемлекет
көпвекторлы саясатқа арқа сүйейді. Мұнда ешқандай да
өрескелдік жоқ. Ал нағыз саяси тұрғыдан, геосаясат пен
саяси тактика тұрғысынан алсақ, көпвекторлы саясат белгілі
бір деңгейдегі тепе-теңдікті ұстау болып шығады. Орталық Азия
елдеріне ықпал жасағысы келетін Ресей мен Қытайдың сол
жолда түрлі каналдары бар. Қазақстан болса, осы елдермен
Батыс арасында тепе-теңдік қалыптастырып, біртекті байланыс
орнатып отыр. Оның үстіне ешкімнің мүддесіне қайшы
келмейтіндей жұмыс істеу керек. Он жыл бұрын Ельциннің
кезінде осылай айтуға болар еді. Ал Путин келген соң,
әсіресе, 2003 жылдан бері Ресей аймақтағы ықпалын өрістетіп
жатыр. Ресейдің өзі экономикалық, саяси және әскери тұрғыдан
күшейіп барады. Олар кез келген уақытта ТМД ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz